HISTORIA BIESZCZAD

5
HISTORIA BIESZCZAD
Osadnictwo w Bieszczadach skupiało się głownie na północnych brzegach regionu. Jednak obejmowało takŜe doliny Sanu i Osławy. Człowiek pojawił się tutaj przed 10 000 lat. Pozostałości znalezione w okolicach Czarnej, Leska, Sanoka czy Paniszczewa pochodzą z neolitu 4000 – 1800 lat p.n.e. Często
są to pozostałości wsi, cmentarzy, broni, narzędzi, ozdób czy innych przedmiotów. Historycy uwaŜają, Ŝe pierwotnie obszar ten był zamieszkiwany przez Lędzian czyli Lachów – plemiona prapolskie. Gdzieś w granicach połowy X wieku
plemiona te popadły w zaleŜność od Rusi Kijowskiej i znikneły w mroku dziejów. Około wieku XI bezskuteczne walki o nie prowadzili królowie polscy.
Ostatecznie granica polsko – rusińska ustalona została na linii Wisłoka i Jasiołki. AŜ do połowy XIV wieku cały obszar Bieszczadów był własnością ksiąŜąt
ruskich. W roku 1340 po wkroczeniu Kazimierza Wielkiego na tę część Rusi
znalazła się ona w zasięgu granic Polski. Znajdowało się tu duŜo osiedli obronnych. Niestety do dnia dzisiejszego nie pozostało zbyt wiele.
DuŜą rolę odgrywał Sanok, który początkowo był grodem, a później miastem. Pełnił funkcję centrum osadniczego i administracyjnego. Po przyłączeniu
do Polski był stolicą ziemi sanockiej, w której skład wchodziły niemal całe
Bieszczady, leŜące obecnie w granicach Polski.
Nie zachowało się zbyt duŜo informacji dotyczących czasów przynaleŜności Bieszadów do ksiąŜąt ruskich. Historycy doszli do wniosku, Ŝe region ten
do XII lub XIII wieku nie był w ogóle zamieszkany. Dowodem na to są dokumenty wydane przez Kazimierza Wielkiego (1361) i Władysława Warneńczyka
(1444), które informują, Ŝe obszary leŜące w dolinie Sanu były bezludne. Pierwsze wzmianki dotyczące zaludnienia tego terenu (wyłączając Sanok) pochodzą z
drugiej połowy XIV wieku. W roku 1373 pojawia się Zamek Sobień, w roku
6
1376 wsie Terpiczów i Myczkowce, później w roku 1400 Hoczew, w roku 1412
Zagórz, Rajskie – rok 1425 i Lesko w roku 1436 wymieniane jako wieś, a w roku 1472 jako miasto. W wieku XVII powstaje Baligród, a Ustrzyki Dolne, Lutowiska i Wola Michowa w wieku XVIII.
Bieszczady zostają zasiedlane na szerszą skalę w wieku XV i XVI. Na
przełomie wieku XIV i XV z południowych Karpat przybywają tu gromady ludów wędrownych wschodnioromańskich, nazywanych Wołochami. Praojczyzną
tych ludów jest półwysep Bałkański. Wołosi przywiedli ze sobą swoją kulturę i
obyczaje. Byli oni wyznawcami prawosławia. Pod wpływem lat ich odrębny
charakter uległ wpływom rusińskim i przekształcił się w kulturę o charakterze
ruskim.
Wołosi zakładali wsie. Jedną z najwcześniej załoŜonych był Hoszów, który został załoŜony w roku 1420. Pierwsze wsie bieszczadzkie były lokowane juŜ
na prawie wołoskim. W roku 1437 została załoŜona wieś Szczawne, a w roku
1441 Radoszyce. Na czele wsi wołoskiej stał kniaź. Grupy wsi tworzyły krainy,
zarządzane przez wojewodę.
Po zdobyciu Rusi przez Kazimierza Wielkiego cały obszar Bieszczadów
stał się własnością królewską. Z upływem czasu większość tego obszaru przeszła w ręce prywatne. Wsie przekazywane przez królów osobom prywatnym
często zmieniały właścicieli.
W XV wieku pojawił się ród Kmitów. W roku 1415 Piotr Kmita był właścicielem zamku Sobień. Na rok 1436 dobra sobieńskie oprócz zamku obejmowały 14 wsi. Własność Kmitów stale się zwiększała, obejmując dziesiątki bieszczadzkich wsi, od Sobnia na zachodzie, po Czarną i Tarnawę na wschodzie.
Ostatnim i zarazem najwybitniejszym z tego rodu był marszałek wielki koronny
Piotr Kmita. Po jego śmierci dobra odziedziczyła jego Ŝona Barbara. Później
zostały rozdzielone pomiędzy 15 spadkobierców. Większość Bieszczadzkich
wsi stała się własnością drobnej szlachty.
7
W związku z powyŜszym wybuchało tutaj wiele sporów i waśni. Często
płonęły dwory czy zagrody, a po lasach rozchodziły się jęki przegranych i
triumfy zwycięzców. Zwady szlacheckie często wybuchały z błahych powodów.
Znajdowało się tu, jak wszędzie w tych czasach, duŜo rozbójników. Zdarzały się (szczególnie w XVII i XVIII wieku) kradzieŜe i rozboje dokonywane
na kupcach lub zamoŜniejszych mieszkańcach. Uczestniczyli w nich Węgrzy,
Wołosi, ale takŜe mieszkańcy bieszczadzkich wsi. Zdarzało się takŜe, Ŝe do
bandy rozbójników naleŜała drobna szlachta, Ŝydzi czy nawet popi. Grupy te
były dobrze uzbrojone i przygotowane do działań rabunkowych. Czasami na
teren bieszczadzkich wsi napadali rabusie węgierscy, przechodzący przez granice. Wykazywali się szczególnym okrucieństwem. Na przykład w roku 1629 napadli i całkowicie zniszczyli wieś Moczarne, która juŜ nigdy nie powróciła do
Ŝycia. W roku 1698 granicę przekroczyła prawie setka rabusiów, zorganizowana
w jedną grupę. Powołane zostały wtedy specjalne oddziały zbrojne do walki ze
zbójnikami nazywanymi harnikami lub smolakami.
Tatarzy zapuścili się na tereny Bieszczad w roku 1624. Wzięli łupy oraz
jasyr, po czym odeszli. Podczas wojny północnej dotarły tu wojska szwedzkie,
ale po spaleniu Leska i złupieniu dóbr naleŜących do Krasickich, odeszły.
W roku 1772 wojska austriackie przekroczyły granicę i zajęły kraj aŜ do
Wisły. Rozpoczęły się rozbiory. Południowa część kraju stała się prowincją austriacką, nazwaną Królestwem Galicji i Londomerii. Zmiany wywarły znaczny
wpływ na gospodarkę regionu. Prymitywna gospodarka rolno – hodowlana nie
przynosiła efektów a w dodatku przyczyniła się do znacznego zacofania tego
obszaru. Funkcjonowały tu tylko młyny, tartaki, pojedyncze wypalarnie węgla
oraz małe huty Ŝelaza. Jedna znajdowała się w Rabem. Dopiero na przełomie
XIX i XX w sytuacja stopniowo zaczęła się polepszać. Budowano drogi i linie
kolejowe. W roku 1872 otwarto linię kolejową na trasie Przemyśl – Budapeszt.
Wszędzie karczowano na wielką skalę lasy. Do transportu drewna uŜywano wybudowanej sieci kolejek wąskotorowych. Pierwsza powstała w roku 1898 i do-
8
woziła drewno z Łupkowej do Cisnej. Powstawały kopalnie ropy naftowej, a w
Lesku i Ustrzykach Dolnych znajdowały się rafinerie.
Niestety w roku 1914 Bieszczady, podobnie jak całą Europę ogarnęła
wojna. Rosjanie opanowywali Ustrzyki Dolne, Sanok i Lesko. Front początkowo znajdujący się na wale Otrytu, przesunął się na linię Przełęcz Łupkowska –
Chryszczata - Cisna – Przełęcz UŜocka. Cały rok 1915 toczyły się tu krwawe
walki. Front przesuwał się raz w jedną, raz w drugą stronę. Od stycznia armia
austriacka powoli zaczęła się przemieszczać, zdobywając teren do Otrytu. W
maju rozpoczęła na szerszą skalę ofensywę, bijąc Rosjan 9 maja 1915 roku w
bitwie pod Gorlicami, zdobyła Baligród i Lutowiska. 11 maja wkroczyła do Leska. Obie armie poniosły olbrzymie straty, a po przesuwających się frontach w
górach pozostały ogromne zniszczenia.
Po ogłoszeni we Lwowie 19 października 1918 roku Zachodniej Ukraińskiej Republiki Ludowej (w skrócie ZURL), uaktywniło się środowisko ukraińskie. Zwolennicy Ukrainy objęli władzę w Ustrzykach Dolnych, Lutowiskach,
Cisnej i Baligrodzie. 2 listopada 1918 roku w Komańczy i Wisłoku Wielkim
łemkowie ogłosili powstanie Republiki Komańczańskiej, przyłączając się do
ZURL. W niedługim czasie ruch ogarnął 28 wsi. Utworzone zostały oddziały
milicyjne i zbrojne podlegające Ukraińcom. Niedługo doszło do starć pomiędzy
milicją a oddziałami samoobrony polskiej i wojska polskiego. W roku 1919, pod
koniec stycznia, oddziały polskie opanowały Komańczę i zlikwidowały organizację Republiki Komańczańskiej. NajdłuŜszy opór stawiały władze ZURL w
Lutowiskach, ale pod koniec maja wojsko polskie zlikwidowało ten punkt oporu.
Okres międzywojenny nie przyniósł Ŝadnych większych zmian. Społeczeństwo na terenie Bieszczad w większości było zuboŜałe, panował głód i nędza. Miało to duŜy wpływ na poziom wykształcenia mieszkańców. Wszędzie
powszechny był analfabetyzm, ciemnota i znaczne zacofanie. Szkoła we wsi, o
ile się znajdowała, była zazwyczaj tylko dwuklasowa.
9
W Bieszczadach mieszkała ludność róŜnego pochodzenia, dominowała
jednak ludność rusińska. Mieszkańców moŜna podzielić pod względem etnicznym na łemków i bojków. Władze wprowadziły podział na Rusinów i Ukraińców czyli zukrainizowanych rusinów. Resztę mieszkańców stanowili Polacy,
Niemcy i śydzi. Według szacunków - 75% społeczeństwa stanowili Rusini,
15% Polacy, 1% Niemcy i 10% śydzi.
Największe skupiska Polaków znajdowały się w Tarnawie Dolnej i Górnej, Olchowej, Czaszynie, Uhercach, Solinie, Wołkowyi, Terce, Cisnej, Polanie
oraz w kilkunastu innych wsiach.
Wokół cerkwi rozwijał się silny ruch ukraiński. śydzi natomiast zamieszkiwali głównie w miastach. Zajmowali się w szczególności handlem. Niemcy
zamieszkujący w Bandrowie, Berehach Dolnych, Stebniku i Krościenku po
wkroczeniu Armii Czerwonej w roku 1939 do Bieszczad, zostali przesiedleni do
Niemiec.
Narodowość miała duŜy wpływ na religię. Polacy byli wyznania rzymskokatolickiego, rusini głównie greckokatolickiego, ale czasami prawosławnego, Ŝydzi mojŜeszowego, a Niemcy ewangelickiego. Najwięcej parafii, bo aŜ 72,
było greckokatolickich,, 10 parafii naleŜało do kościoła rzymskokatolickiego.
Mimo to narody Ŝyły ze sobą zgodnie.
Wielki wpływ na Bieszczady miały obydwie wojny światowe. II wojna
dotarła tu 10 września. W ten dzień granice przekroczyły wojska słowackie,
przełamując słabą obronę. 12 września dotarły tu wojska niemieckie. Jednak pod
koniec września Niemcy wycofali się na zachodni brzeg Sanu. Tereny na
wschód od Sanu zajęła Armia Czerwona. WzdłuŜ doliny Sanu przebiegała granica niemiecko-rosyjska. Mieszkańcy, znajdujący się po wschodniej stronie, stali się obywatelami Ukraińskiej Republiki Radzieckiej. Władze rosyjskie rozpoczęły aresztowania i przesiedlenia Polaków. Zachodnia część znalazła się w
niemieckiej strefie okupacyjnej. Ukraińcy, korzystając z poparcia Niemiec,
przejmowali władzę w miastach. Szczególnie surowo odnosił się okupant wobec
10
ludności śydowskiej. W latach 1942 -1943 ludność ta została całkowicie zlikwidowana.
W roku 1940 powstał Związek Walki Zbrojnej ( w skrócie ZWZ) oraz
Polska Organizacja Zbrojna (w skrócie POZ). Sytuacja narodowościowa nie
sprzyjała jednak działalności konspiracyjnej. Dopiero w roku 1943 powstał
pierwszy oddział partyzancki, zorganizowany przez Józefa Pawłusiewicza, byłego zawodowego Ŝołnierza, oficera wojska polskiego. W roku 1944 w okolicę
Otrytu przybył radziecki oddział partyzancki, dowodzony przez Polaka Mikołaja
Kunickiego ps. „Mucha”. Do tego oddziału włączono grupę Józefa Pawłusiewicza.
Podczas wojny przewijało się przez Bieszczady setki tysięcy ludzi, którzy
zasilili polskie siły zbrojne na zachodzie. Powstały tutaj trasy przerzutowe. Wielu ludzi z naraŜeniem Ŝycia pomagało innym. Niektórzy jednak robili na tym
interes, poprzez przemyt za pieniądze.
Działania wojenne roku 1939 i 1941 przeszły przez teren Bieszczad bez
większego echa. Natomiast trzeci front zapisał się w pamięci mieszkańców na
zawsze. Wojska rosyjskie toczyły bardzo krwawe starcia. Ostatecznie Niemcy
zostali zmuszeni do cofnięcia się. Przed odejściem spalili pół wsi Wola Michowa.
Wkrótce Bieszczady ponownie zostały podzielone. DuŜa część terenu po
prawej stronie Sanu znalazła się w ZSRR. Powojenna granica biegła wzdłuŜ doliny Sanu, od przełęczy UŜockiej do ujścia potoku Daszówka. Skręcała tu na
północny wschód, przez Jawor i śuków do Ustjanowej, dzieląc ją na pół a następnie na północny wschód, dochodząc do obecnej granicy.
W roku 1944 pojawiały się oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (w
skrócie UPA). Organizacja ta została utworzona w roku 1943 przez Stepana
Banderę. Jej Ŝołnierzy nazywano powszechnie banderowcami. Wchodziła ona w
skład Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (w skrócie OUN). Współpracowała z rządem hitlerowskich Niemiec.
11
UPA była to podziemna armia terrorystyczna, dobrze uzbrojona i wyszkolona.
Jej celem było utworzenie wolnej i niezawisłej Ukrainy na terenach dzisiejszej
Polski, zamieszkałych po części przez Ukraińców i Rusinów, w tym łemków
oraz bojków.
W niedostępnych rejonach Bieszczad UPA posiadała ukryte magazyny, szpitale
oraz bazy wypadowe. Po wojnie w Bieszczadach funkcjonowały bardzo słabe
oddziały milicji, które nie były w stanie ochronić mieszkańców przed Ŝadnym
niebezpieczeństwem. Władzę praktycznie sprawowała UPA.
Pierwsze objawy terroru odnotowano w roku 1944. Wiosną banderowcy
zamordowali 7 rodzin w Serednim Małym. Następnie ich ofiarami stali się Polacy z Podkaliszcza, Zatwarnicy i Tworylczyka. W lipcu zabito 12 mieszkańców
Średniej Wsi. 6 sierpnia napadli na Baligród, gdzie zamordowali 42 Polaków. 16
sierpnia w Mucznem został dokonany kolejny mord, zabito 74 Polaków. Po zakończeniu wojny na teren Bieszczadów skierowano 8 Dywizję Piechoty Wojska
Polskiego, w celu ochrony i pomocy ludności polskiej oraz zwalczania oddziałów UPA.
W roku 1945 banderowcy napadali na kolejne wsie: Baligród, Cisnę,
Myczkowce i Solinę. Na początku roku 1946 zaatakowali placówki WOP znajdujące się na terenie Bieszczad, paląc polskie domy i zabijając wielu ich mieszkańców
Ludność ukraińską dotknęła inna tragedia, a mianowicie na mocy porozumienia z 9 września roku 1944 pomiędzy władzami PKWN a rządem USRR o
wzajemnej wymianie ludności, rozpoczęto przemieszczanie ludności ukraińskiej
w głąb ZSRR.
W połowie roku 1945 nastąpiło załamanie akcji przesiedleńczej, a w 1946
jej całkowite wstrzymanie. Jednak większość ludności wywieziono juŜ do tego
czasu na wschód. Ocenia się, Ŝe w latach 1944 – 1946 z dawnych powiatów Sanok i Lesko przemieszczono około 100 tys. osób.
12
Nękające ludność odziały UPA, pomimo przesiedleń, ciągle funkcjonowały. Narzucona przez nie taktyka walki sprawiała, Ŝe były niemal nieuchwytne. Przeprowadzały one w pośpiechu akcje i znikały bez śladu. W jednej z takich akcji zginął w Jabłonkach pod Baligrodem 28 marca 1947 roku wiceminister obrony narodowej, generał Karol „ Walter” Świerczewski. Władze polskie
postanowiły za wszelką cenę ostatecznie rozprawić się z banderowcami. Jednym
ze sposobów było przesiedlenie pozostałej ludności ukraińskiej. Zadanie zostało
powierzone grupie operacyjnej „Wisła” pod dowództwem generała Stefana
Mossora. Stąd wzięła się nazwa akcji – „Wisła”
Z powiatów Sanok i Lesko wywieziono na ziemie północne i zachodnie
obecnej Polski ponad 36 200 Ukraińców, w tym teŜ Łemków. Na skutek akcji
oddziały UPA wycofały się i zostały rozbite.
Po akcji „Wisła” Bieszczady opustoszały. Pozostały do dzisiaj na cmentarzach liczne mogiły ukraińskie i polskie. Trzeba przyznać, Ŝe Polacy w odwecie
za akty terroru popełniali równieŜ wiele mordów. Przykładem moŜe być Terka,
gdzie Ŝołnierze WOP zabili 31 osób pochodzenia rusińskiego.
Do dzisiaj akcja „ Wisła” wzbudza wiele kontrowersji co do słuszności
decyzji, formy i zakresu jej przeprowadzenia. Faktem jest, Ŝe nacjonaliści ukraińscy na terenach polskich wystąpili zbrojnie przeciw ludności polskiej. Faktem
jest teŜ to, Ŝe przeprowadzona akcja była tragedią dla wielu tysięcy Łemków,
Bojków i Polaków. W wyniku przeprowadzonych tu działań obraz Bieszczad
uległ całkowitemu przeistoczeniu. Z krainy gęsto zaludnionej, zurbanizowanej,
przeistoczyły się w pustkowie szybko pogrąŜające się w dzikiej przyrodzie.