Annales Artes IX_1_2011.indd

10.2478/v10075-012-0008-4
ANNALES
U N I V E R SI TAT I S M A R I A E C U R I E - SK ã OD OWSK A
LU BLI N – POLON I A
VOL. IX, 1
SECTIO L
2011
Instytut Sztuk Piöknych UMCS
EWA LETKIEWICZ
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
The Symbolism of Jewelry of Love, Friendship and Brotherhood
Klejnotami obdarzano siĊ od najdawniejszych czasów – na znak miáoĞci, dla
okazania przyjaĨni, dla potwierdzenia zawartych paktów. Na niektórych z nich
pozostawiono szczególne znaki, symbole, inskrypcje, dziĊki którym moĪemy poznaü ich pierwotną funkcjĊ i przeznaczenie. Niektóre znaki i symbole, powtarzane od setek lat, przetrwaáy do dziĞ, w wielu wypadkach w niezmienionej postaci.
NaleĪaáy one do uniwersalnego, zindywidualizowanego jĊzyka pojĊü szeroko
uĪywanych w sztuce, eksplorowanych takĪe w malarstwie, rzeĨbie, gra¿ce, rzemioĞle artystycznym.
Kazuistyka miáosna juĪ w czasach antycznych wypracowaáa motywy niosące
przesáania miáoĞci, z których do dziĞ wiele jest aktualnych i nadal powtarzanych
w biĪuterii. Takimi na przykáad są wizerunki boga miáoĞci, Erosa, czy wĊzeá Heraklesa (Herkulesa), bĊdący aluzją do dziewictwa panny máodej i jej pasa, niezdjĊtego przed Ğlubem przez narzeczonego1(il. 1). Poeta Quintus Ennius (239-169
p.n.e.) przekazaá wiadomoĞü, Īe w czasach rzymskich popularne byáy pierĞcienie
z wyrytymi na nich miáosnymi sentencjami, które mĊĪczyĨni wkáadali sobie do
ust, wabiąc máode dziewczĊta i zachĊcając do odczytania ich treĞci. PierĞcienie
z napisami o miáosnej tematyce nigdy nie odeszáy w zapomnienie, przeĪywając
1
D. Scarisbrick, Rings. Jewelry of Power, Love and Loyalty, Londyn 2007, s. 59.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
146
Ewa Letkiewicz
w niektórych okresach historii szczególnie wzmoĪone zainteresowanie. RównieĪ
rzymskiego pochodzenia są – symbolizujące miáoĞü – wyobraĪenia boskiej pary
Marsa i Wenus, spopularyzowane zwáaszcza w czasach nowoĪytnych, ich syna,
Kupidyna, z áukiem i strzaáami czy páonącej pochodni, symbolizującej maáĪeĔstwo. Rzymskiego pochodzenia jest annulus pronubus, wykonywany, wedáug
Pliniusza Starszego (23-79 r. n.e.), z Īelaza, bez drogich kamieni, na znak potwierdzenia paktu zawarcia maáĪeĔstwa. Od II wieku n.e. pierĞcienie maáĪeĔskiego paktu wykonywano równieĪ ze záota2.
Rzymskich czasów siĊgają wyobraĪenia dáoni szczypiącej ucho, z umieszczoną na klejnocie inskrypcją „PamiĊtaj o mnie”3. Rzymską gemmĊ z tym wyobraĪeniem przechowują, miĊdzy innymi, J. Paul Getty Museum w Los Angeles (il.
2)4 i Content Family Collection of Ancient Cameos w Houlton5. Do XII wieku
ucho uwaĪane byáo za siedlisko uczuü i pamiĊci, zanim nie „odkryto”, Īe to serce
przechowuje pamiĊü i uczucia6.
Od tamtej pory do dziĞ serce staáo siĊ jednym z najbardziej popularnych motywów w symbolice miáoĞci7; od XIV wieku niezliczoną iloĞü razy malowane,
odlewane, rzeĨbione, ryte, ciĊte w drogich kamieniach, pokazywane jako samodzielny motyw lub uskrzydlone, otoczone páomieniami, ukoronowane, trzymane
w dwóch dáoniach, przebite strzaáą, otoczone diamentami, „zamkniĊte” na káódkĊ
z kluczykiem, záączone z drugim sercem pod koroną, podwieszone pod kokardą.
Do rewolucji 1789 roku najwiĊkszym producentem biĪuterii o tej tematyce byáa
Francja8. Powstająca tam biĪuteria staáa siĊ Ĩródáem inspiracji i wzorem do naĞladowania dla reszty Europy9. O bogactwie klejnotów z motywem sercem Ğwiadczą ich zbiory na Ğwiecie10, przekazy ikonogra¿czne w rysunkach, projektach,
portretach, a takĪe informacje zawarte w Ĩródáach pisanych (il. 3).
Ibid., s. 61.
Ibid.
4
Prezentowana na stronach muzeum, http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=142046.
5
A. M. Miller, Cameos. Old and New, Woodstock 2005, s. 22, il. 1-13.
6
A. Grzybkowski, Obraz serca w sztuce Ğredniowiecznej. MiĊdzy erotyka a mistyką, [w:] Sztuki
a erotyka. Materiaáy sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, àódĨ, listopad 1994, Warszawa 1995,
s. 105-123.
7
R. Lewinsohn, Eine Weltgeschichte des Herzens. Erotyk. Symbolik. Chirurgie. Physiologie.
Psychologie, Hamburg 1959, s. 86-87.
8
G. Redington-Dawes, O. Collings, Georgian Jewellery, 1714-1830, Woodbridge 2010, s. 165.
9
Scarisbrick, op. cit., s. 86.
10
M. in. w Muzem Narodowym Sztuki Dawnej w Lizbonie, przykáady takich klejnotów prezentowane w pracy L. d’Orey, Five Centuries of Jewellery. National Museum of Ancient Art, Lisbon,
Lizbona 1995, s. 59, il. 73; British Museum w Londynie, prezentowane [w:] H. Tait, 7000 Years
2
3
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
147
PierĞcienie „w serca” bardzo czĊsto wymieniają polskie Ĩródáach pisane,
szczególnie czĊsto pierĞcienie záączone w dwa serca, chĊtnie wybierane jako motyw zdobiący pierĞcienie zarĊczynowe. W jednym z najĞwietniejszych XVIII-wiecznych skarbców w Polsce, mianowicie w skarbcu naleĪącym do Michaáa
Kazimierza Radziwiááa, znajdowaáo siĊ wiele pierĞcieni o tym motywie. W Regestrze Klejnotów Radziwiááa z 1753 roku wymieniony byá sygnet záoty z maáym
karneolem, na którym pod mitrą ksiąĪĊcą znajdowaáy siĊ „dwie Serca káudką
spodem zamkniĊte”11, a takĪe záoty pierĞcieĔ, który byá poĞrodku dekorowany
rubinem wyciĊtym „per modum serca”, otoczony z jednej strony rubinkiem maáym i káódką ze záota, z drugiej – diamentem i záotym kluczykiem. Na obrączce
zaĞ biaáo emaliowanej znajdowaáa siĊ inskrypcja „Qui me néglige me perde” (kto
mnie zaniedbuje traci mnie)12. Inskrypcja na klejnocie Radziwiááa, podobnie jak
motyw serca, naleĪaáa do obiegowych sentencji umieszczanych na przedmiotach
„z przesáaniem” okolicznoĞciowym. Identyczną treĞü moĪemy odnaleĨü na tabakierce, którą król Stanisáaw August Poniatowski podarowaá Antoniemu Czapskiemu w 1766 roku13.
We wspomnianym Regestrze Kleynotów Radziwiááa znajdowaáy siĊ inne
kosztownoĞci z inskrypcjami niosącymi przesáanie: pierĞcionek „z kamieniem
porcelanowym”, na którym wyobraĪona byáa postaü i inskrypcja „Sans Fin” (na
zawsze), a po bokach znajdowaáy siĊ dwa, oprawione w záoto rubiny14; obrączka
záota z czarną emalią i inskrypcją „ne dites rien” (proszĊ nic nie mówiü); obrączka „záota biaáymi czeskiemi kamykami w koáo sadzona”, z inskrypcją „Pour vous
Je ne vis quo” (dla pana ĪyjĊ jedynie). Prawdopodobnie dwie záote notabenki
(kaĪda skáadająca siĊ z piĊciu obrączek cienkich) z enigmatycznymi napisami (na
jednej napis NB.W., na drugiej NB.P.) oraz „Notabenek záotych z szmelcem seledynowym z literami M.B. sztuk cztery” ze skarbca Radziwiááa równieĪ moĪna
áączyü z tą grupą klejnotów15. PierĞcienie z rebusami, hieroglifami, zawierające
of Jewellery, London 2001, s. 238, il. 608-618.; Ashmolean Museum w Oksfordzie, http://www.
ashmolean.org/ash/objects/makedetail.php?pmu=153&mu=152&gty=brow&sec=&dtn=20&cpa=
5&rpos=8 Liczne przykáady pierĞcieni z sercem prezentują: Redington-Dawes, Collings, op. cit.,
s. 165; Scarisbrick, op. cit., s. 86; A. Ward, J. Cherry, Ch. Gere, B. Cartlidge, Der Ring im Wandel
der Zeit, Erlangen 1987, s. 113.
11
Archiwum Gáówne Akt Dawnych (dalej AGAD), Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn.
420, s. 30.
12
Ibid., s. 31.
13
Bardzo kosztowna tabakierka, dekorowana brylantami i szmaragdami, ozdobiona byáa miniaturą przedstawiająca grĊ w palanta i napisem „Qui me néglige me perde”, J. Stankiewicz, Dzieje
tabakiery, Kraków 1976, s. 130.
14
AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 420, s. 31.
15
Ibid., s. 34.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
148
Ewa Letkiewicz
ukryte motto, cieszyáy siĊ ogromną popularnoĞcią w XVIII-wiecznej Europie.
Enigmatyczne napisy skáadaáy siĊ z pierwszych liter popularnych miáosnych
sentencji, wyraĪanych najczĊĞciej w jĊzyku francuskim, ale wykonywano równieĪ zamówienia specjalne, realizując indywidualne Īyczenia16. Wiele pierĞcieni
z obiegowymi sentencjami wyraĪającymi uczucia miáoĞci i przyjaĨni przechowują archiwalia po królu Stanisáawie AuguĞcie Poniatowskim17.
Dáugą historiĊ, siĊgającą czasów rzymskich, mają klejnoty z motywem dwu
dáoni w uĞcisku, zwane dextarium iunctio, przedstawiające początkowo pakt
przyrzeczenia maáĪeĔstwa záoĪony przez parĊ narzeczonych18 (il. 4). Z czasem
funkcje motywu záączonych dáoni poszerzyáy siĊ. Klejnoty z ich wyobraĪeniami
mogáy symbolizowaü przyjaĨĔ, miáoĞü, braterstwo, narzeczeĔstwo, maáĪeĔstwo.
Byáy one popularne w Europie do koĔca XVIII wieku19, w Polsce do koĔca wieku XIX. Záączone dáonie jako motyw pierĞcieni i brosz, ogniwa áaĔcuchów20,
wycinane w blasze, grawerowane lub odlewane w formie peánoplastycznych prawic w uĞcisku, staáy siĊ szczególnie popularne od XII wieku21. W Polsce w XVI
i XVII wieku dwie dáonie w uĞcisku staáy siĊ motywem pierĞcieni znanym ze
Ĩródeá jako „rączka w rączkĊ”. Na Zachodzie nazywano je Fede, co w jĊzyku
wáoskim oznacza „zaufanie” (il. 5)22.
W XVIII wieku wielokrotnie pierĞcienie „z rączkami dwuma” wymieniane
są i opisywane w inwentarzach23. Miaáy one byü najczĊĞciej záote, kameryzowaScarisbrick, op. cit., s. 94-97.
A. Saratowicz-DudyĔska, PierĞcienie Stanisáawa Augusta Poniatowskiego w Ğwietle archiwaliów, [w:] Koral, peráa i inne wątki. BiĪuteria w Polsce. Materiaáy X sesji naukowej z cyklu
„Rzemiosáo Artystyczne i Wzornictwo Polce”, poĞwiĊconej pamiĊci Zygmunta Dolczewskiego, zorganizowanej przez ToruĔski Oddziaá Stowarzyszenia Historyków Sztuki oraz Muzeum Paáac w Wilanowie, w dniach 7-8 maja 2010, Warszawa 2010, s. 119.
18
M. Campbell, Medieval Jewellery in Europe 1100-1500, Londyn 2009, s. 95; Etruskie wyroby
ze záota, [w:] Sztuka záotnicza staroĪytnej Italii. Katalog wystawy w stulecie Muzeum Narodowego
w Warszawie 1862-1962, Warszawa 1962, s. 96-98.
19
W XIX wieku kolekcjonerzy biĪuterii wprowadzili nowy termin – fede – na okreĞlenie motywu dwu dáoni w uĞcisku. Termin ten pochodzi z wáoskiej nazwy motywu mani in fede (dáonie
zaufania), zob. H. Newman, An Illustrated Dictionary of Jewelry, Londyn 1996, s. 122.
20
E. Letkiewicz, Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów, Lublin 2006, s. 259-262.
21
Newman, op. cit., s. 122.
22
Ibid.
23
„PierĞcieĔ záoty z rączkami dwuma mający w sobie Dyxtyn blado róĪowy” ¿guruje w inwentarzu ksiĊcia Michaáa Kazimierza Radziwiááa z 1761 roku, AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz.
XXVI, sygn. 512, s. 35. W tym samym spisie klejnotów Radziwiááów znajdowaáy siĊ: „PierzcieĔ
mający w sobie we Ğrodku turkus na którym dwie rĊce wyryte brylancikami wkoáo kameryzowany”, „Pierzcioneczek záoty z dwoma rączkami na granacie wyrzniĊtemi u którego po bokach dwa
Dyamenciki maleĔkie” (ibid., s. 36, 39).
16
17
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
149
ne kamieniami (turkusem, sza¿rem), dekorowane peráami, báĊkitno emaliowane,
opatrzone w ryte inskrypcje o miáosnej treĞci, prawie zawsze wyraĪone w uniwersalnym jĊzyku miáoĞci, jakim od XV wieku staá siĊ jĊzyk francuski24. UĪycie
niebieskiego koloru kamieni, báĊkitnej emalii i bieli pereá áączyáo siĊ z utrwaloną
od wieków symboliką. BáĊkit oznaczaá wiernoĞü, biel – czystoĞü25. MoĪemy siĊ
domyĞlaü, Īe taką wymowĊ ma jeden ze záotych pierĞcieni z lazurową emalią
i inskrypcją „I’aime votre coeur” (kocham pani serce), ¿gurujący w spisie klejnotów naleĪących do ksiĊcia Michaáa Kazimierza Radziwiááa w NieĞwieĪu26.
Z XVIII-wiecznych Ĩródeá pisanych dowiadujemy siĊ, Īe pierĞcienie z dáoĔmi
w uĞcisku mogáy takĪe oznaczaü „dobrą przyjaĨĔ”. Záoty pierĞcieĔ turkusowy,
„rĊce PrzyjaĨĔ Dobrą PrezĊtujące”, oraz drugi pierĞcionek záoty z mniejszym
turkusem, „podobne rĊce prezĊtujące Dobrą PrzyjaĨĔ”, ¿gurują wĞród klejnotów
Radziwiááów27.
Motyw záączonych dáoni umieszczano na pierĞcieniach skáadanych z kilku cienkich obrączek. WĞród klejnotów Radziwiááów znajdowaáa siĊ „Obrączka záota ze
czterech drucików páaskich w ząbki robionych na których dwie rĊce Parole prezentujące”28. PierĞcienie skáadane z kilku drucików okreĞlano jako notabenki29. Są
one prawdopodobnie toĪsame ze znanymi z wczeĞniejszych Ĩródeá pierĞcieniami
pamiĊü30, które moĪna byáo rozdzielaü na czĊĞci i nosiü przez róĪne osoby31.
Motyw záączonych dáoni w uĞcisku mógá byü uĪywany teĪ jako znak rozpoznawczy organizacji masoĔskich32. Symbolizowaá braterską miáoĞü. W takim
znaczeniu zostaá wyobraĪony m.in. na odznace loĪy „Bracia Polacy ZjednoczeScarisbrick, op. cit., s. 68.
Campbell, op. cit., s. 95-96.
26
„Pierscionek záoty, Szmelcem Lazurowym z Inskrypcyą I’aime votre coeur”, AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 483, s. 4.
27
Ibid., s. 4.
28
AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 420, s. 33, 34.
29
„PierĞcionków PiĊü Záotych na ksztaát Notabene”, wymienione w inwentarzu klejnotów po
Ğmierci Marszaáka Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego w 1751 roku, Archiwum PaĔstwowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków, rkp. 596, s. 5; „PierĪcionek záoty we srzodku notabenka kameryzowana brylantami iednego tylko brylanciku niedostaie”, AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI,
sygn. 512, s. 38.
30
Letkiewicz, op. cit., s. 258.
31
„Notabenek záotych z szmelcem seledynowym z literami M.B. sztuk cztery” oraz „Notabenek záotych dwie z piĊciu obrączek cienkich záoĪone po dwie tabliczki mające, na jednej z napisem
NB.W a na drugiej NB.P”, wymienia jeden z inwentarzy Radziwiááów, AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 420, s. 33, 34.
32
Pamiątki wolnomularskie. Katalog zbiorów Muzeum OkrĊgowego w Toruniu do wystawy
Masoneria polska w XVIII-XX wieku. Mity i prawda?, 11 paĨdziernika 2008-28 lutego 2009, kurator A. Mierzejewska, konsultacje T. Cegielski, A. Kalinowski, ToruĔ, 2008, s. 154.
24
25
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
150
Ewa Letkiewicz
ni” z 1807-1821 roku33. W porozbiorowej Polsce motyw záączonych dáoni symbolizowaá jednoĞü narodu34, byá wyobraĪany na pierĞcieniach, bransoletach, medalach do czasu odzyskania niepodlegáoĞci35.
Od XV wieku modnym wzorem staáy siĊ „pierĞcienie podwójne”, ze Ĩródeá
znane jako „dwoiste”, rozkáadane na dwie czĊĞci, okreĞlane teĪ jako Gimmel, od
áaciĔskiego sáowa gemellus, tj. bliĨniak. Po poáowie pierĞcienia nosili narzeczeni
do dnia Ğlubu (il. 6)36, w dniu zaĞ Ğlubu obie poáowy záączone razem wkáadaáa na
palec panna máoda37. Obrączki maáĪeĔskie wykonywano ze záota lub srebra, grawerowano na nich inicjaáy pary oraz datĊ ich Ğlubu. W kosztownych obrączkach
monogramy pary kameryzowano diamentami. Diamentami kameryzowano takĪe
inicjaáy narzeczonej z inicjaáami jej nowego nazwiska po Ğlubie, przyzwyczajając
ją w ten sposób do mającej nadejĞü zmiany (il. 7)38.
Obrączki i pierĞcienie o¿arowywane z miáoĞci lub przyjaĨni, pokrywane inskrypcjami, wersetami wierszy, miáosnymi sentencjami, miaáy na zachodzie Europy nazwĊ posy lub posies, od sáów poesy, poetry, pochodzących z áaciĔskiego
sáowa poesis39. Rozpowszechniáy siĊ w XV wieku wraz z rycerskimi zwyczajami
dworskiej miáoĞci i byáy bardzo popularne do koĔca XVIII wieku40. Joan Evans,
badająca te pierĞcienie, zebraáa ponad 3 tysiące miáosnych inskrypcji, umieszczanych zwykle na wewnĊtrznej stronie obrączki41. Dekorowano je motywami serca,
liĞci wierzbowych, wyraĪających pragnienie dáugiej i szczĊĞliwej miáoĞci42 (il. 8).
Omawiane wczeĞniej pierĞcienie z miáosnymi sentencjami pochodzące z polskich Ĩródeá pisanych Ğwiadczą, Īe ten typ pierĞcienia znany byá równieĪ u nas,
Ibid., s. 38.
F. Jaworski, Album pamiątek, Lwów 1913, s. 13; 22.
35
PierĞcieĔ z motywem dáoni w uĞcisku, poáączonych kajdanami z lat 1861-1863, przechowują
zbiory Muzeum OkrĊgowego w Koninie, nr inw. MOK/AR/731 LW, publikowany [w:] M. Gorczyca, Zbiory biĪuterii Muzeum OkrĊgowego w Koninie. Katalog, cz. 1, Warszawa 1993, s. 37, poz. 58;
Motyw dáoni w uĞcisku zostaá wyobraĪony na medalu upamiĊtniającym trzecią rocznicĊ wybuchu
powstania listopadowego, w 1833 roku, przechowywanym w zbiorach Muzeum Lubelskiego, nr
inw. N/1720/ML.
36
Scarisbrick, op. cit., s. 74.
37
Letkiewicz, op. cit., s. 259-262.
38
Scarisbrick, op. cit., s. 75.
39
K. McCarthy, Posy Rings, “Antique Collecting”, 2011, s. 15-17; Redington-Dawes, Collings,
op. cit., s. 132; A. Mason, D. Packer, An Illustrated Dictionary of Jewellery, Hampshire 1973, s.
294.
40
Najliczniejsze zbiory tych pierĞcieni przechowują Ashmolean Museum w Oksfordzie i Victoria & Albert Museum w Londynie. Zbiory tego ostatniego muzeum w powaĪnym stopniu powiĊkszyáa kolekcja pierĞcieni o¿arowana przez Joan Evans, która zebraáa ich ponad 3000 tysiące.
41
J. Evans, English Posies and Posy Rings, Oksford 1931.
42
Redington-Dawes, Collings, op. cit., s. 132.
33
34
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
151
ale prawdopodobnie nie posiadaá on odpowiednika jego angielskiej nazwy,
a pierĞcienie takie okreĞlano po prostu jako obrączki.
Na pierĞcieniach maáĪeĔskich umieszczano nie tylko wyobraĪenia Ğwieckie.
Od czasów bizantyjskich na pierĞcieniach máodej pary wchodzącej w związek
maáĪeĔski zaczĊto umieszczaü wyobraĪenia religijne i inskrypcje skierowane do
Boga, z proĞbą o szczĊĞcie dla nowoĪeĔców i liczne potomstwo. Początkowo
byáy to zwykle proste wyobraĪenia krzyĪa bądĨ schematycznie zarysowana postaü Chrystusa stojącego miĊdzy mĊĪczyzną i kobietą (il. 9), w póĨnym Ğredniowieczu byáy to przedstawienia bardziej záoĪone, wielopostaciowe, np. Zwiastowanie z Gabrielem i Marią Panną43.
ĝlubne obrączki z wyobraĪeniami religijnymi uĪywane byáy takĪe w Polsce,
o czym Ğwiadczy archiwalny zapis w Regestrum reri mobili z 1777 roku po Wojciechu Turskim, chorąĪym mielnickim, w którego ruchomoĞciach ¿gurowaáa
„Obrączka záota szlubna z Panem Jezusem NazareĔskim”44.
Klejnoty z monogramami, miniaturowe portreciki malowane na koĞci lub
silhouette (pro¿lowe portreciki wycinane z papieru) czĊsto áączono z puklami
wáosów; w niektórych klejnotach umieszczano jedynie pukle wáosów (il. 10).
Klejnoty z wáosami osób bliskich, bĊdące cząstką ukochanej osoby, stanowiáy
szczególną pamiątkĊ. Podobnie jak klejnoty z portretami, traktowane byáy jak
talizmany, przypominające noszącej go osobie o o¿arodawcy. Jednym z przykáadów tej popularnej niegdyĞ biĪuterii jest zawieszenie z puklami jasnych wáosów
umieszczonych pod szkáem na jedwabnej tkaninie, przytrzymywanych pereákami
uáoĪonymi w ksztaácie klamerki (il. 11).
Wariantem klejnotów z miniaturowymi portretami byáy klejnoty z wyobraĪeniem oka, o silniejszym niĪ portret áadunku emocjonalnym, gdyĪ oczy, uznawane
za zwierciadáo duszy, miaáy byü obrazem prawdziwych uczuü. Tego typu klejnot
okreĞlano jako „oko miáoĞci”45. WyobraĪenia oka noszono najczĊĞciej w broszach, pierĞcieniach, zawieszeniach, bransoletach. W broszach byáo to wyobraĪenie oka otoczone ramką naĞladującą ksztaát oka, czĊsto z doczepioną brylantową
áezką (il. 12). W pierĞcieniach i zawieszeniach mogáa to byü para oczu bądĨ wyobraĪenia prawego lub lewego oka. Oko czĊsto otoczone byáo obáokami chmur,
prawdopodobnie z przeĞwiadczenia, Īe miáoĞü zawsze tez strzeĪe – nawet po
Ğmierci o¿arodawcy – z wysokoĞci niebios. Klejnoty z „okiem miáoĞci” szczyty
popularnoĞci przeĪywaáy w XIX wieku i ciągle znajdują swoich nabywców.
Scarisbrick, op. cit., s. 66.
Archiwum PaĔstwowe w Lublinie, KsiĊgi Grodzkie Lubelskie, 8, sygn. 431, k. 2118.
45
Redington-Dawes, Collings, op. cit., s. 164.
43
44
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
152
Ewa Letkiewicz
O klejnotach z oczami wspominają polskie Ĩródáa. Na wystawie miniatur
w Warszawie, urządzonej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami PrzeszáoĞci
w 1912 roku, pokazano Oczy ksiĊĪny de Carignan, córki Franciszki KrasiĔskiej
i ksiĊcia kurlandzkiego Karola Krystiana Wettyna, syna Augusta III i Marii Józefy. Oczy ksiĊĪnej de Carignan, Marii Krystyny Albertyny (1779-1851) malowane
byáy emalią na miedzi i oprawione w záotą bransoletĊ46.
Do obiegowych motywów biĪuterii na usáugach miáoĞci, naleĪaáy przedstawienia goáąbków47, „posáaĔców miáoĞci”, symbolizujących czystą miáoĞü48.
O tych klejnotach zachowaáy siĊ archiwalne wzmianki. W inwentarzu Michaáa
Kazimierza Radziwiááa z 1761 roku, znajdowaá siĊ pierĞcionek záoty, w którym
na krwawniku byáa „wyrzniĊta goáembica z gruszką w záotym kaszcie”49. W innym Radziwiááowskim inwentarzu wymieniana jest obrączka záota biaáo emaliowana i Dwa Goáąbki biaáo emaliowane z inskrypcją „Pars Amitié” (wyrazy
przyjaĨni)50 (il. 13)
WĞród czĊstych tematów, jakie pojawiaáy siĊ na klejnotach, popularne byáy
przedstawienia Kupidyna. Klejnoty z Kupidynem znane są z kilku zachowanych
egzemplarzy ikonogra¿i malowanej. Udaáo siĊ je odnaleĨü takĪe w Ĩródáach pisanych, m.in. w inwentarzach Sanguszków i Radziwiááów, pochodzących z poáowy
XVIII wieku. Sanguszkowie posiadali klejnot z przedstawieniem Dwóch Kupidynów pod wstąĪką diamentową51. W skarbcu ksiąĪąt Radziwiááów znajdowaáy siĊ
dwa klejnoty z Kupidynem: zawieszenie szczerozáote z maleĔkim bogiem miáoĞci, strzelającym ze záotego áuku záotą strzaáą52, oraz sygnet záoty maáy z biaáym
onyksem, „na którym Kupido siedzący”53.
WĞród przedstawieĔ boga miáoĞci, znanych z XVI i XVII wieku: strzelającego
z áuku (il. 14), przeszywającego strzaáami serce, trzymającego páonącą pochodniĊ, od lat siedemdziesiątych XVIII wieku pojawiáy siĊ nowe, m.in. Kupidyn koronujący dwa goáąbki na oátarzu miáoĞci, asystujący kobietom ubranym w klasy-
PamiĊtnik wystawy miniatur, 1912, s. 87-95.
Scarisbrick, op. cit., s. 89.
48
Redington-Dawes, Collings, op. cit., s. 139.
49
AGAD, Archiwum Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 512, s. 38.
50
Ibid., sygn. 420, s. 34.
51
„Dwóch Kupidynów nad tym wstąĪka wyrabiana z diamentami”, Archiwum PaĔstwowe
w Krakowie, Akta. Sanguszków, sygn. 290, s. 13.
52
„Kupidynek malenki szczyrozáoty z áuczykiem záotym y strzaáką, skrzydeáka kameryzowane
dyxtynami i Rubinkami”, w skarbcu ksiĊcia Michaáa Kazimierza w 1761 roku, AGAD, Archiwum
Radziwiááów, dz. XXVI, sygn. 512, s. 33.
53
Ibid., AGAD, sygn. 420, s. 30 i sygn. 512, s. 33.
46
47
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
153
Il. 1. WĊzeá Heraklesa, fragmenty dekoracji diademów, záoto, granaty, emalia, Grecja, III-II w. p.n.e.
Il. 2. Kamea z przedstawieniem
dáoni szczypiącej ucho, agat, záoto,
gemma rzymska 400-500 n.e.,
záota oprawa wspóáczesna.
Il. 3. PierĞcieĔ „w serce”,
záoto, rubiny, ametyst, emalia,
Polska, XVII w.
Il. 4. PierĞcieĔ potwierdzający pakt
zawarcia maáĪeĔstwa, záoto,
Bizancjum, VI w.
Il. 5. PierĞcieĔ „fede”,
srebro, Wáochy, XV w.,
ze zbiorów Victoria & Albert Museum
w Londynie.
Il. 6. PierĞcieĔ rozkáadany,
bliĨniak (gimmel),
záoto, diamenty, rubiny, emalia,
Niemcy, 1631.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
154
Ewa Letkiewicz
Il. 7. PierĞcieĔ z monogramem, záoto,
diamenty, báĊkitna emalia, XVIII w.
Il. 8. PierĞcienie z ornamentyką
i sentencjami miáosnymi, záoto, niello,
Anglia 1400-1500.
Il. 9. PierĞcieĔ maáĪeĔski,
záoto, niello, Bizancjum, VI-VII w.
Il. 10. Miniaturowy portret
w ramce w ksztaácie serca,
záoto, diamenty, koĞü sáoniowa,
Anglia, ok. 1800.
Il. 11. Brosza z puklami wáosów pod szkáem,
brąz záocony, peráy, jedwab, szkáo,
poá. XIX w.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
155
Il. 12. Brosza i zawieszenie „z okiem miáoĞci”, záoto, peráy, koĞü sáoniowa,
początek XIX w.
Il. 13. Projekt pierĞcienia z parą goáąbków.
Il. 14. Zawieszenie z Kupidynem,
záoto, diamenty, rubiny, szmaragdy,
emalia, ok. 1660.
Il. 15. PierĞcieĔ z przedstawieniem kobiety przy oátarzu miáoĞci i psem,
záoto, peráy, emalia, Niemcy, ok. 1780.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
156
Ewa Letkiewicz
cyzujące szaty, piszącym list miáosny, lamentującym po wyjeĨdzie ukochanego,
skáadającym o¿arĊ przy oátarzu Wenus54.
MiáoĞü, wiernoĞü i przywiązanie symbolizowaá pies, wierny towarzysz duszy
w zaĞwiatach. Szczególnie czĊsto pojawiaá siĊ on w osiemnastowiecznej biĪuterii, w kontekĞcie przedstawieĔ symbolizujących Ğmierü, odejĞcie, rozstanie, nierzadko u stóp kobiety rozpaczającej po utracie miáoĞci55. Na zawieszeniu z Muzeum Narodowego w Warszawie pies towarzyszy máodej kobiecie piszącej list
rozpostarty na pniu drzewa, co sugeruje chwilową tylko rozáąkĊ z ukochanym,
a pies jest tu symbolem wiernej miáoĞci (il. 15)56.
Wymienione przykáady nie wyczerpują obszernej tematyki klejnotów związanych z miáoĞcią, przyjaĨnią, braterstwem. Ciekawym, nierozwijanym tu wątkiem
są kamienie, ich rodzaj i kolorystyka. Kamieniom na przestrzeni dziejów przypisywano okreĞlone wáaĞciwoĞci. Ich skomplikowaną symboliką posáugiwaá siĊ
„jĊzyk miáoĞci”. JĊzyk ten jest niemal zapomniany we wspóáczesnym Ğwiecie,
w którym dziĞ, przekonywani sloganami wielkich domów jubilerskich, skáonni
jesteĞmy wierzyü, Īe miernikiem prawdziwoĞci i wielkoĞci uczuü jest wielkoĞü
i kosztownoĞü diamentu, jakiego dziewczyna oczekuje od narzeczonego. Ciekawy ten problem wymaga jednak oddzielnego omówienia.
SUMMARY
Jewelry was given as gifts from time immemorial: as tokens of love, to show friendship, or to con¿rm the contracts/treaties concluded. On some of them there were special
signs, symbols and engravings, owing to which we can identify their original function and
purpose. Some signs, symbols and jewelry forms, repeated for hundreds of years, have
survived until today; in many cases they have preserved their unchanged shape.
54
D. Scarisbrick, Historic Rings. Four Thousand Years of Craftmanships, Tokio – Nowy Jork
– Londyn 2004, s. 127, il. 281.
55
Przedstawienia tego rodzaju byáy obiegowymi motywami na biĪuterii angielskiej upamiĊtniającej Ğmierü bliskich osób; Redington-Dawes, Collings, op. cit., s. 161, 162.
56
Ilustracje [za:] C. Phillips, Jewelry. From Antiquity to the Prezent, Londyn 1996 (il. 1); http://
www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=142046 (il. 2); prywatna kolekcja Jacka ZiĊty (il. 3, 11); S. Albersmeier, Bedazzled. 5000 Years of Jewelry. The Walters Art. Museum,
Baltimore 2005 (il. 4); http://collections.vam.ac.uk/item/O121141/fede-ring/ (il. 5); Scarisbrick,
Rings… (il. 6, 7, 9, 15); http://collections.vam.ac.uk/search/?listing_type (il. 8); Redington-Dawes,
Collings, op. cit. (il. 10); R. Peltason, Jewelry from Nature. Amber. Coral. Horn. Ivory, Pearls.
Shell. Tortoiseshell. Wood. Exotica, Londyn 2010 (il. 12); J. H. Pouget, Traité des Pierres précieuses et la manière de les employer en Parure, St. Benoist 1762 (il. 13); D. Scarisbrick, Chaumet. Le
grand frisson le bijou de sentyment de la Renaissance à nos jours, ParyĪ 2008 (il. 14).
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM
Symbolika klejnotów miäoĈci, przyjaĒni i braterstwa
157
Already in the ancient time the symbolism of love developed motifs which carried love
messages, many of which (motifs) are still relevant and still repeated in jewelry. These are,
for example, ef¿gies of the god of love, Eros, or Heracles knot, rings with engraved love
adages, images of the divine couple of Mars and Venus, their son Cupid with a bow and
arrows, or of the burning torch – a symbol of marriage. Of Roman origin is the annulus
pronubus, made of iron, without precious stones, in token of con¿rmation of the marriage
contract. The representations dating back to the Roman times are those of the hand pinching the ear, with the engraving “Remember me” placed on the jewel. The ear was regarded
until the twelfth century as the home of emotions and memory before it was “discovered’
that it was the heart that preserves remembrance and feelings. Since then until the present
the heart has been one of the most popular motifs in love symbolism. A long history, going
back as far as the ancient Roman times, is a characteristic of jewels with the motif of two
clasped hands, called dextarium iunctio, which initially stood for the contract of promise
of marriage made by the betrothed couple. With time, the functions of the motif of joined
hands broadened. Jewels with such images could symbolize friendship, love, brotherhood,
or engagement. Immensely popular were jewels with monograms, miniature portrait painted on ivory, or silhouettes, which were often combined with hair curls. A variety of jewels
with miniature portraits were jewels with the images of an eye. Such a jewel was called
“the eye of love”. Popular jewelry motifs in the service of love were also representations
of doves, “messengers of love”, which symbolized pure love.
Unauthenticated
Download Date | 3/9/17 2:51 AM