Co stresuje mężczyzn w pełnieniu roli nauczyciela?

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie
Pedagogika
2013, t. XXII
Stanisáaw KORCZYēSKI
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
Wprowadzenie
W literaturze naukowej opisuje siĊ wiele koncepcji stresu1. Do opisu nauczycielskiego stresu najbardziej przydatna wydaje siĊ koncepcja relacyjna,
opracowana w latach 80. XX wieku przez Richarda Lazarusa, profesora Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, który uwaĪany jest na Ğwiecie za najwybitniejszy autorytet w dziedzinie stresu. Stres zazwyczaj definiowano jako negatywny czynnik zewnĊtrzny, zdarzenie, bodziec, zespóá bodĨców, sytuacje, które
prowadzą do przeciąĪenia psychicznego czáowieka i negatywnie wpáywają na
jego stan emocjonalny, czego przejawem są zmiany w jego zachowaniu. R. Lazarus okreĞla stres jako „szczególny rodzaj relacji miĊdzy czáowiekiem a Ğrodowiskiem, które czáowiek ocenia jako nadwerĊĪające albo przekraczające jego zasoby i zagraĪające jego dobremu samopoczuciu”2. Zgodnie z tym ujĊciem w generowaniu stresu nie jest waĪny sam bodziec ani teĪ reakcja czy Ğrodowisko,
lecz rodzaj transakcji poznawczej. Transakcja miĊdzy jednostką a otoczeniem
dokonuje siĊ na dwóch páaszczyznach: pierwotnej i wtórnej. Pierwotna ocena
nosi nazwĊ oceny poznawczej sytuacji, zdarzenia, bodĨca. Polega ona na przypisywaniu przez jednostkĊ okreĞlonej wartoĞci, znaczenia, waĪnoĞci pewnym sytuacjom. Jednostka moĪe oceniaü je jako maáo znaczące albo jako waĪne, stanowiące wyzwanie do dziaáania lub jako stresujące, zagraĪające jej dobremu
samopoczuciu (np. nie mogĊ pogodziü siĊ z tym, Īe przesuniĊto mnie na inne
stanowisko, bowiem znacznie obniĪyá siĊ mój prestiĪ spoáeczny; wcale nie ĪaáujĊ, Īe zwolniono mnie z funkcji kierowniczej – trochĊ mniej zarobiĊ, ale mam
wiĊcej czasu dla siebie i rodziny). Stres wystąpi wtedy, gdy jednostka uzna rela-
1
2
J.F. Terelak, Psychologia stresu, Bydgoszcz 2001.
Za: J. Heitzman, Stres w etiologii przestĊpstw agresywnych, Kraków 2002, s. 37.
134
Stanisáaw KORCZYēSKI
cjĊ zachodzącą miĊdzy nią a Ğrodowiskiem jako przekraczającą jej zasoby i zagraĪającą jej dobrostanowi.
Ocena wtórna to ocena wáasnych moĪliwoĞci radzenia sobie z tą sytuacją,
zdarzeniem, czyli ocena wáasnych zasobów, tj. wáaĞciwoĞci indywidualnych.
Lazarus i Folkman uwaĪają, Īe sposób radzenia sobie ze stresem i przeciwdziaáanie negatywnym jego skutkom jest ĞciĞle powiązany z zasobami3. „Niedostrzeganie wáasnych zasobów, umoĪliwiających radzenie sobie, moĪe powodowaü u jednostki trwanie w bezradnoĞci i beznadziejnoĞci. Z kolei przecenianie
posiadanych zasobów (przede wszystkim poczucie kompetencji) moĪe prowadziü do stanu stresu, bowiem podejmowanie wysiáków skierowanych na nierozwiązywalny problem prowadzi czĊsto do stanu wyczerpania”4. Tak wiĊc na stres
w duĪym stopniu wpáywa nasza subiektywna ocena sytuacji. Ta sama sytuacja
moĪe byü przez róĪne jednostki w odmienny sposób odzwierciedlana i interpretowana. Są takie jednostki, które tĊ samą sytuacjĊ oceniają jako zagroĪenie, ale
i takie, dla których stanowi ona wyzwanie.
Ludzie róĪnią siĊ miĊdzy sobą równieĪ tym, jak oceniają wáasne zasoby, czyli
jak oceniają swoje moĪliwoĞci poradzenia sobie ze stresem, unikniĊcia potencjalnego zagroĪenia. Im wyĪej ktoĞ ocenia swoje zasoby, tym mniej przeĪywa sytuacji
stresowych. JeĞli nauczyciel bĊdzie oceniaü stojące przed nim wyzwania jako
przerastające jego moĪliwoĞci, wówczas Īyü bĊdzie w nieustannym napiĊciu.
Stres w ujĊciu transakcyjnym ma charakter dynamiczny, moĪe zmieniaü siĊ
w czasie, bowiem jednostka w wyniku doĞwiadczeĔ moĪe inaczej postrzegaü
otoczenie lub dobieraü inne Ğrodki radzenia sobie ze stresem. W tej koncepcji
nacisk poáoĪony jest na jednostkĊ, jej punkt widzenia Ğwiata i samego siebie,
czyli na ocenĊ poznawczą zdarzenia.
1. Przedmiot badaĔ, cel i problemy badawcze
Przedmiotem badaĔ uczyniono stres mĊĪczyzn pracujących w zawodzie nauczyciela. Przyjmujemy, Īe stres nauczycielski to stan emocjonalny o negatywnym charakterze pobudzenia, powstaáy w wyniku oceny sytuacji związanych
z realizacją zadaĔ edukacyjnych, oczekiwaĔ i wymagaĔ Ğrodowiska spoáecznego
(wáadz oĞwiatowych, bezpoĞrednich przeáoĪonych, rodziców, uczniów) z punktu
widzenia wáasnych moĪliwoĞci adaptacyjnych oraz oceny osobistych zasobów
do redukowania spostrzeganych zagroĪeĔ.
3
4
PojĊcie zasobów jest róĪnie rozumiane. NaleĪą do nich zdrowie, poziom reaktywnoĞci, umiejĊtnoĞü poszukiwania informacji, komunikowania siĊ, poczucie wáasnej skutecznoĞci, wáasnej
wartoĞci, umiejscowienia kontroli, optymizm, poczucie humoru, asertywnoĞü, poczucie koherencji (zrozumiaáoĞci, zaradnoĞci, sensownoĞci), inteligencja emocjonalna i inne.
Za: N. OgiĔska-Bulik, Stres zawodowy w zawodach usáug spoáecznych. ħródáa, konsekwencje,
zapobieganie, Warszawa 2006, s. 91.
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
135
Wiele badaĔ wskazuje, Īe zawód nauczyciela naleĪy do wysoce stresujących, gdyĪ nauczyciel wykonuje pracĊ záoĪoną, wymagającą szybkiego i skutecznego dziaáania: musi naraz ogarniaü wiele sytuacji, szybko podejmowaü decyzje, nad wszystkim panowaü, speániaü oczekiwania przeáoĪonych, uczniów,
rodziców, wspóápracowników. Ponadto nauczycielom stawia siĊ coraz wyĪsze
wymagania, w tym takĪe biurokratyczne. Wszystko to powoduje, Īe nauczyciel
funkcjonuje w nieustannym napiĊciu, nie tylko w pracy, ale i po jej zakoĔczeniu.
Celem podjĊtych badaĔ jest okreĞlenie czynników generujących stres związany z peánieniem roli nauczyciela i ukazanie jego wpáywu na funkcjonowanie
psychiczne oraz przedstawienie sposobów radzenia sobie z nim. W związku
z powyĪszym sformuáowano nastĊpujące problemy badawcze:
1. Jaki jest poziom stresogennoĞci sytuacji edukacyjnych w ocenie mĊĪczyzn?
2. Jakie czynniki związane z pracą edukacyjną są najczĊstszą przyczyną stresu?
3. Jakie są przejawy stresu u mĊĪczyzn peániących rolĊ nauczyciela?
4. Jak mĊĪczyĨni radzą sobie w sytuacjach stresujących?
KaĪdy nauczyciel moĪe oceniaü sytuacje na swój sposób i w związku z tym
doznawaü róĪnych stanów emocjonalnych. Stres powstanie wtedy, gdy postrzegaü on bĊdzie sytuacje, z którymi styka siĊ na co dzieĔ, jako obciąĪające lub
przekraczające jego zasoby i zagraĪające jego dobrostanowi.
2. Metoda badaĔ
Badania oparto na metodzie sondaĪu diagnostycznego z wykorzystaniem
kwestionariusza ankiety wáasnej konstrukcji. Kwestionariusz zawiera 52 twierdzenia, które zakwalifikowano do dziesiĊciu kategorii. Do subiektywnej oceny
twierdzeĔ zastosowano nastĊpującą skalĊ:
1 – cecha nie wystĊpuje, nie dotyczy mojej pracy,
2 – cecha wystĊpuje, ale mi nie przeszkadza i nie denerwuje,
3 – czasami mnie to irytuje lub przeszkadza,
4 – doĞü czĊsto mnie to irytuje lub przeszkadza,
5 – irytuje mnie to caáy czas w pracy, a nawet denerwujĊ siĊ z tego powodu
w domu5.
Przykáadowe twierdzenia:
— obawiam siĊ utraty pracy lub przeniesienia na inne stanowisko,
— nauczyciele są czĊsto zaskakiwani zmianami i przepisami,
— uciąĪliwoĞcią mojej pracy jest duĪy haáas na terenie szkoáy,
— mam poczucie niekoĔczącego siĊ dnia pracy, ze wzglĊdu na narastające problemy pracy zawodowej po jej zakoĔczeniu,
5
SkalĊ zaczerpniĊto z Kwestionariusza do subiektywnej oceny pracy zawodowej autorstwa
B. Dudek, M. Waszkowskiej, W. Hanke, Ochrona zdrowia pracowników przed skutkami stresu
zawodowego, àódĨ 1999.
136
Stanisáaw KORCZYēSKI
— wykonywany zawód wymaga pracy poza szkolnymi godzinami lekcyjnymi
(organizacja imprez, spotkania z rodzicami, konsultacje, dodatkowe czynnoĞci wykonywane w domu, itp.),
— wáadze oĞwiatowe stawiają zbyt wygórowane wymagania wobec nauczyciela,
— rodzice przejawiają skáonnoĞci do ujawniania postaw roszczeniowych wobec
nauczycieli i szkoáy,
— praca w zawodzie nauczyciela postrzegana jest przez otoczenie jako koĔcząca siĊ wraz z dzwonkiem.
Kwestionariusz zawiera równieĪ dwa pytania z kafeterią póáotwartą, pozwalającą okreĞliü przejawy stresu oraz sposoby jego redukowania.
W oparciu o zastosowaną piĊciostopniową skalĊ ustalono ogólny poziom
stresogennoĞci:
1. Niski – mówimy o nim wtedy, gdy opisane sytuacje nie mają miejsca w pracy nauczycielskiej lub wystĊpują, ale nie są przyczyną ich napiĊü emocjonalnych (skala 1 i 2).
2. PrzeciĊtny (okazjonalny, sytuacyjny). Reakcja stresowa powstaje szybko
i nie utrzymuje siĊ zbyt dáugo. Organizm szybko mobilizuje zasoby siá i odzyskuje psychiczną równowagĊ. NaleĪy go traktowaü jako potencjalne zagroĪenie dla psychicznego funkcjonowania (skala 3).
3. Wysoki – ocena skalą 4.
4. Bardzo wysoki – ocena skalą 5. ĝwiadczy on o obciąĪeniu stresem i nazywaü
go bĊdziemy równieĪ chronicznym. Jest on szczególnie niekorzystny w pracy
nauczyciela, gdyĪ moĪe utrudniaü realizacjĊ celów, jakie stawia siĊ przed nauczycielem, obniĪaü efektywnoĞü pracy, zaburzaü relacje z uczniami i innymi
podmiotami, i prowadziü do przewlekáych, szkodliwych dla zdrowia zmian.
Badaniami objĊto 87 nauczycieli-mĊĪczyzn róĪnych typów szkóá, pracujących na terenie województwa opolskiego i Ğląskiego. Nauczyciele obu páci wypeániali kwestionariusz ankiety w okresie zebraĔ z rodzicami, konferencji,
a przede wszystkim w trakcie organizowanych róĪnych form doskonalenia zawodowego. W tym opracowaniu analizie podano wypowiedzi mĊĪczyzn.
3. Opis wyników badaĔ
Badania wykazaáy, Īe nauczyciele nie naleĪą do grupy nadmiernie obciąĪonej
stresem, gdyĪ do oceny czynników stresogennych skalą 5 posáuĪyáo siĊ Ğrednio 8%
mĊĪczyzn, a 15% oceniáo sytuacje edukacyjne jako wysoce stresujące6 (wykres).
W sumie przewlekáy stres dotyka Ğrednio 23% badanych mĊĪczyzn. CzynnoĞci za6
Kobiety w 10,6% postrzegają sytuacje, z którymi spotykają siĊ w swej pracy, jako bardzo stresujące,
a w blisko 19% jako wysoko stresujące. W sumie okoáo 30% badanych nauczycielek Īyje w stresie.
Nieco mniej doznaje stresu okazjonalnie, bowiem 27% stwierdza, Īe od czasu do czasu zdarzają siĊ
sytuacje, które je irytują lub utrudniają normalne funkcjonowanie (materiaá w opracowaniu).
137
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
wodowe, związane z pracą dydaktyczną i wychowawczą, są czĊsto przyczyną stresu
okazjonalnego, który ma tendencjĊ do przemijania po upáywie jakiegoĞ czasu (26%).
Wykres. Poziom stresogennoĞci
ĩródáo: oprac. wáasne.
Ponad 50% badanych nie dostrzega w swoim Ğrodowisku pracy zdarzeĔ, które wywoáywaáyby stany napiĊü i irytacji utrudniające przebieg pracy edukacyjnej
i relacji z róĪnymi podmiotami interakcji. Niektóre zdarzenia badani nauczyciele
postrzegają jako bardziej, inne jako mniej stresogenne. RóĪnice w ich percepcji
ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Ranga kategorii ze wzglĊdu na zawartoĞü czynników stresogennych w poszczególnych
kategoriach
Skala
Procent udzielonych
odpowiedzi
N = 87
Ranga
I. Poczucie zagroĪenia
3
4
5
30,1
17,4
7,1
8
II. UciąĪliwoĞci fizyczne
3
4
5
26,4
16,1
1,7
2
III. Poczucie psychicznego obciąĪenia
pracą
3
4
5
32,6
13,8
9,2
7
IV. UciąĪliwoĞci związane z peánieniem
funkcji dydaktycznej i wychowawczej
3
4
5
24,1
20,2
8,6
9
V. Sytuacje konfliktowe
3
4
5
22,8
15,9
8,0
6
VI. Brak wsparcia
3
4
5
22,1
8,9
3,7
1
Nazwa kategorii
138
Stanisáaw KORCZYēSKI
Tabela 1. Ranga kategorii… (cd.)
Skala
Procent udzielonych
odpowiedzi
N = 87
Ranga
VII. Poczucie odpowiedzialnoĞci
3
4
5
18,9
13,5
7,4
4
VIII. Brak nagród
3
4
5
20,5
16,5
13,6
10
IX. Presja czasu
3
4
5
31,9
14,2
5,0
3
X. Zachowania uczniów
3
4
5
34,0
15,8
5,7
5
ĝrednia procentowa ogóáem
3
4
5
26,3
13,2
7,9
—
Nazwa kategorii
ħródáo: oprac. wáasne.
NajwiĊcej napiĊü emocjonalnych dostarczają mĊĪczyznom te wszystkie sytuacje, które mają związek z oczekiwanymi nagrodami. Kategoria „brak nagród”
uzyskaáa najwyĪszą, dziesiątą rangĊ7. Nagrody to rodzaj nadzwyczaj skutecznych wzmocnieĔ, gdyĪ wywoáują przyjemny stan emocjonalny i dlatego zwiĊkszają prawdopodobieĔstwo wystąpienia pozytywnego zachowania. Ich brak
prowadzi do wielu ubocznych skutków: wywoáuje niepokój, agresjĊ, prowadzi
do depresji i innych negatywnych reakcji emocjonalnych. W naszych badaniach
30% respondentów stwierdziáo, Īe brak nagród jest najczĊstszym czynnikiem
wywoáującym niepokój i liczne napiĊcia emocjonalne. Taki stan wywoáują miĊdzy innymi docierające czĊsto do nauczycieli informacje o percepcji ich pracy
wyáącznie na podstawie realizowanego pensum dydaktycznego. O utrzymującym siĊ stresie z tego powodu Ğwiadczy fakt, Īe ponad 65% respondentów do
oceny stwierdzenia: praca w zawodzie nauczyciela postrzegana jest przez otoczenie jako koĔcząca siĊ wraz z dzwonkiem posáuĪyáo siĊ skalą 4 (30%) i skalą 5
(35,6%). Stresujące dla nauczycieli jest równieĪ to, Īe prestiĪ zawodu nauczycielskiego wyraĨnie siĊ obniĪa (44%). Pomimo pewnej poprawy páac nauczycielskich 31% badanych nadal irytuje to, Īe ich pobory są nieproporcjonalne do
obciąĪenia pracą. NiemoĪnoĞü naleĪytego wykorzystywania swoich kwalifikacji,
niedocenianie w pracy, czy teĪ brak moĪliwoĞci awansu jako czynniki wysoce
stresogenne wymieniali tylko nieliczni respondenci.
7
Ranga oznacza miejsce danej kategorii w zestawieniu z innymi. Wynik najgorszy oznacza ranga 1.
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
139
PrzyczynĊ irytacji i wielu emocjonalnych napiĊü badani mĊĪczyĨni dostrzegają równieĪ w czynnikach zakwalifikowanych do kategorii: uciąĪliwoĞci związane z peánieniem funkcji dydaktycznej i wychowawczej. W tym przypadku blisko 29% zauwaĪa w nich wysoki i bardzo wysoki noĞnik stresogennoĞci. Na
szczególne podkreĞlenie zasáugują dwa czynniki:
1. Dostrzegany brak motywacji uczniów do nauki i lekcewaĪący ich stosunek
do obowiązków szkolnych,
2. Stawianie zbyt wygórowanych wymagaĔ wobec nauczyciela przez wáadze
oĞwiatowe.
Uczniów jako Ĩródáo wysokiego i bardzo wysokiego stresu wymienia ponad
57% ankietowanych, a ponad 27% przyznaje, Īe myĞl ta stanowi czĊsto nieodáączną czĊĞü ich Īycia, bowiem irytuje ich nie tylko w pracy, ale i w domu. Wysokie wymagania wáadz oĞwiatowych są przyczyną okazjonalnego stresu dla
38% nauczycieli, a dla 39% Ĩródáem nawet wysokich i bardzo wysokich obciąĪeĔ. Ponad 20% badanych dostrzega niekorzystny wpáyw na ich psychiczne
funkcjonowanie takich czynników, jak: ciągáe emocjonalne zaangaĪowanie
w sprawy uczniów; ustawiczna kontrola i ocena pracy ze strony uczniów, rodziców, przeáoĪonych, wáadz oĞwiatowych; odczuwany brak niezbĊdnych Ğrodków
dydaktycznych; koniecznoĞü uczenia wielu przedmiotów; utrzymywanie czĊstych kontaktów z rodzicami.
RangĊ ósmą, o znacznie mniejszym nasileniu od poprzednio opisanych, zajĊáa kategoria zawierająca szeĞü czynników, której nadano nazwĊ: poczucie zagroĪenia. Na tak wysokie usytuowanie tej kategorii decydujący wpáyw miaáa ocena
twierdzenia: nauczyciele są czĊsto zaskakiwani zmianami i przepisami. Z tego
powodu aĪ 57% mĊĪczyzn doznaje stresu na wysokim i bardzo wysokim poziomie. Blisko 28% przyznaje, Īe opisana sytuacja jest powodem przeĪyü pojawiających siĊ co jakiĞ czas. Jednym z waĪniejszych stresorów w Īyciu ludzi jest
obawa utraty pracy. W przypadku zawodu nauczyciela problem ten zaczyna byü
coraz wyraĨniej dostrzegany. Z badaĔ wynika, Īe obawa utraty pracy lub przeniesienia na inne stanowisko wyraĨnie nurtuje okoáo 22% mĊĪczyzn, a 33%
stwierdza, Īe ĞwiadomoĞü tego faktu jest podstawą ich czĊstego niepokoju. Powodem frustracji dla 20% nauczycieli są równieĪ nierealistyczne oczekiwania
w związku z peánioną rolą oraz nurtujące myĞli o áatwym popeánieniu jakiegoĞ
báĊdu w kontaktach z máodzieĪą, co czĊsto skutkuje przykrymi konsekwencjami.
Analizując czynniki stresogenne, warto zatrzymaü siĊ na ocenie zagroĪenia
zdrowia w związku z wykonywanym zawodem, gdyĪ w literaturze naukowej
zawód nauczyciela zajmuje wysokie miejsce pod wzglĊdem ryzyka chorób serca
i ukáadu krąĪenia8. Wiele badaĔ wskazuje, Īe nauczyciele cierpią z powodu nerwic, nie potrafią pozbyü siĊ napiĊcia, uzyskaü spokoju i dobrego samopoczucia
nawet po zakoĔczeniu pracy. Zdaniem H. Rylke9 sytuacja ta wynika z niskiej
8
9
R. Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela, GdaĔsk 2003.
H. Rylke, W zgodzie z sobą i uczniami, Warszawa 1993.
140
Stanisáaw KORCZYēSKI
odpornoĞci na stres, trudnoĞci w radzeniu sobie z problemami osobistymi, rodzinnymi i zawodowymi.
Rezultaty naszych badaĔ wskazują, Īe zagroĪenie zdrowia – wynikające ze
specyfiki wykonywanego zawodu – przez wiĊkszoĞü nauczycieli jest niedostrzegane. Tylko dla jednego nauczyciela sytuacja zdrowotna byáa powodem szczególnego stresogennego napiĊcia, a dla 16% wysokiego. Uzyskane przez nas wyniki badaĔ są w duĪym stopniu zbieĪne z rezultatami badaĔ M.K. Grzegorzewskiej10. Autorka stwierdza, Īe 86% nauczycieli nie przyznaáo siĊ nawet do jednego zwolnienia, które byáoby spowodowane stresem. DáuĪsze absencje chorobowe dotyczyáy 10% badanych. 40% nauczycieli nie korzystaáo w ostatnim roku
ze zwolnieĔ, a 26% byáo na zwolnieniu 2–7 dni.
Przedmiotem rozwaĪaĔ nad stresogennymi czynnikami uczyniliĞmy równieĪ
sytuacje konfliktowe, z nimi bowiem wiąĪe siĊ przykry stan napiĊcia emocjonalnego, niezadowolenie, frustracja, poczucie krzywdy, osamotnienia. Sytuacje
konfliktu są przyczyną stresu, gdyĪ ludzie czĊsto tworzą sobie wáasną reprezentacjĊ zdarzeĔ, nie zawsze zgodną z rzeczywistym stanem. W przypadku pracy
nauczycieli konflikt moĪe byü postrzegany w związku z wyraĪaniem okreĞlonych oczekiwaĔ rodziców. Okazuje siĊ, Īe 39% badanych skalą 4 i 5 oceniáo
twierdzenie: rodzice przejawiają skáonnoĞü do ujawniania postaw roszczeniowych wobec nauczycieli i szkoáy. Taka percepcja postaw rodziców uznana zostaáa przez 32% badanych jako przyczyna nasilającego siĊ stresu okazjonalnego,
podczas róĪnych spotkaĔ z rodzicami. Wysokie napiĊcie emocjonalne dostrzega
u siebie ponad 33% nauczycieli w związku z tym, Īe niektórzy rodzice obwiniają ich za niepowodzenia szkolne dziecka. W tym przypadku równieĪ co trzeci
badany, co jakiĞ czas, Īyje w stresie. Okoáo 15% badanych zostaje negatywnie
pobudzonych wskutek panującej atmosfery w gronie pedagogicznym, nierównego traktowania w przydziale zadaĔ lub dostĊpnoĞci róĪnych Ğrodków, wyróĪnieĔ, gratyfikacji motywacyjnych. Tylko nieliczni dostrzegają niekorzystny
wpáyw pracy zawodowej na stresującą atmosferĊ Īycia rodzinnego.
RangĊ siódmą ze wzglĊdu na nasilenie stresogennych czynników zajĊáa kategoria opisowa: poczucie psychicznego przeciąĪenia pracą zawodową. SpoĞród
piĊciu zdarzeĔ ją tworzących, za najbardziej stresogenny badani uznali ten, który
dotyczy ich pracy poza realizowanym pensum dydaktycznym, a niedostrzegany
przez otoczenie spoáeczne. AĪ 26% mĊĪczyzn przyznaje, Īe jedną z przyczyn
bardzo wysokiego ich stresu jest to, iĪ wykonywany zawód wymaga pracy poza
szkolnymi godzinami lekcyjnymi (organizacja imprez, spotkania z rodzicami,
konsultacje, dodatkowe czynnoĞci wykonywane w domu). Skalą 4 (wysoki stres)
do oceny tego czynnika posáuĪyáo siĊ 15% badanych, a skalą 3 (stres okazjonalny) aĪ 35% respondentów. Drugim znaczącym stresorem w omawianej kategorii
jest poczucie niekoĔczącego siĊ dnia pracy ze wzglĊdu na narastające problemy
10
M.K. Grzegorzewska, Stres w zawodzie nauczyciela: specyfika, uwarunkowania, nastĊpstwa,
Kraków 2006.
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
141
pracy zawodowej po jej zakoĔczeniu. Z tego powodu pojawiający siĊ od czasu
do czasu niepokój sygnalizuje 32% ankietowanych, a czĊste i bardzo czĊste irytacje i zdenerwowanie – 25%. Ponad 15% przyznaje, Īe w ich przypadku silny
stres odczuwa nie tylko w pracy, ale i w domu, z powodu róĪnych sytuacji zawodowych, nacisków na formalne rozliczanie siĊ z róĪnych form doksztaácania
siĊ, które nie mają związku z rzeczywistym podnoszeniem kwalifikacji. W kilku
przypadkach (12%) stres jest wynikiem negatywnej autorefleksji wynikającej
z poczucia wielu niespeánionych zadaĔ.
Kategoria szósta zawiera piĊü czynników odnoszących siĊ do zachowaĔ
uczniów w warunkach Īycia szkolnego, pozostających w sprzecznoĞci z regulaminem szkolnym i oczekiwaniami nauczyciela. Jako czasami irytujące i doprowadzające nauczycieli do zaburzeĔ równowagi psychicznej sygnalizuje je 34%
badanych. 21% przyznaje, Īe bardzo czĊsto przeĪywa z tego powodu silny niepokój, a drĊczące myĞli nie opuszczają ich nawet po zakoĔczeniu pracy. Ponad
28% nauczycieli najbardziej stresuje obojĊtna postawa uczniów wobec wielu
nieregulaminowych zachowaĔ swoich kolegów oraz przejawów zuchwalstwa
czy wandalizmu na terenie szkoáy. W mniejszym stopniu (11%) jako stresogenne okazaáy siĊ róĪne formy agresji i przemocy stosowane wobec siebie nawzajem oraz máodszych uczniów. 63% ankietowanych nie dostrzega tego zjawiska
w ich Ğrodowisku pracy.
W kolejnej, pod wzglĊdem rangi, kategorii zwanej: poczucie odpowiedzialnoĞci, weryfikacji poddano cztery czynniki. Obliczona Ğrednia wskazuje, Īe 20%
dostrzega w nich noĞnik wysokiej i bardzo wysokiej stresogennoĞci. Rzadziej,
w porównaniu z dotychczas opisanymi kategoriami, badani posáugiwali siĊ skalą
3. Za najbardziej frustrujące nauczyciele uznali poczucie odpowiedzialnoĞci za
kaĪde powierzone im dziecko. Tu prawie co czwarty badany sygnalizuje poirytowanie i zdenerwowanie towarzyszące niemal ciągle, nawet po zakoĔczeniu
pracy. Stresem dla ponad 17% pedagogów jest teĪ ĞwiadomoĞü skutków, nawet
jednodniowej nieobecnoĞci w pracy, dla innych czáonków personelu, a takĪe
ograniczony wpáyw na róĪne decyzje związane z organizacją, jaką jest szkoáa.
UciąĪliwoĞcią pracy nauczyciela jest presja czasu (kategoria VIII, ranga 3).
19% badanych dostrzega w niej przyczyny nawet przewlekáego stresu. Okazjonalnie irytuje i denerwuje ona ponad 31% nauczycieli. Od nauczyciela wymaga
siĊ szybkiego i skutecznego podejmowania decyzji w sprawach wychowawczych i reagowania na docierające sygnaáy. Takie dziaáania niezwykle obciąĪają
28% respondentów. Innym stresorem wymienianym przez 21% ankietowanych
jest brak moĪliwoĞci odprĊĪenia, nawet w czasie przerwy, gdyĪ praca wykonywana jest w narzuconym rytmie i wymaga ciągáej dyspozycyjnoĞci. Nauczyciele
odczuwają brak czasu na realizacjĊ planowanego materiaáu i ocenĊ uczniów.
W związku z tym okazjonalny stres przeĪywa ponad 32%, a znamiona przewlekáoĞci dostrzega 19% objĊtych badaniami. Przyczyn stresu dopatrują siĊ nauczyciele nie tylko w obszernym programie nauczania, ale takĪe z powodu braku
142
Stanisáaw KORCZYēSKI
czasu na zajĊcia indywidualne i rozwiązywanie problemów poszczególnych
uczniów, ale szczególną irytacjĊ i zdenerwowanie z tego powodu podkreĞla tylko10% pedagogów.
Z zestawienia wskaĨników procentowych (tabela 1) wynika, Īe niewielki
odsetek mĊĪczyzn sygnalizuje uciąĪliwoĞci fizyczne związane z pracą w szkole.
Przez uciąĪliwoĞci te rozumiemy zewnĊtrzne warunki pracy, w których przebiega proces nauczania–uczenia siĊ dzieci i máodzieĪy. Z reguáy wpáywają one na
to, jak nauczyciel wypeánia swoje obowiązki, czy áatwo ulega zmĊczeniu. Nieodpowiednie warunki pracy wpáywają równieĪ negatywnie na samopoczucie
uczniów, ich koncentracjĊ uwagi, podniecenie emocjonalne, agresywnoĞü, co
z kolei zaburza ukáad relacji z nauczycielami. Te same warunki pracy mogą
w róĪny sposób wpáywaü na samopoczucie nauczyciela, jak i ucznia, jakoĞü
edukacyjnych sukcesów i byü odmiennie postrzegane. Stresowaü bĊdą gáównie
te osoby, które oceniają je jako nieodpowiadające ich oczekiwaniom. W róĪnych
szkoáach są one roĪnie percypowane. W niektórych zajĊáy rangĊ drugą. W globalnym ujĊciu jako wysoce stresogenne postrzega je okoáo 16% nauczycieli, zaĞ
czasem wyprowadzające ich z równowagi psychicznej 26%. Za najbardziej stresogenne badani uznali: utrudnienia w realizacji zadaĔ dydaktycznych ze wzglĊdu na
duĪą liczebnoĞü uczniów w klasie (22%) oraz duĪy haáas na terenie szkoáy (19%).
Na áagodzenie stresu znaczący wpáyw ma wsparcie spoáeczne, którym moĪe
byü: wsparcie instrumentalne, emocjonalne, informacyjne i oceniające. KaĪdy
rodzaj wsparcia pozytywnie wpáywa na samopoczucie jednostki i obniĪa poziom
niepokoju w pracy. Aby zorientowaü siĊ, jakie ma ono znaczenie w pracy zawodowej mĊĪczyzn, przeanalizujemy czynniki skáadające siĊ na kategoriĊ dotyczącą braku wsparcia. Okazuje siĊ, Īe 65% badanych pod tym wzglĊdem pozytywnie ocenia swoje zawodowe Ğrodowisko. NajczĊĞciej jako czynnik wysoce i bardzo wysoce stresogenny wymieniają brak oczekiwanego wsparcia rodziców
w przezwyciĊĪaniu wielu negatywnych zjawisk na terenie klasy czy szkoáy
(20%). Niewielki odsetek badanych (13%) nurtuje niedostrzeganie efektów ich
pracy przez nadzór pedagogiczny. Maáo znaczące jako czynnik stresogenny są
równieĪ informacje zwrotne o efektach ich pedagogicznych poczynaĔ. Stres obniĪa ĞwiadomoĞü nauczycieli, iĪ w przypadku jakichkolwiek trudnoĞci lub káopotów mogą liczyü na skuteczną pomoc kolegów/koleĪanek z pracy.
4. Skutki stresu i sposoby jego redukowania
Stres niesie za sobą róĪnorodne nastĊpstwa, prowadzi do wielu zmian w procesach fizjologicznych i psychologicznych oraz w zachowaniu. Niektóre zmiany
zachodzące w organizmie powodowane stresem ilustruje tabela 2. Badani zauwaĪają u siebie zmiany w funkcjonowaniu emocjonalnym, a gáównie rozdraĪnienie (58,6%), emocjonalne, agresywne reagowanie na bodĨce (25,3%) oraz
143
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
krótkotrwaáe i dáugotrwaáe zmiany fizyczne, jak: przyspieszone bicie serca
(32,2%), trudnoĞci w zasypianiu (31%), bóle gáowy, pleców (31%), ucisk w gardle (16%), zaburzenia Īoáądkowo-jelitowe (12,6%), brak apetytu (13,8%). Niektóre osoby unikają kontaktów z ludĨmi, zamykają siĊ w sobie. Pod wpáywem
stresu zaburzeniu ulegają procesy poznawcze. Osoby skarĪą siĊ na tak zwaną
gonitwĊ myĞli, trudnoĞci w koncentracji uwagi.
Tabela 2. Zmiany zachodzące w organizmie pod wpáywem stanu stresu
Liczba
Procent
1. Uczucie sáaboĞci
Opis przejawów
9
10,3
2. TrudnoĞci w koncentracji uwagi
9
10,3
3. Poczucia bezradnoĞci
7
8,0
4. Ogólne rozdraĪnienie, podniecenie
51
58,6
5. Zachowanie zbyt emocjonalne, agresywne
22
25,3
6. ZamkniĊcie siĊ w sobie
10
11,5
7. Odczuwane bóle gáowy, pleców
27
31,0
8. Cháodne rĊce, stopy, spocone dáonie
6
6,9
9. Przyspieszone bicie serca
28
32,2
10. Uczucie ucisku w gardle
14
16,1
11. Zaburzenia Īoáądkowo-jelitowe
11
12,6
12.TrudnoĞci w zasypianiu lub przerywany sen
27
31,0
13. Gonitwa myĞli
33
37,9
14. Brak apetytu
12
13,8
ħródáo: oprac. wáasne.
Badanych nauczycieli pytaliĞmy równieĪ o podejmowane Ğrodki, które miaáy
na celu áagodzenie przykrych stanów emocjonalnych powstaáych w zetkniĊciu
siĊ z róĪnymi sytuacjami trudnymi. Ponad poáowa nauczycieli stosuje najbardziej zalecany Ğrodek przezwyciĊĪania stresu, jakim jest uprawianie sportu. Istnieje wiele dowodów na to, Īe rozsądnie podejmowany wysiáek fizyczny jest
najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie ze stresem, gdyĪ redukuje stany
lĊkowe i doprowadza organizm do wzglĊdnej równowagi psychicznej. Okoáo
50% uwaĪa, iĪ dobrym sposobem na stres jest spacer i kontakt z naturą. Z badaĔ
wynika, Īe dla wielu pomocne w redukowaniu stresu są czynnoĞci mające na celu táumienie nabrzmiaáych stanów emocjonalnych, poprzez oglądanie filmów,
czytanie ulubionych ksiąĪek. PoĪądanym sposobem na stres jest stosowany
przez 23% respondentów kontakt z osobami zaprzyjaĨnionymi. Badani stosują
bardzo zróĪnicowane sposoby przezwyciĊĪania stresu. Tylko w nielicznych
przypadkach wybierali maáo skuteczne Ğrodki áagodzenia stresu, jak czĊstsze palenie papierosów, objadanie siĊ, ucieczka do alkoholu czy zaĪywanie Ğrodków
uspokajających (tabela 3).
144
Stanisáaw KORCZYēSKI
Tabela 3. Sposoby áagodzenia przykrych stanów emocjonalnych
Opis zachowaĔ
Liczba
Procent
1. Uprawianie sportu
45
51,7
2. Sáuchanie muzyki
40
46,0
3. Oglądanie filmów
22
25,3
4. Czytanie ulubionych ksiąĪek
25
28,7
5. Spotkania z przyjacióámi
20
23,0
6. Spacer i kontakt z naturą
43
49,4
7. Pozytywne myĞlenie o problemach
15
17,2
8. Przebywanie w samotnoĞci i ciszy
9
10,3
9. Gry komputerowe i/lub surfowanie w Internecie
10
11,5
10. ZaĪywanie Ğrodków uspokajających
2
2,3
11. SiĊganie po narkotyki
—
—
12. CzĊstsze palenie papierosów
5
5,7
13. SpoĪywanie alkoholu
3
3,4
14. Objadanie siĊ
2
2,3
15. Oddawanie siĊ ulubionym czynnoĞciom w gospodarstwie domowym
21
24,1
ħródáo: oprac. wáasne.
Badania wykazaáy, Īe nauczyciele w róĪny sposób oceniają sytuacje edukacyjne z punktu widzenia stresogennoĞci. Jedni ten sam czynnik postrzegają jako
wysoce stresogenny, inni zaĞ stwierdzają, Īe opisane zjawisko ma miejsce w ich
pracy, ale im nie przeszkadza i nie jest przyczyną napiĊü emocjonalnych. Ponad
40% respondentów uznaáo jako najbardziej stresogenne nastĊpujące sytuacje:
zaskakiwanie zmianami i przepisami; brak motywacji uczniów do nauki i lekcewaĪący ich stosunek do obowiązków szkolnych; obniĪający siĊ prestiĪ zawodu nauczycielskiego; spoáeczna percepcja pracy nauczyciela jako koĔczącej siĊ
wraz z dzwonkiem; przeciąĪenie czynnoĞciami wykonywanymi poza obowiązkowymi godzinami lekcyjnymi. Reakcje mĊĪczyzn na stres są równieĪ indywidualnie zróĪnicowane. NajczĊĞciej stres przejawia siĊ w utrzymującym siĊ emocjonalnym rozdraĪnieniu, podnieceniu oraz róĪnych zmianach fizycznych organizmu. Nauczyciele są Ğwiadomi skutecznoĞci najbardziej poĪądanych form
przeciwdziaáania stresowi.
Co stresuje mĊĪczyzn w peánieniu roli nauczyciela?
145
Summary
What Stresses Men While Performing the Role of a Teacher?
Research was conducted among 87 males employed in various types of schools in the areas of
Opole and Silesia Provinces. Over 49% of the subjects acknowledged the following to be the most
stressogenic situations: being surprised by changes and new regulations, lack of motivation on the
part of students to learn and their disregard for school duties, the prestige of the teaching profession getting lower and lower, the social perception of the teacher’s work as ended straight with the
end of the lesson, being overloaded with activities performed apart from regular duties and teaching hours. Most frequently stress manifests itself in continuing emotional irritability, excitement
and in various physical changes in the organism. Teachers are aware of the efficacy of the most
desired forms of prevention of stress.