Dr hab. Anna Burdukiewicz, prof. AWF Wrocław, 4.06.2014 r

Wrocław, 4.06.2014 r.
Dr hab. Anna Burdukiewicz, prof. AWF
Akademia Wychowania Fizycznego
we Wrocławiu
Zakład Antropologii Fizycznej
RECENZJA
pracy doktorskiej mgr Elżbiety Kaweckiej-Janik pt.
ANALIZA PORÓWNAWCZA ZMIAN CHARAKTERYSTYCZNYCH CECH NOWORODKÓW
I KOBIET RODZĄCYCH WE WROCŁAWIU W LATACH 1986-87 I 2005-2006
Obserwowane w populacji zachodzące stopniowo w stałym kierunku zmiany fenotypowe noszą nazwę tendencji przemian lub trendu sekularnego. Natura zmian międzypokoleniowych jest złożona i odzwierciedla niezwykłą wrażliwość oraz plastyczność procesu ontogenezy wobec warunków środowiskowych. Na podstawie wielu badań przyjmuje się powszechnie,
że podstawowymi czynnikami indukującymi występowanie tendencji długofalowych są w
szczególności: ilość i jakość odżywiania w relacji do wydatków energetycznych organizmu
oraz spadek zachorowalności, a więc zmienne związane z sytuacją ekonomiczną i społeczną
jednostek i ich rodzin. Z tego powodu informacje o międzypokoleniowych zmianach w wartościach średnich cech somatycznych w populacji, a także w różnicach w średnich między
poszczególnymi grupami społecznymi mogą być źródłem informacji nie tylko o zmianach
standardów życia, ale również stopniu rozwarstwienia społecznego w populacji. Badania opisujące i wyjaśniające zjawisko trendu sekularnego w morfologii ciała człowieka próbują zatem odpowiedzieć na fundamentalne w biologii człowieka pytanie: na ile morfologia ciała
człowieka jest warunkowana jego wyposażeniem genetycznym, a na ile ulega modyfikującym
wpływom środowiska życia człowieka.
Przedstawiona do recenzji dysertacja wpisuje się w tę problematykę, gdyż podejmuje
problem zmian długofalowych zachodzących w cechach somatycznych noworodków
w aspekcie endo- i egzogennych czynników rozwoju. Urodzeniowa masa ciała i skorelowane
z nią wymiary noworodków podlegają stałym fluktuacjom, głównie w zależności od warunków socjo-ekonomicznych, w jakich żyje matka. Stąd można uważać, że są one pośrednio
wskaźnikami zmieniających się warunków życia matki, a więc warto obserwować, czy podlegają one zmianom kierunkowym w kolejnych pokoleniach. Uważam zatem problem podjęty
przez mgr Elżbietę Kawecką-Janik za istotny poznawczo i poszerzający dotychczasową wiedzę w zakresie biologii człowieka.
Przedstawiona do oceny praca liczy 105 stron i została podzielona na rozdziały oraz
podrozdziały. Wyodrębniono w niej wprowadzenie (11 stron), część obejmującą założenia
i cel pracy (2 strony), opis materiału badawczego i zastosowanych metod statystycznych (12
stron), wyniki analizy statystycznej (32 strony), dyskusję (7 stron), a ponadto wnioski (1 strona). Piśmiennictwo, uporządkowane alfabetycznie, zawiera 132 pozycje bibliograficzne. Ponadto zalazły się tutaj informacje dotyczące materiałów dodatkowych wykorzystanych przy
pisaniu pracy, jak np. odnośniki do załącznika do rozporządzenia Ministerstwa Zdrowia z
dnia 23 września 2010 r., Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunków dopuszczalności przerywania ciąży z dnia 7 stycznia 1993 r., roczników statystycznych i
roczników demograficznych. Następnie zamieszczono spis tabel i wykresów oraz streszczenie, w polskiej i angielskiej wersji językowej, w zwięzły sposób przedstawiające zawartość
rozprawy.
Wstęp wprowadza w zagadnienia związane z ontogenezą człowieka. Autorka poświęca
uwagę mechanizmom samoregulacji rozwoju oraz czynnikom endo- i egzogennym wpływającym na przebieg ontogenezy. Wśród czynników endogennych paragenetycznych szerzej
omówiono wpływ wieku matki i kolejności ciąży na stan noworodka. Omawiając czynniki
egzogenne Doktorantka więcej uwagi poświęciła zmiennym związanym z oddziaływaniem
środowiska bio-geograficznego. Natomiast w zbyt małym stopniu wykorzystała przywołane
w tekście pracy piśmiennictwo do przedstawienia modyfikującego wpływu czynników związanych ze środowiskiem społeczno-ekonomicznym. Kończąc swoje wstępne rozważania, mgr
E. Kawecka-Janik w interesujący sposób przedstawiła stan badań zjawiska trendu sekularnego
i w oparciu o dobrze dobrane piśmiennictwo omówiła problematykę operacyjnego rozwiązania ciąży.
Tytuł dysertacji odpowiada jej treści. Autorka badała noworodki pochodzące z dwóch
kohort, które obejmowały lata 1986−1987 oraz 2005−2006. Doktorantka skupiła uwagę na
określeniu wielkości i kierunku zmian długofalowych w morfologii ciała oraz stopnia dymorfizmu płciowego, przyjmując założenie, że czynnikiem generującym różnice są przekształcenia społeczno-gospodarcze występujące w tym okresie w Polsce. Ponadto analizowała wpływ
czynników endogennych genetycznych i paragenetycznych na cechy somatyczne noworodków, jak również podjęła próbę określenia powiązań występujących między rodzajem wykonywanej przez matkę pracy i morfologią ciała noworodków. Kolejne problemy podjęte
2
w pracy to kształtowanie się proporcji płci w zależności od pory roku, w której nastąpił poród
oraz ocena zróżnicowania somatycznego noworodków w zależności od sposobu zakończenia
ciąży. Sformułowanie pytań badawczych, za wyjątkiem pierwszego, nie budzi większych zastrzeżeń. Wspomniane pytanie pierwsze brzmi:
Czy noworodki urodzone we Wrocławiu w latach 1986−1987 charakteryzują inne cechy
somatyczne niż noworodki urodzone w latach 2005−2006? To sugeruje, że w obu próbach
badano inne zmienne. Należy zmienić to sformułowanie na np.: Czy noworodki urodzone we
Wrocławiu w latach 1986−1987 i 2005−2006 różnią się wielkością cech somatycznych?
Założenia i cel pracy Doktorantka uzupełniła wnikliwą charakterystyką środowiskowych modyfikatorów rozwoju, która jest niezbędna do przeprowadzenia poprawnej interpretacji wyników planowanej analizy statystycznej.
W rozdziale Materiał badawczy i metodologia badań znalazły się informacje dotyczące
badanych cech somatycznych oraz ankietowych. Przedstawiono opis sposobu pomiaru długości i masy ciała, obwodu klatki piersiowej oraz obwodu głowy u noworodków. Dane ankietowe obejmowały informacje dotyczące matek (wiek, kolejność porodu, czas trwania ciąży,
grupa krwi, typ wykonywanej pracy). Typ wykonywanej pracy rozpatrywano w trzech kategoriach (praca umysłowa, praca fizyczna, niepracująca). Doktorantka precyzyjnie określiła
kategorie dla poszczególnych zmiennych. W kolejnym podrozdziale znalazła się charakterystyka stosowanych metod statystycznych. Na uwagę i szczególne podkreślenie zasługuje zamieszczenie wyczerpującego uzasadnienia doboru stosowanych procedur z uwzględnieniem
specyfiki rozkładów poszczególnych zmiennych. Świadczy to dojrzałym i odpowiedzialnym
podejściu Doktorantki do analizy statystycznej materiału.
Kolejny podrozdział w tej części pracy zatytułowany Opis materiału badawczego zawiera charakterystyki statystyczne cech morfologicznych noworodków i danych ankietowych.
Wydaje się, że umieszczenie tego fragmentu pracy tej części rozprawy jest wynikiem błędu
technicznego, gdyż jego zawartość merytoryczna doskonale wpisuje się w rozdział czwarty
Wyniki analizy statystycznej.
We wspomnianym wyżej rozdziale Doktorantka przedstawiła w sposób uporządkowany
i przejrzysty wyniki przeprowadzonych obliczeń. Wykorzystała w tym celu zestawienia tabelaryczne i starannie wykonane wykresy. Interpretacja rezultatów pracy jest wnikliwa i logiczna. Między innymi potwierdziła występowanie silniejszej kanalizacji rozwoju biologicznego
płci żeńskiej już na etapie fazy prenatalnej. Wykazała występowanie sezonowych zmian
3
w proporcji płci. Odnotowała również zahamowanie zmian sekularnych w grupie noworodków męskich. Tutaj należy pozytywnie zaznaczyć dużą ostrożność Autorki w formułowaniu
kategorycznych stwierdzeń, gdyż ma ona świadomość występowania większej zmienności
międzyosobniczej analizowanych zmiennych somatycznych u płci męskiej, co znajduje przełożenie na trafność wniosków formułowanych na podstawie wyników analizy statystycznej.
Rozdział kończy krótkie podsumowanie uzyskanych wyników.
W tytule podrozdziału 4.3.3. Wpływ zawodu matki na cechy somatyczne noworodków
pojawia się błąd merytoryczny, gdyż Autorka z przeprowadzonej ankiety uzyskała informacje
dotyczące tylko rodzaju wykonywanej pracy w podziale na trzy kategorie praca umysłowa,
praca fizyczna i niepracująca (str. 26). Z tego powodu nieprawdziwe jest stwierdzenie, iż
„noworodki matek bez zawodu są krótsze od noworodków kobiet deklarujących wykonywanie pracy fizycznej”. Ponieważ pytanie ankietowe dotyczyło zatrudnienia nie wiemy, czy
osoby niezatrudnione nie legitymowały się posiadaniem wykształcenia zawodowego. Niewykonywanie pracy nie jest tożsame z brakiem zawodu.
O tym, że Doktorantka dobrze orientuje się w problematyce będącej przedmiotem dysertacji świadczy rozdział Dyskusja, który został napisany poprawnie, w oparciu o właściwie
dobraną, literaturę polską i obcojęzyczną. Ta część pracy zyskałaby na spójności, gdyby Autorka przeniosła do niej inne fragmenty o tym charakterze umieszczone w poprzednich rozdziałach (np. na str. 46−47, 52, 66, 73−74). Nie mogę zgodzić się ze stwierdzeniem Autorki,
iż „… noworodki płci żeńskiej rodzą się częściej w okresie lata, ponieważ w tym okresie występują warunki klimatyczne najbardziej sprzyjające rozwojowi biologicznemu.” Data porodu
jest konsekwencją terminu, w którym doszło do zapłodnienia. I uważam, że tu należy poszukiwać przyczyny. Sezonowość i związane z nią różnice w nasłonecznieniu w poszczególnych
porach roku wpływają na biologię organizmu człowieka. Równocześnie występuje zróżnicowany dostęp do świeżej żywności o właściwej dla rozwoju płodu jakości. Te czynniki mogą
kształtować nie tylko szanse przeżycia oraz stan zdrowia w kolejnych fazach ontogenezy, ale
również proporcje płci wśród rodzących się dzieci (P.T. Ellison, Energetics and Reproductive
Effort. Am. J. Hum. Biol. 15:342–351, 2003).
W rozdziale 6. w punktach zostały przedstawione najważniejsze wnioski wynikające
z wcześniejszej analizy.
Wykorzystane w pracy piśmiennictwo jest w przeważającej części polskojęzyczne
i aktualne. Zestawienie jest obszerne. Przed oddaniem pracy do druku należy jeszcze raz
4
przejrzeć ją pod kątem odwołań do piśmiennictwa, gdyż w tekście brakuje przywołania co
najmniej 20 pozycji znajdujących się w bibliografii.
Doktorantka przyjęła błędną zasadę zapisywania odwołań do piśmiennictwa w tekście
pracy. Nawet jeżeli jest tylko dwóch autorów w odnośniku znajduje się nazwisko pierwszego
autora oraz skrót „i in.”. Pomijając fakt, że jest to niezgodne z powszechnie obowiązującymi
zasadami edytorskimi, powoduje to duże utrudnienia w identyfikacji pozycji piśmiennictwa,
do której Autorka się odwołuje.
Zastrzeżenia budzą też niektóre zapisy bibliograficzne. Na str. 91 zapis pozycji „Krawczyński M. Dziecko poznańskie 2000” jest niepełny (brakuje numeru tomu, numeru zeszytu,
nazwy serii). Na str. 90 brakuje roku opublikowania pracy „Kornafel D. Ciężar i długość ciała
noworodków wrocławskich…”. Na str. 87 niepełny jest zapis pozycji Bernellie S.R. Umieralność i zachorowalność okołoporodowa w Szkocji – Raport 2005.
Uwagi formalne dotyczą przede wszystkim pewnych błędów i niezręczności językowych.
Ewentualna publikacja powinna zostać poprzedzona powtórną, bardzo staranną korektą pod tym
względem.
Lekturę utrudnia brak akapitów, które dzieląc łam na mniejsze fragmenty stanowiące
pewną całość treściową, zwiększają czytelność tekstu. Ta usterka wystąpiła m.in. na stronach
4, 6, 14, 16, 19, 28, 46, 47, 80.
W pracy występują m. in. drobne błędy literowe w postaci pomięcia litery (np. str. 21 tabela 2.2,
ostatni wiersz), dodania litery (w zapisie odnośników do literatury na str. 14 zamiast „Eiben” jest
„Eibeni”) lub zamiany liter (np. na str. 87 w nazwisku Gworys zamiast „s” pojawia się „ś”). Ponadto występują m. in. błędy ortograficzne, na przykład dodawanie końcówek do liczebników
porządkowych zapisanych cyframi arabskimi np. 80-tych (m.in. str. 79).
Przedstawione uwagi krytyczne nie umniejszają wartości merytorycznej pracy. W recenzowanej dysertacji przedstawiono wyniki rzetelnie przeprowadzonej analizy obszernego materiału
badawczego oraz poprawną interpretację uzyskanych rezultatów popartą studiami nad wybranym
zagadnieniem. Biorąc pod uwagę przygotowanie merytoryczne i znajomość literatury związanej
z omawianym problemem stwierdzam, że prezentowana dysertacja pt. ANALIZA PORÓWNAWCZA ZMIAN CHARAKTERYSTYCZNYCH CECH NOWORODKÓW I KOBIET
RODZĄCYCH WE WROCŁAWIU W LATACH 1986-87 I 2005-2006 spełnia wymogi stawiane rozprawom na stopień doktora nauk medycznych w zakresie medycyny i wnoszę
5
do Rady Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu o dopuszczenie mgr Elżbiety Kaweckiej-Janik do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
Dr hab. Anna Burdukiewicz, prof. AWF
6