Ikonografia, jako zbiór przedstawień obrazowych rekonstruujących

Ikonografia, jako zbiór przedstawień obrazowych rekonstruujących przeszłość, jak
wiadomo, poszerza nasze wyobrażenie o wizerunku, życiu i działalności wybitnej osobistości.
I tak, na świecie od połowy XIX wieku licznie pojawiają się badania ikonograficzne słynnych
osób. Znamy ikonografię wielu poetów i literatów (m.in. Dantego, Petrarki, Rousseau),
muzyków (w tym Bacha, Mozarta, Beethovena), władców (m.in. Aleksandra Wielkiego,
Ferdynanda I Habsburga, Elżbiety I, Henryka Walezego, Marii Antoniny), bohaterów
narodowych i działaczy politycznych (m.in. Cycerona, Joanny d’Arc), odkrywców i uczonych
(Kolumba, Galileusza, Pascala, Newtona, Monteskiusza). W Polsce koncentrowano się
jedynie na pewnych aspektach ikonografii Kopernika, Batorego, Kościuszki, Mickiewicza,
Chopina, Paderewskiego. Do prac, które określają zagadnienie całościowo (na przestrzeni
wieków), należy jedynie prekursorska ikonografia Piotra Skargi opublikowana przez
Kazimierza Ożoga w 2012 roku.
Dziś do powyższej listy dołącza kolejny polski bohater narodowy – Jan Zamoyski
(1542-1605), kanclerz i hetman wielki koronny, humanista-mecenas, filolog i mówca, jeden z
najpotężniejszych wówczas ludzi w kraju. Stał u boku czterech królów polskich – Zygmunta
II Augusta, Henryka III Walezego, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Wspierał politykę
Batorego przeciwną Habsburgom i imperium otomańskiemu. Niezaprzeczalne były jego
wybitne zasługi dla Ojczyzny – zarówno na polu polityki, edukacji jak i kultury. Założył
prywatne miasto Zamość, zwane do dziś Padwą Północy, miastem idealnym na wzór włoski,
dla którego ufundował kolegiatę oraz Akademię. Hołdował wysokim ideałom moralnym.
Wielkim poważaniem Zamoyski cieszył się także za granicą. Był rektorem
Uniwersytetu w Padwie. Docenili go nie tylko padewczycy, lecz nawet sam senat wenecki.
Później wielu władców europejskich usiłowało go sobie zjednać, oferując liczne tytuły
książęce. Powszechnie szanowani filozofowie zapewniali Polaka o swej przyjaźni. Gloria,
jaką sobie wypracował, rosła bardzo szybko. Od czasów Jana Zamoyskiego, ród Zamoyskich
wszedł do pierwszego rzędu magnaterii, decydującej o losach całego państwa.
10-letnie badania naukowe przeprowadzałam w kraju i za granicą (Szwecja, Rosja,
Estonia, Łotwa, Litwa, Ukraina, Rumunia, Turcja, Grecja, Węgry, Austria, Czechy, Niemcy,
Szwajcaria,
Włochy, Francja, Portugalia, Anglia, Holandia, USA). Poruszana tematyka
oscylowała
wokół
plastyki,
heraldyki,
epigrafiki,
emblematyki,
kostiumologii
i
bronioznawstwa. Studia koncentrowały się jednak na gatunkach sztuki plastycznej –
malarstwie, rzeźbie, medalierstwie, miniaturze, tkaninie dekoracyjnej oraz grafice
1
we wszelkich jej technikach. Analizie podlegały dzieła do dziś istniejące, ale i te zaginione
czy celowo zniszczone lub niezrealizowane, zachowane jedynie w formie konceptu. Zebrane
obiekty charakteryzował zróżnicowany poziom artystyczny – ich autorami bywali zarówno
twórcy wybitni, jak i artyści lokalni. Praca wyjaśnia w istocie, w jaki sposób przez wieki
różnicowano prezentacje tej postaci – od renesansu do współczesności. Zasadniczo praca,
obejmująca łącznie 1104 stron, została ułożona chronologicznie i prezentuje w sumie 386
dużych ilustracji.
Pierwsza część ukazuje ikonografię bohatera powstałą za jego życia. Omawia
zagadnienie tytulatury i znaku heraldycznego, antropologii obrazu w ujęciu portretu
reprezentacyjnego. Włączona także została pasjonująca historia portretu z florenckiej Galerii
Uffizi, ukazana na tle europejskich kolekcji „degli uomini famosi”. Dodatkowo omówiona
została
kwestia
plastycznego
przedstawienia
faktu
historycznego,
wiarygodności
fizjonomicznej i kostiumologicznej wizerunku w świetle inwentarzy i relacji świadków.
Problematyka analizowana jest przez pryzmat filozofii, którą posiłkował się Jan Zamoyski
przy tworzeniu swego wizerunku, jak również przez sposób wyrażania idei za pomocą
propagandowego języka obrazu.
Druga część pracy to omówienie gloryfikacyjnej ikonografii odtwórczej. Powstała ona
już po śmierci Jana Zamoyskiego i realizowana była w kręgu mecenatu rodu Zamoyskich,
rodzin spokrewnionych oraz sztuki patriotyczno-narodowej. Sporo uwagi poświęcono tu
dziełom powstałym za granicą Polski w XVIII (m.in. pomnikowi padewskiemu) i w XIX
wieku na gruncie solidaryzmu narodowego artystów emigracyjnych. Zamknięciem dyskusji w
tym
dziale
tekstu
jest
istotny
aspekt
funkcjonowania
Matejkowych
schematów
kompozycyjnych w nowoczesnej ikonografii Jana Zamoyskiego.
Część trzecia – niewątpliwie jedna z najbardziej interesujących części dla teoretyków
sztuki – porusza problem typologii. Wyróżnione typy wizerunkowe i typy scen zbiorowych
omówione zostały względem topografii i czasu powstawania. Wykresy statystyczne wykazały
eskalację popularności określonych typów. Poruszyłam konieczne zagadnienie realizmu,
wiarygodności i autentyczności portretu, jego właściwej funkcji symbolicznej i wartości
artystycznej.
Nieodłącznym
elementem
opracowania
jest
katalog,
będący
zestawieniem
dokumentacyjnym – zawiera dokładne opisy i dane inwentarzowe wszystkich znanych
wizerunków Jana Zamoyskiego.
2
Samych pierwowzorów wizerunku Jana Zamoyskiego z epoki zachowało się niewiele.
Badania te miały jednak na celu wykazanie, jak na przestrzeni wieków artyści czerpali ze
spuścizny plastycznej, opartej na renesansowych fundamentach ikonograficznych. Punkt
ciężkości badań wyznaczały treści ideowe dzieł sztuki oparte zasadniczo na sferze
obywatelsko-politycznej i moralno-religijnej. Tezy te istotnie mieszczą się w problematyce
nowożytnej ikonografii władzy. Sztuka w kręgu elit politycznych i arystokracji często pełniła
funkcje narzędzia propagandy. Mimo wszystko, główną tezą pracy było jednak wykazanie, iż
ikonografia Jana Zamoyskiego zajmuje w sztuce polskiej i europejskiej niebagatelne miejsce i
jest wciąż obecna w twórczości.
3