Spis treści

Transkrypt

Spis treści

HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO
NR 3
KWARTALNIK POLSKIEJ IZBY
NASIENNEJ
Spis treści
ZASADY ORAZ SPOSOBY WYTWARZANIA I
KWALIFIKACJI MATERIAŁU SIEWNEGO W KRAJACH
CZŁONKOWSKICH UE ...................................................... 2
FRANCUSKI SEKTOR NASIENNY.................................. 10
POLSKI RZEPAK – ZARYS PRAC BADAWCZYCH
I HODOWLANYCH ........................................................... 19
RYS HISTORYCZNY HODOWLI BURAKÓW CUKROWYCH
NA ZIEMIACH POLSKICH ............................................... 25
WPŁYW ZAGĘSZCZENIA ŁANU GROCHU SIEWNEGO
(PISUM SATIVUM L.) ORAZ LAT I ODMIAN NA MASĘ 1000
NASION I ICH DORODNOŚĆ .......................................... 28
ZESPOŁOWE WSTĘPNE DOŚWIADCZENIA POLOWE
ŹRÓDŁEM POSTĘPU W HODOWLI NOWYCH ZBÓŻ W
POLSCE ........................................................................... 31
STRES SUSZY................................................................. 34
Redaguje zespół:
Karol Duczmal - redaktor naczelny
Eugeniusz Piątek
Andrzej Szymański
GŁOWNIA GUZOWATA KUKURYDZY (USTILAGO
MAYDIS) ........................................................................... 37
ODMIANA ROŚLINY UPRAWNEJ I JEJ TWÓRCA ......... 39
Z ŻYCIA PIN ..................................................................... 41
Adres redakcji:
60-845 Poznań
ul. Kochanowskiego 7/603
tel/fax (061) 848 49 54
e-mail: [email protected]
Skład i druk:
PRODRUK Poznań, ul. Błażeja 3
tel. (061) 8229-046
Zasady zgłaszania artykułów:
Artykuły prosimy nadsyłać do sekretariatu
Redakcji w jednym egzemplarzu wraz z
dyskietką, z podaniem imienia, nazwiska
autora, dokładnego adresu i nr telefonu.
Redakcja nie zwraca materiałów nie
zamówionych i zastrzega sobie prawo
skrótów tekstów, ograniczenia liczby
rysunków, tabel i wykresów w ramach
opracowania redakcyjnego.
Przedruk w całości lub w części dozwolony tylko za zgodą redakcji.
Za treść artykułów odpowiedzialni są autorzy. Poglądy przez nich
wyrażone nie muszą być zgodne z poglądami Redakcji.
Czasopismo jest dofinansowane przez Ministra Edukacji i Nauki
Decyzją nr 409/DWB/R/2006 z dnia 28 kwietnia 2006 r.
Tytuł indeksowany przez AGRO - LIBREX
Nakład 400 szt.
ISSN 1231 - 918 X
Zamówienia na prenumeratę prosimy kierować do biura Redakcji w
formie pisemnej lub przekazu pieniężnego załączonego w numerze
albo do placówek „RUCH".
Foto na okładce:
Obchody 120-lecia Polskiej Hodowli Buraka Cukrowego w KHBC
Sp. z o.o.
Cena 1 numeru: 15 zł (w tym 0% VAT)
Hodowla Roślin i Nasiennictwo (kwartalnik 3/2006)
Edward S. Gacek
Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych
w Słupi Wielkiej
ZASADY ORAZ SPOSOBY
WYTWARZANIA I KWALIFIKACJI
MATERIAŁU SIEWNEGO W
KRAJACH CZŁONKOWSKICH UE
1. Założenia
Prawodawstwo nasienne,
zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na poziomie
wspólnotowym, implementowanym w poszczególnych
krajach członkowskich UE,
ma na celu zapewnienie wysokiej jakości materiału siewnego stosowanego w uprawie roślin.
Międzynarodowe prawodawstwo, organizacje (FIS, ASSINSEL i in.) i procedury nasienne
powstały już w latach pięćdziesiątych (schematy OECD) oraz sześćdziesiątych (Konwencja
UPOV) ubiegłego stulecia. Natomiast międzynarodowe metodyki oceny nasion pojawiły się
znacznie wcześniej (ISTA). Z kolei harmonizacja
wspólnotowych przepisów nasiennych nastąpiła w
1966 r. z chwilą uchwalenia pierwszych dyrektyw
marketingowych w nasiennictwie. Wprowadzone
przepisy, zasady i procedury wytwarzania i oceny
materiału siewnego miały na celu ułatwienie międzynarodowego handlu nasionami.
Schematy nasienne OECD
Schematy nasienne OECD, będące pierwowzorem wspólnotowego systemu nasiennego, są zestawem procedur, metod i technik opracowanych do
monitorowania jakości wytwarzanego materiału
siewnego i zagwarantowania zachowania tożsamości i czystości odmianowej.
2
W poszczególnych etapach produkcji materiału
siewnego przeprowadza się rozmaite kontrole jego
jakości w celu uniknięcia obniżenia jego wartości
m. in. z powodu: zamieszek mechanicznych, mutacji, przepyleń, etc.).
Podczas monitorowania jakości materiału siewnego uwzględnia się właściwości roślin – ich cechy morfologiczno-fizjologiczne, które pozwalają
na odróżnienie jednych odmian od drugich. Zasadą jest, aby właściwości roślin na plantacjach,
a następnie uzyskanych z nich partii nasion były
zgodne z właściwościami znajdującymi się w
urzędowym opisie odmiany (sporządzonym na
podstawie badań OWT) przed rejestracją odmiany w krajowym rejestrze KR. Właściwości roślin stosowane podczas monitorowania plantacji
nasiennych muszą być przydatne do stosowania
w warunkach polowych (a więc są to cechy morfologiczno-fizjologiczne, podlegające wizualnej
ocenie w całym sezonie wegetacji). U niektórych
gatunków dodatkowe zastosowanie mają niektóre
właściwości odnoszące się do nasion. Monitorowane w warunkach polowych właściwości morfologiczno-fizjologiczne stosuje się zarówno do potwierdzenia tożsamości odmiany, jak również do
oceny czystości odmianowej.
Badanie tożsamości i czystości odmianowej ma
kluczowe znaczenie dla utrzymania wysokiego
poziomu jakości materiału siewnego.
Hodowcy i/lub producenci nasion muszą zapewnić warunki, aby zarówno w trakcie zachowania odmiany, jak i we wszystkich etapach wytwarzania jej materiału siewnego (plantacje nasienne,
zbiór, przetwarzanie, pakowanie, znakowanie i
jego dystrybucja) nie wystąpiły zdarzenia mające
wpływ na utrzymanie tożsamości i czystości odmianowej oraz ujemny wpływ na jego jakość.
Wspólnotowy system nasienny
Wspólnotowy system nasienny wywodzi się i
jest oparty na przepisach, standardach i procedurach znanych w Schematach Nasiennych OECD
(w zakresie wytwarzania, certyfikacji oraz kontroli
tożsamości i czystości odmianowej) oraz na wytycznych ISTA (w zakresie urzędowych metodyk
oceny nasion).
Wspólnotowe przepisy nasienne (w formie: dyrektyw, decyzji, rozporządzeń i in.) ustanawiają
jednolite systemy rejestracji i certyfikacji materiału siewnego na obszarze Wspólnoty, a w szczególności w zakresie:
- badań urzędowych odmian,
- rejestracji odmian w krajach członkowskich i na
poziomie wspólnotowym,
- sporządzania urzędowych opisów odmian,
- utrzymywania prób nasion wzorca odmiany,
- obowiązku zachowywania odmian,
- wytwarzania materiału siewnego,
- kwalifikacji materiału siewnego,
- swobodnego obrotu materiału siewnego w UE,
- kontroli jakości materiału siewnego znajdujące-
2. Wytyczne ISTA (urzędowe metodyki oceny nasion),
3. Wspólnotowe ustawodawstwo nasienne,
4. Konwencja UPOV (Akty z 1962, 1972, 1978 i
1991).
Kraje członkowskie UE są zobligowane do
transpozycji w/w przepisów międzynarodowych i
unijnych w krajowych ustawodawstwach, tak aby
w pełni utrzymać standardy i normy wspólnotowego reżimu nasiennego.
Implementacja schematów nasiennych OECD,
jak i wywodzących się z nich wspólnotowych
systemów nasiennych, pozostaje w gestii Państw
Członkowskich, które organizują działalność kontrolną w nasiennictwie (począwszy od rejestracji
odmian do etapu wprowadzenia materiału siewnego do obrotu). Warunkiem jest, że działalność ta
ma być prowadzona w sposób urzędowy i zgodnie
z przyjętymi i uznanymi schematami i systemami
nasiennymi.
Wykonywane czynności kontrolne mają być
prowadzone w sposób wiarygodny przez oficjalnie
wyznaczone urzędy rejestrowe typu COBORU w
zakresie badań urzędowych i rejestracji odmian) i
PIORiN (w obszarze kontroli wytwarzania, oceny
jakości materiału siewnego oraz kontroli obrotu
materiałem siewnym).
Relacje pomiędzy istniejącymi systemami nasiennymi można zobrazować w postaci trójkąta:
Schematy Nasienne OECD
Metodyki ISTA
go się w obrocie,
- współpracy pomiędzy krajami członkowskimi w
zakresie działań urzędowych w nasiennictwie,
- wspólnotowego systemu ochrony prawnej odmian.
Podstawy prawne:
1. Schematy nasienne OECD (oceny polowe, tożsamość i czystość odmian),
Wspólnotowy i Krajowe
Systemy Nasienne
Metody stosowane w urzędowej działalności
w nasiennictwie
Metody stosowane w działalności urzędowej w
nasiennictwie muszą być międzynarodowo uznane, wystarczająco precyzyjne i wiarygodne oraz
gwarantujące jednoznaczne i powtarzalne wyniki.
Na podstawie prowadzonych działań urzędowych, zarówno w COBORU, jak i w PIORiN podejmowane są decyzje administracyjne.
3
Metodyki do badań i rejestracji odmian oraz
oceny jakości materiału siewnego, w tym tożsamości i czystości odmianowej są następujące:
- protokoły techniczne CPVO (Technical Protocols) i wytyczne UPOV (Technical Guidelines)
do badań OWT i sporządzania urzędowych opisów odmian,
- wytyczne OECD do prowadzenia poletek kontrolnych i inspekcji polowej plantacji nasiennych,
- wytyczne ISTA do urzędowych metodyk oceny
nasion,
- schematy nasienne OECD i wytyczne ISTA do
wytwarzania i prowadzenia certyfikacji materiału siewnego dla utrzymania wysokiego poziomu jego wartości.
Wymienione metodyki mają na celu kontrolę
utrzymania wysokiej jakości materiału siewnego
w całym cyklu jego wytwarzania i opierają się na
właściwościach morfologiczno-fizjologicznych roślin, obserwowanych i monitorowanych w całym
okresie wegetacji roślin na poletkach kontrolnych
oraz będących przedmiotem lustracji podczas inspekcji na plantacjach nasiennych.
Uzupełnieniem technik poletkowych do badań
tożsamości i czystości odmianowej opierających
się na właściwościach morfologiczno-fizjologicznych roślin są również testy laboratoryjne, w
których w celu identyfikacji odmian stosuje się
właściwości ich nasion. Pewne znaczenie w tym
względzie mają też elektroforeza i inne techniki
chemotaksonomiczne.
Międzynarodowe organizacje z obszaru nasiennictwa (UPOV, CPVO, OECD, ISF) uznają, że
wymienione techniki laboratoryjne, w tym metody chemotaksonomiczne mogą być stosowane w
określonych przypadkach i zakresie, każda w odniesieniu do ograniczonej liczby gatunków roślin,
z uwagi na ich niewystarczającą precyzję, wiarygodność i powtarzalność.
OECD, w swoich Schematach nasiennych, nie
określa i nie zaleca żadnej techniki uzupełniającej,
tj. testów laboratoryjnych i/lub metod chemotaksonomicznych. O możliwości ich ewentualnego zastosowania jako metod uzupełniających wspomina
się jedynie w wytycznych (Guidelines OECD) do
prowadzenia kontroli poletkowej i polowych inspekcji nasiennych.
Wprowadzane zmiany metodyczne i merytoryczne w urzędowej działalności w nasiennictwie
Schemat
Zasady i tryb dokonywania zmian metodyczno-merytorycznych w urzędowej działalności nasiennej
Schemat
Zasady i tryb dokonywania zmian metodyczno-merytorycznych w urz�dowej dzia�alno�ci nasiennej
Poziom mi�dzynarodowy (UPOV, OECD)
Inicjatywy
krajów
cz�onkowskich
(UPOV i OECD)
propozycje
zmian
Grupy robocze
UPOV/OECD
1. TWA
2. TWV
3. TWO
4. BMT + DNA
5. Nazewnictwa
6. Biometrii
DYSKUSJE
Komitety
1. Techniczny
2. Edytorialny
3. Prawny i Administracyjny
4. Konsultacyjny
DYSKUSJE
Rada
UPOV
(akceptacja)
Do realizacji
w krajach
cz�onkowskich
TG UPOV UPOV, OECD,
ISF
i UE
Poziom wspólnotowy (CPVO)
Inicjatywy
krajów
cz�onkowskich
UE
propozycje
zmian
KOMISJE UE
CPVO
1. Technical Unit
2. Legal Unit
3. Sta�e komitety
DYSKUSJE
4
CPVO
Rada
Administracyjna
(akceptacja)
TP (Techniczne Protoko�y
Do realizacji
via Komisja UE
w krajach
(np. 2003/90/EC
cz�onkowskich
2003/91/EC)
UE
Możliwe przypadki w zakresie wytwarzania certyfikacji i obrotu materiałem siewnym w UE
Przypadek/sytuacja
I
II
III
IV
V
VI
VII
Działania
kraj rejestracji
odmiany
A/C
A/C
A/C
A/C
A/C
nie ma
dowolny
wytwarzanie
materiału siewnego
A
A
B
poza UE
poza UE
A
dowolny
Kwalifikacja
materiału siewnego
Obrót
materiałem siewnym
A
B
B
A
poza UE
A
dowolny
A i UE
A, B i UE
A, B i UE
A i UE
A i UE
poza UE
dowolny
A, B – kraj członkowski UE,
UE – pozostałe kraje członkowskie,
poza UE – „Kraje Trzecie”
przebiegają na podstawie wieloletnich dyskusji w
gremiach międzynarodowych nad inicjatywami
merytorycznymi zgłaszanymi przez organizacje
nasienne, bądź poszczególne kraje.
Na poniższym schemacie zobrazowano zasady
i tryb dokonywania zmian w urzędowych metodykach i/lub procedurach badawczych w nasiennictwie.
2. Sposoby wytwarzania,
kwalifikacji i obrotu materiałem
siewnym w UE
Obecnie hodowcy i producenci nasion we
wszystkich Państwach Członkowskich UE mają
możliwość wytwarzania i kwalifikacji materiału
siewnego na obszarze całej Wspólnoty.
Wspólnotowy system nasienny zakłada, że
materiał siewny może być wytwarzany, podlegać
ocenie i kwalifikacji w różnych krajach członkowskich, a następnie być wprowadzany bez ograniczeń do obrotu w pozostałych krajach. Wymusza
to potrzebę prowadzenia wzmożonej kontroli jego
jakości, a zwłaszcza zwiększonej skuteczności
działań urzędowych w zakresie kwalifikacji nasion
w instytucjach odpowiedzialnych za monitorowanie porządku na rynku nasiennym.
Wymienione sytuacje wynikają z miejsca wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego i prowadzenia urzędowych działań w tym zakresie na
obszarze Wspólnoty.
W praktyce kraje członkowskie UE przyjęły różne rozwiązania administracyjne w zakresie
wdrażania wspólnotowego prawa nasiennego, stąd
hodowcy i producenci nasion mogą spotkać się z
różnymi procedurami urzędowymi związanymi z
kwalifikacją i obrotem materiałem siewnym.
W pierwszym, najczęściej występującym, przypadku produkcja materiału siewnego obejmująca
wszystkie etapy, począwszy od rejestracji odmiany, wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego
ma miejsce w tym samym kraju członkowskim, a
jego obrót może być prowadzony na obszarze całej Wspólnoty.
Z uwagi na zróżnicowane procedury administracyjne w różnych krajach członkowskich w
obszarze nasiennictwa i brak harmonizujących regulacji wspólnotowych w tym zakresie, hodowcy
i producenci nasion muszą liczyć się z pewnymi
utrudnieniami w tym zakresie i dostosować się do
odmiennych procedur administracyjnych.
W drugim przypadku (II) – odmiana jest zarejestrowana w kraju A, a kwalifikacja jej materiału
siewnego też wytworzonego w kraju A jest prowadzona w innym kraju członkowskim (kraj B).
Dla ułatwienia przewozu wytwarzanego materiału siewnego tej odmiany do kraju kwalifikacji B,
przepisy UE przewidują stosowanie tzw. „etykiet
szarych” dla nasion niezakwalifikowanych ostatecznie.
Trzeci przypadek (III) odnosi się do sytuacji,
w której wytwarzanie materiału siewnego i jego
kwalifikacja ma miejsce w innym kraju (kraj B),
niż kraj rejestracji odmiany (kraj A). Stąd wniosek
o przeprowadzenie działań urzędowych w zakresie kwalifikacji jej materiału siewnego składa się
w kraju B.
5
Wnioskodawca jest zobowiązany dodatkowo
dostarczyć do kompetentnego tam urzędu kwalifikacyjnego:
- urzędowy opis odmiany (w celu przeprowadzenia oceny polowej plantacji oraz badań tożsamości i czystości odmianowej,
- dostarczyć próbę nasion wzorca odmiany do badań tożsamości i czystości odmianowej w tzw.
następczej kontroli poletkowej (ang. post-control),
ponieważ urząd kwalifikacyjny w kraju B (w którym odmiana nie jest zarejestrowana), nie posiada
żadnej urzędowej informacji o niej, jak i wzorcowej próby nasion takiej odmiany.
W przypadkach IV i V – mamy do czynienia z
sytuacjami, gdzie materiał siewny odmiany zarejestrowany w określonym kraju członkowskim (kraj
A) jest wytwarzany i/lub wytwarzany oraz kwalifikowany poza UE, w tzw. Państwach Trzecich.
W takich przypadkach decydującym warunkiem
kwalifikacji jest fakt przystąpienia kraju spoza UE
do odpowiedniego schematu nasiennego OECD.
Daje to gwarancję zapewnienia odpowiedniego
poziomu działań urzędowych w procesie kwalifikacji materiału siewnego w celu zapewnienia jego
odpowiedniej jakości, aby mógł on docelowo znaleźć się w obrocie na obszarze UE. Dodatkowo,
w tych przypadkach wymogiem jest spełnienie
tzw. „Kryterium ekwiwalentności” w odniesieniu
do materiału siewnego wytwarzanego poza granicami UE. Urząd kwalifikacyjny w kraju trzecim
odpowiada za przestrzeganie przepisów i procedur
OECD w zakresie oceny polowej, oceny laboratoryjnej, oceny tożsamości i czystości odmianowej,
a następnie za właściwe opakowanie i etykietowanie przed wwiezieniem materiału siewnego na
obszar UE.
W przypadku VI, mamy do czynienia z sytuacjami, gdy odmiana nie jest zarejestrowana w
żadnym kraju UE, ale jej materiał siewny będzie
wytwarzany i kwalifikowany w kraju członkowskim, lecz nie może być wprowadzony do obrotu,
zarówno na obszarze tego kraju, jak i pozostałych
krajów UE. Taki materiał siewny może znajdować
się w obrocie wyłącznie poza granicami UE.
Siódmy przypadek (VII) odnosi się do możliwości wprowadzania do obrotu materiału siewnego w celu przeprowadzenia testów i doświadczeń,
zgodnie z Decyzją Komisji Nr 2004/842/WE
6
3. Wprowadzenie do obrotu
materiału siewnego odmian
roślin rolniczych i warzywnych
zgłoszonych do krajowych rejestrów
w celu przeprowadzenia testów i
doświadczeń
Zgodnie z Decyzją Komisji Nr 2004/842/
WE, z dnia 1 grudnia 2004 (O.J.L. 362, z dnia
9.12.2004), Państwa Członkowskie UE mogą zezwolić na wprowadzenie do obrotu (z przeznaczeniem do testów lub doświadczeń polowych)
materiał siewny odmian, dla których złożono
wnioski o wpisanie ich do krajowych rejestrów
(katalogów), odpowiednio odmian roślin rolniczych lub roślin warzywnych.
Decyzja ustanawia przepisy, na mocy których
Państwa Członkowskie mogą zezwolić na wprowadzenie do obrotu – wyłącznie z przeznaczeniem do przeprowadzenia testów lub doświadczeń polowych – materiał siewny odmian roślin
rolniczych zgłaszanych do krajowych rejestrów
w poszczególnych Państwach Członkowskich,
zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 2002/53/WE
i/lub materiał siewny odmian roślin warzywnych
zgłoszonych do krajowego rejestru w co najmniej
jednym z Państw Członkowskich, zgodnie z art.
3, ust. 3, dyrektywy 2002/55/WE. Wymienione
dyrektywy wspólnotowe są implementowane w
krajowym ustawodawstwie.
O zezwolenie może wystąpić osoba, która
należycie złożyła wniosek o wpisanie danej odmiany do krajowego rejestru w danym państwie
Członkowskim. Wnioskodawca przedstawia we
wniosku następujące informacje:
- zakres przewidywanych testów i doświadczeń
polowych,
- nazwa Państwa Członkowskiego/(Państw
Członkowskich), w którym przeprowadzone
będą powyższe testy i doświadczenia,
- opis odmiany,
- o zachowaniu odmiany.
Zezwolenia na wprowadzenie materiału siewnego do obrotu mogą być przyznane wyłącznie
na jego jednorazowe zastosowanie do przeprowadzenia limitowanych testów i doświadczeń
polowych w warunkach produkcyjnych, w celu
zebrania informacji dotyczących uprawy i wy-
korzystania odmian, z zachowaniem warunków
określonych w tym zezwoleniu.
Zezwolenia na wprowadzanie do testów i
doświadczeń materiału siewnego odmian
roślin rolniczych
W przypadku gatunków roślin rolniczych, objętych dyrektywami 66/401/EWG; 66/402/EWG;
2002/54/WE; 2002/56/WE i 2002/57/WE (implementowani w krajowych ustawodawstwach)
Państwa Członkowskie wydają przedmiotowe
zezwolenia, o ile spełnione są postanowienia odnośnie do:
- warunków technicznych wytwarzania materiału siewnego zawarte w Anexach I-II wymienionych dyrektyw,
- przeprowadzania oceny wytwarzania i kwalifikacji materiału siewnego (urzędowe kontrole,
oceny pod urzędowym nadzorem) oraz czynności kwalifikacyjne,
- dozwolonych ilości materiału siewnego z
przeznaczeniem do przeprowadzenia testów i
doświadczeń, a mianowicie:
a) w przypadku pszenicy durum: 0.05%,
b) w przypadku grochu siewnego, fasoli, owsa,
jęczmienia i pszenicy zwyczajnej: 0.3%,
c) we wszystkich innych gatunkach: 0.1%.
Wartości procentowe odnoszą się do globalnych ilości materiału siewnego stosowanego w
danym Państwie Członkowskim w danym gatunku rośliny uprawnej.
Materiał siewny będący przedmiotem zezwolenia może być wprowadzony do obrotu w zamkniętych opakowaniach lub kontenerach posiadających plomby. Opakowania oraz kontenery są
zamykane urzędowo lub pod urzędowym nadzorem. W celu zabezpieczenia, system plombujący
powinien być zaopatrzony przynajmniej w urzędową etykietę lub plombę.
Opakowania materiału siewnego przeznaczonego do testów i doświadczeń opatrzone są w
urzędową etykietę, która powinna zawierać następujące informacje:
- urząd kwalifikacyjny i nazwa Państwa Członkowskiego,
- numer referencyjny partii,
- miesiąc i rok zaplombowania,
- gatunek,
- nazwa odmiany, pod którą materiał siewny będzie wprowadzony do testów i doświadczeń
(nazwa odmiany może być w formie: oznaczenia hodowcy, proponowanej nazwy lub nazwy
zatwierdzonej) oraz numer oficjalnego wniosku o wpisanie odmiany, jeżeli taki występuje,
- informacja „odmiana jeszcze nie wpisana do
krajowego rejestru”,
- informacja „tylko do testów i doświadczeń”,
- wskazanie, jeżeli ma to zastosowanie, „odmiana genetycznie zmodyfikowana”,
- rozmiar (jedynie w przypadku sadzeniaków
ziemniaka),
- deklarowana masa netto lub brutto,
- informacje o traktowaniu chemicznym (zaprawianiu).
Urzędowe etykiety powinny być koloru pomarańczowego.
Wszelkie przeprowadzone zabiegi chemiczne
odnotowywane są bądź na etykiecie urzędowej,
bądź na opakowaniu.
Zezwolenia wydawane są jednorazowo na
okres jednego roku z możliwością odnowienia na
okres kolejnego cyklu testów i doświadczeń.
Do wniosków o kolejne zezwolenie załącza się
następujące dokumenty:
- odniesienie do oryginalnego zezwolenia,
- wszelkie dostępne informacje uzupełniające,
dostarczone już dane odnośnie do opisu odmiany, zachowania odmiany i/lub wartości
gospodarczej odmiany, przedstawione w dokumentacji do pierwotnego zezwolenia,
- potwierdzenie, że odmiana nadal znajduje się
w urzędowej procedurze rejestrowej.
Zezwolenia tracą ważność, jeżeli wniosek o
wpisanie odmiany do krajowego rejestru jest wycofany bądź odrzucony lub jeśli odmianę wpisano w międzyczasie do krajowego rejestru.
Państwa Członkowskie mogą zabronić stosowania materiału siewnego danej odmiany do testów i doświadczeń na części, bądź całym swoim
terytorium, jeżeli:
- stwierdzono, że uprawa takiej odmiany może
być szkodliwa z punktu zdrowotnego dla uprawy innych odmian lub gatunków lub:
- wyniki badań urzędowych przeprowadzone
w Państwie Członkowskim (wnioskującym o
zakaz wprowadzania jej na swoje terytorium)
7
wykazują, że odmiana ta w żadnej części terytorium tego Państwa nie daje rezultatów odpowiadających tym, jakie uzyskuje się z porównywalnych odmian zarejestrowanych już na
terytorium tego Państwa Członkowskiego lub
jeżeli ogólnie wiadomo, że odmiana z przeznaczeniem do testów i doświadczeń nie nadaje
się do uprawy w żadnym rejonie ze względu
na okres jej dojrzewania lub
- jeżeli istnieją uzasadnione powody do przypuszczeń, że dana odmiana stwarza zagrożenie
dla zdrowia ludzi lub środowiska naturalnego.
Państwo Członkowskie, które wydało zezwolenie, może wymagać, aby upoważniona osoba
składała sprawozdania dotyczące:
- wyników przeprowadzonych testów i doświadczeń w przedsiębiorstwach rolnych w
celu zebrania informacji odnośnie do uprawy
i użytkowania odmiany,
- ilości materiału siewnego wprowadzonego do
obrotu podczas ważności zezwolenia oraz Państwa Członkowskiego, do którego materiał ten
był przewidywany do testów i doświadczeń.
Informacje powyższe mają charakter poufny.
Państwo Członkowskie udzielające zezwolenia może przeprowadzić kontrolę zachowania
odmiany, której materiał siewny ma być wprowadzony do testów i doświadczeń. Jeżeli zachowanie odmiany ma miejsce w Państwie Członkowskim innym niż Państwo udzielające zezwolenie,
Państwa Członkowskie służą sobie pomocą administracyjną w zakresie przeprowadzonych
kontroli zachowania odmiany.
Państwo Członkowskie może zgodzić się na
zachowanie odmiany w Państwie Trzecim, pod
warunkiem, że państwo to przystąpiło do Schematów Nasiennych OECD i przeprowadzone w
tym Państwie kontrole praktyk stosowanych przy
zachowaniu odmian, są takie same jak w Państwach Członkowskich (zgodnie z art. 22, ust. 1,
lit. b dyrektywy 2002/53/WE. Państwa Członkowskie informują siebie nawzajem i Komisję
Europejską o:
- wniosku, zaraz po jego otrzymaniu, lub o odrzuceniu wniosku o zezwolenie oraz
- przyznaniu, przedłużeniu, cofnięciu lub wycofaniu zezwolenia.
Państwa Członkowskie używają komputerowych systemów wymiany informacji w celu
8
ułatwienia wymiany informacji w zakresie wniosków o włączenie odmiany do krajowych rejestrów (katalogów) oraz zezwoleń na materiał
siewny odmian jeszcze nie wpisanych do krajowych rejestrów z przeznaczeniem go do przeprowadzenia testów i doświadczeń.
Zezwolenia na wprowadzanie do testów i
doświadczeń materiału siewnego odmian
roślin warzywnych
W przypadku gatunków warzyw, objętych dyrektywą 2002/55/WE, Państwa Członkowskie
mogą zezwolić hodowcom, mającym siedzibę na
ich terytorium, na wprowadzenie do obrotu materiału siewnego należącego do odmian zgłoszonych do krajowego rejestru, w co najmniej jednym Państwie Członkowskim.
O zezwolenie może wystąpić upoważniona
osoba, która należycie złożyła wniosek o wpisanie odmiany w krajowym rejestrze, w co najmniej jednym z Państw Członkowskich.
Wniosek powinien zawierać następujące informacje:
- opis odmiany,
- zachowanie odmiany.
Materiał siewny odmian warzyw objętych
zezwoleniem powinien odpowiadać warunkom
technicznym określonym w załączniku II do dyrektywy 2002/55/WE.
Materiał siewny odmian warzyw poddawany
jest urzędowej kontroli następnej (post-control)
do weryfikacji tożsamości i czystości odmianowej z wykorzystaniem opisu odmiany dostarczonego przez hodowcę lub tymczasowego opisu
odmiany opierającego się na wynikach badań
OWT.
Osoby odpowiedzialne za umieszczanie etykiet, nadruków lub pieczęci na opakowaniach:
- informują Państwa Członkowskie o datach
rozpoczęcia i zakończenia swojej działalności,
- prowadzą rejestr wszystkich partii materiału
siewnego i przez okres nie krótszy niż 3 lata
udostępniają je Państwom Członkowskim,
- pobierają próbki z każdej partii przeznaczonej
do testów i doświadczeń i udostępniają je Państwom Członkowskim przez okres nie krótszy
niż 2 lata.
Działania powyższe podlegają wyrywkowym
urzędowym kontrolom.
Materiał siewny może być wprowadzony do
obrotu jedynie w zamkniętych opakowaniach posiadających plomby.
Etykieta na opakowaniu zawiera następujące
informacje:
- numer referencyjny partii,
- miesiąc i rok zaplombowania,
- gatunek,
- nazwa odmiany, pod którą materiał siewny jest
wprowadzony do obrotu (oznaczenie hodowcy, proponowana bądź ostateczna nazwa) oraz
numer wniosku zgłoszeniowego,
- wskazanie „odmiana jeszcze nie wpisana urzędowo”,
- wskazanie, jeżeli ma zastosowanie, „odmiana
genetycznie zmodyfikowana”,
- deklarowana masa netto lub brutto,
- informacje o przeprowadzonym zaprawianiu
nasion.
Etykieta na materiale siewnym odmian warzywnych z przeznaczeniem do testów i doświadczeń jest koloru pomarańczowego.
Zezwolenia przedłużane są maksymalnie dwukrotnie na okres nieprzekraczający jednego sezonu wprowadzania do testów i doświadczeń.
Przedłużenia ważności zezwoleń przebiegają
podobnie jak w przypadku odmian roślin rolniczych.
Państwa Członkowskie mogą zabronić stosowania danej odmiany na części lub całości swojego terytorium zgodnie z procedurą podaną w
części dotyczącej odmian roślin rolniczych.
Państwo Członkowskie, które wydało zezwolenie może wymagać, aby upoważniona osoba
składała sprawozdanie dotyczące:
- praktycznej wiedzy zdobytej podczas uprawy
odmiany,
- ilości materiału siewnego wprowadzonego do
obrotu podczas dozwolonego okresu oraz Państwa Członkowskiego, dla którego materiał
siewny był przeznaczony.
Informacje powyższe mają charakter poufny.
Państwo Członkowskie udzielające zezwolenia może przeprowadzać kontrolę zachowania
odmiany. Państwa Członkowskie wspomagają
się wzajemnie w zakresie kontroli zachowania
odmiany. Zachowanie odmiany może być prowadzone w Państwach Trzecich pod warunkiem
spełnienia określonych warunków zachowania
jakości materiału siewnego.
W Polsce, zgodnie z art. 48a ustawy o nasiennictwie z dnia 26 czerwca (Dz.U. Nr 137, 2003,
poz. 1299 z późn. zmianami), decyzję w sprawie
wyrażenia zgody na wprowadzenie materiału
siewnego odmian roślin rolniczych zgłoszonych
i przyjętych do krajowego rejestru wydaje Dyrektor COBORU na wniosek zainteresowanego
hodowcy lub upoważnionej przez niego osoby,
która będzie wprowadzała materiał siewny tych
odmian do testów lub doświadczeń polowych na
obszarze RP lub innych krajów członkowskich.
Wzory formularzy wniosków znajdują się na
stronie internetowej COBORU: www.coboru.pl .
Decyzje w sprawie wyrażenia zgody na wprowadzenie materiału siewnego odmian roślin warzywnych zgłoszonych i przyjętych do krajowego
rejestru wydaje Dyrektor COBORU na wniosek
zainteresowanego hodowcy lub upoważnionej
przez niego osoby, która będzie wprowadzała
MS tych odmian do testów lub doświadczeń polowych na obszarze RP lub innych krajów członkowskich.
Decyzje powyższe wydaje się jednorazowo,
na okres jednego roku, z możliwością prolongaty
o następny rok.
Dyrektor COBORU informuje Kraje Europejskie oraz właściwe urzędy państw członkowskich
o przyjętych wnioskach o wprowadzenie MS do
testów i doświadczeń.
4. Kontrola jakości materiału
siewnego będącego w obrocie
nasiennym
Zgodnie ze wspólnotowymi przepisami nasiennymi kontroli jakości materiału siewnego, w
tym tożsamości i czystości odmianowej, powinien podlegać również materiał już znajdujący
się w obrocie (wytworzony na terenie danego
kraju i/lub przywieziony z innego kraju członkowskiego).
Kraje członkowskie są zobligowane do wykonywania losowej/wyrywkowej kontroli partii nasion będących w obrocie w takim zakresie, aby
istniało duże prawdopodobieństwo ujawniania
nieprawidłowości i wad materiału siewnego w
obrocie nasiennym w danym kraju.
9
Tomasz W. Bralewski
Katedra Nasiennictwa Ogrodniczego AR
w Poznaniu
FRANCUSKI
SEKTOR NASIENNY
WSTĘP
Globalny rynek nasienny
szacowany jest na około 50
mld USD, z czego 30 mld
USD przypada na komercyjny obrót nasionami. Jednym
z krajów należących do światowej czołówki jest Francja.
Pojemność jej krajowego
rynku nasiennego w 2003 r.
wynosiła 1.930 mln USD i była o 7,2% większa
niż w 1997 r. Rynek ten zajmuje pod względem
wielkości 4 miejsce na świecie – po USA, Chinach
i Japonii oraz 1 miejsce w Europie i stanowi 6,4%
rynku globalnego.
Francja należy do światowych importerów i
eksporterów nasion. Pod względem importu, który wyniósł w 2003 r. 391 mln USD, zajmowała 3
miejsce na świecie, po USA i Meksyku i 1 miejsce w Europie. Natomiast eksport o wartości 679
mln USD dał jej, po Holandii i USA, 3 miejsce
na świecie oraz 2 w Europie (po Holandii). Duży
udział w francuskim eksporcie mają nasiona roślin
rolniczych, w 2003 r. stanowiły one 74,1% całej
wartości sprzedanego za granicę materiału siewnego. W tym sektorze rynku Francja zajmowała 2
miejsce na świecie (po USA). Dobrze rozwinięty
eksport daje temu krajowi dodatni bilans handlowy. W 2003 r. wyniósł on 288 mln USD i był drugim co do wielkości na świecie (po Holandii).
Ryc. 1. Trzy poziomy legislacji nasiennej we Francji (objaśnienia skrótów w tekście)
USTAWODASTWO NASIENNE WE FRANCJI
PRAWO PRYWATNE
Ochrona nowych
odmian
MI�DZYNARODOWE
UNIA
EUROPEJSKA
UPOV
(konwencje)
FIS-IFS
(przepisy)
Prawo hodowcy
do odmiany
Prawo do odmiany
w danym kraju
FRANCJA
Wy��czne
prawo do
odmiany
Zasady handlu
mi�dzynarodowego
PRAWO PUBLICZNE
ISTA
(przepisy)
Zasady Katalogu
Europejskiego
OECD (przepisy)
Katalog
Odmian
UE
Przepisy
dotycz�ce
marketingu
nasion
Przepisy
fitosanitarne
Przepisy i
standardy przy
rejestracji w
Katalogu UE
OWT
WGO
Rejestracja
odmiany na
Li�cie
Krajowej
Produkcja
Marketing
10
Ochrona u�ytkownika
ko�cowego
Urz�dowe przepisy
kwalifikacji polowej
i standardy
nasienne
Zasady
marketingowe
Przepisy dotycz�ce
organizmów
genetycznie
zmodyfikowanych
Ryc. 2. Organizacja francuskiego sektora nasiennego
INRA
(Krajowy Instytut
Bada� Rolniczych)
MINISTERSTWO
ROLNICTWA,
RYBO�ÓWSTWA I
�YWNO�CI
CTPS
(Mi�dzynarodowy
Zwi�zek Ochrony
Nowych Odmian
Ro�lin)
MINISTERSTWO
GOSPODARKI,
FINANSÓW I
BUD�ETU
SNES
(Laboratorium
Oceny Nasion)
GEVES
(Grupa ds. Oceny i
Kontroli Odmian)
FIRMY HODOWLANE –
SPÓ�DZIELCZE I
PRYWATNE
REJESTRACJA W
KATALOGU UE
GNIS
(Krajowa
Interprofesjonalna Grupa
ds. Nasion i Ro�lin)
PLANTATORZY NASION
(PRYWATNI I
SPÓ�DZIELCY)
SOC
(S�u�ba Urz�dowej
Kontroli i
Kwalifikacji)
KWALIFIKACJA
URZ�DOWA
DYSTRYBUCJA:
- SPÓ�DZIELNIE
- HANDLOWCY
U�YTKOWNICY
KO�COWI
Na silną pozycję francuskiego nasiennictwa ma
wpływ kilka czynników. Do najważniejszych z
nich należą: produkcja rolnicza na wysokim poziomie, warunki klimatyczne i glebowe, korzystne
dla upraw nasiennych większości gatunków roślin
uprawnych, sprawny system nasienny oraz wykwalifikowana kadra pracująca w tym sektorze.
Nie bez znaczenia jest także długa i bogata tradycja
francuskiego sektora nasiennego, z którego wywodzą się najstarsze firmy nasienne na świecie.
REGULACJE PRAWNE I ORGANIZACJA
SEKTORA NASIENNEGO
We Francji można wyróżnić trzy, wzajemnie
ze sobą powiązane, poziomy regulacji prawnych
sektora nasiennego: międzynarodowy, unijny
oraz krajowy (ryc. 1). Wszystkie te poziomy mają
wpływ na prawo prywatne, czyli ochronę nowych
odmian oraz prawo publiczne, czyli zasady handlu
oraz ochronę końcowego użytkownika - nabywcy
nasion.
Na poziomie międzynarodowym francuski sektor nasienny opiera się na konwencjach UPOV
(Union Internationale pour la Protection des Obtention Végétales – Związek Ochrony Nowych
Odmian Roślin), przepisach ISF (International
Seed Federation - Międzynarodowy Związek ds.
Handlu Nasionami) i ISTA (International Seed
Testing Association – Międzynarodowy Związek
Oceny Nasion) oraz wytycznych OECD (Organi-
sation for European Economic Co-operation - Organizacja Europejska Współpracy Gospodarczej i
Rozwoju).
Na poziomie Unii Europejskiej ustalane są takie zagadnienia jak: regulacje dotyczące prawa
hodowcy do odmiany, wytyczne Katalogu Europejskiego, przepisy dotyczące marketingu nasion,
przepisy fitosanitarne oraz dotyczące wprowadzania do uprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych.
Poziom krajowy regulacji prawnych francuskiego sektora nasiennego obejmuje: wyłączne prawo
do odmiany, urzędowe przepisy i normy dotyczące rejestracji odmian w Katalogu Krajowym oraz
urzędowe przepisy i normy dotyczące lustracji i
kwalifikacji polowej, a także wytyczne marketingowe.
OD HODOWLI DO KOMERCJALIZACJI
ODMIANY
Na proces rejestracji i wprowadzania nowych
odmian na rynek ma wpływ kilka organizacji ze
sobą powiązanych i uzupełniających się wzajemnie (ryc. 2).
Hodowla nowych odmian. Zajmują się nią
hodowcy pracujący w firmach hodowlanych lub
hodowlano-nasiennych. W swojej pracy wykorzystują oni tradycyjne techniki hodowli roślin lub
biotechnologię. W zakresie badań podstawowych
hodowcy współpracują z INRA (Institut National
11
Tab. 1. Udział francuskich odmian roślin rolniczych w Katalogu Wspólnotowym wg stanu z grudnia 2005 r.
Gatunek*
Pszenica zwyczajna
Pszenica twarda
Jęczmień
Owies
Pszenżyto
Ryż
Żyto
Kukurydza
Sorgo
Rzepak
Gorczyca biała
Słonecznik
Soja
Len
Bawełna
Kupkówka pospolita
Kostrzewa łąkowa
Kostrzewa trzcinowa
Kostrzewa owcza
Kostrzewa czerwona
Wiechlina łąkowa
Życica trwała
Życica mieszańcowa
Życica wielokwiatowa
Groch
Bobik
Lucerna
Koniczyna biała
Koniczyna czerwona
Wyka siewna
Ziemniak
Burak
- odmiany pastewne
- odmiany cukrowe
Łącznie
Pozostałe
Razem
Liczba odmian
ogółem
1695
436
1510
362
338
232
233
4788
203
1112
176
1359
322
204
274
168
159
212
122
703
393
1459
105
601
505
161
423
226
273
147
1782
1912
198
1714
22595
1256
23851
francuskich
238
57
221
33
69
16
4
1029
37
113
21
232
45
37
0
28
8
67
12
74
14
248
31
83
78
20
53
27
25
29
187
320
31
289
3456
105
3561
Udział odmian francuskich
w Katalogu (%)
14,0
13,1
14,6
9,1
20,4
6,9
1,7
21,5
18,2
10,2
11,9
17,1
14,0
18,1
0
16,7
5,0
31,6
9,8
10,5
3,6
16,7
29,5
13,8
15,4
12,4
12,5
11,9
9,1
19,7
10,5
16,7
15,7
16,9
15,3
8,3
14,9
* Uwzględniono gatunki, w których do Katalogu Wspólnotowego wpisanych było minimum 100 odmian
de la Recherche Agronimique – Krajowy Instytut
Badań Rolniczych). Do podstawowych kierunków
prac hodowlanych należą: uzyskiwanie odmian
odpornych na choroby i szkodniki, dobrze przystosowanych do warunków glebowych i klimatycznych, jednocześnie wykazujących się wysoką
plennością oraz dobrymi cechami użytkowymi,
zwłaszcza dotyczy to odmian przeznaczonych dla
przemysłu.
Wpisanie odmiany do Katalogu. Zgłoszone
do rejestracji w Katalogu Krajowym odmiany są
uprawiane w kilku stacjach na terenie Francji i porównywane z odmianami już znajdujących się w
obrocie handlowym. Testowanie zgłoszonych do
rejestracji odmian polega na badaniach OWT, a w
przypadku gatunków rolniczych również WGO.
12
Aby odmiana została wpisana do Katalogu musi
spełniać wymogi OWT, a także gwarantować
postęp w którymś z parametrów wchodzących
w skład WGO w stosunku do odmian aktualnie
uprawianych. Ocenę nowych odmian umożliwia
kolekcja licząca 16.000 tysięcy odmian znajdujących się w obrocie rynkowym 120 gatunków roślin uprawnych. Do oceny odmian w skali całego
kraju wykorzystywane jest około 100.000 poletek
doświadczalnych. Poza oceną polową odmiany
zgłoszone do rejestracji poddawane są ocenom laboratoryjnym mającym na celu określenie ich walorów technologicznych jako surowca do produkcji
i przetwórstwa. Corocznie do badań zgłaszanych
jest ponad 800 nowych kreacji hodowlanych, jednak tylko 30% z nich spełnia wymogi zarejestro-
Tab. 2. Udział francuskich odmian roślin ogrodniczych w Katalogu Wspólnotowym wg stanu z grudnia
2005 r.
Gatunek*
Oberżyna
Burak ćwikłowy
Brokuł
Marchew
Seler
Endywia
Cykoria
Kapusta głowiasta biała
Kapusta pekińska
Kapusta brukselska
Kapusta włoska
Kapusta głowiasta czerwona
Kalafior
Kalarepa
Ogórek
Dynia zwyczajna
Szpinak
Bób
Fasola zwykła
Sałata
Melon
Arbuz
Rzepa jadalna
Cebula zwyczajna
Pietruszka liściowa
Papryka
Por
Groch
Rzodkiewka
Pomidor
Łącznie
Pozostałe
Razem
Liczba odmian
ogółem
213
152
197
769
176
214
199
882
115
134
279
164
867
163
1319
449
321
117
1338
1800
803
340
126
951
117
1569
257
751
497
2800
18079
631
18710
francuskich
30
8
7
76
9
72
48
42
0
3
21
7
136
2
43
101
15
4
225
338
243
22
16
53
6
120
33
106
57
318
2161
135
2296
Udział odmian francuskich
w Katalogu (%)
14,1
5,3
3,5
9,9
5,1
33,6
24,1
4,8
0
2,2
7,5
4,3
15,7
1,2
3,3
22,5
4,7
3,4
16,8
18,8
30,3
6,5
12,7
5,6
5,1
7,6
12,8
14,1
11,5
11,3
11,9
21,4
12,3
* Uwzględniono gatunki, w których do Katalogu Wspólnotowego wpisanych było minimum 100 odmian
wania ich jako nowych odmian. Oceną nowych
odmian zajmuje się GEVES (Groupe d`Étude et
de Contrôle des Variétés et des Semences - Grupa ds. Kontroli Odmian i Nasion). Wyniki oceny
są przekazywane do CTPS (Comité Technique
Permanent de la Sélection – Stały Komitet Techniczny ds. Selekcji), który po ich przestudiowaniu
przedkłada propozycję zarejestrowania odmiany
Ministrowi Rolnictwa. GEVES we współpracy z
CTPS (Comité Technique Permanent de la Sélection – Stały Komitet Techniczny ds. Selekcji),
opracowuje również procedury dotyczące kwalifikacji i oceny nasion w SNES (Station Nationale dÈssais de Semences – Krajowa Stacja Oceny
Nasion) umożliwiające wprowadzanie ich do obrotu. CTPS współuczestniczy również w opracowywaniu zaleceń technicznych i wymogów przy
produkcji nasiennej.
Odmiany wpisane do francuskiego Katalogu
Krajowego automatycznie wpisywane są do Katalogu Wspólnotowego (Europejskiego). W 2005
r. w Katalogu Wspólnotowym było zarejestrowanych łącznie 42.561 odmian roślin rolniczych i
warzyw, w tym 5.857 (13,8%) odmian francuskich
(tab. 1 i 2). Odmiany francuskie stanowiły 14,9%
zarejestrowanych w Katalogu odmian roślin rolniczych. Największy udział miały one w odmianach
następujących gatunków (posiadających ponad
100 zarejestrowanych w Katalogu odmian): kostrzewy trzcinowej (31,6%), życicy mieszańcowej
(29,5%), pszenżyta (20,4%), kukurydzy (21,5%),
wyki siewnej (19,7%), sorgo (18,2%), lnu (18,1%),
słonecznika (17,1%), kupkówki pospolitej, życicy
trwałej i buraków (po 16,7%) (tab. 2). W odmianach roślin warzywnych udział Francji wynosił
12,3% i największy był w liczbie odmian następujących gatunków (posiadających ponad 100
13
Tab. 3. Przedsiębiorstwa hodowlane, nasienne i plantatorzy nasion we Francji w 2004 r.
Gatunki i grupy roślin
Zboża
Strączkowe grubonasienne
Kukurydza i sorgo
Pastewne
Burak
Ziemniak
Len i konopie
Oleiste
Warzywa i kwiaty
21
brak danych
23
24
7
6
5
26
28
Liczba
przedsiębiorstw
nasiennych
103
brak danych
26
97
25
47
22
54
72
85
241
przedsiębiorstw
hodowlanych
Razem
zarejestrowanych w Katalogu odmian): endywii
(33,6%), melona (30,3%), cykorii (24,1%), kalafiora (15,7%), dyni zwyczajnej (22,5%), sałaty
(18,8%), fasoli zwykłej (16,8%), groch i oberżyny
(po 14,1%) (tab. 1).
Produkcja nasion. W procesie wprowadzania
odmiany na rynek uczestniczą podmioty zajmujące
się produkcją materiałów wyjściowych oraz plantatorzy, którzy na podstawie kontraktów dokonują
dalszych rozmnożeń nasion. Produkcja materiałów
wyjściowych jest prowadzona w firmach hodujących odmiany lub w przedsiębiorstwach z nimi
współpracujących. Nad realizacją kontraktów pomiędzy firmami i plantatorami czuwa GNIS. Plantacje nasienne prowadzone przez plantatorów podlegają przepisom prawnym regulującym warunki
ich prowadzenia, zwłaszcza w zakresie dotyczącym izolacji przestrzennej, występowania chorób i
szkodników oraz zachwaszczenia. W procesie produkcji nasion uczestniczą wyspecjalizowani kwalifikatorzy, a jakość wyprodukowanego materiału
siewnego podlega kontroli laboratoryjnej.
Kwalifikacja polowa. W produkcji nasion
kwalifikowanych prowadzone są lustracje polowe
plantacji nasiennych, mające na celu przestrzeganie czystości odmianowej reprodukowanego materiału oraz innych przepisów dotyczących jego
produkcji. Instytucją upoważnioną do tych kontroli jest SOC (Service Officiel de Côntrole et de Certification – Służba Urzędowej Kontroli i Kwalifikacji), będący serwisem technicznym GNIS. SOC
poza kontrolą ma również za zadanie proponowanie CTPS wymogów technicznych dotyczących
produkcji, kontroli i kwalifikacji nasion, które są
zatwierdzane przez Ministra Rolnictwa. SOC jest
gwarantem jakości nasion kwalifikowanych produkowanych we Francji. Laboratoryjna ocena jakości nasion obejmuje swym zakresem określenie
14
plantatorów
8 620
1 490
4 150
4 750
1 240
990
850
1 890
2 770
22 170
ich zdolności kiełkowania oraz czystości. Jest ona
przeprowadzana przez autoryzowane laboratoria
firm nasiennych lub przez SNES. Nasiona nie spełniające wymogów stawianych im przez przepisy
nie są kwalifikowane do obrotu. Zakwalifikowanie
nasion do obrotu stanowi certyfikat ich jakości i
gwarantuje spełnianie przez nie obowiązujących
norm jakościowych.
Kwalifikacja urzędowa produkcji nasion jest
wymagana w stosunku do najważniejszych gatunków roślin rolniczych, natomiast nasiona warzyw
mogą być wprowadzane na rynek jako „nasiona
kwalifikowane” („certyfikowane”) lub w kategorii
„Standard”. Francja jest krajem, który jako pierwszy umożliwił wprowadzanie na rynek nasion warzyw w kategorii „Standard” i obecnie szacuje się,
że stanowią one 90% sprzedawanych nasion.
Ryc. 3. Ewolucja powierzchni upraw nasiennych we
Francji w latach 1999-2003
Powierzchnia (ha)
ZBO�A
KUKURYDZA
PASTEWNE
W�ÓKNISTE I OLEISTE
STR�CZKOWE GRUBONAS.
ZIEMNIAK
WZRZYWA I KWIATY
BURAK
Tab. 4. Powierzchnia upraw nasiennych roślin rolniczych we Francji w 2004 r.
BURAK I CYKORIA
- Cykoria korzeniowa
- Burak cukrowy
- Burak pastewny
KUKURYDZA I SORGO
- Kukurydza
- Sorgo
LEN I KONOPIE
- Len uprawiany na włókno
- Len uprawiany na olej
- Konopie
ROŚLINY OLEISTE
- Rzepak uprawiany na nasiona
- Rzepak uprawiany na paszę
- Gorczyca biała
- Rzepik
- Słonecznik
- Soja
ZBOŻA
- Pszenica zwyczajna
- Pszenica twarda
- Jęczmień
- Owies
- Żyto
- Pszenżyto
- Ryż
- Gryka zwyczajna
- Pszenica orkisz
ROŚLIN PASTEWNE
Trawy
- Kupkówka pospolita
- Kostrzewa trzcinowa
- Kostrzewa łąkowa
- Życica trwała
- Życica mieszańcowa
- Życica wielokwiatowa
- Stokłosa
- Kostrzewa owcza
- Kostrzewa czerwona
- Wiechlina łąkowa
- Mietlica pospolita
Strączkowe drobnonasienne
- Lucerna siewna
- Esparceta
- Koniczyna krwistoczerwona
- Koniczyna biała
- Koniczyna czerwona
Strączkowe grubonasienne
- Bobik
- Łubin biały
- Groch polny (peluszka)
- Groch siewny
- Wyka siewna
Inne rośliny pastewne
- Kapusta pastewna
- Rzodkiew zwyczajna
ZIEMNIAK
ŁĄCZNIE
Powierzchnia upraw (ha)
4 873
52
4 758
64
56 419
56 127
291
15 810
13 901
1 116
792
13 837
4 314
206
211
56
6 153
2 895
162 743
90 616
18 353
38 740
3 501
1 150
9 520
402
403
57
61 213
23 393
2 158
4 141
53
8 809
1 507
4 461
121
103
2 011
6
7
16 234
11 938
22
895
102
3 271
21 458
1 877
718
352
13 555
4 930
128
42
84
15 086
329 981
We Francji, podobnie jak w innych krajach o
dobrze rozwiniętym rolnictwie, normy jakościowe, dotyczące nasion, spełniają głównie zadanie
określenia granicy minimum dla poszczególnych
parametrów jakościowych. Natomiast rzeczywiste
wymogi stawia sam rynek.
Komercjalizacja odmiany. Nasiona zarejestrowanych odmian zakwalifikowane do obrotu
są sprzedawane odbiorcom. Do nabywców nasion
należą: rolnicy/ogrodnicy, pośrednicy zajmujący
się handlem nasiennym oraz zakłady przetwórcze
kupujące nasiona dla swoich producentów dostarczających surowiec.
Jednym z aspektów komercjalizacji nasion są
badania jej przebiegu. Opierają się one na pracy
pracowników firm wprowadzających nasiona do
obrotu. Zdobywają oni informacje przeprowadzając sondaże wśród dystrybutorów (hurtowników)
nasion (zwykle za pomocą ankiet). Uzyskane
przez nich dane umożliwią kształtowanie polityki
marketingowej przez firmy zajmujące się obrotem
nasionami i dostosowanie się do wymagań rynku.
Rozbudowany system kontroli nad rynkiem nasiennym sprawia, ze znajduje się pod ścisłym nadzorem. Wszelkie odmiany i ich nasiona, aby móc
uczestniczyć w obrocie rynkowym, muszą podlegać kontroli systemu, na którego działanie składają się 3 organizacje CTPS, GEVES i GNIS, w tym
również SOC, stanowiący serwis techniczny.
Przykładem kontroli rynku na etapie komercjalizacji może być działalność SOC, który jest
uprawniony do badania jakości nasion znajdujących się już w obrocie handlowym. Monitoring
jakości nasion warzyw kategorii „Standard” wykazał na przykład, że w latach 2000-2003 odpowiednio: 4,4%, 6,7%, 7,4% i 7,5% badanych prób
nasion, znajdujących się na rynku, nie spełniało
normy dotyczącej zdolności kiełkowania.
PRODUKCJA NASIENNA
Na sektor hodowli i produkcji materiału rozmnożeniowego we Francji składa się działalność
trzech grup podmiotów: firm hodowlanych i nasiennych oraz plantatorów nasion. Przedsiębiorstwa hodowlane zwykle zajmują się tylko hodowlą i wytwarzaniem materiałów wyjściowych,
praktycznie podejmując się dalszych rozmnożeń
Tab. 5. Powierzchnia upraw nasiennych roślin
ogrodniczych we Francji w 2004 r.
PLANTACJE KWALIFIKOWANE
- Czosnek i szalotka
- Truskawka (sadzonki)
- Soczewica
PLANTACJE `STANDARD`
- Fasola zwykła
- Groch siewny (ogrodowy)
- Pozostałe
ŁĄCZNIE
Powierzchnia upraw (ha)
1 662
743
297
594
12 617
1 165
4 357
7 090
14 279
15
329.981 ha i ogrodniczych 14.279
ha. Spośród roślin rolniczych
na największych powierzchniach produkowano nasiona zbóż
– 162.743 ha (w tym pszenicy
mln euro
zwyczajnej – 90.616 ha), roślin
pastewnych – 61.213 ha oraz kukurydzy i sorgo – 56.419 ha (w
tym kukurydzy na 56.127 ha) (tab.
4). Z 14.279 ha upraw materiału
rozmnożeniowego warzyw tylko
1.662 ha (11,6%) stanowiły plantacje kwalifikowane. Największy
w nich udział miała produkcja cebul czosnku i szalotki – 743 ha. W
powierzchni plantacji „Standard”
Rynek zagraniczny
Rynek francuski
wynoszącej 12.617 ha największy
udział miały uprawy nasion grochu – 4.357 ha (tab. 5).
nasion. Do tej grupy podmiotów w 2004 r. zaliPowierzchnia upraw nasiennych zbóż wynoczyło się 85 przedsiębiorstw. Dalszą produkcją i
sząca w 2004 r. 162.743 ha zatrzymała spadek
przerobem nasion zajmują się wyspecjalizowane
powierzchni plantacji trwający od 1999 r., kiedy
firmy nasienne (w 2004 r. – 241). Zarówno przedto miały one prawie 180.000 ha (w tym okresie
siębiorstwa hodowlane jak i nasienne rozmnażawyjątek stanowił 2002 r., kiedy to zanotowanie nasion zlecają zwykle plantatorom (w 2004
no wzrost o około 5.000 ha). Od 1999 r. nastąpił
r. – 22.170) na podstawie zawartych z nimi konwzrost powierzchni plantacji kukurydzy z około
traktów. Następnie nasiona wprowadzane są do
40.000 ha do 56.419 ha w 2004 r. (w latach 2001dalszego obrotu handlowego za pośrednictwem
2003 oscylowała ona na poziomie około 50.000
dystrybutorów (w 2004 r. – 23.130).
ha). Od 2002 r. nastąpił wzrost powierzchni upraw
W 2004 r. największa liczba przedsiębiorstw
roślin pastewnych (wyłączając gatunki strączkohodowlanych zajmowała się hodowlą: warzyw i
we grubonasienne) z około 35.000 ha do 39.755
kwiatów (28), roślin oleistych (26), roślin pastewha w 2004 r., po uprzednim spadku trwającym
nych (24), kukurydzy i sorgo (23) oraz zbóż (21).
od 1999 r. (około 46.000 ha). W 2004 r. nastąpił
Natomiast najwięcej firm nasiennych prowadziło
dalszy wzrost powierzchni plantacji nasiennych
produkcję i przerób materiału rozmnożenioweroślin włóknistych i oleistych (29.647 ha), trwago zbóż (103), roślin pastewnych (97), warzyw i
jący nieprzerwanie od 1999 r. (około 23.000 ha).
kwiatów (72), roślin oleistych (54)
oraz ziemniaków (47). Wśród plan- Ryc. 5. Bilans handlowy francuskiego rynku nasiennego w sezotatorów najliczniejsi byli uprawianach 1993/94 – 2003/04
jący nasiona zbóż (8.620), roślin
pastewnych (4.750), kukurydzy i
Przywóz
Wywóz
bilans
Warto�� w mln euro
sorgo (4.150) oraz warzyw i kwiatów (2.770). Podsumowując, w 2004
r. we Francji największa liczba podmiotów była zaangażowana w hodowlę nowych odmian i produkcję
materiału siewnego zbóż (8.744), roślin pastewnych (4.871), kukurydzy
i sorgo (4.199), warzyw i kwiatów
(2.870) oraz roślin oleistych (1.970)
(tab. 3).
Powierzchnia upraw nasiennych we Francji w 2004 r. wynosiła
344.260 ha, w tym roślin rolniczych
Ryc. 4. Wartość materiału siewnego sprzedanego na rynku krajowym oraz zagranicznym przez francuski sektor nasienny w sezonach
1993/94 – 2003/04
16
Tab. 6. Dystrybutorzy (hurtownicy) nasion poszczególnych gatunków i grup roślin na rynku francuskim w sezonie 2003/04
Zboża
Kukurydza i sorgo
Pastewne
Buraki
Ziemniaki
Len i konopie
Oleiste
Warzywa i kwiaty
Razem
Liczba dystrybutorów
(hurtowników)
5 789
5 751
15 550
3 841
14 860
816
5 319
17 840
23 130
Uprawy nasion roślin strączkowych grubonasiennych, po wahaniach w latach ubiegłych, w 2004
r. osiągnęły poziom zbliżony do poziomu z 1999
r. (około 21.000 ha). Powierzchnia upraw sadzeniaków ziemniaka w 2004 r. utrzymała się nadal
na stabilnym poziomie około 15.000 ha trwającym
od 1999 r. Na stabilnym poziomie w tym okresie
utrzymywała się również powierzchnia upraw
nasiennych buraka (około 4.500 ha). Również w
2004 r. (14.279 ha) plantacje nasienne warzyw
i kwiatów kontynuowały tendencję wzrostową
trwającą od 2001 r. (ryc. 3).
Produkcja materiału siewnego we Francji jest
zlokalizowana w kilku głównych rejonach. Plantacje nasienne zbóż są głównie na północy kraju,
ziemniaka na północy i północnym zachodzie, kukurydzy i sorgo na południowym zachodzie, roślin
strączkowych grubonasiennych, drobnonasiennych i traw w centralnej części, na zachodzie i północy, buraka i cykorii na południowym zachodzie,
roślin oleistych w centralnej części i na południu,
roślin włóknistych na północy, a warzyw na południu i w rejonie środkowo-zachodnim.
OBRÓT HANDLOWY NASIONAMI
W sezonie handlowym 2003/2004 we Francji
było 23.130 dużych firm, zajmujących się obrotem
nasiennym (hurtowników), pośredniczących w
sprzedaży nasion pomiędzy firmami hodowlanymi i nasiennymi a nabywcami nasion (rolnikami,
ogrodnikami i zakładami przetwórczymi). Największa liczba hurtowników zajmowała się obrotem nasionami warzyw i kwiatów (17.840), roślin
pastewnych (15.550) oraz sadzeniakami ziemniaków (14.860) (tab. 6).
W sezonie 2003/2004 we Francji sprzedano
następujące ilości materiału rozmnożeniowego
roślin rolniczych: 498 jednostek nasion buraka i
8.520,5 tys. dt nasion pozostałych gatunków roślin rolniczych (w tym najwięcej nasion pszenicy
Tab. 7. Sprzedaż materiału rozmnożeniowego poszczególnych gatunków i grup roślin rolniczych we
Francji w sezonie 2003/2004
Gatunki i grupy gatunków
Zboża
- Pszenica zwyczajna
- Pszenica twarda
- Jęczmień
Strączkowe grubonasienne:
- Bobik
- Łubin
- Groch
Kukurydza i sorgo
- Kukurydza
- Sorgo
Pastewne i trawy:
- Trawy pastewne
- Trawy gazonowe
- Strączkowe drobno nasienne
Rośliny oleiste:
- Rzepak (na nasiona i paszę)
- Słonecznik
- Soja
Roslin włókniste:
- Len (na włókno)
Ziemniak
Burak:
- Burak cukrowy
- Burak pastewny
Ilość sprzedanego
materiału rozmnożeniowego (dt)
6 295 000
3 650 000
601 000
1 590 000
501 000
65 500
10 500
425 000
917 000
904 000
13 000
570 500
247 000
201 000
64 500
137 000
29 000
28 500
33 000
100 000
96 000
313 000 t
498 000 j.s.
484 000 j.s.
14 000 j.s.
Objaśnienie:
j.s. = jednostki siewne po 100 000 nasion
Tab. 8. Udział poszczególnych gatunków grup roślin w wartości sprzedanego na rynku francuskim
materiału siewnego w sezonie 2003/2004
Zboża
Kukurydza i sorgo
Pastewne
Burak
Ziemniak
Włókniste i oleiste
Warzywa i kwiaty
Razem
Udział w wartości sprzedanego
materiału siewnego (%)
13
34
10
7
7
7
22
100
zwyczajnej, jęczmienia i kukurydzy) oraz 313 tys.
ton sadzeniaków ziemniaka (tab. 5). Pod względem wartości sprzedaży, największy udział w
francuskim rynku materiału siewnego w sezonie
2003/2004 miały nasiona kukurydzy i sorgo (w
tym przede wszystkim kukurydzy) oraz warzyw i
kwiatów (tab. 8).
17
Tab. 9. Udział poszczególnych gatunków grup roślin w wartości francuskiego przywozu i wywozu
materiału siewnego w sezonie 2003/2004
Zboża
Kukurydza i sorgo
Pastewne
Buraki i cykorie
Ziemniak
Włókniste i oleiste
Warzywa i kwiaty
Inne gatunki
Razem
Udział w wartości
wywozu
przywozu
materiału siewnego (%)
1
1
33
46
13
4
16
10
5
5
4
6
28
26
2
100
100
Tab. 10. Francuski handel zagraniczny nasionami
kukurydzy (średnia za okres 2001-2003)
Kraj
Austria
Belgia
Grecja
Hiszpania
Holandia
Niemcy
Polska
Portugalia
Węgry
Wielka Brytania
Włochy
Razem
Przywóz
Wywóz
Wartość w mln EUR
4
10
17
7
5
19
8
19
5
70
7
6
18
5
5
27
40
192
W sezonie 2003/2004 wartość sprzedanego we
Francji oraz za granicę materiału siewnego wyniosła 1.904 mln euro (w tym eksport - 600 mln euro),
natomiast przywóz miał wartość 372 mln euro.
Wartość sprzedaży w okresie od sezonu 1993/1994
do 2003/2004 wykazywała tendencję wzrostową,
wynikającą przede wszystkim ze wzrostu wartości
eksportu. Przyrost wartości sprzedaży od sezonu
1993/1994 do 2003/2004 wyniósł około 30% (ryc.
4).
Największy udział w przywozie i wywozie materiału siewnego miały nasiona kukurydzy i sorgo
(33% i 46%, w tym przede wszystkim kukurydzy),
warzyw i kwiatów (28% i 26%) oraz buraka i cykorii (16% i 10%, w tym przede wszystkim buraka). Natomiast produkcja nasiona zbóż praktycznie w całości zaspokajała popyt rynku krajowego
(jej udział w wartości przywozu i wywozu wynosił
tylko 1%) (tab. 9).
W sezonie 2003/2004 francuski bilans handlu nasionami wyniósł 228 mln euro. Od sezonu
18
1993/94 bilans ten wykazuje tendencję wzrostową
wynikającą z szybszego wzrostu wartości wywozu
nad przywozem. W okresie 1993/94 – 2003/2004
wzrost bilansu handlowego wyniósł około 200%
(ryc. 5).
Na stan wywozu francuskiego materiału siewnego największy wpływ ma sprzedaż nasion kukurydzy. W sezonie 2003/2004 stanowiły one około
45% wartości wywozu nasion tego kraju. W ciągu
ostatnich 15 lat eksport ten zwiększył się 2,5 razy
i obecnie Francja zajmuje pierwsze miejsce na
świecie w sprzedaży zagranicznej nasion kukurydzy. Głównymi jej odbiorcami są: Niemcy (70%),
Włochy (27%), Hiszpania i Holandia (po 19%) i
Belgia (17%) (tab. 10).
Kukurydzą we Francji zajmuje się 40 centrów
doświadczalnych, a badania prowadzone są w
400 stacjach doświadczalnych. Doświadczenia
z odmianami kukurydzy prowadzone są również
w krajach, do których eksportuje się nasiona tego
gatunku. Testy polowe umożliwiają sprawdzenie
przydatności odmian do warunków klimatycznych
oraz technologii uprawy stosowanych w danym
kraju. Na jakość nasion wpływ ma również system
kontroli jakości nasion. Nasiona kwalifikowane
muszą posiadać czystość wynoszącą co najmniej
99,1% i zdolności kiełkowania co najmniej 96%
(w Polsce odpowiednio: 98% i 90%).
Warunki klimatyczne Francji, korzystne dla
kukurydzy oraz wysoki poziom technologiczny
reprodukcji nasion spowodowały, że kraj ten stał
się miejscem produkcji nasiennej tego gatunku dla
wielu firm zagranicznych, co wpłynęło na pozycję
tego kraju jako potentata w eksporcie nasion kukurydzy.
PODSUMOWANIE
Francja przez wiele lat na pewno zachowa swoje miejsce w czołówce krajów mających wpływ na
globalny rynek nasienny. Obecność francuskich
nasion na rynku polskim jest widoczna od kilku
lat. Dotyczy to zarówno gatunków rolniczych, jak
i ogrodniczych, a w nich sektora nasion dla profesjonalistów oraz amatorów. Po wejściu Polski do
Unii należy liczyć się z większą obecnością firm
francuskich na naszym rynku krajowym. Patrząc
szerzej, miejsce może mieć również ścieranie się
wzajemnych interesów Francji i Polski, jako dużych producentów rolnych w ramach Unii Europejskiej. Z drugie strony francuski sektor nasienny
może być przykładem do naśladowania dla polskiej
branży nasiennej, szczególnie z powodu jego dobrej organizacji (w tym sprawnego systemu opłat
licencyjnych) oraz marketingu (w sektorze nasion
Edward Arseniuk, Tadeusz Oleksiak
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin
w Radzikowie
POLSKI RZEPAK – ZARYS PRAC
BADAWCZYCH I HODOWLANYCH
W Europie Środkowej, w tym także w Polsce,
rzepak, jako roślina uprawna, pojawił się około
XVI wieku. Prawdopodobnie powstał z przekrzyżowania się kapusty z rzepikiem. Pierwsze dane
statystyczne dokumentujące uprawę rzepaku pochodzą z 1811 r. Z materiałów tych dowiadujemy
się, że rzepak był już wtedy uprawiany w wielu
gospodarstwach w „Kaliskiem, Warszawskiem, na
Kujawach, w Sandomierskiem, Poznańskiem, Płockiem, Lubelskiem, Siedleckiem, Łomżyńskiem,
Bydgoskiem i Krakowskiem”.
Tendencje wzrostowe w produkcji trwały do lat
60. XIX w. Uzyskiwane w tym czasie plony wahały się od 5 do 11 dt/ha. Uprawiano również rzepik,
sporadycznie podejmowano też próby uprawy rzepaku jarego.
Zastępowanie oleju rzepakowego, przez oleje
mineralne, gaz i import tanich olejów roślinnych
z Dalekiego Wschodu, spowodowało stagnację, a
potem znaczny regres w ich uprawie w Europie.
Materiały statystyczne, zwłaszcza z okresu, gdy
Polska nie istniała jako państwo, są bardzo fragmentaryczne i dotyczą różnych zaborów; stąd
trudne są do interpretacji. Można jednak stwierdzić, że w Polsce spadki wielkości produkcji były
znacznie mniejsze niż w innych rejonach uprawy.
Według danych Rocznika Statystycznego GUS
średnia powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku w
Polsce w okresie 1909-1913 wynosiła 30 tys. ha.
Najmniejsza udokumentowana powierzchnia zasiewów rzepaku, w 1921 r., wyniosła niespełna 17
tys. ha, a w latach 1930-34 uprawiano w Polsce, w
jej obecnych granicach, około 34 tys. ha rzepaku i
rzepiku. Od tego okresu poprawia się koniunktura i wzrost zainteresowania uprawą – w końcu lat
1930. powierzchnia uprawy rzepaku przekroczyła
60 tys. ha.
Hodowla rzepaku, w okresie międzywojennym
stawiała dopiero pierwsze kroki. W produkcji znajdowały się głównie miejscowe i zagraniczne odmiany rzepaku. Trudno o jednoznaczne wskazanie
daty, którą można by przyjąć jako początek zorganizowanej hodowli tej rośliny w Polsce. Pierwsze
liczące się osiągnięcie w tym zakresie wiążą się z
założoną w 1891 r. firmą hodowlaną A. Stieglera
w Sobótce, gdzie powstała pierwsza krajowa odmiana rzepaku, dominująca w produkcji w okresie
międzywojennym i uprawiana także po wojnie,
Sobótka, znana też jako rzepak Sobótkowski.
W okresie międzywojennym uprawiano również szereg odmian zagranicznych. Popularne i
dobrze plonujące w polskich warunkach były niemieckie odmiany rzepaku: Lembkego i Janetzkego. O przydatności do uprawy w warunkach Polski
często decydowała zimotrwałość. Pod tym względem wyróżniały się polskie odmiany miejscowe:
Wołyński Nadwiślański, Bydgoski i rzepik Łęcki.
Podejmowano próby wprowadzenia do uprawy
rzepaku jarego, szczególnie w latach, kiedy ostre
zimy niszczyły plantacje rzepaków ozimych.
W okresie powojennym nastąpił dalszy wzrost
zainteresowania uprawą roślin oleistych w świecie.
Malejąca podaż olejów w tradycyjnych dotychczas regionach uprawy, czyli w krajach Dalekiego
Wschodu, przyczyniła się do wzrostu produkcji
w wielu innych państwach europejskich. Znaczny wzrost produkcji odnotowano we Francji, w
Niemczech, Szwecji i w państwach Europy środkowej, w tym także w Polsce. Do rozwoju uprawy
rzepaku przyczyniło się wprowadzenie środków
19
25
17,9 18,4 18,7
12,1
10
20,6
24,4
20,1 20,1
14,5
9,0
9,3
400
300
11,6
7,3
500
8,4
200
Plony
20
00
-0
5
19
96
-0
0
19
91
-9
5
19
86
-9
0
19
81
-8
5
19
76
-8
0
19
71
-7
5
19
66
-7
0
19
61
-6
5
19
56
-6
0
19
50
-5
5
0
19
47
-4
9
0
19
35
-3
8
100
19
09
-1
3
5
19
21
-2
8
dt/ha
20
15
600
25,3
tys.ha
30
Powierzchnia zasiewów
Rys. 1. Powierzchnia uprawy i plony rzepaku w Polsce od 1909 r.
chemicznych do walki ze słodyszkiem, który w
niektórych latach szczególnie sprzyjających jego
rozwojowi potrafił zniszczyć do 80% plonu. Już w
1950 r. łączna powierzchnia zbiorów roślin oleistych wynosiła 130 tys. ha, z czego rzepak i rzepik
stanowił około 100 tys. ha.
Po ulepszeniu, w wyniku prac hodowlanych,
zimotrwałości rzepaku ozimego i dopracowaniu
technologii uprawy, plonujący o 30% niżej rzepik
ozimy został wyeliminowany z uprawy, podobnie
jak i nisko plonujący rzepak jary. Udział rzepaku w
powierzchni zasiewów roślin rolniczych do końca
lat 1950. nie przekraczał 1%, dopiero po 1960 r.
jego udział znacznie wzrósł (Rys. 1).
Mimo pewnych wahań, wynikających głównie
z anomalii klimatycznych (lata 1970, 1979, 1982),
tendencja wzrostowa w produkcji rzepaku trwała
do 1989 r. Wówczas udział rzepaku w strukturze
zasiewów wyniósł 4.0%, a powierzchnia zasiewów
570 tys. ha. W latach 1980. zbiory wynosiły 750800 tys. ton i w pełni zaspokajały zapotrzebowanie
krajowego przemysłu tłuszczowego. Od początku
lat 1990. zaznaczył się bardzo wyraźny regres w
produkcji; zmniejszyła się powierzchnia uprawy,
pogorszył poziom agrotechniki, zmniejszyły plony, zbiory oraz opłacalność uprawy. W 1993 r. plony spadły do poziomu 1983 r. W ostatnich latach
XX w. powierzchnia zasiewów rzepaku z roku na
rok ulegała znacznym zmianom, w zależności od
zmieniającej się koniunktury, wahając się od 300
do 600 tys. ha. Tendencję wzrostową, zarówno w
areale uprawy, jak i plonach zanotowano ponownie w ostatnich latach. Mimo wieloletnich prac
hodowlanych rzepak pozostaje rośliną silnie reagującą na zmienne warunki pogodowe, stąd wynikają znaczne wahania plonów między kolejnymi
latami.
20
Dynamiczny rozwój uprawy rzepaku w Polsce
i w innych krajach spowodowany był w znacznej
mierze olbrzymim postępem, jaki dokonał się w
dziedzinie hodowli. Początki hodowli oparte były
na selekcji ze znajdujących się w uprawie odmian
miejscowych. Wspomnieć w tym miejscu należy
stację selekcyjną, założoną przez firmę hodowlaną K. Buszczyński w Górce Narodowej pod Krakowem, skąd wywodzi się odmiana Górczański.
Odmiana ta przez blisko 30 lat (od lat 1950. do
1980.) dominowała w uprawie rzepaku ozimego,
wyparta dopiero wraz z wprowadzeniem do uprawy odmian ulepszonych. Prace badawcze, służące
hodowli roślin oleistych, prowadzono głównie w
Zakładzie Roślin Oleistych Poznańskiego Oddziału IHAR od 1962 r. kierowanym przez prof. dr
hab. J. Krzymańskiego. Hodowla koncentrowała
się głównie w ZDHiAR w Borowie, Bąkowie i
Małyszynie.
Lata 1950. i początek lat 1960. w pracach Zakładu Roślin Oleistych to okres, w którym wypracowano i opanowano metody badawcze i hodowlane
m. in. dotyczące poprawy zimotrwałości, możliwości wykorzystania krzyżowania międzygatunkowego w rodzaju Brassica w hodowli rzepaku i
opracowano metody oznaczania składu kwasów
tłuszczowych.
Liczne doświadczenia żywieniowe przeprowadzane na zwierzętach wykazały, że znajdujące
się w uprawie odmiany rzepaku zawierające 50%
kwasów erukowych w oleju miały niewłaściwy, z
punktu żywienia ludzi i zwierząt, skład chemiczny.
Stwierdzono, że kwas erukowy w pożywieniu jest
przyczyną gorszego przyswajania pokarmów, zahamowania przyrostów wagowych oraz powoduje
uszkodzenia mięśnia sercowego, nerek i wątroby.
Z kolei, śruta starych odmian rzepaku, zawierają-
ca działające toksycznie glikozynolany, była złym
źródłem białka, co ograniczało możliwości wykorzystania jej jako paszy. Stąd od początku lat 1960.
głównym celem w zakresie hodowli rzepaku stała
się poprawa cech jakościowych. Początkowo był
to skład oleju, w późniejszym okresie także jakość
śruty poekstrakcyjnej. W warunkach radykalnych
zmian jakościowych nasion rzepaku problemem
stało się utrzymanie dotychczasowego poziomu
plonów. Wprowadzenie do uprawy odmian ulepszonych zostało wymuszone szeregiem czynników
o charakterze ekonomicznym (tylko odmiany 00
umożliwiały utrzymanie się na rynku międzynarodowym), zdrowotnym (powszechne przekonanie
o szkodliwości olejów zawierających kwas erukowy) i żywieniowym (niska jakość paszy zawierającej tioglikozydy).
Szerokie wykorzystywanie w pracach hodowlanych pierwszej połowy XX w. czołowej odmiany
rzepaku ozimego Lembke doprowadziło do ograniczenia zmienności genetycznej rzepaku ozimego. Natomiast znacznie większą zmiennością cechowały się rzepaki jare. Wyselekcjonowany w
Niemczech, z materiałów zebranych w Polsce w
czasie II wojny światowej, rzepak jary Liho stał się
źródłem genetycznym hodowli odmian niskoerukowych. Kamieniem milowym w historii hodowli
rzepaku było odkrycie przez prof. J. Krzymańskiego w 1967 r. genetycznego źródła niskoglukozylanowości. Okazało się, że polska odmiana rzepaku
jarego Bronowski cechuje się bardzo niską zawartością glukozynolanów. Dało to początek hodowli
niskoglukozynolanowych odmian rzepaku na całym świecie a krzyżowanie rzepaków ozimych i
jarych stało się podstawą hodowli jakościowej.
Postęp hodowlany zdecydowanie zmienił jakość nasion rzepaku, zarówno jako surowca dla
przemysłu tłuszczowego jak i paszowego. Wyniki
światowych badań dotyczących wartości żywieniowej oleju i śruty rzepakowej wykazały szkodliwość kwasu erukowego w oleju i glukozynolanów w śrucie poekstrakcyjnej. Dało to impuls do
badań i prac hodowlanych. W efekcie zapoczątkowanych w 1961 r. w IHAR prac badawczych
wyhodowano i wdrożono do produkcji praktycznie nową roślinę oleistą o lepszych parametrach jakościowych i zgodnej ze standardami
międzynarodowymi niskiej zawartości kwasu
erukowego w oleju. Tak powstał rzepak bezerukowy „0”. Następny etap zmian jakościowych,
to otrzymanie odmian podwójnie ulepszonych
„00”, co umożliwiło pełniejsze wykorzystanie
śruty poekstrakcyjnej. W odmianach tych zredukowano także zawartość tioglikozydów ograniczających wykorzystanie śruty poekstrakcyjnej. W efekcie ilość kwasu erukowego zredukowano z 41–54% do <0,5%, a zawartość glukozynolanów ze 170 do 15–25 mM/g beztłuszczowej
masy nasion. W krótkim czasie z rośliny oleistej o
niewielkim zakresie uprawy i ograniczonych praktycznych możliwościach wykorzystania nasion,
rzepak stał się jednym z podstawowych gatunków
roślin oleistych i wysokobiałkowych, zwanym
„soją północy”.
Mimo zmian o charakterze jakościowym, często odwrotnie skorelowanych z plennością, wprowadzane do uprawy odmiany rzepaku o poprawionych parametrach jakościowych charakteryzowały
się dość wysokim poziomem plonowania. Postęp
jakościowy nie spowodował spadku plonów rzepaku, odnotowano nawet ich wzrost. Stale rosły plony uzyskiwane w doświadczeniach, czyli
zwiększał się potencjał plonowania rzepaku. Jednak od końca lat 1980. wykorzystanie istniejących
90
80
70
4,0
60
50
3,0
40
2,0
30
20
1,0
10
0,0
0
19
80
19
81
19
82
19
83
19
84
19
85
19
86
19
87
19
88
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
plony w t/ha
5,0
wykorzystanie potencja�u w %
100
6,0
Do�w iadczenia odmianow e
Produkcja/Do�w iadczenia*100%
Rys. 2. Plony rzepaku w doświadczeniach i wykorzystanie potencjału odmian w produkcji
21
możliwości plonotwórczych rzepaku pogarsza
się. Relacja plonów uzyskiwanych w produkcji
do plonów uzyskiwanych w warunkach doświadczalnych spadła z poziomu 70% w latach 1970.–
1980. do 50% w latach 1990. Tendencja spadkowa
utrzymała się w latach 2000–2003. Ostatnie trzy
lata zaowocowały zauważalnym wzrostem wykorzystania potencjału plonowania. Średnio roczny
przyrost plonów to 89 kg/ha (Rys. 2).
W 1972 r. zarejestrowano pierwszą na świecie
odmianę niskoerukową Wipol, a cztery lata później pierwszą polską odmianę bezerukową Janpol.
W ten sposób rozpoczął się okres wypierania z
uprawy odmian wysokoerukowych i zastępowania ich odmianami ulepszonymi. Do 1976 r. w
produkcji znajdowały się wyłącznie polskie odmiany wysokoerukowe. Od 1977 r. zaczęto je zastępować odmianami bezerukowymi „0”, głównie
zagranicznymi. Odmiany o wysokiej zawartości
kwasu erukowego zostały całkowicie wyparte z
uprawy w końcu lat 1980. Warto zaznaczyć, że do
połowy lat 1980. krajowe odmiany ulepszone Wipol, Janpol, Start i Beryl nie były wystarczająco
konkurencyjne dla odmian zagranicznych (nie weszły na szerszą skalę do uprawy), co zaskutkowało
gwałtownym spadkiem udziału odmian polskich
w produkcji, do 15% w 1985 r. W 1985 r. zarejestrowano i zaczęto uprawiać Jantar – pierwszą
polską odmianę podwójnie ulepszoną („00”), spełniającą kanadyjskie normy dla rzepaku jarego typu
Canola. Efektem prac badawczych i hodowlanych
w tym okresie były zmiany jakościowe polegające
na wyeliminowaniu szkodliwych tioglikozydów
ograniczających wartość żywieniową i możliwości wykorzystania śruty rzepakowej jako paszy
wysokobiałkowej.
W 1984 r. zasiano pierwsze plantacje rzepaku
podwójnie ulepszonego. W przeciwieństwie do
pierwszego etapu uszlachetniania doboru odmian,
tym razem odmiany krajowe konkurowały skutecznie z zagranicznymi, czego efektem był rosnący udział polskich odmian w produkcji nasion.
W połowie lat 1990. odmiany krajowe stanowiły
ponad 80% produkcji nasiennej. Wprowadzenie
do uprawy odmian bezerukowych spowodowało obniżenie zawartości tłuszczu w nasionach o
3-4%. Dopiero w odmianach rzepaku podwójnie
ulepszonego udało się uzyskać poziom zawartości
tłuszczu zbliżony do odmian wysokoerukowych.
Z chwilą wprowadzenia do uprawy odmian „00” o
wartości jednostki plonu, poza zawartością tłuszczu, decyduje również zawartość białka oraz łączny udział tych składników w nasionach. Odmiany
polskie tymi parametrami nie ustępują czołowym
22
odmianom zagranicznym, a pod względem niskiej
zawartości tioglikozydów często nawet je przewyższają. Prace nad ulepszeniem wartości rzepaku są kontynuowane. Hodowcy i naukowcy
IHAR dążą do obniżenia zawartości włókna i
wytworzenia genotypów o różnych proporcjach
kwasów tłuszczowych w oleju. Wyhodowanie
takich odmian rozszerzyłoby możliwości wykorzystania rzepaku dla celów spożywczych i
przemysłowych.
Od 25 lat prowadzone są prace nad uzyskaniem
mieszańcowych odmian rzepaku. Przesłanką do
ich podjęcia było nie tylko stwierdzenie wysokiego efektu heterozji w plonie, ale również możliwości wykorzystania oleju i śruty na cele spożywcze.
Wprowadzone do uprawy odmiany mieszańcowe
plonują około 10–20% wyżej niż najlepsze odmiany populacyjne, a możliwy do uzyskania efekt szacuje się nawet na 20–40%. Najważniejszym elementem w badaniach nad możliwością otrzymania
odmian mieszańcowych było znalezienie genetycznych systemów blokujących samozapylenie
(rzepak jest częściowo samopylny). Do tworzenia
odmian mieszańcowych wykorzystano systemy
genowo-cytoplazmatycznej męskiej niepłodności (CMS). Badania i prace hodowlane nad
odmianami mieszańcowymi rzepaku ozimego prowadzone są głównie w Zakładzie Roślin
Oleistych IHAR w Poznaniu oraz w Zakładzie
Zamiejscowym HR Strzelce Sp. z o.o. – Gr.
IHAR w Borowie pod Poznaniem W pracach
hodowlanych wykorzystuje się głównie systemy
CMS typu polima i ogura. Badania te stworzyły solidne podstawy do hodowli mieszańcowych
odmian rzepaku. W ostatnich latach w produkcji nasiennej obserwowany jest wzrost udziału
odmian polskich (Rys. 3).
Postęp biologiczny w hodowli rzepaku do końca lat 1980. dotyczył głównie zmian jakości nasion. Tak się złożyło, że źródła genetycznej zmienności wykrywano w formach niżej plonujących,
dlatego pierwsze ulepszone odmiany wdrożone
do produkcji towarowej ustępowały plonem odmianom tradycyjnym. Hodowcom udało się jednak przełamać ujemną korelację między plonem
a jakością. Usunięcie kwasu erukowego i glukozynolanów na drodze genetycznej wprowadziło
jednak duże zmiany w metabolizmie i pogorszyło
żywotność roślin. Odbudowa plenności i odporności na niekorzystne warunki środowiska wymagały wieloletniej pracy. Mimo radykalnych zmian w
genotypie prowadzących do uzyskania jakościowo
nowego gatunku o wszechstronnym wykorzystaniu oleju i śruty widoczny jest stały wzrost poten-
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
0
%
100
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
%
Wysokoerukowe
"0"
"00"
miesza�ce
Udzia� odmian polskich
Rys. 3. Struktura odmian rzepaku w produkcji nasiennej 1980–2005
cjału plonowania rzepaku. Plony nowych odmian,
o ulepszonych cechach żywieniowych, często były
niższe niż odmian starszych znajdujących się już
w produkcji. Od początku lat 1990. następuje z
kolei zdecydowana poprawa plonowania nowych
odmian (Rys. 4).
Tempo wzrostu potencjału plonowania odmian
rzepaku jest porównywalne, a niekiedy nawet
wyższe, niż w przypadku zbóż. Związane jest to
między innymi z wprowadzaniem do produkcji
odmian mieszańcowych. Jak wspomniano wcześniej, średni roczny wzrost plonowania rzepaku w
doświadczeniach w okresie 1990–2005 wyniósł 85
kg nasion na hektar, z czego 67 kg to efekt postępu hodowlanego. Był on więc wprawdzie niższy
niż w przypadku pszenżyta i żyta (też dzięki mieszańcom), ale większy niż w przypadku pszenicy.
Oznacza to, że dzięki hodowli nowych odmian,
przy zachowaniu odpowiedniego reżimu agrotechnicznego, możemy w Polsce uzyskiwać plony o 1
tonę z ha wyższe niż przed 15 laty.
Rzepak jary (Brassica napus var. oleifera f.
annua) jest bardziej rozpowszechniony na świecie niż ozimy, jednak w Polsce ma zdecydowanie mniejsze znaczenie. Rzepaki jare, stanowiące
jeszcze w końcu lat 1950. blisko 30% uprawianych roślin oleistych, w rejestrze reprezentowane
były przez 5 odmian krajowych. Szybko jednak
traciły na znaczeniu w wyniku wypierania przez
lepiej plonujące odmiany ozime. W latach 1960.
ich udział w produkcji nasion wynosił 1,5%, a od
1975 r. niemal całkowicie zaniechano uprawy rzepaku jarego, który ustępował odmianom ozimym,
zarówno pod względem plonów jak i jakości. Do
uprawy rzepaku jarego powrócono w latach 1990.
traktując go jako asekurację przed wymarzaniem
1200
1000
y = 66,975x - 62,043
R2 = 0,9458
kilogramyg
800
600
400
200
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
przyrost potencja�u plonowania odmian badanych w do�wiadczeniach odmianowych [kg]
Liniowy (przyrost potencja�u plonowania odmian badanych w do�wiadczeniach odmianowych [kg])
Rys. 4. Wzrost plonowania rzepaku w wyniku hodowli (wg wyników SDOO)
23
form ozimych. Do uprawy wprowadzono najlepsze odmiany zagraniczne, gdyż nie było jeszcze
nowych uszlachetnionych odmian krajowych.
Pierwsze uszlachetnione odmiany rzepaku jarego wyhodowano w Kanadzie. Pierwszą zagraniczną odmianę ulepszonego rzepaku jarego zarejestrowano w Polsce w 1996 r. W 1999 r. zarejestrowano i wprowadzono na polski rynek pierwszą
polsko-francuską, podwójnie ulepszoną odmianę
rzepaku jarego, mieszańca złożonego Margo F1.
Twórcami tej odmiany był zespół doc. dr hab. I.
Bartkowiak–Brody. Nasiona handlowe są mieszaniną: w 70% nasion mieszańcowych pokolenia F1
wydających rośliny męskoniepłodne oraz w 30%
nasion jednego lub więcej zapylaczy wydających
rośliny produkujące pyłek, którym powinny zostać
zapylone rośliny mieszańcowe aby wydały plon.
W skład mieszaniny nasion wchodzą dwa zapylacze; po 15% nasion każdego z nich, aby zapewnić dostateczną ilość pyłku przez cały okres kwitnienia męskoniepłodnych roślin mieszańcowych.
Mieszaniec plonuje od 10 do 15% wyżej niż odmiany populacyjne; co odnosi się zarówno do plonu nasion jak i plonu tłuszczu. Ponadto mieszańce
lepiej wykorzystują nawożenie i równomierniej
dojrzewają.
Trudno spodziewać się, żeby rzepak jary stanowił poważną konkurencję dla rzepaku ozimego,
jednak jego uprawa na powierzchni kilkudziesięciu tysięcy hektarów stanowiłaby pewne zabezpieczenie surowcowe dla przemysłu olejarskiego.
Bardzo wysoki współczynnik rozmnażania rzepaku sprawia że reprodukcja nasienna trwa krótko,
a plantacje nasienne zajmują niewielki areał. Wraz
ze wzrostem znaczenia uprawy rzepaku rosła wielkość produkcji nasiennej. Tendencje wzrostowe
trwały do końca lat 1980. W okresie największej
produkcji nasiennej powierzchnia zakwalifikowanych plantacji nasiennych wynosiła 6–7 tys.
ha rocznie. Poważny problem produkcji nasiennej rzepaku stanowiło zachowanie standardów
jakościowych nasion w zakresie dopuszczalnych
zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów.
Spowodowane to było przekrzyżowywaniem się z
samosiewami rzepaków, innymi roślinami uprawnymi i chwastami z rodzaju Brassica.
W ostatnich latach XX w. reprodukcja nasion
rzepaku zmniejszyła się do 1-2 tys. ha. W przeciwieństwie do innych roślin rolniczych, zmniejszenie produkcji nasiennej nie było spowodowane
niższym udziałem nasion kwalifikowanych w produkcji. Wynikało to zarówno ze spadku produkcji
rzepaku, jak i ze zmian technologicznych w uprawie i coraz większej specjalizacji gospodarstw
24
produkujących rzepak. Lepsze wyposażenie producentów w sprzęt umożliwiający właściwe przygotowanie stanowiska, jak i precyzyjny siew, pozwoliły na znaczne zmniejszenie ilości wysiewu
na jednostkę powierzchni. W ciągu ostatnich 15
lat XX w. ilość wysiewu w warunkach produkcyjnych zmniejszyła się blisko o połowę. Charakterystyczną cechą produkcji nasiennej roślin oleistych,
wynikającą m. in. z wysokiego współczynnika
rozmnażania, są znaczne wahania między kolejnymi latami, zarówno w wielkości masy produkowanych nasion, jak i struktury oferty odmianowej.
W hodowli rzepaku Polska zajmuje liczące się
miejsce w skali światowej. Z Polski, a właściwie
z IHAR, wywodzą się materiały hodowlane stanowiące podstawowe źródła hodowli jakościowej. W
IHAR powstała pierwsza na świecie niskoerukowa
odmiana rzepaku, a nowe typy odmian były wprowadzane do uprawy w Polsce w tym samym czasie
co w Kanadzie i w Europie Zachodniej.
Sukcesy w hodowli rzepaku związane były
głównie z hodowlą jakościową, a efektem postępu hodowlanego był wzrost wartości żywieniowej produkowanego oleju i wartości paszowej
śruty poekstrakcyjnej. Dzięki temu rzepak ozimy stał się jedną z głównych roślin przemysłowych, konsumpcyjnych i paszowych zarazem.
W ostatnich latach zainteresowanie rzepakiem
wzrosło także ze względu na wykorzystanie nasion tej rośliny jako surowca na cele energetyczne, głównie w produkcji biopaliw, jako źródła
energii odnawialnej. Każdy z wymienionych
kierunków użytkowania wymaga utworzenia
odrębnego kierunku hodowli nie tylko tej, ale i
innych roślin oleistych.
Wyhodowanie odmian umożliwiających uzyskiwanie wysokiej jakości oleju i paszy białkowej zachęciło do wykorzystania efektu heterozji
dla zwiększenia plonów. Postęp agrotechniczny,
zmiany w strukturze zasiewów i związane z tym
zmiany w technologii uprawy oraz zmiany klimatyczne stawiają przed hodowlą nowe zadania, takie jak: hodowla form tolerancyjnych na zmianę
terminu siewu i na stres suszy w czasie wschodów,
hodowla odmian lepiej wykorzystujących nawozy
azotowe, odpornych na wyleganie, umożliwiających ograniczenie stosowania pestycydów czy
uproszczenie agrotechniki.
Trudno jest przewidzieć kierunki prac badawczych, a tym bardziej ich praktyczne efekty. Zastosowanie najnowszych technik hodowlanych
w celu wprowadzenia do genomu obcych genów
może dalej zmieniać charakter tej rośliny, sposoby
jej wykorzystania, a tym samym jej znaczenie.
Adam Szreder
Kutnowska Hodowla Buraka Cukrowego Sp. z o.o.
w Straszkowie
RYS HISTORYCZNY
HODOWLI
BURAKÓW CUKROWYCH NA
ZIEMIACH POLSKICH
Początki polskiej hodowli
buraka cukrowego przypadają na okres II połowy XIX
w. W latach 80-tych ówczesnej epoki rozpoczął się
kryzys gospodarczy, prace
hodowlane nie były wspierane, a wiedza rolnicza była
rozpowszechniona tylko w
niewielkim stopniu, co wymagało dużego zaangażowania hodowców. Dodatkową trudnością w nasiennictwie buraka cukrowego stanowiło niewielkie zaufanie cukrowni
krajowych dla początkujących hodowli polskich,
które musiały wywalczyć sobie pozycję na rynku.
We wszystkich trzech zaborach istniało ponad 80
cukrowni, które korzystały głównie z nasion niemieckich i francuskich, do czasu wyhodowania
na ziemiach polskich własnych odmian. Od 1870
r. do I Wojny Światowej w Polsce powstało około 40 placówek hodowli buraka cukrowego. Były
to w większości majątki ziemskie, jak i niektóre
cukrownie, które wytwarzały odmiany i nasiona
dla pokrycia własnych potrzeb. Placówki te uległy w większości likwidacji gdyż nie miały odpowiednich warunków do prowadzenia kosztownych prac hodowlanych ani personelu o wysokich kwalifikacjach. Przetrwały jedynie nieliczne
duże polskie firmy hodowlane.
Pionierem hodowli buraka cukrowego w Polsce był Julian Dobrzański, który w 1870 r. w majątku Budziszewice na Kielecczyźnie rozpoczął
uszlachetnianie tej rośliny. W wyniku zbyt dużej
konkurencji firm zagranicznych, syn Juliana Antoni w 1889 r. przerzucił się na hodowlę buraków
pastewnych i marchwi pastewnej, której w tamtych czasach nikt nie prowadził. Hodowla szybko
rozwijała się i wkrótce A. Dobrzański eksportował nasiona do Rosji, Austrii, Czech i Niemiec.
W 1873 r. hodowlę buraków cukrowych rozpoczął Władysław Mayzel w Brzozówce w woj.
kieleckim. Dzięki jego pracowitości oraz zdolnościom powstał ośrodek pionierskiej pracy będący pierwszą szkołą polskich hodowców. Nasiona z tej hodowli jako pierwsze w kraju eksportowano do Francji, gdzie dawały rekordowe
plony – 80 ton z ha. Przez hodowlę W. Mayzla
przewinęły się takie postaci jak: Józef Dzięgielewski, Edmund Załęski, Eugeniusz Zwolski czy
Edmund Kostecki.
„Hodowla Nasion Jerzego Ryxa” powstała
1906 r. w Ołtarzewie koło Warszawy, a następnie przeniesiono ją do Sielca k. Grójca w 1949 r.
Po upaństwowieniu materiały hodowlane przejęły PZHR i ulokowały hodowlę w Snopkowie k.
Lublina. Po zaprzestaniu prac hodowlanych nad
burakiem cukrowym materiały hodowlane przekazano do Zakładu Buraka Cukrowego i Roślin
Korzeniowych IHAR w Bydgoszczy.
„Hodowla Nasion Udycz” powstała w 1911
r. w Udyczu koło Humania na Ukrainie. Prace
hodowlane prowadzono także w Wierchniaczce, która do dziś zajmuje się hodowlą buraków.
W 1920 r. polski personel Udycza postanowił
25
przenieść się do Polski, gdzie reaktywował pracę firmy Udycz w Kwasowie na Kielecczyźnie.
Nasiona buraków cukrowych eksportowano do
wielu krajów. W 1950 r. hodowla „Udycz” przeszła pod przymusowy zarząd państwowy, została upaństwowiona w 1958 r. i przekształcona w
nowe przedsiębiorstwo „Nadwiślańska Hodowla
Roślin”.
Ogromne zasługi dla hodowli buraków cukrowych na terenie Rosji, a ściślej na Ukrainie położył Polak, inż. A. Sempołowski, który pracował
w stacji hodowlano–nasiennej Uładowska nieprzerwanie 62 lata i wyhodował wiele powszechnie znanych w Rosji i później w Związku Radzieckim odmian buraków cukrowych.
Największe znaczenie w polskiej hodowli buraków cukrowych odegrały jednak dwie firmy:
Aleksander Janasz i synowie oraz Konstanty
Buszczyński i synowie.
Obie firmy rozpoczęły prace hodowlane nad
burakiem cukrowym prawie w tym samym czasie - Aleksander Janasz w 1885 r., a Konstanty
Buszczyński w 1886 r. Aleksander Janasz prowadził hodowlę na początku w Dańkowie w woj.
skierniewickim, a w miarę rozwoju prac hodowlanych w Kosowicach, Miłkowie, Trembkach
oraz Choryni. Natomiast Konstanty Buszczyński
rozpoczął prace hodowlane w Niemierczu na Podolu. Hodowla zapoczątkowana przez A. Janasza
była oparta na jego pracy koncepcyjnej. W 1888
r. wdrożył metodę Vilmorina – selekcji indywidualnej z oceną potomstwa. Przez wiele lat ocena
ta polegała na badaniu indywidualnych korzeni
z oceną potomstwa jednego pojedynka. Dopiero
od 1901 r. pogłębiono tę ocenę o wielopowtórzeniowe doświadczenia porównawcze, prowadzone metodą wzorcową.
Materiałem wyjściowym w hodowli A. Janasza były nasiona odmiany Vilmorin Blanche
Ameliorè oraz elity firmy Rabbethke i Giesecke z
Kleinwanzleben. Rody wyprowadzone z tych odmian stanowiły podstawę odmiany AJ1. Po 1906
r. odmiana AJ1 hodowana była bez introdukcji i
krzyżówek obcych materiałów, gdyż wszystkie
inne były mniej cukrowe. Wysoką cukrowość
odmiany AJ1 potwierdzały wyniki doświadczeń
w Konkursach Warszawskich, na których przez
kilka lat odmiana Janasza zajmowała I miejsce.
W 1912 r. hodowlę buraka cukrowego przeniesiono do Miłkowa k. Ostrowca Świętokrzyskiego, gdyż występujące tam gleby lessowe lepiej
26
nadawały się do prowadzenia hodowli odmian
wysokocukrowych. W samym Ostrowcu wybudowano centralny magazyn nasienny wraz z
czyszczalnią i suszarnią nasion.
Po I Wojnie Światowej i dezorganizacji rejonu
produkcji nasion oraz utracie dużego rynku zbytu na Ukrainie, firmy Janasza, Buszczyńskiego i
Udycz musiały na nowo zorganizować hodowlę
i produkcję nasienną. Firma Buszczyński utraciła placówkę hodowlaną w Niemierczu wraz z
większością materiałów hodowlanych. A. Janasz
organizował w Kutnowskim i Kościańskim rejon
produkcyjny. W 1923 r. w majątku Choryń został
urządzony magazyn nasienny wraz z czyszczalnią a w 1929 r. w Kutnie powstały nowoczesne
magazyny nasienne. Produkcja nasion szybko
rozwijała się i wkrótce pokrywała 1/3 krajowego zapotrzebowania, a eksport w latach 1929/30
wyniósł 736 ton. Nasiona eksportowano do Francji, Włoch i Hiszpanii, ale także do USA, Węgier,
Rumunii, Jugosławii, Iranu i Mandżurii. Firma
Buszczyńskiego utworzyła w Anglii własną stację hodowlaną znaną po wojnie jako Bush-Johnson, z której wywodzi się obecny Lion Seed.
W 1920 r. hodowla A. Janasza podjęła działania nad wytworzeniem plenniejszych odmian
buraka cukrowego. Prace w tym kierunku rozpoczęto w Miłkowie, gdzie z odmiany AJ1 wyizolowano plenniejsze rody do uzyskania odmiany
AJ2. W 1925 r. hodowlę plennych odmian przeniesiono do Trembek. Ponieważ odmiana AJ2
nie dawała spodziewanego wzrostu plenności
rozpoczęto krzyżowanie materiałów z plenniejszymi odmianami zagranicznymi. Udoskonalono
doświadczalnictwo polowe i obróbkę statystyczną doświadczeń. W wyniku tych działań wyhodowano odmiany AJ3 i AJ4, które przez wiele
lat cieszyły się uznaniem cukrownictwa w kraju,
jak i za granicą. W 1935 r. przeniesiono hodowlę
AJ1 z Miłkowa do Śmiłowa k. Sandomierza, do
majątku o większym areale i jednorodnej glebie
- ważnej dla wierności prowadzonych doświadczeń.
Pierwszym długoletnim współpracownikiem w
hodowli A. Janasza od 1897 r. był Stefan Jacobson. Po 20 latach pracy w Hodowli AJ rozpoczął
on na własną rękę hodowlę buraka cukrowego w
majątku Częstocice, a następnie przeniósł ją do
majątku Kruków koło Sandomierza. W 1921 r.
włączył do prac hodowlanych majątek Gierczyce
k. Opatowa, tworząc firmę pod nazwą „Sando-
mierska Hodowla Nasion”. W tym samym roku
doszło do fuzji Wielkopolskiej Hodowli Nasion
ze Stacjami Pawłowice, Szelejewo, a późnij Antoniny. Ostatecznie firma działała pod nazwą „Sandomiersko–Wielkopolska Hodowla Nasion”.
Prace Aleksandra Janasza wspierali jego synowie: Stanisław i Gustaw. Po śmierci ojca w 1935
r. objęli kierownictwo firmy oraz prace nad hodowlą buraka cukrowego. Obaj hodowcy mają
ogromne zasługi nie tylko w hodowli, ale również
w organizacji nasiennictwa i doświadczalnictwa
tej rośliny. Gustaw Janasz był twórcą plennych,
wysokowartościowych odmian AJ-3 i AJ-4.
Po 1945 r. wszystkie firmy hodowlane musiały
na nowo odtworzyć swój potencjał hodowlany i
zorganizować nasiennictwo. Stację hodowlaną w
Trembkach rozparcelowano i w 1947 r. przejęto
gospodarstwa w Straszkówku i Straszkowie k.
Kłodawy, gdzie ulokowano hodowlę AJ3 i AJ4.
Hodowla w Śmiłowie i Straszkówku była ze
sobą ściśle powiązana, a kierowali nią Stanisław
i Gustaw Janaszowie oraz dr Piotr Kolago. W latach 1947-1957 dr Tadeusz Wolski, siostrzeniec
S. i G. Janaszów, współpracował nad hodowlą
buraka cukrowego w Straszkówku, jednakże w
późniejszych latach poświęcił się całkowicie hodowli zbóż, osiągając wybitne na skalę światową
rezultaty.
W 1958 r. upaństwowiono ostatecznie hodowlę i nasiennictwo, rozpoczynając okres niekończących się reorganizacji i zmian personalnych.
Szczególnie niekorzystny wpływ na rozwój hodowli buraka cukrowego w Polsce miało odcięcie hodowców od wiedzy o zmianach w metodyce prac hodowlanych w czołowych firmach
europejskich oraz brak możliwości zaopatrzenia
w najnowszy sprzęt i aparaturę, niezbędnych w
praktycznej hodowli. W 1955 r. w Hodowli AJ
przystąpiono do rozbudowy materiałów poliploidalnych, w której uczestniczył prof. Alfons Kużdowicz z IHAR w Bydgoszczy. Dzięki tym pracom w 1960 r. Stanisław Janasz z zespołem zarejestrował dwie odmiany poliploidalne AJ Poly1 i
AJ Poly2, które były uprawiane w Polsce przez
ponad 20 lat. Niewątpliwie najbardziej znaną i
powszechnie uprawianą w Polsce, a także za granicą, była zarejestrowana przez Piotra Kolago w
1967 r. odmiana AJ Polycama, która figurowała
w rejestrze odmian oryginalnych przez 27 lat.
Próbę wyhodowania odmian jednokiełkowych
w Polsce w latach 60-tych podjął Antoni Filu-
towicz z zespołem. Odmiana Poly mono IHAR
nie znalazła jednak uznania u cukrowników i
plantatorów. Następną próbę podjął Wojarski z
zespołem w Klecinie rejestrując w 1974 r. odmianę Tri–mono, opartą na jednokiełkowym
męskosterylnym materiale. Niestety i ta odmiana
nie została zaakceptowana przez producentów
buraków. Kolejna próba to odmiana Annomono1,
wyhodowana przez zespół pod kierunkiem Piotra Kolago, podzieliła niestety los poprzednich
odmian.
Przełom w hodowli odmian genetycznie jednokiełkowych dokonał się dzięki współpracy
między HBC, IHAR a Instytutem w Kleinwanzleben. Poczynając od odmiany PN – mono1 zarejestrowaną w 1977 r., wyhodowano całą serię
odmian PN, które w latach 80-tych wysiewane
były na areale ponad 600 tys. hektarów łącznie
w Polsce i NRD. Odmiany te znane były także
w innych krajach tzw. obozu socjalistycznego.
Szczególnie wysoką pozycję osiągnęły odmiany
PN mono1 i PN mono4, obydwie w oparciu o zapylacze ze źródła AJ, zajmując w I połowie lat
80-tych prawie 100% areału uprawy buraków.
Z odmian hodowli własnej AJ z dużym uznaniem spotkały się odmiany Jamona, Jastra i Jamira zarejestrowane w latach 1987, 1988 i 1990.
W hodowli AJ, czyli Straszków, Śmiłów, lata
90-te stoją pod znakiem intensywnej współpracy z KWS SAAT AG. Powstała wtedy seria odmian nowej generacji i jako pierwsza z tej serii
to odmiana Kawejana, zarejestrowana w 1990 r.,
obecna na rynku do dnia dzisiejszego, następne
to Dojana, Kutnowska, Sandomierska.
Serię odmian kolejnej generacji otwierają
odmiany Kujawska zarejestrowana w 2000 r.,
Poljana i Lubelska, która uzyskała Złoty Medal
Targów Polagra 2004. W latach 90-tych zarejestrowano także dwie odmiany całkowicie własnej hodowli Janus i Janina, które także znalazły
wielu zwolenników wśród plantatorów i cukrowników. Od kilku lat Kutnowska Hodowla Buraka
Cukrowego angażuje duże środki w hodowlę odmian odpornych na choroby najbardziej niebezpieczne dla buraków.
W 2005 r. hodowcy z KHBC przekazali plantatorom pierwsze nasiona odmiany Jagoda odpornej na rizomanię i mają nadzieję wkrótce zarejestrować kolejne odmiany bardziej tolerancyjne
na chwościka burakowego.
27
Jarosław Kuczkowski
doktorant Akademii Rolniczej
we Wrocławiu
WPŁYW ZAGĘSZCZENIA
ŁANU GROCHU SIEWNEGO
(PISUM SATIVUM L.) ORAZ
LAT I ODMIAN NA MASĘ 1000
NASION I ICH DORODNOŚĆ
W handlu występuje coraz
większe zapotrzebowanie na
duże, dorodne nasiona grochu
jadalnego. Znaczna ich część
przeznaczona do konsumpcji
jest preparowana, co poprawia ich wygląd estetyczny i
przyspiesza rozgotowywanie. Wskutek mechanicznego
ocierania występuje jednak
strata masy, która jest tym mniejsza im nasiona
większe. Niekorzystną z punktu widzenia rolniczego cechą dużych nasion jest większe zużycie
materiału siewnego.
Wielkość nasion jest cechą genetyczną. Według
Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin
Uprawnych (COBORU) wśród form wąsolistnych
grochu siewnego (semileafless) wysoką masę 1000
nasion mają odmiany: Brylant, Kujawski (d. Kujawiak), Ramrod (d. Piast), Turkus i Tarchalska.
W literaturze krajowej jest wiele prac, w których
autorzy przedstawiają wpływ zagęszczenia siewu
nasion grochu siewnego na masę 1000 nasion.
Najczęściej porównywano wysiew: 75, 100, 125
nasion na 1 m2. Jedni twierdzą, że gęstość siewu
nie miała wpływu na masę 1000 nasion, inni, że
w sposób udowodniony malała wraz ze wzrostem
zagęszczenia siewek w łanie.
Stwierdzono, że długość okresu od ukończenia
kwitnienia do osiągnięcia dojrzałości żółtej przez
28
rośliny grochu siewnego jest dodatnio skorelowana
z masą 1000 nasion. Opóźnienie dojrzałości żółtej
o 10 dni powoduje jej wzrost o 16 g. Udowodniono również, że spośród wszystkich badanych cech
grochu siewnego właśnie masa 1000 nasion ma
najniższy współczynnik zmienności.
Ciekawe badania przeprowadzono z genotypami grochu wąsolistnego odpornymi na wyleganie,
wysiewając 80, 100, 120, 140 nasion na 1 m2 i
wraz ze zwiększeniem zagęszczenia łanu uzyskano wzrost masy 1000 nasion.
W ostatnich latach w naszym rolnictwie wzrost
upraw wąsolistnych odmian grochu miał stałą tendencję. Dlatego w badaniach uważano za celowe
wysiewanie odmian o takim ulistnieniu. Przewidywania okazały się trafne i, jak podaje Inspektorat
Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, w 2004
r. wśród grochów odmian jadalnych i ogólnoużytkowych kwalifikowanych, odmiany wąsolistne
(semileafless) stanowiły 100%, a w pastewnych
53%.
Badania własne
Przeprowadzono je w latach 2001-2003 w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Kościelnej
Wsi (woj. Wielkopolskie). Na glebie zaliczanej do
działu autogenicznych, rząd: brunatnoziemne, typ:
brunatna właściwa, podtyp: brunatna wyługowa-
Nasiona po doczyszczeniu zważono, plon przeliczono na zawartość 15% wody, a uzyskane wyniki przedstawia tabela 2.
Oznaczono masę 1000 nasion, a następnie na
separatorze w dwóch próbkach z poletka po 150 g
każda, frakcjonowano nasiona na sitach o średnicy
oczek: 7, 6, 5, 4 mm według metodyki przyjętej
w badaniach COBORU. Wyliczono procent nasion, jaki się znajdował na poszczególnych sitach,
przyjmując całość za 100. Z kolei procent nasion z
każdego sita pomnożono przez wielkość oczek w
sicie i podzielono przez 100. Teoretycznie otrzymana wielkość mogła wynosić 7.0 (gdyby wszystkie nasiona pozostały na sicie największym) lub
minimalnie 3.0 (o ile całość nasion znalazłaby się
w zbiorniku pod sitem najdrobniejszym – 4 mm).
Po wyliczeniu powstała średnia ważona średnica
nasion, nazwana przez autora „współczynnikiem
dorodności nasion”. Jej wielkość może być przy-
na, wytworzona z pyłów zwykłych, zaległa na glinie średniej, kompleksu pszennego dobrego, klasy
IIIa i IIIb.
Doświadczenie polowe założono metodą splitplot w czterech powtórzeniach na trzy czynniki
zmienne, którymi były:
A. Rozstawa rzędów: 12,5 cm,
25,0 cm
B. Odmiany: Agra, Ramrod, Profi, Brutus, Pomorska, Tarchalska
C. Wysiew nasion: 75, 100, 125 na 1 m2.
Parametry nasion najpierw ustalono wysiewając
je w warunkach laboratoryjnych, a następnie wyliczono założone normy wysiewu w polu. Nasiona
bezpośrednio przed siewem zaprawiono przeciwko chorobom (Sarfun T 65 DS. w ilości 400 g) i
nawozem donasiennym (Primus P w ilości 250
g) na 100 kg nasion oraz Nitraginą. Zaprawienie
nasion Primusem P miało na celu zwiększenie ich
energii kiełkowania.
Tab. 1. Warunki atmosferyczne w okresie wegetacji grochu siewnego
Lata
Liczba dni wegetacji
Średnia dobowa temp. pow.
ºC
Suma opadów
mm
Liczba dni z opadami
2001
114
14.2
384
51
2002
111
15.7
263
37
2003
106
14.9
97
34
Wegetacja roślin w latach badań charakteryzowała się zróżnicowanymi warunkami pogodowymi (tab. 1).
datna przy wyborze partii nasion do mechanicznego preparowania.
We wszystkich latach badań, szerokość rozstawy rzędów, w jaką wysiewano nasiona, nie miała istotnego wpływu na plon nasion i masę 1000
Tab. 2. Plon nasion grochu siewnego (dt z ha) (średnia dla współdziałania lat z odmianami)
Odmiana
Lata
Średnia
2001
2002
2003
Agra
45.5
35.6
31.2
37.4
Ramrod
52.6
23.4
30.3
35.4
Profi
50.6
22.2
30.0
34.1
Brutus
62.4
28.4
28.1
39.6
Pomorska
53.0
41.1
30.0
41.4
Tarchalska
58.3
38.0
30.1
42.1
1.8
2.5
2.1
1.2
NIR – LSD (a=0.05)
29
Tab. 3. Masa 1000 nasion i współczynnik dorodności (średnia dla odmian i lat badań)
Masa 1000 nasion w g.
Współczynnik dorodności nasion w skali 7-3
Lata
Odmiana
2001
2002
2003
Agra
193
225
229
Ramrod
263
262
Profi
206
Brutus
2001
2002
2003
215
5.39
5.61
5.72
5.57
283
270
5.90
5.94
6.21
6.02
183
217
202
5.51
5.26
5.70
5.49
237
219
243
233
5.78
5.66
5.87
5.77
Pomorska
213
223
247
228
5.21
5.20
5.59
5.33
Tarchalska
248
252
257
252
5.81
5.89
5.95
5.88
4
4
7
3
0.05
0.04
0.07
0.03
227
227
246
5.60
5.59
5.84
NRU-LSD (a=0.05)
Średnia dla lat
średnia
średnia
Tab. 4. Wpływ ilości wysiewu na masę 1000 nasion i współczynnik dorodności
Liczba wysianych
nasion kiełkujących
na 1 m²
Masa 1000 nasion w g.
Współczynnik dorodności nasion w skali 7-3
Lata
2001
2002
2003
Średnia
2001
2002
2003
Średnia
75
224
222
249
232
5.58
5.54
5.85
5.66
100
228
228
245
234
5.62
5.60
5.83
5.68
125
228
232
244
235
5.60
5.63
5.84
5.69
3
2
4
2
0.03
0.03
r. n.
0.02
NIR-LSD (a=0.05)
r. n. – różnica nieudowodniona
nasion oraz ich dorodność. Stwierdzono natomiast
udowodniony wpływ odmiany i warunków pogodowych zarówno na masę 1000 nasion, jak i ich
dorodność (tab. 3).
Wpływ gęstości siewu na masę 1000 nasion i
współczynnik dorodności w latach badań podaje
kolejne zestawienie (tab. 4).
Wnioski
Trzyletnie badania polowe (2001-2003) przeprowadzone w rejonie południowej Wielkopolski
pozwalają na wysunięcie następujących wniosków:
1. Zróżnicowana rozstawa rzędów, w jakie wysiewano nasiona (12,5 i 25,0 cm) we wszystkich
latach badań nie wpływała w sposób istotny na
plon i masę 1000 nasion oraz ich dorodność.
30
2. Najpewniejszym sposobem otrzymania dorodnych nasion jest uprawa odmiany, która cechę tę
posiada genetycznie. Wśród badanych genotypów do grupy tej zaliczamy: Ramrod i Tarchalska.
3. W latach o silnych opadach i przy wysokim
plonie nasion zarówno masa 1000 nasion, jak i
współczynnik dorodności są niższe aniżeli w latach suchych i przy niezbyt wysokich plonach.
4. Wraz ze wzrostem zagęszczenia wysiewu (z 75
do 125 nasion na 1 m2) masa 1000 nasion wzrastała tylko w latach wilgotnych (2001, 2002), ale
już w roku o niedoborze opadów (2003) ulegała
obniżeniu. Współczynnik dorodności w pierwszych latach badań (2001, 2002) zachowywał
się podobnie jak masa 1000 nasion. Natomiast
w roku suchym (2003) zróżnicowanie między
zagęszczeniem wysiewanych nasion nie było
udowodnione.
Tadeusz Śmiałowski
Zakład Oceny Jakości i Metod Hodowli Zbóż IHAR
w Krakowie
ZESPOŁOWE WSTĘPNE
DOŚWIADCZENIA POLOWE
ŹRÓDŁEM POSTĘPU W HODOWLI
NOWYCH ZBÓŻ W POLSCE
Tematem artykułu jest ocena postępu w hodowli nowych rodów zbóż na podstawie zespołowych wyników doświadczeń wstępnych w latach
2004/2005.
Postęp w hodowli nowych odmian zbóż w Polsce odnotowany w ostatnich latach jest wynikiem
między innymi dobrze zorganizowanego systemu
zespołowych doświadczeń polowych, którymi
objęto nowe rody zbóż wyselekcjonowane w krajowych placówkach hodowlanych. Wpisanie do
rejestru nowej oryginalnej odmiany poprzedzane
jest wszechstronną oceną wartości rolniczej nowych rodów zbóż. Taką ocenę zapewniają zespołowe doświadczenia wstępne, które spełniają rolę
przedrejestracyjnej oceny wartości hodowlanej
nowych rodów zbóż, bezpośrednio przed skierowaniem ich do badań rejestrowych w Centralnym
Ośrodku Badań Odmian Roślin Uprawnych w
Słupi Wielkiej.
Systemem tym w minionym okresie objęto najważniejsze gatunki zbóż: pszenicę ozimą i jarą,
pszenżyto ozime i jare, żyto ozime, jęczmień
ozimy i jary oraz owies oplewiony i nieoplewiony. Niektóre z tych gatunków, tj. owies i jęczmień, objęte są również oceną w zespołowych
doświadczeniach przedwstępnych ze względu na
niewielką liczbę placówek zajmujących się hodowlą tych gatunków.
Ścisłe doświadczenia polowe lokalizowane są
w placówkach gospodarstw rolnych należących
do stacji hodowli roślin, charakteryzujących się
zróżnicowanymi warunkami glebowo-klima-
tycznymi oraz wysokim poziomem agrotechniki.
Oprócz oceny plonu na poletkach o powierzchni
10 m2, wysiewanych w 4 powtórzeniach, obserwowane i mierzone są ważne cechy morfologiczne i rolnicze badanych gatunków zbóż. Opracowania statystyczne doświadczeń polowych i analizy biochemiczne wykonywane są w Zakładzie
Oceny Jakości i Metod Hodowli Zbóż Instytutu
Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Krakowie oraz
przodujących placówkach hodowlanych i w wybranych laboratoriach IHAR w Radzikowie.
Przeważająca liczba placówek doświadczalnych zlokalizowana jest w regionie wielkopolskim (6), natomiast inne regiony są słabiej reprezentowane. Brakuje punktów doświadczalnych na
wschód od Wisły. Jest to niekorzystne zjawisko,
ponieważ hodowla zarówno ozimych jak i jarych
zbóż zlokalizowana w zachodniej części Polski,
a w niewielkim zakresie w środkowej i południowej, w słabym stopniu uwzględnia regionalne
zjawiska klimatyczno-glebowe wschodniej części naszego kraju. Zatem podjęta w niedalekiej
przeszłości likwidacja niektórych stacji hodowli
roślin, np. w Jeleńcu k/Siedlc czy Ulhówek na
Lubelszczyźnie, pozbawiła hodowców punktów
doświadczalnych o unikalnych predyspozycjach,
ujawniających niespotykane reakcje rodów zbóż
na czynniki środowiskowe, obserwacji silnych
interakcji genotypowo-środowiskowych nowych
odmian zbóż. Może to być również jedną z przyczyn mniejszej chłonności tego rynku nasiennego
na nowości hodowlane.
31
Tab. 1. Lokalizacja punktów z doświadczeniami wstępnymi w 2005 r.
Lp.
Lokalizacja
Województwo
Pszenica Pszenżyto
1
Dębina
Pomorskie
+
2
Bąków
Śląskie
3
Borowo
Wielkopolskie
+
4
Choryń
„
+
5
Kopaszewo
„
6
Kobierzyce
Dolnośl.
7
Łagiewniki
Zachodnio-Pomorskie
8
Laski
Mazowieckie
+
9
Małyszyn
Lubuskie
+
10
Modzurów
Śląskie
Owies
Ozimy
Jary
+
+
Oplewiony
Nie oplewiony
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
11
Oleśnica M.
Dolnośląskie
Polanowice
Małopolskie
+
13
Nagradowice
Wielkopolskie
+
14
Radzików
Mazowieckie
15
Skrzeszowice
Małopolskie
16
Smolice
Wielkopolskie
17
Sobiejuchy
Kujawsko-Pom.
18
Strzelce
Łódzkie
+
17
Szelejewo
Wielkopolskie
+
+
7
7
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Efektem prowadzonych prac selekcyjnych w 7
firmach hodowlanych: DANKO, POZNAŃSKA
HODOWLA ROŚLIN, MAŁOPOLSKA HODOWLA ROŚLIN (HBP), NASIONA KOBIERZYC, HR SMOLICE, HR STRZELCE i GRUPA SZELEJEWO, było zgłoszenie przez hodowców do zespołowych badań wstępnych w latach
2004/2005 ogółem 434 rodów i mieszańców zbóż
ozimych i jarych.
Jako główne kryterium wysokiej wartości hodowlanej nowych rodów zbóż przyjęto plon rodu
wyższy od średniego plonu odmian wzorcowych
lub też plonu najlepszego wzorca. Na tej podstawie, spośród rodów badanych w doświadczeniach polowych, wyodrębniono grupy rodów
hodowlanych plenniejszych od odmian wzorcowych. Analiza uzyskanych wyników wskazuje,
że najlepszą sytuację zaobserwowano w hodowli
nowych rodów pszenicy i pszenżyta.
W obu tych gatunkach wyodrębniono znaczną liczbę nowych rodów przewyższającą plonem
odmiany wzorcowe. Szczególnie duża liczba
32
Jęczmień
+
12
RAZEM
Żyto
6
5
+
+
+
+
+
6
6
5
nowych rodów pszenicy ozimej (powyżej 100)
jest wprowadzona corocznie do zespołowych doświadczeń wstępnych (jest ona efektem pracy hodowlanej aż siedmiu firm hodowlanych), spośród
których w 2005 r. 63 rody plonowały powyżej
średniej 2 odmian wzorcowych, a 52 okazały się
lepsze od plennej odmiany wzorcowej Tonacja.
Również w przypadku pszenżyta ozimego cztery
firmy hodowlane corocznie oceniają w doświadczeniach wstępnych ponad 50 nowych rodów, z
których w 2005 r. 44 obiekty plonowały powyżej
średniej 2 odmian wzorcowych, a 24 okazały się
lepsze od wartościowej odmiany wzorcowej Moderato. Zatem można przypuszczać, że tak dobry
wynik jest rezultatem silnej konkurencji pomiędzy firmami hodowlanymi generującymi dużą
liczbę wartościowych rodów, a także większych
nakładów finansowych oraz szerokiego zakresu
prac badawczych obejmujących oba gatunki. Na
uwagę zasługuje bardzo wysoka plenność rodów
pszenżyta ozimego, stanowiąca przykład doskonałej pracy selekcyjnej hodowców tego gatunku.
Tab. 2. Zestawienie nowych rodów zbóż objętych badaniami w doświadczeniach wstępnych w 2005 r.
Lp.
Gatunki zbóż badanych
w doświadczeniach przedrejestracyjnych
Ogółem
A
B
C
D
E
F
1
Pszenica ozima
114
3
63
52
105,1
96,6
2
Pszenżyto ozime
58
3
44
24
106,8
95,2
3
Żyto ozime, w tym
42
a/mieszańce
37
2
3
0
95,2
96,7
b/populacje
5
2
1
0
82,7
83,6
4
Plony (dt/ha)
Jęczmień ozimy pastewny
40
3
6
0
87,3
8,0
5
Jęczmień ozimy browarny
33
3
4
0
79,9
81,9
6
Jęczmień jary pastewny.
48
3
21
4
78,1
75,4
7
Jęczmień jary browarny
33
3
15
2
73,1
72,1
8
Owies oplewiony
36
2
19
6
67,4
63,5
9
Owies nieoplewiony
30
1
10
10
44,5
41,6
A – ogółem
B – odmiany wzorcowe,
C – liczba rodów lepszych od śr. plonu odmian wzorcowych,
D – liczba rodów lepszych od najplenniejszej odmiany wzorcowej,
E – plon maksymalny,
F – plon najplenniejszej odmiany wzorcowej
Spośród pozostałych gatunków dobrą sytuację w 2005 r. odnotowano również w hodowli
obu form owsa, zarówno oplewionego jak i nieoplewionego. Wyniki doświadczeń wstępnych
wskazują na pojawienie się dużej liczby plennych rodów owsa. Pomimo najniższej plenności
jego nowych rodów, spośród badanych gatunków
zbóż, wysokie walory żywieniowe i zdrowotne
tego gatunku nadal stanowią zachętę do uprawy
dla szerokiej grupy rolników.
Gorzej przedstawia się sytuacja w pozostałych
gatunkach zbóż. Okazuje się, że wysoka plenność
odmian wzorcowych stanowi trudną do przekroczenia poprzeczkę dla nowych rodów jęczmienia
i żyta. O ile cieszy znaczna liczba plenniejszych
od średniego plonu odmian wzorcowych nowych
rodów jęczmienia jarego pastewnego i browarnego, to niepokoi znikoma liczba rodów plenniejszych od najlepszej odmiany wzorcowej Stratus.
Usprawiedliwieniem może być już osiągnięty
i tak wysoki poziom plenności nowych rodów
jęczmienia pastewnego i browarnego. Uzyskane wyniki wskazują, jak trudną barierą może
być przekroczenie wysokiego poziomu plenności aktualnie uprawianych polskich i zagranicznych odmian jęczmienia jarego. Zapewne postęp
hodowlany w tym gatunku będzie realizowany
poprzez ulepszanie ważnych cech użytkowych i
jakościowych.
Na tym tle w 2005 r. słabiej wypadło żyto i
jęczmień ozimy. Pomimo dużego postępu w zakresie podnoszenia plenności polskich mieszańców żyta ozimego, wysoką poprzeczką dla polskich mieszańców okazał się niemiecki mieszaniec Fernando. W specyficznej i trudnej hodowli
odmian heterozyjnych żyta ozimego poprawę
sytuacji należy oczekiwać poprzez rozwój współpracy hodowców żyta, a także szersze włączenie
się nauki. W przypadku jęczmienia ozimego,
niewątpliwie cennego gatunku zboża, duże problemy stwarza jego wrażliwość na niesprzyjające
warunki zimowe, a także ograniczony zakres hodowli i uprawy.
Podsumowując prezentowane wyniki należy
stwierdzić, że zespołowa ocena przedrejestracyjna nowych rodów i mieszańców zbóż, pomimo
trudności wynikających z zapewnienia odpowiedniej liczby, a także lokalizacji doświadczeń, spełnia zakładane dla niej cele, czego dowodem była
wyodrębniona w 2005 r. znaczna liczba wartościowych rodów pszenicy, pszenżyta i owsa oraz
weryfikacja stanu hodowli pozostałych zbóż.
33
Zbigniew Kurczych
Hodowla Roślin Rolniczych – Nasiona Kobierzyc Sp. z o.o.
w Kobierzycach
STRES SUSZY
Przedruk z informacji Polskiego Związku Producentów Kukurydzy
Wysokie temperatury powietrza występujące
na obszarze Polski w lipcu bieżącego roku w połączeniu z niemal całkowitym brakiem opadów
atmosferycznych na znacznych połaciach kraju
spowodowały poważne zaburzenia w rozwoju
roślin uprawnych. Używając skrótu myślowego
mówimy o wpływie suszy na plonowanie roślin.
Sprawa jest bardziej złożona. Występują czynniki modyfikujące. Różne rośliny niejednakowo
reagują na niedobór wody. Nadto wiele wskazuje
na to, że anomalie pogodowe będą w naszej strefie klimatycznej występowały dość często. Jeśli
nie będzie to zjawisko trwałe, to można się spodziewać, że co najmniej w najbliższych latach
w poszczególnych miesiącach wystąpią znaczne odchylenia wysokości temperatur i wielkości
opadów od średniej wieloletniej. Nawet, jeśli
przeciętne temperatury i sumy opadów w ciągu
całego roku nie będą odbiegały od normy, to ich
nietypowy rozkład będzie negatywnie wpływał
na wegetację roślin i w konsekwencji na ich poziom plonowania. Zatem warto poznać bliżej mechanizmy oddziaływania ekstremalnych czynników pogodowych i zastanowić się nad sposobami ograniczenia niepożądanych skutków.
Jedną z ważniejszych gospodarczo roślin
uprawnych jest kukurydza. Jej znaczenie, ze
względu na spodziewany nowy rynek zbytu,
może poważnie wzrosnąć. Tymczasem w tym
roku skutki suszy nie ominęły i tej rośliny. Żeby
34
lepiej zrozumieć przyczyny warto przypomnieć
historię jej uprawy i odmienności fizjologiczne.
Kukurydza jest rośliną pochodzenia tropikalnego. Od pięciu tysięcy lat jest uprawiana w
warunkach wysokich temperatur przy dostatku
wody, wysokiej wilgotności powietrza i dużym
naświetleniu. Należy do niewielkiej grupy roślin
uprawnych charakteryzujących się typem fotosyntezy nazwanym C4. Ze znanych nam roślin,
chociaż niekoniecznie z uprawy, do tej grupy należą: trzcina cukrowa, sorgo i proso. Powszechnie uprawiane rośliny, należące do typu C3, w
wysokich temperaturach wykazują spadek intensywności fotosyntezy z równoczesnym wzrostem oddychania, co może prowadzić do spadku
ich masy. Natomiast rośliny C4 wspaniale wykorzystują ciepło oraz potrzebują bardzo dużo
światła. Nawet bardzo wysokie temperatury nie
powodują zahamowania fotosyntezy roślin kukurydzy. W przedziale temperatur od 16 do 35oC
intensywność fotosyntezy wzrasta 2-3 krotnie.
Natężenie fotosyntezy wzrasta wraz ze zwiększaniem oświetlenia do tego stopnia, że trudno
określić granicę tego wzrostu.
W warunkach dostatku ciepła, światła i wody
może wydawać ogromne plony. Pamiętajmy
jednak, że do Europy kukurydza trafiła najprawdopodobniej w pierwszych latach XVI stulecia.
Na obecnym obszarze Polski kukurydzę zaczęto
uprawiać dopiero w XX wieku. Proces aklimatyzacji tej rośliny w zupełnie odmiennych warunkach jest zatem bardzo krótki. Jeszcze krócej trwa
hodowla tej rośliny. Hodowla ukierunkowana w
pierwszej kolejności na skrócenie okresu wegetacji w wyniku zmniejszania zapotrzebowania
na ciepło. Wymagania cieplne udało się zmniejszyć do tego stopnia, że najwcześniejsze odmiany osiągają dojrzałość w uprawie na ziarno na
północy Polski. Natomiast inne wymagania nie
uległy poważniejszym zmianom. Nie udało się
wyselekcjonować genotypów odpornych, przynajmniej w krytycznych fazach rozwoju, na niską wilgotność powietrza i niedobory opadów
związane w naszym klimacie z wysokimi temperaturami.
Do niedawna w Polsce czynnikiem limitującym poziom plonowania kukurydzy był niedostatek ciepła. Od kilku lat, przy okresowo występujących wysokich temperaturach powietrza,
głównym czynnikiem determinującym wysokość
plonów staje się niedobór wody.
Przyczyny złego zapylenia kolb
kukurydzy w 2006 r.
Wysokie temperatury powietrza bezpośrednio zwiększają zapotrzebowanie na wodę, gdyż
rośliny intensywniej oddychają. Równocześnie
następują straty wody wskutek szybszego parowania gleby. Wraz ze wzrostem temperatury maleje względna wilgotność powietrza. Następuje
szybszy rozkład materii organicznej w glebie, co
zmniejsza jej zdolność magazynowania wody.
W konsekwencji bardzo wysokie temperatury
powodują znaczny wzrost zapotrzebowania na
opady atmosferyczne. Tymczasem, w naszych
warunkach klimatycznych, zazwyczaj w okresie wysokich temperatur występuje brak lub co
najmniej poważne zmniejszenie ilości opadów.
Rośliny zaczynają odczuwać niedobór wody.
Broniąc się, zamykają aparaty szparkowe, by
ograniczyć transpirację. W efekcie wzrasta temperatura wewnątrz rośliny, co może być przyczyną powstawania uszkodzeń. W temperaturze
powyżej 36oC pyłek obumiera. Następuje opóźnienie znamionowania kolb. Wiecha kończy wytwarzanie pyłku. Skrajnym efektem może być
brak zaziarnienia kolb.
Rzeczywiste skutki niedoboru wody są bardzo
zróżnicowane. Zależą od czasu wystąpienia i nasilenia czynnika stresowego. Kukurydza jest najbardziej wrażliwa na każdy stres, a zwłaszcza na
niedobór wody w około dwu tygodniowym okre-
sie zaczynającym się na 7 do 10 dni przed wyrzuceniem wiech. Występujący wtedy w dużym
nasileniu czynnik stresowy może doprowadzić
do znacznego zmniejszenia wielkości kolb, a nawet ich braku. Kukurydza jest rośliną obcopylną.
Ma wbudowany mechanizm opóźnionego znamionowania kolb w stosunku do pylenia wiechy
w celu łatwiejszego zapylenia krzyżowego. W
czasie suszy występuje zjawisko dalszego opóźniania znamionowania. Na wyrównanych polach
kukurydzy obsianych nasionami pojedynczego
mieszańca może zdarzyć się, że przy dużym niedoborze wody znamionowanie nastąpi po zakończeniu pylenia i wtedy kolby nie zostaną w ogóle
zapylone. Jeśli opóźnienie znamionowania jest
mniejsze, zapylenie może nastąpić tylko w dolnej części kolby, gdyż ukazywanie się znamion
zaczyna się od dołu kolby. W przypadku wystąpienia bardzo wysokich temperatur połączonych
z niską wilgotnością powietrza może zdarzyć
się szczerbatość kolb, wynikająca z okresowego braku żywego pyłku na polu lub zbyt niskiej
wilgotności znamion. W normalnych warunkach
lub przy niewielkim stresie suszy można oczekiwać pełnego zapylenia kolb. Nie przesądza to
jednak o pełnym wykształceniu wszystkich ziarniaków. Warunki występujące w okresie mniej
więcej pierwszych trzech tygodni po zapyleniu
decydują o liczbie i wielkości ziarniaków na
kolbie. Susza lub inne czynniki stresowe mogą
wywołać reakcję obronną rośliny polegającą na
zaprzestaniu dostarczania składników pokarmowych do ziarniaków na szczycie kolby. Ziarniaki
przestają się rozwijać i pozostaje po nich tylko
zaschnięty ślad. Im czynnik stresowy jest silniejszy i trwa dłużej, tym większa liczba ziarniaków
przestaje się rozwijać. W skrajnych przypadkach
mogą się wykształcić tylko pojedyncze ziarniaki
na dole kolby. W bieżącym roku na wielu polach
rośliny wytworzyły dodatkowe kolby umieszczone obok kolby głównej. Sądzę, że jest to reakcja obronna rośliny. Wskutek bardzo silnego
stresu suszy powstała mała, niezapylona lub bardzo słabo zapylona kolba. Po opadach deszczu
rośliny wznowiły wegetację i próbowały wydać
plon. Bezskutecznie, bo na polu już nie było pyłku.
Stres wywołany niedoborem wody był w tym
roku tak silny, że nie obserwowano w porównywalnych warunkach wyraźnej reakcji odmiano35
wej. Świadczyć to może o małym zróżnicowaniu
genetycznym aktualnej puli odmian. W takiej
sytuacji nie możemy w najbliższej przyszłości
oczekiwać nowych odmian o znaczącej odporności na suszę w okresie wiechowania, kwitnienia i nalewania ziarna. W wielu krajach rolnicy
bronią się przed suszą stosując nawadnianie pól.
My, pod tym względem, pozostajemy daleko w
tyle. Pozostają nam, przynajmniej dziś, inne metody ograniczania skutków suszy.
W Polsce zazwyczaj obserwujemy początek
suszy na przełomie czerwca i lipca. Główne jej
nasilenie występuje w lipcu lub, co jest nieco
mniej groźne, w sierpniu. Jak wykazaliśmy, o
potencjale plonowania decyduje brak czynników
stresowych w okresie tuż przed wyrzucaniem
wiech do momentu zapylenia. Skuteczną metodą
obrony jest uprawianie wcześniejszych odmian,
które zdążą uciec z kwitnieniem przed początkiem suszy. W prawdzie potencjał plonowania
wczesnych odmian jest nieco niższy, ale cóż z
późnych potencjalnie plenniejszych odmian, jeśli nie uzyskamy zaziarnienia kolb. Dodatkowo,
uprawiając wczesne odmiany, oszczędzamy na
kosztach suszenia ziarna. Skutki suszy można
również złagodzić poprzez mniejsze zagęszczenie roślin. Szczególnie na glebach lekkich, o
małej pojemności wodnej wskazana jest niższa
obsada roślin na jednostce powierzchni. Jeśli na
obrzeżach pól lub w miejscach o mniejszym zagęszczeniu rośliny wytworzyły większe i lepiej
zaziarnione kolby niż w zwartym łanie, to jest
dowód na to, że w tych warunkach obsada roślin
była zbyt duża.
Należy pamiętać, że nawożenie ma znaczący
wpływ na przebieg wegetacji, poziom plonowania i jakość uzyskanego plonu. Nieodpowiednie
proporcje poszczególnych składników pokarmowych dostarczonych do gleby mogą potęgować
skutki wywoływane przez suszę. Szczególnie
ważny jest poziom nawożenia potasem. Potas
ma duży wpływ na gospodarkę wodną roślin.
Jego niedobór może dawać objawy podobne do
wywoływanych przez suszę. Rośliny wytwarzają, podobnie jak wskutek suszy, kolby ze słabo
zaziarnionym wierzchołkiem, a ziarno jest luźno osadzone na kolbie. Niedobór potasu bardzo
często wynika z wysokiego nawożenia azotem.
Wzrost poziomu plonowania, wynikający z
efektywnego wykorzystania nawożenia azotem,
36
prowadzi do większego jednostkowego zużycia
potasu. W celu poprawienia gospodarki wodnej i ograniczenia skutków suszy wskazane jest
- szczególnie przy wysokim nawożeniu azotem
- stosowanie N i K w proporcji nie mniejszej niż
1 do 1,2.
Pamiętajmy, że potencjał plonowania kukurydzy jest bardzo wysoki. Jest to, z punktu widzenia rolnika, niezwykle cenna zaleta. Jednak
ten potencjał może zostać zrealizowany tylko
w optymalnych warunkach. Każdy stres w czasie wegetacji powoduje obniżenie rzeczywistego plonu. W procesie hodowlanym, w wyniku
dostosowania tej rośliny do warunków klimatu
umiarkowanego i długiego dnia, obniżyliśmy
ten potencjał plonowania. Jednak wprowadzając
do uprawy odmiany mieszańcowe, a zwłaszcza
mieszańce pojedyncze (dwuliniowe), ponownie
podnieśliśmy go do bardzo wysokiego poziomu.
Skutkiem ubocznym stała się większa podatność
na stres. Zwłaszcza stres wynikający z niedoboru wody w okresach krytycznych. Wprawdzie
kukurydza charakteryzuje się bardzo oszczędną
gospodarką wodną w przeliczeniu na 1 kg suchej
masy plonu, ale zapotrzebowanie wody na jeden
hektar jej uprawy, ze względu na wysokie plonowanie, jest wyższe niż w przypadku zbóż i wielu
roślin pastewnych.
Jeśli chcemy uzyskiwać corocznie stabilne
i w miarę wysokie plonowanie, musimy zrobić
wszystko co możliwe, aby ograniczyć ujemne
oddziaływanie środowiska. Najważniejsze działania to:
- unikanie jakichkolwiek błędów agrotechnicznych, począwszy od uprawy przedsiewnej i
siewu,
- stosowanie nawożenia z zachowaniem odpowiednich proporcji pomiędzy azotem a fosforem i potasem,
- wybór możliwie wczesnych odmian, zwłaszcza na glebach mniejszej zasobności wodnej,
- obniżenie obsady roślin, zwłaszcza na glebach
lekkich.
Niekiedy warto zastanowić się, czy uprawiać
kukurydzę na najsłabszych glebach. Jeśli podejmiemy decyzję „na tak”, to nie oczekujmy corocznie wysokich plonów. Przyrody nie da się
„oszukać”.
Witold Podkówka
Akademia Techniczno-Rolnicza
w Bydgoszczy
GŁOWNIA GUZOWATA
KUKURYDZY
(USTILAGO MAYDIS)
Przedruk z informacji Polskiego Związku Producentów Kukurydzy
Po kilku latach korzystnych dla uprawy kukurydzy z przeznaczeniem nie tylko na kiszonkę, lecz również na ziarno, nastąpiły lata niekorzystne. Oprócz niższego plonu, nasiliło się
porażenie grzybami, a zwłaszcza głownią guzowatą. W 2005 r. wystąpiło silniejsze od przeciętnego z lat ubiegłych, porażenie głownią guzowatą. Ta sama sytuacja wystąpiła w 2006 r.
Wśród hodowców bydła, a szczególnie hodowców krów mlecznych, rozgorzała dyskusja
nad celowością stosowania porażonej kukurydzy na kiszonkę i jej szkodliwości dla zwierząt.
Na spotkaniach z rolnikami podczas ,,Dni Kukurydzy’’ w 2005 i 2006 r. starano się wyjaśnić
dlaczego nastąpiło nasilenie porażenia roślin.
Wielu rolników zwracało uwagę, że większe
porażenie głownią jest wynikiem zastosowania
mniej skutecznego preparatu do zaprawiania
ziarna siewnego, jak również mniejszą odpornością odmian kukurydzy.
Na podstawie przestudiowanej literatury,
badań własnych, obserwacji porażonych plantacji, dyskusji z rolnikami, jak też indywidualnych spotkań w gospodarstwie rolnika oraz
przeprowadzonych rozmów, mój pogląd, jak i
stanowisko Związku na temat stosowania w żywieniu kiszonki z kukurydzy porażonej głow-
nią guzowatą i jej szkodliwości dla zwierząt,
przedstawia się następująco.
1. Zasadniczy wpływ na porażenie roślin kukurydzy głownią, mają warunki temperaturowe i opady deszczu w okresie wzrostu roślin od początku maja do połowy sierpnia.
Zimny maj, brak opadów w czerwcu i lipcu, wysoka temperatura suchego powietrza
w granicach 25–35ºC, powodowały słaby
wzrost roślin.
2. Wystąpienie obfitych opadów deszczu w
sierpniu, sprzyja rozwojowi grzybów na roślinach osłabionych przez suszę.
3. Zarodniki grzyba głowni guzowatej znajdujące się w glebie są roznoszone przez wiatr
i osiadają na roślinie, zwłaszcza na formującej się kolbie. Odpowiednia temperatura,
wilgotność, dostępność składników pokarmowych, sprzyja szybkiemu rozwojowi
grzyba głowni guzowatej. W tak optymalnych warunkach, cykl rozwojowy generacji
patogenu wynosi około tygodnia.
4. Zaprawianie nasion kukurydzy ma na celu
ochronę przed grzybami w okresie kiełkowania i wschodów, a nie w okresie zawiązywania kolb.
37
5. Oprysk roślin kukurydzy preparatami grzybobójczymi w połowie lipca lub na początku sierpnia praktycznie jest niemożliwy, ze
względu na wysokość roślin.
6. Kukurydza uprawiana na glebach lekkich,
znacznie gorzej znosi brak wody, rośliny są
słabe i bardziej podatne na grzyby.
7. Rośliny kukurydzy dobrze wyrośnięte są
mniej podatne na porażenie głownią, jednak na wielu plantacjach stwierdzono silne
porażenie, mimo bardzo dobrej oceny roślin.
8. Nie stwierdzono stopnia porażenia roślin w
zależności od odmiany. Dotyczy to odmian
krajowych i zagranicznych.
9. Badania zagraniczne podają, że kukurydza
GMO jest bardziej odporna na działanie
grzybów z gatunku Fusarium i Ustilago.
10. Uszkodzenie roślin spowodowane gradobiciem i szkodnikami, np. omacnicą, sprzyja
intensywnemu rozwojowi głowni.
11. W przypadku wystąpienia głowni, należy
przyspieszyć zbiór kukurydzy na kiszonkę,
jednak należy pamiętać, by zawartość suchej masy wynosiła minimum 25%, zaś nie
więcej niż 35%. Zakiszając kukurydzę o
zawartości suchej masy 10–20%, uzyskujemy surowiec, którego przy prawidłowym
rozdrobnieniu nie można ugniatać w silosie.
Otrzymuje się wtedy masę, która pod kołami ciągnika przybiera postać gęstej papki,
trudnej do utłoczenia.
12. Najlepiej zakiszać surowiec o zawartości
suchej masy 28–35%.
13. Przy zakiszaniu zaleca się stosować konserwanty chemiczne.
14. Z dodatków mikrobiologicznych bardziej
przydatne są inokulanty zawierające szczep
bakterii Lactobacillus buchnerii.
15. Kiszonka sporządzona z zielonki porażonej
głownią guzowatą, cechuje się niższą wartością pokarmową (w kolbach porażonych
głownią nie ma ziarna), co należy uwzględnić przy układaniu dawki pokarmowej.
38
16. Głownia nie ma ujemnego wpływu na smakowitość kiszonki.
17. Nie stwierdzono ujemnego wpływu skarmianej kiszonki na produkcję mleka i jego
skład chemiczny – zawartość białka, tłuszczu i poziom komórek somatycznych.
18. Mleczarnie odbierające mleko nie stwierdziły pogorszenia jego jakości.
19. Nie stwierdzono ujemnego wpływu skarmianej kiszonki na rozród krów i odchów
cieląt.
20. Na podstawie przeprowadzonych badań,
co potwierdziła praktyka, stwierdzono że
prawidłowo sporządzona kiszonka z całych
roślin kukurydzy porażonych głownią guzowatą, jest paszą bezpieczną dla zdrowia
zwierząt, zaś jej skarmianie nie powoduje negatywnych skutków w hodowli krów
mlecznych.
21. Warunki pogodowe mają zasadniczy wpływ
na porażenie roślin kukurydzy głownią guzowatą w okresie wegetacji.
Podczas ,,Dni Kukurydzy’’ zwracałem się
do rolników z prośbą o nadesłanie informacji
na wskazany adres, jeżeli przy skarmianiu kiszonki porażonej głownią guzowatą, stwierdzą
nieprawidłowości w zdrowiu krów i w jakości
mleka. Po uzyskaniu takiej informacji, byłaby
wizja lokalna, rozmowy z rolnikiem, pobranie
prób do badań i całościowe omówienie zaistniałej sytuacji. Do końca sierpnia 2006 r. nie
otrzymałem żadnej wiadomości.
We wrześniu 2006 r. na spotkaniach podczas ,,Dni Kukurydzy’’ w Grubnie i Szepietowie zapytałem, czy jest taki rolnik, któremu padła krowa, przy skarmianiu kiszonki
z kukurydzy porażonej głownią guzowatą
- brak było odpowiedzi.
Mam nadzieję, że następne lata będą korzystne dla uprawy kukurydzy, zaś kiszonka z niej
sporządzona będzie podstawową paszą objętościową w żywieniu bydła.
Jan Krzymański
Związek Twórców Odmian Roślin Uprawnych
ODMIANA ROŚLINY
UPRAWNEJ I JEJ TWÓRCA
W Polsce będzie obowiązywać od 13.09.2006 r.
nowa definicja odmiany rośliny uprawnej. Definicja ta
umieszczona w obu polskich
ustawach: o ochronie prawnej odmian roślin (Dz. Ust.
z 2003 r. nr 137, poz.1300.
z późniejszymi zmianami),
oraz o nasiennictwie (Dz. Ust. z 2003 r. nr 137,
poz. 1299 z późniejszymi zmianami), została w
sposób istotny poprawiona i w obecnej postaci jest
zasadniczo zgodna z Konwencją UPOV (INTERNATIONAL CONVENTION FOR THE PROTECTION OF NEW VARIETIES OF PLANTS
- Międzynarodowa Konwencja dla Ochrony Nowych Odmian Roślin). Polska jest członkiem tej
Konwencji.
Zmiany definicji odmiany zostały ogłoszone w
Dzienniku Ustaw nr 126 z 2006 r., poz. 877. Po
ich wprowadzeniu definicja ta przedstawia się następująco:
„Art. 2.
1. W rozumieniu ustawy określenie:
1) odmiana - oznacza zbiorowość roślin w obrębie botanicznej jednostki systematycznej najniższego znanego stopnia, która niezależnie od tego,
czy w pełni odpowiada warunkom przyznania wyłącznego prawa:
a) jest określona na podstawie przejawianych właściwości wynikających z określonego genotypu lub kombinacji genotypów,
b) jest odróżnialna od każdej innej zbiorowości roślin na podstawie co najmniej jednej z
przejawianych właściwości,
c) pozostaje niezmieniona po rozmnożeniu;
2) odmiana mieszańcowa – oznacza odmianę,
której materiał siewny jest wytwarzany każdorazowo przez krzyżowanie określonych zbiorowości
roślin, zgodnie z podanym przez hodowcę tej odmiany sposobem i kolejnością;”,
Prócz powyższej definicji odmiany rośliny
ustawa o ochronie prawnej odmian precyzuje dokładniej wymagania stawiane odmianom następująco:
Art. 4.
1. Hodowca może ubiegać się o przyznanie wyłącznego prawa, jeżeli odmiana jest odrębna, wyrównana, trwała oraz nowa, a jej nazwa odpowiada wymaganiom, o których mowa w art. 9 ust. 1.
Uwzględniając osiągnięcia współczesnej wiedzy botanicznej, oraz najnowsze osiągnięcia genetyki populacji i biologii molekularnej należy
stwierdzić, że o przynależności rośliny do danej
odmiany decyduje jej genotyp. Genotyp odmiany
jest w sposób trwały zapisany kodem genetycznym, co powoduje przejawianie określonych cech
(właściwości) roślin należących do odmiany. Zapis ten jest utrwalony na nośniku, jakim jest kwas
dezoksyrybonukleinowy (DNA) w postaci określonej sekwencji zasad purynowych i pirymidynowych. Informacja ta posiada swój odpowiednik
w sekwencjach aminokwasowych białek, na które jest tłumaczona za pomocą symboli zwanych
kodonami, składającymi się z kombinacji trójek
zasad. Kodony te stanowią litery zapisu genetycznego odmiany. Ten zapis genetyczny stanowi
39
o trwałości i wyrównaniu odmiany. Natomiast o
odrębności odmiany decydują różnice w zapisach
sekwencji niektórych fragmentów DNA, wyróżniające ją spośród innych odmian danego gatunku.
Taki zapis genetyczny gwarantuje również, że
właściwości (cechy) roślin należących do danej
odmiany spełniają wymagania dotyczące odrębności, wyrównania i trwałości, zamieszczone w
obu ustawach.
W chwili obecnej nie znamy jeszcze sekwencji
DNA dla wszystkich genotypów. Pełna sekwencja
DNA jest znana tylko dla niektórych gatunków,
jednak w wielu przypadkach znamy fragmenty
sekwencji DNA odróżniające poszczególne genotypy i odmiany. Do obowiązków twórcy odmiany
należy również opis jej własności będących wynikiem ekspresji jej genotypu w typowym środowisku rolniczym. Obecnie w badaniach i pracach
hodowlanych, a także w ochronie praw do odmiany przechodzi się od określania cech morfologicznych związanych z daną odmianą do określania
sekwencji DNA warunkujących określone cechy
poprzez mapowanie genetyczne, oznaczanie markerów DNA lub izoenzymatycznych, elektroforezę białek zapasowych.
Należy stwierdzić, że odmiana jako wynik pracy twórczej człowieka o indywidualnym charakterze, zapisany w sposób trwały symbolami kodu
genetycznego w postaci sekwencji DNA i opisany
własnościami przejawianymi przez rośliny należące do odmiany, spełnia wymagania przedmiotu
prawa autorskiego. Dlatego wydaje się, że powinna być chroniona zgodnie z ustawą o prawach autorskich i prawach pokrewnych, (Dz.Ust. z 2000
r. Nr 80, poz. 904, z 2001 r. Nr 128, poz. 1402;
z 2002 r. Nr 126, poz. 1068, nr 197 poz.1662, z
2003 r. nr 166 poz. 1610, z 20004 r. nr 91 poz.869,
nr 96 poz.959, nr172 poz.1804, z 2005 r. nr 164
poz.1365, z2006 r. nr 21 poz. 164, nr 66 poz.474)
- art. 1, ust. 1; ust 2, pkt. 1; ust. 3 oraz ust.4), a
jej twórcy powinny przysługiwać prawa autorskie
wynikające z tej ustawy. Ustawa ta stanowi co następuje:
Rozdział 1 zawiera interesujące nas definicje
przedmiotu prawa autorskiego:
„Art. 1.
1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy
przejaw działalności twórczej o indywidualnym
40
charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci,
niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu
wyrażenia (utwór).
2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy
komputerowe),
........
21. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób
wyrażenia, nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.
3. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego
od chwili ustalenia, chociażby miał postać nie
ukończoną.
4. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od
spełnienia jakichkolwiek formalności.”
Z tych zapisów można wyciągnąć wniosek, że
twórcy odmiany rośliny uprawnej, to jest osobie
fizycznej, która wyhodowała albo odkryła i opracowała nową odmianę, przysługują osobiste i materialne prawa autorskie.
Podsumowanie
Uwzględniając osiągnięcia współczesnej wiedzy botanicznej, oraz najnowsze osiągnięcia genetyki populacji i biologii molekularnej, współczesną definicję odmiany rośliny można by sformułować następująco:
Odmiana uprawna rośliny jest to wytworzona
przez człowieka podjednostka systematyczna w
obrębie gatunku botanicznego. Jej cechą charakterystyczną jest określony genotyp lub kombinacja genotypów. Właściwości roślin należących do
odmiany wynikają ze współdziałania genotypu
ze środowiskiem, w którym wyrastają te rośliny.
Odmiana musi różnić się od pozostałych odmian
danego gatunku co najmniej pod względem jednej
takiej właściwości. Odmiana w końcowym etapie
reprodukcji powinna posiadać niezmienione swoje charakterystyczne właściwości.
Autor będzie wdzięczny wszystkim, którzy w
ramach dyskusji nad powyższymi zagadnieniami
prześlą swoje propozycje i merytoryczne uwagi
do poruszonych zagadnień. Pozwoli to na ich doprecyzowanie i bardziej szczegółowe opracowanie.
Z ŻYCIA PIN
1. Prezydium Zarządu na swym pierwszym
posiedzeniu powyborczym ukonstytuowało się następująco: Wiceprezesem ds.
hodowli roślin został Karol Marciniak,
Wiceprezesem ds. nasiennictwa – Leszek
Chmielnicki i skarbnikiem – Zbigniew
Skorka. Gratulujemy i życzymy owocnej
pracy.
2. Przedstawiciele Prezydium: L. Chmielnicki i K. Marciniak, na spotkaniu z przedstawicielami Departamentu Hodowli i
Ochrony Roślin oraz Agencji Rynku Rolnego, dyskutowali projekt zmiany ustawy
o ARR, nadający jej uprawnienia do wypłaty rolnikom wsparcia z tytułu zakupu
kwalifikowanego materiału siewnego i
tzw. pomocy suszowej, również przeznaczonej na zakup kwalifikowanego materiału siewnego. Rząd chce przeznaczyć
na te cele: na pierwszy 22 mln PLN i na
drugi 15 mln PLN. Tzw. pomoc suszowa wymaga jednak notyfikacji KE , a nie
ma pewności czy zostanie zatwierdzona,
gdyż mogłaby zostać uznana za tzw. pomoc operacyjną. Projekt ustawy został
już zatwierdzony przez Radę Ministrów
i jest w drodze do Sejmu. Zdaniem Izby
projekt jest niepotrzebnie skomplikowany, co utrudni beneficjentom wykorzystanie tej pomocy, np. ma być ona udzie-
lana za zużyty kwalifikowany materiał
siewny, co faktycznie wymagałoby poinformowania dawcy, gdzie został wysiany
i przeprowadzenia stosownej kontroli.
Pojawia się też obawa konieczności ponownego przepracowania tego projektu, gdyby KE odmówiła notyfikacji, co
znacznie przedłużyłoby proces legislacyjny.
3. W dniu 18 września br. odbyło się robocze spotkanie przedstawicieli PIN: L.
Chmielnickiego, K. Duczmala, K. Marciniaka i Z. Paszkiewicza z min. Markiem Zagórskim, poświęcone omówieniu
przedłożonych już min. K. Jurgielowi w
grudniu ub. roku postulatów Izby. Z dużym zadowoleniem wysłuchano poglądu
ministra o potrzebie uporządkowania całego sektora hodowli roślin i nasiennictwa, zlikwidowania istniejącego podziału na dwie państwowe hodowle roślin,
tzw. hodowlę agencyjną i instytutowe,
ograniczenia działań Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa do czynności
policyjnych, wyłączenie z Centralnego
Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych działalności produkcyjnej oraz ustalenie, że jednostki badawczo-rozwojowe
41
są finansowane z dwóch źródeł: zleceń
przedsiębiorstw hodowlano-nasiennych
i środków przeznaczonych na naukę. Pogląd ten był w dużym stopniu zgodny ze
stanowiskiem Zarządu PIN. Po ogólnej
dyskusji ustalono, że w ciągu 2-3 tygodni Zarząd PIN skonkretyzuje swoje postulaty i wówczas odbędzie się kolejne
spotkanie, na którym będą już dyskutowane szczegółowe kwestie.
4. W związku z kończeniem się kadencji
Zarządu ESA i wyborami nowego, Prezydium PIN zarekomendowało Walnemu
Zgromadzeniu ESA wybranie z naszej
organizacji do jego ciał: K. Duczmala – do Zarządu ESA, Pawła Gałę – do
Komitetu ds. regulacji prawnych w UE
dot. nasiennictwa, Zbigniewa Witka do
Sekcji Warzyw i Roślin Ozdobnych. Decyzje podejmie ESA na swym Kongresie
w Brukseli w dniach 15-18 października
br.
5. W ostatnim czasie Danko Hodowla Roślin świętowała swoje 125 urodziny.
Uroczystość odbyła się w Kopaszewie
z udziałem licznych gości. Dr K. Marciniak, Prezes Spółki, przedstawił niezwykle ciekawy referat o przyczynach
sukcesów, które tam uzyskano. Mamy
nadzieję, że będziemy mogli go opublikować w następnym numerze „Hodowli
Roślin i Nasiennictwa”.
Z tym bardzo współbrzmiała niezwykle
sympatyczna uroczystość, która odbyła
się niedawno w Nochowie. Stowarzyszenie Unia Wielkopolan uhonorowała
Mariana Pędzińskiego, Prezesa Spółki,
tytułem „Wybitnego Wielkopolanina”.
M. Pędziński, jako właściwie organizator dużego ogrodniczego ośrodka howlano-nasiennego w Wielkopolsce, poprzez
wychowanie licznego grona młodych
hodowców roślin, twórca ponad 100 odmian roślin uprawnych i dużej produkcji
nasiennej ogrodniczej, w pełni na niego
zasłużył.
42
W ostatnich tygodniach świętowała też
swoje urodziny Hodowla Ro ślin Zamarte. Upłynęło dokładnie 60 lat od rozpoczęcia jej działalności, podczas których
stała się w tym czasie największą polską
hodowlą ziemniaka, mającą w swym dorobku ponad 80 odmian. Ta miła uroczystość odbyła się w ODR w Minikowie
przy okazji III Dni Ziemniaka, z udziałem wielu rolników z różnych rejonów
Polski.
Wszystkim Jubilatom z Danko Hodowli Roślin i Hodowli Ziemniaka Zamarte
oraz Wybitnemu Wielkopolaninowi – M.
Pędzińskiemu składamy jak najserdeczniejsze gratulacje i życzenia dobrych
osiągnięć i zadowolenia z tej twórczej
pracy.
6. W dniach 6-7.09.2006 r. odbyła się w
Bydgoszczy Międzynarodowa konferencja pt. „Microorganisms on seeds
– harmfulness and control”, poświęcona problematyce zdrowotności nasion,
organizowana wspólnie przez Towarzystwo Fitopatologiczne, Akademię Rolniczo-Techniczną w Bydgoszczy, Polską
Izbę Nasienną oraz Inspekcję Ochrony
Roślin i Nasiennictwa. Uczestniczyło w
niej ponad 60 osób z całego świata. Na
zauważenie zasługują: referat Jana Torpa z Danii pt. „The importance of seed
Health”, poświęcony globalnym aspektom zdrowotności nasion jako ważnego
czynnika bezpieczeństwa żywnościowego oraz referat Zdenki Prochazkovej z
Czech pt. „Seed pathology problems in
forestry”, omawiający choroby nasion
drzew leśnych. Szczegółowe omówienie
tej konferencji chcemy opublikować w
następnym numerze „Hodowli Roślin i
Nasiennictwa”. Obecnie przekazujemy
wyrazy naszego uznania i gorące gratulacje osobom, dzięki którym ta konferencja mogła dojść do skutku: prof. dr
Krystynie Tylkowskiej i prof. dr Czesławowi Sadowskiemu. Naprawdę warto
było ją zorganizować.
P R E N U M E R ATA
Cena 1 egzemplarza: 15 zł. Informacji udziela sekretariat Polskiej Izby Nasiennej - tel. (061) 848 49 54.
Wpłaty należy dokonać na konto: Polska Izba Nasienna, ul. Kochanowskiego 7, 60-845 Poznań
w BGŻ SA O/Poznań 51 2030 0045 1110 0000 0041 2310
POLSKA IZBA NASIENNA
UL. KOCHANOWSKIEGO 7 60-845 POZNAŃ
51 203000451 1 1 0 0 0 0 0 0 0 4 1 2 3 1 0
Prenumerata kwartalnika
„Hodowla Roślin i Nasiennictwo”

rok 2006 od nr ........ do nr ..........
POLSKA IZBA NASIENNA
UL. KOCHANOWSKIEGO 7 60-845 POZNAŃ
51 203000451 1 1 0 0 0 0 0 0 0 4 1 2 3 1 0
Prenumerata kwartalnika
„Hodowla Roślin i Nasiennictwo”

rok 2006 od nr ........ do nr ..........
43
P R E N U M E R ATA
Cena 1 egzemplarza: 15 zł. Informacji udziela sekretariat Polskiej Izby Nasiennej - tel. (061) 848 49 54.
Wpłaty należy dokonać na konto: Polska Izba Nasienna, ul. Kochanowskiego 7, 60-845 Poznań
w BGŻ SA O/Poznań 51 2030 0045 1110 0000 0041 2310
44

Spis treści

Transkrypt

Podobne dokumenty

HODOWLA ROŚLIN I NASIENNICTWO Stan prac nad ustawą o nasiennictwie