Dlaczego w arto? - PolskaTurystyczna.pl

Dlaczego warto?
Chmielnik
to czterotysięczne miasteczko na Kielecczyźnie,
położone w sąsiedztwie Buska-Zdroju i Pińczowa,
niegdyś kojarzone ze smakowitą gęsią po staropolsku i uprawą chmielu, a dzisiaj z dynamicznym rozwojem gminy, agroturystyką nacechowaną iście staropolską gościnnością oraz pieczołowitą troską o pamiątki przeszłości. I ze sztetlem – miejscem świadomie wybranym przez społeczność żydowską do osiedlenia się, miejscem przyjaznym,
dobrym do życia i rozwoju w atmosferze wzajemnego poszanowania i przenikania się
dwóch kultur. Echa dawnej koegzystencji wybrzmiewają w Spotkaniach
z Kulturą Żydowską, organizowanych dorocznie od 2003 r., które
zyskały wiernych fanów w Polsce i za granicą.
Dziś atmosfera minionych wieków odżyła w Chmielniku z nową
dynamiką i w atrakcyjnej dla współczesnego turysty formule.
W zmieniającym swe oblicze na miarę Polski i Europy miasteczku
ponownie odrodził się sztetl, a dawna synagoga przeistoczyła się
w nowoczesny Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl”
im. Majera Małego.
1
podział funkcjonalny przestrzeni w synagodze
Czym jest
„współczesny sztetl”…
…i dlaczego odwiedzić go warto, a nawet trzeba?
W murach dawnej synagogi z XVIII w., starannie odrestaurowanej, z zachowaniem historycznych rozwiązań, powstała nowa jakość: interaktywne muzeum, które – wykorzystując
najnowocześniejsze techniki ekspozycyjne – zaprasza gości do nawiązania bezpośredniego
kontaktu z prezentowaną wystawą. Wizyta w muzeum nie jest zwykłym poznawaniem
historii tego miejsca oraz oglądaniem szeregu eksponatów i judaików. Jest za to swoistym
spacerem po przedwojennych uliczkach Chmielnika, jest fascynującą wyprawą w głąb nastroju i tradycji sztetla, w którym od stuleci żyli obok Polacy i Żydzi. Sztetla, którego nigdzie
już w Polsce nie ma, ponieważ miasteczka takie jak dawny Chmielnik zniszczyła II wojna
światowa i Holokaust.
babiniec (1 piętro)
przedsionek
„rynek”
„rynek”
„rynek”
szklana bima
sala konferencyjna
„rynek”
2
Dlaczego warto?
„Świętokrzyski sztetl”
3
4
Dlaczego warto?
Zgodnie z koncepcją Mirosława Nizio, twórcy projektu „Świętokrzyski Sztetl”, wizyta
w muzeum – dzięki rozmieszczonym wewnątrz multimedialnym mapom regionu, ekranom dotykowym, szybom holograficznym i ukrytym głośnikom – stanie się interaktywną
wędrówką przez historię Chmielnika od momentu pojawienia się w nim Żydów. Odwiedzający wystawę odniesie wrażenie, że znalazł się wśród osób handlujących na gwarnym
chmielnickim rynku czy w domu rodziny przygotowującej się do uroczystego szabatu.
Odrestaurowany budynek synagogi posiada dwie kondygnacje ekspozycyjne. Na parterze znajdują się: główna sala wystawowa z usytuowaną centralnie szklaną bimą, sala
konferencyjna i biblioteka multimedialna. Piętro zajmuje scena z widownią na antresoli
(na dawnym babińcu).
Atrakcją muzeum jest jedyna na świecie – a przez to absolutnie unikatowa – szklana
bima, pomyślana jako uwspółcześniona rekonstrukcja dawnej bimy, czyli miejsca do odczytywania Tory. W chmielnickim muzeum jest ona wykorzystywana do organizowania
recitali, minikoncerów oraz prezentacji. Ta misterna konstrukcja dzięki niepowtarzalnej
grze światła w szklanych elementach ogniskuje uwagę każdego z gości. Wpisana jest
w metalowy sześcian, symbolizujący dom otwarty na cztery strony świata.
Zrekonstruowany częściowo aron ha-kodesz, muzyka, odgłosy z codziennego życia
sztetla – bawiących się dzieci, ludnego targu, żydowskiej szkoły, opowieści i wspomnienia
płynące z ukrytych głośników, wreszcie pojawiające się w rytm kroków fotografie dawnych
mieszkańców i mapy przywołujące położenie oraz architekturę dawnych sztetli z Pińczowa, Chęcin, Działoszyc, Szydłowa…
Taki jest „Świętokrzyski Sztetl”.
Chmielnik to
modelowy przykład dyfuzji dwóch kultur:
polskiej i żydowskiej.
Pierwsza wzmianka o Chmielniku dotyczy przegranej przez rycerstwo polskie bitwy
z Tatarami w 1241 r. Prawa miejskie dla Chmielnika uzyskał w 1551 r. od króla Zygmunta
Augusta właściciel tych ziem Jan Oleśnicki.
Zarówno złożyciel miasta, jak i kolejni jego posiadacze byli zwolennikami reformacji.
W latach 80. XVI w. Chmielnik był jednym z najważniejszych ośrodków arianizmu w Małopolsce. To tu odbywały się synody, na które przybywali najważniejsi teologowie ariańscy.
Najstarszym zabytkiem miasta jest murowany kościół Świętej Trójcy (XVI w.). Obecny
barokowy kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
został wybudowany w XVIII w.
Chmielnik był zasiedlany przez Żydów
od XVII stulecia. W 1630 r. Krzysztof Gołuchowski, dziedzic miasteczka, wydał przywilej zezwalający im na zamieszkanie,
budowę bożnicy i szkoły oraz prowadzenie
handlu. Synagogę zbudowano w XVIII w.,
była trzecią pod względem wielkości na
Kielecczyźnie.
Do 1939 r. ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła 80% całej populacji
Chmielnika. Społeczność polską i żydowską łączyło codzienne sąsiedztwo i ożywione kontakty gospodarcze. Przez wieki
5
Kielce
w regionie
wzajemnie oddziaływały na siebie obie kultury, języki, obyczaje.
W 1941 r. rozpoczęła się zagłada chmielnickich Żydów, której pierwszym etapem było
powstanie getta, a poźniej jego likwidacja.
Szacuje się, że do marca 1943 r. Niemcy zabili lub deportowali do obozu Zagłady w Treblince ok. 13 tysięcy Żydów (mieszkających
w Chmielniku przed wojną oraz przesiedlonych
do tutejszego getta z innych miast).
Choć stolica regionu nigdy nie posiadała prawa de non tolerandis Judaeis, włodarze biskupiego miasta nie pozwalali Żydom się tu osiedlać.
Zaczęli napływać do Kielc dopiero po roku 1862, kiedy ukazał się dekret carski znoszący
dawne przywileje. W 1903 r. oddano do użytku synagogę wzorowaną na bożnicach wiedeńskiej i wrocławskiej. W okresie międzywojennym
Żydzi w znaczny sposób przyczynili się do rozwoju
ekonomicznego miasta. Ponadto w tym czasie zarejestrowano 28 różnych towarzystw (głównie dobroczynnych, wspierających różne grupy społeczne), co
świadczy o sporej aktywności żydowskiego środowiska. Przed wybuchem II wojny światowej w mieście
mieszkało około 20 tys. Żydów.
Chęciny
Działoszyce
Pierwsi Żydzi przybyli do Działoszyc w XVI w.
Wzrost ludności żydowskiej nastąpił po 1707 r. na
podstawie przywileju wydanego przez właściciela
miasta Jana Stradomskiego. W 1852 r. zbudowano
murowaną bożnicę w stylu neoklasycznym, uważaną za jedną z ciekawszych na ziemiach polskich.
W połowie lat 30. XX w. liczba ludności żydowskiej
wynosiła ponad 5 tys. osób, tj. około 75% wszystkich mieszkańców Działoszyc.
6
7
Żydzi
Pierwsze wzmianki o Żydach mieszkających w mieście pochodzą z lat 1564–65. Na podstawie przywileju króla Władysława
IV Wazy w 1638 r. wzniesiona została synagoga w stylu późnorenesansowym. Od 2. poł.
XIX w. większość tutejszej społeczności żydowskiej stanowili chasydzi. Według spisu
z 1925 r. chęcińska gmina dysponowała bożnicą, szkołą, sześcioma domami modlitw,
mykwą, przytułkiem dla starców i cmentarzem. W 1937 r. liczbę ludności żydowskiej
w Chęcinach określono na 3 200 osób.
Pierwsza wzmianka o ludności żydowskiej w tym mieście
pochodzi z 1576 r. W 1594 r. Żydzi otrzymali od właściciela
miasta Zygmunta Myszkowskiego dość szerokie
przywileje, nie tylko gospodarcze. Również następni włodarze odnosili się do tej społeczności
życzliwie. O szczególnej pozycji środowiska
żydowskiego świadczy fakt, że w latach 1673,
1674 i 1681 odbywały się w Pińczowie posiedzenia Sejmu Czterech Ziem, reprezentujacego
wszystkie gminy żydowskie z terenów Rzeczypospolitej. Pod koniec XIX w. przybyli do Pińczowa chasydzi. W 1937 r. gmina pińczowska
liczyła 3 700 Żydów.
Klasztor
na Świętym
Krzyżu
Perły regionu
Pińczów
Miejsce słynące w Polsce i poza jej granicami
z pobenedyktyńskiego zespołu klasztornego oraz
przechowywanych w nim relikwii Drzewa Krzyża
Świętego. Turyści i pielgrzymi mogą zwiedzić klasycystyczny kościół z XVIII w., kaplicę Oleśnickich,
a także kryptę grobową pod kościołem, w której znajdują się szczątki
benedyktynów oraz księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
Szydłów
Prawdopodobnie Żydzi osiedlali się w Szydłowie już na przełomie XIV i XV w. W 1588 r. otrzymali prawo handlu na jarmarkach. Synagoga – jedna z najstarszych w kraju – została wzniesiona w XVI w. w stylu
późnogotyckim. Przebudowano ją na początku XVII w., nadając gmachowi cechy renesansowe. W latach 30. XX w. szydłowska gmina żydowska liczyła 725 osób.
Jaskinia Raj
Jedna z najpiękniejszych jaskiń w Polsce. Przez
wieki natura stworzyła pod ziemią zapierający
dech w piersiach kompleks korytarzy i komnat przyozdobionych setkami stalagmitów,
stalaktytów, stalagnatów i pizoidów o różnorodnych kształtach i formach. Przy wejściu
do jaskini można obejrzeć wystawę muzealną z odtworzonym obozowiskiem rodziny
neandertalskiej oraz szczątkami mamuta i nosorożca włochatego.
8
9
Jest symbolem Chęcin i jedną z największych
atrakcji turystycznych regionu. Zamek królewski został wzniesiony pod koniec XIII w.,
za czasów panowania Władysława Łokietka.
W połowie XIV w. został rozbudowany przez
Kazimierza Wielkiego i uchodził za jedną z najpotężniejszych polskich warowni. Na zamku
odbywały się zjazdy rycerstwa, tu także podejmowane były ważne decyzje państwowe.
np. latem turystów przyciąga labirynt wykonany na polu kukurydzy lub konopi, który
można przejść, posługując się specjalną mapką. Od 2000 r. istnieje tu jedyna w Polsce
hodowla bizonów amerykańskich.
Park Etnograficzny
w Tokarni
Na terenie skansenu o powierzchni 65 ha znajduje
się kilkadziesiąt zabytków budownictwa wiejskiego
i małomiasteczkowego z różnych zakątków Kielecczyzny. Wszystkie obiekty są wyposażone w typowe meble i narzędzia codziennego użytku. W Tokarni organizowane są cykliczne
imprezy folklorystyczne, związane z charakterem parku etnograficznego.
Sanktuarium maryjne
w Piotrkowicach
Cel licznie przybywających do Piotrkowic turystów i pielgrzymów stanowi późnorenesansowy kościół z sanktuarium Matki Bożej Loretańskiej – patronki młodych małżeństw i kobiet
oczekujących potomstwa – wraz z klasztornym
zespołem pobernardyńskim, obecnie zajmowanym przez karmelitów bosych.
W miejscowości znajduje się także dawny
klasycystyczny zespół pałacowy rodu Tarnowskich z pawilonami, znany jako Tarnoskała,
znajdujący się w otoczeniu parku krajobrazowego z końca XVIII w. Hrabia Stanisław Tarnowski zbudował te obiekty dla swojego chorowitego syna ze względu na panujący w okolicy
mikroklimat – dziś mieści się tu m.in. szkoła.
Zespół pałacowy
w Kurozwękach
Pałac w Kurozwękach powstał w 2. poł. XIV w. i przez kolejne stulecia nabrał cech śred­
niowiecznych, gotyckich i późnoklasycystycznych. Obecni właściciele pałacu – rodzina
Popielów – wyremontowali budynek i przygotowali dla odwiedzających liczne atrakcje,
10
Perły regionu
Zamek
w Chęcinach
11
Dojazd do Chmielnika
Chmielnik znajduje się na skrzyżowaniu tras: nr 73 Kielce – Tarnów oraz Staszów – Jędrzejów, pomiędzy Kielcami a Buskiem-Zdrojem, w odległości 35 km na południe od Kielc.
Informacje praktyczne
Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl” im. Majera Małego
ul. Wspólna 13; 26-020 Chmielnik
czynne: wt.–nd. 10.00–18.00
tel.: +48 41 354 24 12 (wewn. 106, 107)
e-mail: [email protected]
http://swietokrzyskisztetl.pl
Noclegi i gastronomia
Hotel i restauracja Jutrzenka
ul. Kielecka 60; 26-020 Chmielnik
tel.: +48 41 354 17 79, 600 720 467
Hotel Gromada
ul. Waryńskiego 10; 28-100 Busko-Zdrój
tel.: +48 41 378 30 01
http://www.hotelgromada.busko.com.pl
Restauracja Cymes
ul. Rynek 20; 26-020 Chmielnik
tel.: +48 796 690 060, 601 592 203
http://www.cymeschmielnik.pl
Restauracja Staropolska
ul. 1 Maja 15; 26-020 Chmielnik
tel.: +48 41 354 22 18
12