Charakterystyka akt jednostek inżynieryjno

Henryk Fabijański
CHARAKTERYSTYKA AKT
JEDNOSTEK INŻYNIERYJNO-SAPERSKICH LWP
Z LAT 1943—1945
1. Uwagi wstępne
Równolegle z formowaniem związków taktycznych i operacyjnych ludowego
Wojska Polskiego tworzono odpowiednie oddziały i pododdziały inżynieryjnosaperskie. Odrębność zadań inżynieryjnych w poszczególnych rodzajach wojsk
spowodowała
uściślenie
specjalizacji
fachowej
oraz
wpłynęła
na
strukturę
organizacyjną.
Wojska inżynieryjno-saperskie dzieliły się na dwie grupy: 1) saperzy
uniwersalni; 2) jednostki przeznaczone do zadań specjalnych. Również w strukturze
organizacyjnej występował podział na dwie grupy. Do pierwszej należały oddziały i
pododdziały inżynieryjne wchodzące organicznie w skład związków taktycznych i
operacyjnych, zaś drugą grupę stanowiły oddziały i związki inżynieryjne odwodu
Naczelnego Dowództwa WP1.
Wojska inżynieryjno-saperskie ludowego Wojska Polskiego odgrywały
1
Szczegółowe informacje o strukturze organizacyjnej oraz działaniach wojsk inżynieryjnych w latach
wojny podają: K. D i d e ń k o, Rozwój wojsk inżynieryjnych WP w latach 1943—1945, Wojskowy Przegląd
Historyczny nr 2, 1969, s. 201—224; J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, Regularne jednostki
ludowego Wojska Polskiego, część 4 — formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, wyposażenie,
metryki jednostek inżynieryjno-saperskich, drogowych i chemicznych. Warszawa 1970, s. 9—197. Wiele
cennych danych o działaniach wojsk inżynieryjno-saperskich LWP dostarczają wspomnienia J.
B o r d z i ł o w s k i e g o, Żołnierska droga, t. 2, Warszawa 1972.
doniosłą rolę w zabezpieczeniu i przygotowaniu do działań bojowych pola walki dla
sił głównych, zapewniały też szybkie pokonywanie przeszkód wodnych, stwarzając
tym samym dogodne warunki w utrzymaniu ciągłości ruchu w natarciu oraz
okazywały wydajną pomoc przy umocnieniu terenu w obronie.
Obok
różnorodności
zadań
specjalnych,
saperzy
brali
udział
w
najtrudniejszych fazach walki, działali także skutecznie jako grupy szturmowe w
miastach i przy zdobywaniu silnych umocnień obrony zawczasu przygotowanej.
Natomiast oddziały i związki inżynieryjne podległe bezpośrednio Naczelnemu
Dowództwu WP wykonywały zadania na korzyść całego wojska, bądź też różne
czynności o szczególnym znaczeniu dla całego kraju (rozminowanie, budowa mostów
wysokowodnych). Burzyły także żelbetonowe schrony i umocnienia pozycyjne, które
utrudniały sprawne funkcjonowanie komunikacji i jej rozbudowę w miastach. Dużo
wysiłku włożono również w usuwanie pozostałości wojennych na głównych arteriach
komunikacyjnych.
Pododdziały inżynieryjno-saperskie działające w związkach taktycznych i
operacyjnych, a formowane na szczeblu armii — wykonywały wielkie i kompleksowe
zadania w zakresie budowania mostów stałych i dróg łączących zaplecze z frontem,
bądź też brały udział w pracach na korzyść armii.
2. Zarys organizacyjny
W okresie formowania pododdziałów 1 dywizji piechoty, powstał w maju
1943 roku 1 batalion saperów, jako jednostka organicznie wchodząca w skład
dywizji2. W okresie późniejszym wojska inżynieryjno-saperskie wzrastały liczebnie
wraz z rozwojem siły zbrojnej ludowego Wojska Polskiego. Każda nowopowstająca
dywizja piechoty organizowała własne pododdziały inżynieryjno-saperskie.
Jednocześnie z formowaniem 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, w
sierpniu 1943 roku rozpoczęto organizowanie 2 batalionu saperów 2 dywizji piechoty3
2
Batalion został sformowany według etatu nr 04/506. CAW, III-7-2, k. 38.
Rozkaz organizacyjny nr 1 dowódcy KPSZ w ZSRR z dnia 19.08. 1943 roku. Organizacja i
działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 9—11.
3
oraz, jako jednostki korpuśnej, 3 samodzielnego batalionu saperów4. W styczniu 1944
roku miało miejsce formowanie 3 dywizji piechoty, a wraz z nią — 4 batalionu
saperów5.
Z dniem 1 kwietnia 1944 roku na bazie istniejących jednostek utworzona
została Armia Polska w ZSRR. Wówczas też organizowana była 4 dywizja piechoty
oraz — z nią związany — 5 batalion saperów6. Ponadto na bazie 3 batalionu saperów
zorganizowano 1 brygadę saperów (w składzie 8, 9, 10 i 11 bsap.)7 oraz 7 samodzielny
batalion saperów8.
Równolegle z utworzeniem dowództwa armii organizowane było Dowództwo
Wojsk Inżynieryjno-Saperskich. W lipcu 1944 roku, zgodnie z dekretem Krajowej
Rady Narodowej powstało ludowe Wojsko Polskie. Następnie zostało utworzone
Naczelne Dowództwo WP, a wraz z nim — w sierpniu 1944 roku — Dowództwo
Wojsk Inżynieryjnych Wojska Polskiego9. Jemu to podporządkowano — pod
względem merytoryczno-fachowym — wszystkie istniejące i formowane jednostki
inżynieryjno-saperskie.
Dalsza rozbudowa jednostek saperskich przebiegała równolegle z rozwojem
całego wojska. W składzie 1 armii WP sformowano 2 brygadę saperów (24, 26, 27 i
29 bsap.)10, zaś w ramach 2 armii WP — 4 brygadę saperów (25, 28, 30 i 32 bsap.)11.
4
Tamże. W okresie późniejszym (1.04.1944 roku) został włączony w skład 1 brygady saperów ze
zmianą numeru na 8. Por. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s. 158.
5
Rozkaz nr 95 dowódcy 1 KPSZ w ZSRR z dnia 27.12.1943 roku. CAW, III-3-99, k. 47.
6
Batalion formowano w rejonie Sum na podstawie rozkazu nr 001 dowódcy Armii Polskiej w ZSRR
z dnia 1.04.1944 roku. CAW, III-4-92, k. 1—6.
7
Por. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit., s. 136—139. W marcu 1946 roku
brygada została przeformowana na 1 Warszawski Pułk Saperów na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 0102
dowódcy Okręgu Wojskowego nr IV, wydanego w oparciu o rozkaz nr 022/org. NDWP z dnia 22.01.1946 roku.
CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56. Pełny opis organizacji i działań brygady przedstawia S. S z c z e p a ń s k i, Na
saperskim szlaku. Z dziejów 1 Warszawskiej Brygady Inżynieryjno-Saperskiej, Warszawa 1967.
8
Formowany był w rejonie Sum na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 004 dowódcy 1 KPSZ w
ZSRR z dnia 3.04,1944 roku, według etatu nr 012/37. Organizacja i działania bojowe ..., t. 1, s. 40—41.
Ponadto: CAW, III-368-1, k. 9—12.
9
Dowództwo formowano według etatu nr 02/401. CAW, III-368-89, k. 30. Patrz też: J.
M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w s k i, op. cit. s, 14—15.
10
Początkowo brygada podlegała NDWP, zaś w listopadzie 1944 roku została włączona w skład 1
AWP. W końcu stycznia 1945 roku podporządkowano ją dowódcy wojsk inżynieryjnych WP (Por. Inwentarz
akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Jednostki bojowe, część 2, Warszawa 1961, s. 650). Na
podstawie rozkazu nr 022/org. NDWP z 22.01.1946 roku brygadę przeformowano na 2 Warszawski Pułk
Saperów (CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56).
11
Rozkaz nr 8 naczelnego dowódcy WP z dnia 20.08.1944 roku Organizacja i działania bojowe ...., t.
1, s. 131. Rozkazem NDWP nr 022/org. z 22.01.1946 roku 4 brygada została przeformowana na 4 Łużycki Pułk
Saperów. CAW, Prot. 1101/65, t. 8, k. 56).
Natomiast w odwodzie Naczelnego Dowództwa WP powstały: 3 brygada pontonowomostowa (6, 31, 33 i 35 b. pont-most.)12 i 5 brygada saperów (34, 36, 38 i 39 bsap.)13.
Następnie został sformowany 2 zapasowy pułk saperów14 i Oficerska Szkoła
Saperów15. Jednocześnie w nowoformowanych dywizjach powstawały dywizyjne
bataliony saperów, zaś w brygadach kawalerii utworzono 12 szwadron saperów.
Zorganizowane i działające oddziały i pododdziały inżynieryjno-saperskie
posiadały duże braki w obsadzie etatowej. Jednakże pomimo poważnych trudności
zdołały w pełni wykonać zadanie związane z bojowym zabezpieczeniem jednostek
bezpośrednio walczących na froncie. Pozostałe bataliony saperskie formowane w
marcu 1945 roku nie zdążyły wejść do walki na froncie.
Działalnością bojową i Szkoleniem wojsk inżynieryjno-saperskich kierowało
Dowództwo Wojsk Inżynieryjno-Saperskich Wojska Polskiego.
Na podstawie zachowanych przekazów źródłowych można stwierdzić, że
skład organizacyjny wojsk inżynieryjno-saperskich odbiegał od założeń strukturalnych
i w obu armiach był różny. Również jednostki inżynieryjno-saperskie odwodu
Naczelnego Dowództwa WP nie miały stałej struktury i ulegały zmianom
wynikającym z potrzeb pola walki i stanu organizacyjnego wojska16.
3. Charakterystyka zawartości aktowej
W Centralnym Archiwum Wojskowym zgromadzono akta 28 jednostek
inżynieryjno-saperskich. Ogółem zespoły te obejmują 1.026 jednostek archiwalnych.
12
Rozkaz nr 50 naczelnego dowódcy WP z dnia 10.10.1944 roku. Organizacja i działania bojowe ...,
t. 1, s. 211—212.
13
Brygada została sformowana w składzie 3 armii WP. Po zaprzestaniu formowania 3 armii
przekazano ją do dyspozycji Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP. Por. rozkazy naczelnego dowódcy WP: nr
41 z dnia 6.10.1944 roku oraz nr 59/org. z dnia 15.11.1944 roku. Organizacja i działania bojowe ..., t. 1, s. 204—
205 i 257. Patrz też: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego ..., część 2, s. 669. W styczniu 1946 roku
brygadę przeformowano na 5 Mazurski Pułk Saperów. Rozkaz nr 022/org. NDWP z 22.01.1946 roku CAW,
Prot. 1101/65, t. 8, k. 56.
14
Rozkaz nr 05/OU dowódcy Armii Polskiej w ZSRR z dnia 7.05. 1944 roku. Organizacja i działania
bojowe ..., t. 1, s. 52 oraz Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego ..., część 4, Warszawa 1970, s. 93.
15
Szkoła formowana była w Przemyślu na podstawie rozkazu nr 56 naczelnego dowódcy WP z dnia
19.10.1944 roku. Organizacja i działania bojowe ..., t. 1, s. 216 oraz J. M a l c z e w s k i i R.L.
P o l k o w s k i, op. cit., s. 193.
16
K. D i d e n k o, op., cit., s. 209—211.
Na czoło zawartości jednostek saperskich wysuwają się materiały o
charakterze operacyjnym, szeroko informujące o ich udziale w działaniach wojennych.
Są to rozkazy i zarządzenia bojowe Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP oraz
dowództw brygad. Wartość poznawczą mają także meldunki i sprawozdania z
rozminowań określonych terenów bądź miast. Kolejną grupę materiałów stanowią:
mapy, schematy i szkice pól minowych oraz dokumentacja konstrukcyjna i techniczna
budowanych mostów i dróg. Zachowały się też sprawozdania informujące o udziale
wojsk saperskich w zabezpieczaniu przepraw w czasie działań bojowych nad
środkową Wisłą. Ponadto w tych zespołach archiwalnych występują cenne materiały
dotyczące współpracy dowództw brygad saperskich z władzami administracji
terenowej. Inne źródła obrazują stan rozminowania obszarów oraz udział wojska w
pracach
na
rzecz
ludności
cywilnej
—
w
akcjach
przeciwlodowych
i
przeciwpowodziowych.
Na uwagę badacza zasługują także występujące w zespołach kroniki i
dzienniki działań bojowych poszczególnych jednostek, chronologicznie odtwarzające
przebieg wydarzeń. Wartość poznawczą mają też instrukcje i przepisy normatywne o
eksploatacji dróg i mostów oraz o działaniu min własnych i nieprzyjaciela.
*
D o w ó d z t w o W o j s k I n ż y n i e r y j n y c h WP spełniało rolę
centralnego organu dowodzenia, korygującego działania wszystkich jednostek
saperskich WP. Organizowało i kontrolowało ono działalność w zakresie formowania,
szkolenia oraz zaopatrzenia jednostek saperskich w sprzęt techniczny i materiały
bojowe. Dowództwu podlegały pod względem fachowym dowództwa wojsk
inżynieryjno-saperskich 1, 2 i 3 armii WP.
Dowództwo Wojsk Inżynieryjnych WP rozformowane zostało 7 czerwca 1945
roku na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP nr 0140/org.17. Skład
osobowy i akta przejął nowoformujący się Departament Wojsk Inżynieryjnych
Ministerstwa Obrony Narodowej.
17
Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 391.
Zespół Dowództwa Wojsk Inżynieryjnych WP liczy 85 jednostki archiwalne.
W jego wytworze kancelaryjnym występują duże luki; brak m.in. rozkazów dziennych
oraz akt obrazujących działalność aparatu polityczno-wychowawczego.
W zespole na czoło wysuwają się akta o charakterze operacyjnym. W ich
skład wchodzą meldunki o wykonanych pracach (III-299-27), budowie mostów i dróg
oraz dokonanych rozminowaniach, a także schematy i plany pól minowych, protokoły
przekazania rozminowanych obiektów i terenów. Interesujące są meldunki operacyjne
o postępie prac przy rozminowaniu Warszawy (III-299-25). Wartość poznawczą mają
również meldunki i sprawozdania o składzie osobowym i stanie bojowym jednostek
inżynieryjnych oraz plany i programy szkolenia. Na uwagę zasługuje też opis walk 1
AWP o Kołobrzeg (III-299-41).
W omawianym zespole występują ponadto: korespondencja w sprawach
naznaczania na stanowiska, wykazy obsady oficerskiej w oddziałach saperskich,
wnioski odznaczeniowe i awansowe oraz meldunki o wypadkach nadzwyczajnych. Z
innych archiwaliów wymienić należy jeszcze meldunki i sprawozdania o zaopatrzeniu
jednostek oraz zapotrzebowania na sprzęt, jak też liczną korespondencję dowództwa w
sprawach porządkowych, administracyjnych i dyscyplinarnych.
*
Kolejną grupę zespołów stanowi
s a p e r ó w.
1
samodzielna
brygada
Akta dowództwa brygady i jednostek podległych liczą ogółem 396
jednostek archiwalnych. Podział wytworu kancelaryjnego na poszczególne zespoły
przedstawia się następująco:
dowództwo brygady
171 j.a.
kompania sztabowa
2 j.a.
8 batalion saperów
74 j.a.
9 batalion saperów
30 j.a.
10 batalion saperów
69 j.a.
11 batalion saperów
50 j.a.
Zespół akt dowództwa brygady posiada poważne luki. Również zespoły akt
batalionów zachowały się w stanie uszczuplonym.
Przekazy źródłowe omawianych zespołów stanowią cenną bazę do poznania
spraw dotyczących formowania brygady i udziału jednostek podległych w działaniach
bojowych. Do interesujących materiałów należą tu akta operacyjne, zawierające
najwięcej wiadomości o działaniach bojowych oddziałów. Wartość poznawczą mają
także dzienniki działań bojowych, meldunki i sprawozdania z przygotowania i
przebiegu forsowania Wisły i Odry (III-300-1 i 17) oraz innych przeszkód wodnych.
Ponadto zachowały się opisy i wykazy mostów zbudowanych przez brygadę w okresie
działań oraz charakterystyka Wału Pomorskiego wraz ze schematami i zdjęciami
umocnień (III-300-21). Godne zainteresowania są też mapy z naniesioną sytuacją
bojową. Na uwagę zasługują również: fotografie i szkice z budowy mostów na rzece
Prośnicy w rejonie Kołobrzegu (III-300-25), opis niemieckiej obrony Kołobrzegu (III300-20), zarys organizacji i działań bojowych brygady (III-300-13), sprawozdanie
przedstawiciela Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej o zdobyciu Poznania (III-30016) oraz sprawozdanie o inżynieryjnym zabezpieczeniu działań 1 AWP w operacji
berlińskiej (III-300-18).
W kolejności wymienić należy archiwalia obrazujące działalność aparatu
polityczno-wychowawczego. W tych przekazach znaleźć można wiadomości związane
z politycznym zabezpieczeniem działań bojowych brygady i jednostek jej podległych.
Wiele z tych archiwaliów informuje o przebiegu prac przy rozminowaniu Śląska i
Pomorza, o stanie i poziomie pracy polityczno-wychowawczej, nastrojach wśród
żołnierzy i ludności na terenach działania.
Poważną ilość jednostek archiwalnych stanowią księgi ewidencji personalnej.
Ponadto zachowały się charakterystyki służbowe, wnioski awansowe i odznaczeniowe
oraz rozkazy dzienne.
W omawianej grupie zespołów występują również listy płacy (oficerów,
podoficerów i szeregowców), dowody kasowe oraz sprawozdania z kontroli
całokształtu gospodarki finansowej.
*
Następną grupę archiwaliów stanowi wytwór kancelaryjny 2
saperów
brygady
i podległych jej batalionów. Stan ilościowy zachowanych materiałów
źródłowych przedstawia się następująco:
dowództwo brygady
82 j.a.
24 batalion saperów
32 j.a.
26 batalion saperów
30 j.a.
27 batalion saperów
29 j.a.
29 batalion saperów
48 j.a.
Ogółem grupa zespołów obejmuje 221 teczek, co stanowi około 50 procent
akt wytworzonych przez te jednostki w okresie wojny.
Wśród najbardziej wartościowych przekazów źródłowych 2 brygady saperów
znajdują się rozkazy operacyjne i meldunki bojowe. Są też sprawozdania batalionów z
wykonanych czynności, materiały zwiadowcze dotyczące Wisły na odcinku
Pelcowizna—Jabłonna (III-306-7) oraz zwiadowczy szkic obrony niemieckiej na
odcinku Odrzywół—Przysucha—Mroczków (III-306-29).
Należy zaznaczyć, że już 25 listopada 1944 roku brygada przystąpiła do
rozminowania terenów położonych na północ od Pragi. Jak wykazują archiwalia,
równolegle prowadzony był zwiad rzeki Wisły, w celu określenia dogodnego miejsca
dla przeprawy desantowej i budowy mostu pontonowego. W dniu 13 stycznia 1945
roku jednostki brygady rozpoczęły prace organizacyjne związane z ubezpieczeniem
przeprawy poszczególnych dywizji.
Bezpośrednio po wyzwoleniu Warszawy przez jednostki 1 AWP 2 brygada
saperów — wspólnie z 4 i 5 brygadą — przystąpiła do rozminowania miasta. W
zespole zachowały się sprawozdania batalionów z rozminowania Warszawy18 i
protokoły przekazania terenów władzom lokalnym (III-307-4 oraz III-309-9).
Znaczny procent wytworu kancelaryjnego dowództwa 2 brygady saperów
stanowią akta personalne, a wśród nich ewidencja oficerów, podoficerów i
szeregowców, charakterystyki służbowe i wnioski odznaczeniowe oraz wyciągi z
rozkazów nominacyjnych.
18
CAW, III-307-6. W okresie od końca stycznia do początku marca 1945 roku dowództwo brygady
spełniało rolę Głównego Sztabu Rozminowania m.st. Warszawy. J. M a l c z e w s k i i R.L. P o l k o w k i,
op. cit., s. 141.
Wśród akt o charakterze kwatermistrzowskim wymienić można sprawozdania
o sytuacji materiałowej i socjalno-bytowej w jednostkach oraz rozliczenia finansowe i
listy płacy.
*
Akta 3 b r y g a d y p o n t o n o w o - m o s t o w e j zachowały się w
niewielkiej ilości. Wytwór kancelaryjny pochodzi z lat 1944-1946 i obejmuje 71
jednostek archiwalnych, w tym 37 teczek dowództwa brygady.
Przekazy źródłowe 3 brygady pontonowo-mostowej można podzielić na kilka
grup. Najważniejsza z nich zawiera akta operacyjne. Wśród nich są rozkazy bojowe i
sytuacyjne, szkice oraz schematy działań i przepraw, meldunki bojowe, zarządzenia w
sprawach wyszkolenia bojowego, a także sprawozdanie z budowy mostu na rzece
Świder (III-311-11) i historia mostów pontonowych w Warszawie.
Właśnie te przekazy źródłowe mówią o udziale jednostek brygady w
forsowaniu Wisły i organizowaniu przeprawy promowej w czasie walk o Warszawę.
Po wyzwoleniu stolicy 33 baon pełnił służbę przy utrzymaniu mostu w rejonie Pragi.
Natomiast 35 baon początkowo oczyszczał dno Wisły z wraków, a po 30 maja 1945
roku brał udział przy budowie mostu na rzece Świder.
Z akt personalnych na uwagę zasługują książki ewidencyjne oficerów i
szeregowców, skorowidze stanu osobowego, obsada etatowych stanowisk oficerskich,
wnioski odznaczeniowe i awansowe, meldunki o wypadkach nadzwyczajnych,
wyciągi z rozkazów personalnych oraz księgi pogrzebowe.
Wśród akt finansowych występują listy płacy i żołdu oraz dowody kasowe.
*
Grupa zespołów akt
4
brygady
saperów
liczy 93 jednostki
archiwalne (w tym 51 teczek dowództwa). Zachowane przekazy źródłowe mówią o
formowaniu jednostki i jej udziale w działaniach bojowych. Do najcenniejszych
archiwaliów należą akta operacyjne. Wśród nich są dzienniki działań bojowych
(prowadzone bardzo dokładnie) uzupełnione mapami i schematami oraz meldunki
operacyjno-inżynieryjne i rozkazy w sprawach rozminowania, wyszkolenia i
dyscypliny. Z materiałów tych wynika, że w dniu 1 lutego 1945 roku główne siły
brygady przybyły do stolicy i otrzymały pierwsze zadanie bojowe — rozminowanie
południowej części miasta i wałów wiślanych na odcinku Nowy Dwór—Warszawa—
Góra Kalwaria oraz ochrona wysokowodnego mostu w rejonie Warszawy.
Równolegle z rozminowywaniem 25 batalion saperów usuwał zburzone
przęsła mostów: Poniatowskiego, Kierbedzia i Kolejowego w celu umożliwienia
spłynięcia lodów wiosennych. Natomiast 30 batalion otrzymał zadanie ochrony
prowizorycznego mostu drogowego na Wiśle w Puławach oraz mostu na rzece Wieprz
w rejonie Kośmina. W dniu 21 lutego 1945 roku brygada zakończyła pracę przy
rozminowaniu, a ochronę mostów przekazała 2 i 5 brygadzie saperów.
Z rozkazów i meldunków wynika, że w dniu 8 kwietnia 1945 roku 4 brygada
saperów skoncentrowała się w m. Gozdnica i przystąpiła do prac przy inżynieryjnym
ubezpieczeniu natarcia 2 AWP i do przerwania umocnionego pasa obrony frontu
nieprzyjaciela na lewym brzegu Nysy. Po sforsowaniu rzeki brygada otrzymała
zadanie zabezpieczenia natarcia 5, 8 i 9 dywizji piechoty.
Po zakończeniu wojny brygada brała udział w rozminowywaniu województw:
krakowskiego, śląsko-dąbrowskiego, pomorskiego, częściowo kieleckiego oraz miasta
i powiatu Poznań. Prace te zakończono u schyłku roku 1945.
Poza aktami o charakterze operacyjnym w zespołach archiwalnych 4 brygady
saperów znajdują się przekazy źródłowe dotyczące spraw ewidencyjno-personalnych i
finansowych.
Wśród
nich
wymienić
można:
rozkazy
personalne,
wnioski
odznaczeniowe, meldunki o wypadkach nadzwyczajnych, wykazy odznaczonych,
księgi ewidencji (oficerów, podoficerów i szeregowców) oraz listy płac, dowody
kasowe i sprawozdania z gospodarki finansowej. Ponadto w zespole samego
dowództwa brygady na uwagę badacza zasługują zarządzenia okolicznościowe i
porządkowe wyższych dowództw oraz krótki zarys historii brygady (III-316-33) i opis
niemieckich fortyfikacji obronnych w Warszawie (III-316-34).
*
Zespoły archiwalne 5 brygady saperów liczą ogółem 160 jednostek
archiwalnych, w tym:
Dowództwo
— 82 j.a.
34 batalion
— 22 j.a.
36 batalion
— 18 j.a.
38 batalion
— 22 j.a.
39 batalion
— 16 j.a.
Podobnie jak i w poprzednich zespołach inżynieryjno-saperskich, również i w
wytworze kancelaryjnym tej brygady na uwagę zasługują akta o charakterze
operacyjnym.
Cennym
przekazem
źródłowym
dla
badacza
jest
zwłaszcza
sprawozdanie z całkowitego rozminowania terenów Polski, za okres od 15 marca do
14 października 1945 roku19. Ponadto wymienić można zestawienia rozminowanych
pól minowych (III-322-10) oraz sprawozdanie z całkowitego rozminowania Warszawy
(III-321-22).
Jak wynika z wymienionych przekazów archiwalnych w styczniu 1945 roku
siły główne brygady skoncentrowane zostały na terenie Warszawy (Żoliborz).
Zadaniem ich było rozminowanie północnej części stolicy oraz wałów wiślanych na
odcinku od mostu Kierbedzia do Bielan — na lewym brzegu Wisły i do Tarchomina
— na prawym. W połowie marca brygada przystąpiła do całkowitego rozminowania
północnej części województwa warszawskiego, a następnie skierowana została na
teren dawnych Prus Wschodnich w celu usunięcia licznych pól minowych i umocnień
inżynieryjnych pozostawionych przez nieprzyjaciela.
Z innej dokumentacji aktowej w 5 brygadzie saperów na uwagę zasługują
materiały o charakterze ewidencyjno-personalnym i finansowym. Są to głównie księgi
ewidencyjne (oficerów, podoficerów i szeregowców), charakterystyki oficerów,
wnioski awansowe i odznaczeniowe, wykazy strat bezpowrotnych, ewidencja
oficerów Armii Radzieckiej oraz listy płac. Wśród akt dowództwa wymienić należy
jeszcze referat dotyczący analizy przyczyn strat w ludziach przy rozminowaniu oraz
19
CAW, III-322-5. Szersze informacje o archiwaliach do rozminowania w artykule R.L.
P o l k o w s k i e g o, Materiały dotyczące pierwszego całkowitego rozminowania terytorium Polski w zbiorach
Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 105—112.
podejmowanych środków zapobiegawczych w tym zakresie (III-321-24).
4. Zakończenie
Jednostki inżynieryjno-saperskie ludowego Wojska Polskiego w pełni
wykonały postawione przed nimi zadania bojowe i wniosły poważny wkład w dzieło
wyzwolenia Polski spod jarzma hitlerowskiego. Zabezpieczając działania wszystkich
rodzajów wojsk, saperzy wykonali w latach 1943—1945 wiele różnorodnych prac, a
m.in.: wybudowali 139 mostów drewnianych i 23 mosty pontonowe; rozminowali 108
dużych mostów stałych; rozminowali i sprawdzili drogi i ulice o ogólnej długości
ponad 4.000 km; unieszkodliwili blisko 200 tys. różnego rodzaju min; usunęli ponad
700 barykad i 2.590 zawałów leśnych; wybudowali ponad 100 km dróg; zbudowali
ponad 1.800 łodzi saperskich20.
Dla wojsk inżynieryjno-saperskich wojna nie skończyła się jednak w dniu 9
maja 1945 roku. Należało bowiem niezwłocznie przystąpić do likwidowania
pozostałości wojennych, co trwało jeszcze przez wiele miesięcy i pociągnęło za sobą
znaczne straty. Obszar kraju podlegający sprawdzeniu i rozminowaniu wynosił
ogółem 250 tys. km2. Znajdowało się na nim ponad 10 milionów min oraz ponad 25
milionów różnego rodzaju amunicji. Ogółem w akcji rozminowania terytorium Polski
wzięło udział 10 tys. saperów ludowego Wojska Polskiego21. Rozminowywanie
przebiegało w ciężkich warunkach terenowych i w stałym napięciu spowodowanym
trudną i niebezpieczną pracą.
Przedstawiona charakterystyka wytworu kancelaryjnego Dowództwa Wojsk
Inżynieryjnych WP oraz brygad saperów z okresu wojny informuje ogólnie o
przekazach źródłowych dotyczących formowania, organizacji i działań bojowych
jednostek inżynieryjno-saperskich LWP. Bardziej szczegółowe informacje o zasobie
20
Zarys dwudziestoletniej działalności wojsk inżynieryjnych, Warszawa 1964, s. 19. Por. także K.
D i d e n k o, op. cit., s. 223; tenże, Doświadczenia w zakresie organizacji i użycia wojsk inżynieryjnych
ludowego Wojska Polskiego w latach 1944—1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 593—597.
21
Dane te zaczerpnięto-z ogólnego sprawozdania omawiającego prace jednostek inżynierskosaperskich przy rozminowaniu kraju. Por. CAW, Prot. 41/53, t. 1226, k. 29—30. Ponadto: J.
B o r d z i ł o w s k i, Wojna skończona, walki trwają. Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 559.
aktowym znajdzie badacz w inwentarzu ogłoszonym drukiem.
Poza omówionymi archiwaliami dodatkowe źródła historyczne stanowić mogą
przekazy zawarte w odpowiednich teczkach akt oddziałów wojsk inżynieryjnych i
zarządów polityczno-wychowawczych zespołów 1, 2 i 3 armii Wojska Polskiego.
Znajdują się tam m.in.: sprawozdania i meldunki z działań bojowych, rozkazy i
zarządzenia w sprawach inżynieryjno-saperskich, sprawozdania i meldunki o
przebiegu rozminowania, schematy pól minowych, biuletyny zwiadu inżynieryjnego,
mapy i schematy umocnień saperskich, sprawozdania z budowy dróg i mostów,
historie jednostek inżynieryjno-saperskich oraz meldunki i sprawozdania z pracy
polityczno-wychowawczej.
Ponadto wskazać można na akta wytworzone przez bataliony saperów
wchodzące w skład poszczególnych dywizji piechoty22. Wśród tych przekazów
źródłowych
zachowały
się
m.in.
rozkazy,
zarządzenia,
meldunki
bojowe,
sprawozdania z wykonanych prac, instrukcje szkoleniowe oraz historie jednostek
inżynieryjno-saperskich.
Akta przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym pozwalają na
szerokie omówienie złożonej i niebezpiecznej pracy saperów. Stanowią one podstawę
do podjęcia opracowań dotyczących całokształtu organizacji i działań bojowych
oddziałów inżynieryjno-saperskich ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945.
22
Były to bataliony o numerach: 1, 2, 4, 5, 13, 14, 18, 19, 20, 21. Patrz: Inwentarz akt ludowego
Wojska Polskiego ..., część 1, s. 181 (zespół nr 15), s. 217 (zespół nr 31), s. 244 (zespół nr 44), s. 269 (zespół nr
56), s. 283 (zespół nr 68), s. 305 (zespół nr 83), s. 323 (zespół nr 96), s. 342 (zespół nr 108), s. 360 (zespół nr
120) i s. 377 (zespół nr 134).