docZachowania zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane
download 
Reklamacja Transkrypt
Zachowania zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane
widerska-Kopacz Probl Hig Epidemiol J i 2008, wsp. Zachowania 89(1): 71-75zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. III. ... 71 Zachowania zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. III. Stosowanie substancji psychoaktywnych Health behaviour of secondary school pupils and its chosen determiners. Part III. Intake of psychoactive substances JOLANTA WIDERSKA-KOPACZ 1/, JERZY T. MARCINKOWSKI 2/, K ATARZYNA JANKOWSKA 3/ 1/ Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp. Katedra Medycyny Spo³ecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii, Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu 2/ Cele pracy. Poznanie zachowañ zdrowotnych w zakresie stosowania substancji psychoaktywnych, innych ni¿ alkohol i tytoñ, wród m³odzie¿y gimnazjalnej. Aim of study. Recognition of health behaviour in the scope of intake of psychoactive substances other than alcohol and tobacco by youth of secondary schools. Wyniki. Wród badanych gimnazjalistów 32% podejmowa³o ju¿ próby za¿ywania rodków psychoaktywnych; w okresie prowadzenia badañ, substancji tych z ró¿n¹ czêstoci¹ u¿ywa³o 22% uczniów, a w stanie odurzenia po ich za¿yciu znajdowa³o siê ju¿ 16% badanych. Results. As may as 32% of youth of secondary schools undertook already attempts of using psychoactive substances, in the course of the studies 22% pupils used the substances with variable frequency and 16% were intoxicated thereafter. Wnioski. Zjawisko stosowania substancji psychoaktywnych w tym: leków przyjmowanych w celu odurzania siê, rodków wziewnych i innych substancji rozumianych potocznie jako narkotyki wystêpuje wród m³odzie¿y gimnazjalnej z du¿¹ czêstoci¹ i nasila siê z wiekiem. Dotyczy to zw³aszcza intensywnoci u¿ywania rodków psychoaktywnych i wystêpowania stanów odurzenia po ich za¿yciu. Wskazuje to na potrzebê intensyfikacji wielokierunkowych dzia³añ prewencyjnych z udzia³em rodziców, szko³y, organizacji pozarz¹dowych, lokalnej spo³ecznoci i samorz¹dów. Conclusions. The phenomenon of psychoactive substance intake, including stupefying drugs, inhaled substances and other substances commonly understood as narcotics occurs in secondary school youth with high frequency and becomes more intense with progressing age. This pertains in particular the use of psychoactive substances and development of intoxication following the intake. This points to the need of intensified, multidirectional preventive activities involving parents, schools, non-governmental organizations, local community and self-governments. S³owa kluczowe: zachowania zdrowotne, stosowanie substancji psychoaktywnych, promocja zdrowia, edukacja, m³odzie¿ Key words: health behaviour, use of psychoactive substances, health promotion, education, youth © Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 71-75 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl dr n. med. Jolanta widerska-Kopacz Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp. ul. Mickiewicza 12B, 66-400 Gorzów Wlkp. tel. (0-95) 720-48-61, e-mail: [email protected] Nades³ano: 12.11.2007 Zakwalifikowano do druku: 27.03.2008 Wstêp Stosowanie substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ i doros³ych stanowi powa¿ny i narastaj¹cy problem zdrowotny i spo³eczny. Od pocz¹tku lat 90. XX w. obserwowany jest w naszym kraju znaczny wzrost rozpowszechnienia u¿ywania narkotyków wród m³odzie¿y [1, 2, 3, 4]. Pierwsze kontakty z narkotykami maj¹ obecnie coraz m³odsze osoby, najczêciej dzieci w wieku gimnazjalnym [5, 6]. Przez narkotyki rozumie siê na ogó³ wszelkie substancje psychoaktywne, poza alkoholem i tytoniem, które wp³ywaj¹ na nastrój, mylenie i zachowanie. Nale¿¹ do nich m.in.: rodki odurzaj¹ce, halucynogeny, substancje psychostymuluj¹ce, leki uspokajaj¹ce oraz rodki wziewne (inhalanty). Stosowanie substancji psychoaktywnych przez uczniów mo¿e wp³ywaæ na wiele aspektów codziennego ¿ycia. Wp³yw tych rodków na koncentracjê, nastrój i samopoczucie fizyczne niejednokrotnie przyczynia siê do powstawania konfliktów w grupie rówieniczej, w domu, a tak¿e do niepowodzeñ w szkole. Uzale¿nienie od narkotyku powoduje stosunkowo szybkie wypadanie z ról spo³ecznych (uczniowskich i rodzinnych) i inne zachowania pro- 72 blemowe, zwi¹zane z agresj¹, przemoc¹ lub dzia³aniami przestêpczymi [7]. Zaburzenia biochemiczne w mózgu, spowodowane za¿ywaniem substancji psychoaktywnych, czêsto prowadz¹ do utraty kontroli zachowañ, wystêpowania urojeñ, depresji, myli i prób samobójczych, a tak¿e stanów psychotycznych oraz bardzo czêsto g³êbokich i d³ugotrwa³ych w leczeniu psychoz [8]. Warto te¿ podkreliæ, i¿ praktycznie wszystkie rodki psychoaktywne za¿ywane w czasie ci¹¿y, szczególnie podczas pierwszego trymestru, stanowi¹ potencjalne ryzyko dla p³odu [8]. Zwa¿ywszy, i¿ wiek gimnazjalny jest decyduj¹cy, je¿eli chodzi o pierwsze kontakty z narkotykami i czêstoæ przypadków uzale¿nienia siê to w³anie do tej grupy powinny byæ skierowane intensywne dzia³ania edukacyjno-zapobiegawcze. Cele pracy Poznanie zachowañ zdrowotnych w zakresie stosowania substancji psychoaktywnych, innych ni¿ alkohol i tytoñ, wród m³odzie¿y gimnazjalnej oraz poznanie socjodemograficznych wspó³zale¿noci pomiêdzy za¿ywaniem rodków psychoaktywnych a: wiekiem, p³ci¹, struktur¹ rodziny, poziomem wykszta³cenia rodziców oraz wiedz¹ i wiadomoci¹ zdrowotn¹ uczniów. Materia³ i metodyka badañ Badaniami objêto m³odzie¿ gimnazjaln¹ w przygranicznym miecie wojewódzkim Gorzów Wielkopolski, licz¹cym oko³o 130 000 mieszkañców. Sporód 5109 gimnazjalistów gorzowskich badaniami objêto 1263 uczniów (24,7% ogó³u): 615 (48,7%) uczniów klas I i 648 (51,3%) uczniów klas III, w tym 636 (50,4%) ch³opców i 627 (49,6%) dziewcz¹t; uczniowie klas I mieli w zdecydowanej wiêkszoci 13 lat, a klas III 16 lat. Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2005/2006 przy u¿yciu autorskiego kwestionariusza ankiety. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczy³y m.in.: charakterystyki spo³eczno-demograficznej, zachowañ dotycz¹cych za¿ywania substancji psychoaktywnych oraz wybranych czynników maj¹cych wp³yw na ich kszta³towanie. Informacje zawarte w ankietach opracowano statystycznie przy zastosowaniu programu komputerowego STATISTICA 6.0 (STAT SOFT). Wyniki badañ Dowiadczenia zwi¹zane ze stosowaniem substancji psychoaktywnych (próby za¿ywania) mia³o za sob¹ 31,9% badanej m³odzie¿y. Nie stosowa³o nigdy substancji psychoaktywnych 68,1% uczniów. Do u¿ywania rodków psychoaktywnych w okresie pro- Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 71-75 wadzenia badañ, w tym: leków (uspokajaj¹cych, nasennych, p/bólowych, pobudzaj¹cych i innych) przyjmowanych w celu odurzania siê, rodków wziewnych i innych substancji rozumianych potocznie jako narkotyki przyzna³o siê 21,9% ankietowanych. W stanie odurzenia po za¿yciu substancji psychoaktywnych znajdowa³o siê ju¿ 15,8% gimnazjalistów, w tym wiêcej ni¿ jeden raz 9,4% uczniów. Do najczêciej stosowanych substancji psychoaktywnych nale¿a³y: leki przyjmowane w celu odurzania siê 12,0% uczniów, marihuana i haszysz 9,0% uczniów, steroidy anaboliczne lub inne rodki dopinguj¹ce 3,2% uczniów oraz rodki wziewne 3,0% uczniów. Równoczenie, wymienione rodzaje rodków psychoaktywnych charakteryzowa³a najwiêksza czêstotliwoæ stosowania ich przez badanych (ryc. 1). Z wiekiem wzrasta³ istotnie odsetek uczniów, którzy podejmowali próby u¿ywania substancji psychoaktywnych (22,8% uczniów klas I i 40,6% uczniów klas III; p<0,05). Podobnie, uczniowie starsi czêciej za¿ywali rodki psychoaktywne w okresie prowadzenia badañ (16,8% uczniów klas I i 26,7% uczniów klas III; p<0,05). Z wiekiem wzrasta³a czêstoæ stosowania praktycznie wszystkich (poza steroidami anabolicznymi i rodkami wziewnymi) substancji psychoaktywnych. Dotyczy³o to zw³aszcza marihuany i haszyszu, amfetaminy, ecstasy oraz leków przyjmowanych w celu odurzania siê (ryc. 2). Wród uczniów starszych czêciej tak¿e wystêpowa³y przypadki odurzenia po za¿yciu substancji psychoaktywnych. Sytuacje takie zdarza³y siê u 10,1% uczniów klas I i u 21,3% uczniów klas III; p<0,05. Zwraca uwagê, i¿ uczniowie starsi istotnie czêciej (14,4%) ni¿ m³odsi (4,2%) byli odurzeni wielokrotnie; p<0,05 (ryc. 3). 4UFSPJEZBOBCPMJD[OFMVCJOOFwSPELJEPQJOHVKDF -FLJQS[ZKNPXBOFXDFMVPEVS[BOJBTJÅOQ VTQPLBKBKDFOBTFOOFQPCVE[BKDFQCÎMPXF iSPELJX[JFXOFLMFKSP[QVT[D[BMOJLCFO[ZOB ,PLBJOBDSBDL )FSPJOBNPSGJOBLPNQPU &DTUBTZ S[BE[JFKOJSB[X NJFTJDV SB[MVCLJMLBSB[Z XNJFTJDV SB[MVCLJMLBSB[Z XUZHPEOJV -4% "NGFUBNJOB .BSJIVBOBIBT[ZT[ Ryc. 1. Czêstoæ u¿ywania substancji psychoaktywnych przez badanych wg ich rodzajów Fig.1.Frequency of psychoactive substance use by the studied individuals, by their type widerska-Kopacz J i wsp. Zachowania zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. III. ... Ch³opcy istotnie czêciej (20,9%) ni¿ dziewczêta (10,7%) znajdowali siê w stanie odurzenia po za¿yciu rodków psychoaktywnych; p<0,05. Ch³opcy tak¿e czêciej (13,2%) ni¿ dziewczêta (5,6%) byli odurzeni wielokrotnie; p<0,05. P³eæ wp³ywa³a na rodzaj i czêstoæ stosowania substancji psychoaktywnych. Dziewczêta istotnie czêciej (16,0%) ni¿ ch³opcy (8,2%) stosowa³y leki w celu odurzania siê; p<0,05. Ch³opcy istotnie czêciej u¿ywali wszystkich pozosta³ych rodków psychoaktywnych; dotyczy³o to zw³aszcza marihuany i haszyszu (ch³opcy 12,9%, dziewczêta 5,1%), steroidów anabolicznych (ch³opcy 4,4%, dziewczêta 1,9%), oraz rodków wziewnych (ch³opcy 3,6%, dziewczêta 2,4%); p<0,05 (ryc. 4). Sytuacja rodzinna badanej m³odzie¿y determinowa³a zachowania zwi¹zane z u¿ywaniem substancji psychoaktywnych, zarówno w zakresie prób za¿ywania, stosowania w okresie prowadzenia badañ, jak i wystêpowania przypadków odurzania siê. Stosowanie rodków psychoaktywnych kiedykolwiek w ¿yciu (próby za¿ywania) poda³o 30,5% uczniów mieszkaj¹cych z obojgiem rodziców i 37,7% z rodzin niepe³nych; ró¿nice by³y istotne statystycznie, p<0,05. Stosowanie substancji psychoaktywnych w okresie prowadzenia badañ poda³o 20,3% uczniów mieszkaj¹cych z obojgiem rodziców i 27,8% uczniów z rodzin niepe³nych; ró¿nice by³y istotne statystycznie, p<0,05. Uczniowie z rodzin niepe³nych czêciej tak¿e (23,1%) byli odurzeni po za¿yciu rodków psychoaktywnych w porównaniu do uczniów mieszkaj¹cych z obojgiem rodziców (14,0%). Wyranie widaæ to w grupie odurzonych wielokrotnie; podczas gdy odsetek ten wynosi³ 7,8% wród uczniów mieszkaj¹cych z obojgiem rodziców, to wród uczniów z rodzin niepe³nych wynosi³ 15,7%; ró¿nice by³y istotne statystycznie, p<0,05 (ryc. 5). Wykszta³cenie rodziców nie wp³ywa³o na zachowania zwi¹zane z u¿ywaniem substancji psychoaktywnych. Dotyczy to zarówno prób u¿ywania, stosowania w okresie prowadzenia badañ, jak i wystêpowania przypadków odurzania siê. Zdecydowana wiêkszoæ badanych (87,7%) mia³a wiadomoæ szkodliwych nastêpstw zdrowotnych za¿ywania rodków psychoaktywnych (ryc. 6). wiadomoæ niekorzystnych dla zdrowia skutków za¿ywania narkotyków kszta³towa³a zachowania zdrowotne m³odzie¿y w tym zakresie. Wród uczniów przekonanych o szkodliwych nastêpstwach zdrowotnych stosowania substancji psychoaktywnych u¿ywa³o ich 17,2%, natomiast w grupie pozosta³ych uczniów 54,8%; ró¿nice by³y istotne statystycznie, p<0,05 (ryc. 7). Niemal co trzeci uczeñ (31,4%) uwa¿a³, ¿e iloæ zajêæ szkolnych dotycz¹cych edukacji w zakresie zdrowego stylu ¿ycia jest niewystarczaj¹ca. 4UFSPJEZBOBCPMJD[OFMVCJOOFwSPELJEPQJOHVKDF -FLJQS[ZKNPXBOFXDFMVPEVS[BOJBTJÅOQVTQPLBKBKDF OBTFOOFQPCVE[BKDFQCÎMPXF ,PLBJOBDSBDL )FSPJOBNPSGJOBLPNQPU &DTUBTZ -4% "NGFUBNJOB *** * iSPELJX[JFXOF ,MBTB 73 .BSJIVBOBIBT[ZT[ Ryc. 2. U¿ywanie substancji psychoaktywnych w zale¿noci od wieku wg ich rodzajów Fig .2. Use of psychoactive substances as dependent on age and type of substance LMBTB * *** OJHEZ SB[ XJÅDFKOJSB[ Ryc. 3. Wystêpowanie epizodów odurzenia po za¿yciu substancji psychoaktywnych w zale¿noci od wieku Fig. 3. Manifestation of intoxication episodes following use of psychoactive substances as related to age of pupils 4UFSPJEZBOBCPMJD[OFMVCJOOFwSPELJEPQJOHVKDF -FLJQS[ZKNPXBOFXDFMVPEVS[BOJBTJÅ OQVTQPLBKBKDFOBTFOOFQPCVE[BKDFQCÎMPXF iSPELJX[JFXOF ,PLBJOBDSBDL )FSPJOBNPSGJOBLPNQPU &DTUBTZ -4% "NGFUBNJOB E[JFXD[ÅUB DIPQDZ .BSJIVBOBIBT[ZT[ Ryc. 4. U¿ywanie substancji psychoaktywnych w zale¿noci od p³ci wg ich rodzajów Fig. 4. Use of psychoactive substances as related to gender and type of the substance 74 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 71-75 NJFT[LBKDZ[PCPKHJFNSPE[JDÎX NJFT[LBKDZXSPE[JOJFOJFQFOFK OJHEZ SB[ XJÅDFKOJSB[ Ryc. 5. Wystêpowanie epizodów odurzenia po za¿yciu substancji psychoaktywnych w zale¿noci od sytuacji rodzinnej Fig. 5. Manifestation of intoxication episodes following use of psychoactive substances as related to family situation PDDOH XPLDUNRZDQ\ QLHPDSUDZLH DGQHJRZSá\ZX QLHPDP]GDQLD QDWHQWHPDW ]SHZQR FL PD ZSá\Z Ryc. 6. Przekonanie badanych o szkodliwym wp³ywie stosowania substancji psychoaktywnych na stan zdrowia Fig. 6. Conviction of tested individuals that use of psychoactive substances negatively affects their health 1S[FLPOBOJP T[LPEMJXPwDJVZXBOJB 1P[PTUBMJ OJFVZXBMJ VZXBMJ Ryc. 7. U¿ywanie substancji psychoaktywnych w zale¿noci od przekonania o ich szkodliwoci dla zdrowia Fig. 7. Use of psychoactive substances as related to consumers conviction that they negatively affect health Dyskusja Narastanie problemu stosowania substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ szkoln¹ w naszym kraju jest zjawiskiem wysoce niepokoj¹cym. Zaznacza siê to wyranie wród m³odzie¿y gimnazjalnej i nasila z wiekiem uczniów [9, 10]. Kontakty ze rodkami psychoaktywnymi najczêciej zapocz¹tkowane s¹ paleniem papierosów i piciem niskoprocentowych alkoholi w wieku dorastania. Wród ogólnej liczby konsumentów narkotyków najliczniejsz¹ grupê stanowi m³odzie¿ [11, 12]. Eksperymentowanie z narkotykami niesie du¿e ryzyko powstania uzale¿nieñ. U¿ywanie rodków psychoaktywnych przed osi¹gniêciem 15 roku ¿ycia ³¹czy siê na ogó³ z innymi zachowaniami problemowymi, zwi¹zanymi z agresj¹, przemoc¹, ³amaniem norm ¿ycia spo³ecznego lub zachowaniami przestêpczymi u czêci m³odzie¿y. Przymus za¿ywania powoduje koniecznoæ zdobywania rodków na ich zakup w sposób nielegalny (kradzie¿e, handel narkotykami, prostytuowanie). Pog³êbia to dodatkowo nieprzystosowanie i marginalizacjê spo³eczn¹ osób uzale¿nionych [13]. Narkomania jest zjawiskiem z³o¿onym, o ró¿norodnych przyczynach. Najczêciej wystêpuje u osób m³odych, niedojrza³ych emocjonalnie, o os³abionych mechanizmach adaptacyjnych, maj¹cych trudnoci w kontaktach interpersonalnych [14]. Zapobieganie u¿ywaniu i nadu¿ywaniu rodków psychoaktywnych to jeden ze skutecznych sposobów profilaktycznych problemów behawioralnych i zaburzeñ psychicznych u m³odych ludzi. W okresie dojrzewania du¿y wp³yw na podejmowanie prób u¿ywania substancji psychoaktywnych ma grupa rówienicza. Tak¿e sytuacja rodzinna uczniów wyranie wp³ywa na ich zachowania zwi¹zane z za¿ywaniem tych rodków [15]. wiadomoæ zdrowotna gimnazjalistów dodatnio koreluje z ich postawami wobec stosowania narkotyków. Przekonanie o szkodliwoci na³ogu i motywacja do zachowañ sprzyjaj¹cych zdrowiu, powoduj¹ bardziej racjonalne wybory i zachowania prozdrowotne nastolatków [16]. Obserwacje powy¿sze potwierdzaj¹ wyniki badañ w³asnych, wskazuj¹ce na to, i¿: uczniowie starsi czêciej podejmowali próby stosowania substancji psychoaktywnych i czêciej u¿ywali ich w okresie prowadzenia badañ, wród uczniów starszych a tak¿e wród ch³opców czêciej wystêpowa³y przypadki odurzenia po za¿yciu rodków psychoaktywnych, dziewczêta czêciej stosowa³y leki w celu odurzania siê (uspokajaj¹ce, nasenne, pobudzaj¹ce, p/bólowe i inne) widerska-Kopacz J i wsp. Zachowania zdrowotne m³odzie¿y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. III. ... ch³opcy czêciej u¿ywali wszystkich pozosta³ych substancji psychoaktywnych, zaw³aszcza marihuany i haszyszu, rodków wziewnych oraz steroidów anabolicznych, uczniowie mieszkaj¹cy w rodzinie niepe³nej czêciej podejmowali próby stosowania substancji psychoaktywnych, czêciej u¿ywali ich w okresie prowadzenia badañ a tak¿e czêciej znajdowali siê w stanie odurzenia po ich za¿yciu, uczniowie wiadomi szkodliwych nastêpstw zdrowotnych za¿ywania narkotyków stosowali je rzadziej. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na istnienie wielu ró¿norodnych czynników wp³ywaj¹cych na eksperymentowanie i kontynuowanie stosowania substancji psychoaktywnych a tak¿e na du¿¹ wagê wczesnych dzia³añ zapobiegawczych, maj¹cych na celu opónienie inicjacji stosowania lub zdecydowane ograniczenie za¿ywania tych substancji. 75 Wnioski 1. Zjawisko stosowania substancji psychoaktywnych wród m³odzie¿y gimnazjalnej wystêpuje z du¿¹ czêstoci¹ i nasila siê z wiekiem. 2. Do najczêciej za¿ywanych przez uczniów rodków psychoaktywnych nale¿¹ leki stosowane w celu odurzania siê, marihuana i haszysz oraz rodki wziewne. 3. Ch³opcy s¹ bardziej nara¿eni na problemowe u¿ywanie narkotyków a dziewczêta na nadu¿ywanie leków uspokajaj¹cych i nasennych. 4. Sytuacja rodzinna uczniów kszta³tuje ich zachowania zwi¹zane ze stosowaniem substancji psychoaktywnych. 5. Du¿e znaczenie dla kszta³towania zachowañ zdrowotnych m³odych ludzi ma ich wiadomoæ zdrowotna dotycz¹ca szkodliwoci za¿ywania narkotyków. 6. W opinii m³odzie¿y gimnazjalnej istnieje du¿e zapotrzebowanie na szkoln¹ edukacjê zdrowotn¹. Pimiennictwo / References 1. Sieros³awski J. Dynamika pr oblemu narkotyków i narkomanii w Polsce. Roczniki Warszawskiej Szko³y Zdrowia 2005, V: 30-40. 2. Goldstein AP, Reagles KW, Amann LL. Umiejêtnoci chroni¹ce (odmawiania). Zapobieganie narkomanii wród m³odzie¿y. Fundacja KARAN, Warszawa 2001. 3. Van der Stel J. (red.) Podrêcznik prewencji, alkohol, narkotyki, tytoñ. Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1989. 4. Baran-Furga H. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych w okresie dorastania. Roczniki Warszawskiej Szko³y Zdrowia 2005, V: 40-45. 5. Maisto SA, Galizio M, Connors GJ. Uzale¿nienia, za¿ywanie i nadu¿ywanie. Fundacja KARAN, Warszawa 2000. 6. Bobrowski K. U¿ywanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania problemowe m³odzie¿y gimnazjalnej. Zmiany miêdzy 14 a 16 rokiem ¿ycia. Alkoholizm i Narkomania 2005, 18, 1-2: 27-38. 7. Maciek-Haci³o B, Gierczyk J. Zintegrujmy dowiadczenia. Terapia, Uzale¿nienia i Wspó³uzale¿nienia 2005, 1, 40: 10-12. 8. Robson P. Narkotyki. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 1997. 9. Sieros³awski J. Badania szkolne na temat u¿ywania substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ (ESPAD). 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Polska m³odzie¿ na tle Europy w 2003 r. Serwis Informacyjny Narkomania 2005, 2, 29: 24-38. Woynarowska B, Mazur J. Zach owania zdrowotne m³odzie¿y szkolnej w Polsce: wyniki badañ HBSC 2002. Zdr Publ 2004, 114, 2: 159-167. Best D, Rawaf S, Rowley J, Floyd K, Mannig V, Strang J. Drinking and smoking as concurrent predictors of illicit drug use and positive drug attitudes in adolescents. Drug Alcohol Depend 2000, 60: 319-321. Czapiñski J, Panek T. (red.) Diagnoza Spo³eczna 2007, Warunki i Jakoæ ¯ycia Polaków. Wy¿sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa 2007. Cekiera C. Toksykomania. PWN, Warszawa 1985. Mrazek PJ, Hosman CMH. (red.) Toward a strategy for worldwide action to promote mental health and prevent of mental and behavioral disorders. Inaugural World Conference on the Promotion of Mental Health and Prevent of Mental and Behavioral Disoders. Atlanta 2002, 128-130. Ostrowska A. Spo³eczne czynniki warunkuj¹ce zachowania prozdrowotne bilans dekady. Promocja zdrowia, Nauki Spo³eczne i Medycyna 2000, VII, 19: 46-65. Stêpieñ A. Czynniki ryzyka kontaktu z narkotykami od dorastania do wczesnej doros³oci (badania katamnestyczne). Alkoholizm i Narkomania 2001, 14: 407-420.
