Mill James

MILL JAMES
Powszechna Encyklopedia Filozofii,
MILL JAMES – filozof, jeden z głównych przedstawicieli utylitaryzmu, historyk, ekonomista,
teoretyk wychowania, ojciec Johna Stuarta Milla,
uczeń J. Benthama, ur. 6 IV 1773 w Northwater
Bridge (Szkocja), zm. 23 VI 1836 w Londynie.
Po ukończeniu w 1790 Montrose Academy, studiował pod kierunkiem D. Stewarta filozofię na
uniwersytecie w Edynburgu. W 1794 podjął studia teologiczne, ukończone w 1798 wraz z przyjęciem święceń kapłańskich; M. nigdy nie podjął jednak pracy duszpasterskiej. Przez kilka lat
był wychowawcą w zamożnych domach szkockich.
W 1802 osiadł na stałe w Londynie, gdzie zajął się dziennikarstwem i działalnością wydawniczą. W 1806 rozpoczął pracę nad historią Indii, której wydanie przyniosło mu w 1819 posadę w Kompanii Wschodnioind. W 1808 M. poznał J. Benthama, stając się jego zwolennikiem
oraz propagatorem utylitaryzmu. Poglądy polityczne i społeczne M. wyłożył w artykułach prasowych ogłaszanych (1816–1823) w „Anti-Jacobian Review”, „British Review”, „The Eclectic
Review”, „Edinburgh Review” oraz w suplemencie do Encyclopaedia Britannica (wyd. pt. The
Article Education. Reprinted to the Supplement
to the Encyclopaedia Britannica, Lo [1818]). Publikacje te, dowodzące konieczności połączenia leseferyzmu w ekonomii z polityczną reformą parlamentu, upowszechnienia edukacji oraz zapewnienia wolności prasy, dały impuls do uformowania
na początku lat 20. XIX w. ugrupowania „filozoficznych radykałów” (D. Ricardo, J. Hume, J.
Black, J. R. McCulloch, G. Grotę, J. Austin, M.
oraz J. S. Mill), którzy utylitaryzm Benthama łączyli z metafizyką D. Hartleya oraz stanowiskiem
nowoczesnej ekonomii ang., nawiązującej do zasady ludnościowej Th. R. Malthusa. Artykuły prasowe M. przyczyniły się do założenia w 1825 Uniwersytetu Londyńskiego.
Autorem znanym i cenionym stał się M. dzięki dziełu The History of British India (I–III, Lo
1817, I–VI, Lo 18202, I–IX, Lo 1840–18484, I–
–X (X: Index), Lo 18585, 1997). W rozprawie
tej dokonał krytyki administracji bryt. w Indiach,
zapoczątkowując debatę nad reformą sprawowania rządów w koloniach. Pozostałe prace M.: Elements of Political Economy (Lo 1821, 18263); Essays on Government, Jurisprudence, Liberty of
the Press, Prisons and Prison Discipline, Colonies, Law of Nations, Education (Lo 1825); Analysis of the Phenomena of the Human Mind (I–
t. 7, Lublin 2006.
222
MILL JAMES
–II, Lo 1829); A Fragment on Mackintosh (Lo
1835). Prace M. wydano pt. The Collected Works
of James M. (I–VII, Lo 1992), a artykuły dotyczące bieżących zagadnień politycznych i edukacyjnych pt. Political Writings (C 1992). Najczęściej dyskutowanym tekstem filozoficznym M. był
artykuł On Government, dowodzący, że demokracja większościowa, oparta na powszechnym prawie wyborczym, stanowi konieczny element dobrego rządzenia.
M. był reformatorem filozofii przekonanym,
że człowiek może działać pod wpływem altruistycznych pobudek, które swe ostateczne źródło mają w doznaniach przyjemności czy przykrości. Kierując się tym poglądem, przejętym
z pism Benthama, głosił tezę o ścisłym powiązaniu idei przyjemności własnej, będącej udziałem jednostki, z żywionym przez nią wyobrażeniem przyjemności odczuwanej przez innych ludzi. Prawdziwość tej tezy uzasadniał odwołując się do asocjacyjnej psychologii D. Hume’a
i Hartleya, zgodnie z którą wszystkie zjawiska
umysłowe (np. nasze przekonania) można wyjaśnić za pomocą zasad kojarzenia doznań umysłowych, takich jak regularne ich następstwo oraz
podobieństwo.
Uważał, że przekonania powstają z odnoszenia
wrażeń i idei (określał je wspólnym mianem „odczuć”) do odpowiednich słów kojarzonych z ich
desygnatami. Z odczuć (skojarzonych ze słowami i odpowiadającymi im przedmiotami) biorą
się sądy (propositions), których treść, gdy wyraża nasze przekonania i oceny, zależy od sposobu, w jaki odczucia łączone są ze sobą i odnoszone do rzeczywistości. Na powstawanie naszych ocen mamy więc bezpośredni wpływ. Dzięki
odpowiedniemu treningowi człowiek może wyćwiczyć umysł w kojarzeniu idei przyjemności własnej z ideą przyjemności doznawanej przez innych ludzi oraz nauczyć się podejmowania takich
działań, których celem będzie dążenie do maksymalizacji szczęścia – nie tylko w skali jednostkowej, ale i społecznej. Użyteczność naszych działań oraz płynące z tych działań zadowolenie zależy od uświadomienia, jakie skojarzenia odczuć
umysłowych z ich zewnętrznymi pobudzeniami są
właściwe, a jakie nie. Postępowanie nieświadome
praw określających korzystne kojarzenia odczuć lub je ignorujące – uniemożliwia urzeczywistnienie zarówno szczęścia jednostkowego, jak i dobra
wspólnego.
Kluczem do ogólnej pomyślności jest właściwie
pojęta edukacja oraz sztuka rządzenia respektująca prawa asocjacyjnej psychologii. Wysuwając
tę tezę M., podobnie jak Bentham, z nieufnością
odnosił się do teorii apriorycznego zmysłu moralnego, którą uważał za doktrynę mętną, sprzeczną
z doświadczeniem i niebezpieczną. W przeciwieństwie do Benthama twierdził, że szczęście nie jest
tożsame z niezróżnicowaną jakościowo przyjemnością. Zależy ono od stopnia rozwoju i sposobu wykorzystania specyficznie ludzkich zdolności
umysłowych, takich jak rozumność, logiczne myślenie, umiłowanie prawdy i piękna, umiejętność
dokonywania właściwych skojarzeń idei. Wg M.,
zdolności te jednostka może w pełni urzeczywistnić jedynie wówczas, gdy od dzieciństwa poddawana będzie surowemu szkoleniu wszczepiającemu jej „cnoty »mężów na miarę Sokratesa«: sprawiedliwość, wstrzemięźliwość [...], prawdomówność, wytrwałość, gotowość podejmowania trudów, a zwłaszcza pracy, szanowanie dobra pubhcznego, ocenianie ludzi według zasług, a rzeczy wedle wewnętrznej użyteczności; życie wytężone, w przeciwieństwie do wygodnego opuszczania się i pobłażania sobie” (J. S. Mill, Autobiografia, Wwa 1931, 56–57). Zgodnie z tymi zasadami, tworzącymi kanon utylitarystycznej etyki,
M. wychowywał swego najstarszego syna, Johna
Stuarta.
Poglądy M. na wychowanie znalazły dopełnienie w jego koncepcji rządu i działania państwa.
Nawiązywały w wielu punktach do stanowiska
D. Ricardo, wyłożonego w pracy On the Principles of Political Economy and Taxation (Lo
1817). Celem dobrych rządów jest, wg M., dążenie do stworzenia warunków sprzyjających zapewnieniu każdemu człowiekowi możliwie najlepszych owoców jego pracy. Urzeczywistnienie tego celu byłoby równoznaczne z realizacją ideału
szczęścia powszechnego. Ale dążenie do szczęścia
nie jest czymś, co ukształtowała w nas wyłącznie
natura. Urzeczywistnia się ono również przez pracę. Z faktem tym wiąże się istotna trudność: człowiek pragnie osiągnąć maksimum korzyści płynących z pracy przez zminimalizowanie związanego z nią wysiłku. Ponieważ praca postrzegana
jest jako źródło cierpienia, naturalne jest dążenie,
by jak najwięcej korzystać z owoców cudzej pracy. Prowadzi to do nadużyć, których popełnianiu
sprzyjają zwł. rządy arystokratyczne oraz system
parlamentarny reprezentujący interesy jednej tyl-
223
MILL JOHN
ko klasy. Zadaniem państwa winno być zapobieganie ograbianiu słabych przez silnych oraz dążenie do maksymalizacji szczęścia jednostkowego
i powszechnego. Wg M., cel ten urzeczywistnić
może jedynie demokracja oparta na rządzie reprezentacyjnym oraz pełnej swobodzie dyskusji
umożliwiającej wybór przedstawicielstwa, zdolnego sprostać temu zadaniu.
G. S. Bower, Hartley and James M., Lo 1881, Bristol
1990; A. Bain, James M. A Biography, Lo 1882, 1999; L.
Stephen, The English Utilitarians, II: Jam,es M., Lo 1900,
NY 1968; É. Halévy, La formation du radicalism,e philosophique, III, P 1904, 1995; A. Ressler, Die Beiden M.,
Ichenhausen 1929; J. Plamenatz, The English Utilitarians,
Ox 1958, 19662; W. Thomas, The Philosophical Radicals,
Ox 1979; T. Bali, Reappraising Political Theory. Revisionist Studies in the History of Political Thought, Ox 1994,
rozdz. 6–8.
Janusz Jusiak
224