„O glebie i wodzie”- scenariusz zajęć dla klas I-III

Muzeum
Pałacu Króla
Jana III
w Wilanowie
Wilanowskie laboratorium przyrody
„O glebie i wodzie”
Konspekt lekcji dla klas I–III szkoły podstawowej
Temat: Wilanowskie laboratorium przyrody „O glebie i wodzie”
Klasy: I–III szkoły podstawowej
Czas trwania: 1,5 godz.
Miejsce: Ogrody Wilanowa
Scenariusz przeznaczony jest do lekcji prowadzonych w historycznych założeniach ogrodowych
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Muzeum udostępnia pomysły na przeprowadzenie
lekcji, wstęp teoretyczny, karty pracy oraz załączniki. Pomoce dydaktyczne należy przygotować we
własnym zakresie. Uczestnicy zajęć zobowiązani są do przestrzegania zasad i regulaminu
zwiedzania parku.
Cele ogólne zajęć:
−
pogłębianie zainteresowań przyrodniczych,
−
rozwijanie umiejętności prowadzenia obserwacji przyrodniczych,
−
zapoznanie z mikroorganizmami glebowymi i wodnymi zamieszkującymi ogrody wilanowskie
oraz rolą, jaką pełnią w przyrodzie,
−
uwrażliwianie na problemy zanieczyszczeń gleby i wody oraz konieczność ochrony i dbania o
środowisko,
−
poznanie budowy i właściwości gleby,
−
zrozumienie znaczenia wody dla ludzi, zwierząt i roślin,
−
kształtowanie umiejętności pracy zespołowej.
Cele szczegółowe:
Uczestnik po zajęciach:
−
wie, jak powstaje i z czego zbudowana jest gleba,
−
zna co najmniej 4 organizmy żyjące w glebie,
−
potrafi wyjaśnić, jaka jest rola organizmów glebowych i jak wpływają one na obieg materii w
przyrodzie,
−
potrafi wymienić 3 stany skupienia wody oraz zobrazować obieg wody w przyrodzie,
−
zna co najmniej 4 organizmy wodne,
−
wie, jaka część wody na Ziemi to woda pitna oraz rozumie znaczenie, jakie ma woda dla życia
na Ziemi,
−
podnosi swoje kompetencje i kwalifikacje w obserwowaniu przyrody z wykorzystaniem
wszystkich zmysłów,
−
staje się bardziej wrażliwy na zagrożenia związane z zanieczyszczeniami środowiska i
kształtuje w sobie postawę proekologiczną.
Metody pracy:
−
rozmowa kierowana,
−
burza mózgów,
−
pogadanka,
−
obserwacja,
−
zadania manualne,
−
doświadczenia,
−
praca w grupach,
−
zabawy ruchowe.
Pomoce edukacyjne (w zależności od wybranych ćwiczeń):
−
atlasy do oznaczania bezkręgowców,
−
zdjęcia, ryciny organizmów wodnych i glebowych,
−
karty pracy (karty brązowe są poświęcone tematyce związanej z glebą, niebieskie natomiast
są związane z wodą; na każdej karcie znajduje się tytuł zadania),
−
słoiczki,
−
plastikowe kubeczki/szklanka,
−
butelka z wodą,
−
banki mydlane,
−
zestaw do wykonania profilu glebowego (kamyczki, brokat, piasek, gleba, suche liście),
−
notatniki i ołówki,
−
lupy,
−
nożyczki,
−
samoprzylepne listki,
−
szkiełko podstawowe (szklana płytka).
Przebieg zajęć:
Zabawy, ćwiczenia i doświadczenia można wybrać dowolnie, w miarę możliwości zdobycia
potrzebnych materiałów dydaktycznych i czasu, optymalny czas trwania zajęć to 1,5 godz. Lekcję
można podzielić na dwie części (o glebie i o wodzie). Zajęcia będą prowadzone w ogrodach
wilanowskich. Krótki wstęp teoretyczny znajduje się w załączniku 1. Mapa z przykładową trasą
wycieczki znajduje się w załączniku 6.
1. Ogród – np. ławeczki przy Oranżerii. Zajęcia zaczynamy od krótkiego wstępu teoretycznego.
Pytamy dzieci o to, czym jest gleba i jak jest zbudowana (burza mózgów). Do tego celu
możemy wykorzystać kartę pracy i ćwiczenie „Z czego składa się gleba”. Można również
przygotować własny profil glebowy w słoiczku (na dno słoiczka sypiemy grubsze kamienie,
następnie coraz drobniejsze, na wierzchu sypiemy piasek i np. suche liście, materiały należy
przygotować wcześniej). Najlepiej przyrównać budowę gleby do tortu wielowarstwowego,
dzięki czemu dzieciom będzie łatwo zapamiętać warstwową budowę gleby: tort składa się z
kilku warstw. Na samym dole najczęściej znajduje się biszkopt i podobnie w profilu glebowym
warstwa znajdująca się na dole to zawsze skała macierzysta. Tak jak w torcie na biszkopcie
mamy puszysty krem, tak w profilu glebowym występuje warstwa wzbogacenia, następnie
kolejna warstwa w torcie to ciasto, w profilu to warstwa wymywania. Kolejna warstwa tortu
to dżem, czyli nasza warstwa próchnicy, a na samej górze mamy pięknie przystrojenie tortu
mnóstwem różnych smakołyków – w glebie mamy ściółkę. Warto zadawać dzieciom pytania
pomocnicze: skąd wzięła się nazwa „warstwa wzbogacenia”? Czy ta warstwa zarabia
pieniądze, wzbogaca się? Poziom ten powstaje na skutek wmywania składników wymytych z
poziomu wymywania. Co takiego wymywa się nam z tego poziomu? A dlaczego mówimy o
warstwie próchnicznej? Z czym kojarzy się nam próchnica [zęby, drewno], a jest to właśnie
warstwa zawierająca dobrze rozłożoną substancję organiczną, czyli rozłożone resztki
obumarłych roślin i zwierząt. Ściółka utworzona jest z opadłych liści, nasion, piór, sierści,
odchodów zwierzęcych. Dlaczego nazywa się ściółką? Bo wyścieła np. dno lasu. Załącznik 2.
2. Park angielski (północny). Jak powstaje gleba? Aby to wyjaśnić, możemy posłużyć się
ćwiczeniem z karty pracy „Jak powstaje gleba”. Omawiamy proces powstawania gleby, na
koniec dzieci wykonują rysunek ostatniego stadium powstawania gleby. Asfaltowe alejki
mogą posłużyć do łatwego zobrazowania dzieciom powstawania gleby. Asfalt służy jako
imitacja skały macierzystej. Wyjaśniamy, co dzieje się z taką skałą, zanim przekształci się ona
w glebę. Dobrze znaleźć fragment asfaltu rozłupany przez korzenie drzew, dziury w asfalcie z
trawą itd. Omawiamy, jakie czynniki prowadzą do stopniowego rozpadu takiej skały (woda,
wiatr, rośliny). Dzieci za pomocą lup na danym odcinku ścieżki wyszukują uszkodzenia asfaltu
i próbują odgadnąć, czym mogły one zostać spowodowane.
3. Park angielski (północny). Funkcje gleby. Rozpoczynamy dyskusję na temat funkcji gleby.
Skupiamy się na produkcyjnej funkcji gleby: dzięki niej mamy co jeść. Możemy również
wspomnieć o tym, że różne rośliny lubią różne rodzaje gleby. Przy okazji omawiania roślin
dobrą zabawą będzie gra w zielone. Najpierw dzieci dostają listki z samoprzylepnego papieru,
które naklejają na ubranie. Następnie siadają w kręgu i każdy z uczestników zabawy
wypowiada rymowankę: „Grasz w zielone?”. Następna osoba odpowiada „Gram!”, „Masz
zielone?”, „Mam!”, „Zielony listek i zielone...”. Dzieci podają dowolną roślinę, która jest dla
człowieka bardzo ważna: np. drzewo, bo daje nam tlen; zioła – kosmetyki, medycyna; ogórek,
ziemniak itd. – jedzenie. Pomysły nie mogą się powtarzać.
4. Pompownia. Gleba jako środowisko życia. Przydatna tu będzie karta pracy z organizmami
glebowymi „Gleba pełna życia”. Zadanie będzie miało na celu poznanie organizmów żyjących
w glebie. Zabawa odbywa się w formie zagadki. Ochotnicy losują koperty z zagadką i czytają
na głos. Przy odrobinie szczęścia może uda się znaleźć część tych organizmów np. pod
kamieniami i obejrzeć je z bliska za pomocą lup. Załącznik 3
5. Oś główna. Obieg materii. Do zadania przydatna będzie karta pracy „Obieg materii”.
Tłumaczymy dzieciom, że nic w przyrodzie nie ginie, a jedynie się nieustannie przekształca.
Zabawa ruchowa: dzieci ustawiamy w rzędzie, najlepiej od najmniejszego do największego,
część dzieci kuca, inne lekko uginają kolana, a na końcu mocno wyciągają ręce w górę, tak by
powstała nam fala. Dzieci na początku są ziarenkami, następnie siewkami i w końcu
dorosłymi roślinami, i fala się powoli odwraca, dzieci z końca zaczynają kucać, a te z początku
się prostują (ziarna kiełkują i rosną, dorosłe rośliny więdną, obumierają) i tak kilka razy. To
łatwo zobrazuje, że cały cykl obiegu materii nieustannie się powtarza, a z obumarłych roślin
powstaje gleba, na której mogą rosnąć nowe rośliny.
6. Park angielsko-chiński. Poznanie roli organizmów glebowych. Do tego ćwiczenia
wykorzystujemy kartę pracy „Rola organizmów glebowych”. Najlepszym przykładem będzie
tutaj dżdżownica. Omawiamy ważną rolę dżdżownicy w środowisku, a następnie
podejmujemy zabawę ruchową w dżdżownicę. Zabawę najlepiej przeprowadzić w miejscu,
gdzie znajduje się dużo drzew i krzewów. Na hasło „słońce” dzieci dżdżownice chowają się,
na hasło „deszcz” dzieci wychodzą i trzymając się za ręce, tworzą dżdżownicę, próbują
naśladować ruchy dżdżownicy i wypowiadają rymowankę: „Dżdżownica, co wyszła na ziemię
po burzy, zobaczyła niebo odbite w kałuży”. Można również ustawić dzieci w dwa rzędy,
tworząc dwie dżdżownice, i zorganizować wyścig dwóch dżdżownic. Zadanie będzie polegało
na tym, by stworzyć tunel, osoba stojąca na przedzie ucieka przez tunel na koniec, i tak mają
przejść wszyscy. Rząd, w którym dzieci wykonają ćwiczenie szybciej, wygrywa.
7. Staw południowy. Woda źródłem życia. Rozpoczynamy dyskusję na temat funkcji wody.
Wykonujemy ćwiczenie z karty pracy „Woda źródłem życia”. Aby uświadomić dzieciom, jak
mało zasobów wody jesteśmy w stanie wykorzystać, wycinamy pasek o długości 20 cm (co
będzie stanowiło całość naszych zasobów wodnych na Ziemi), odcinamy największy
fragment, który stanowią wody słone, następnie, kolejny pasek obrazujący wodę zawartą w
lodowcach. Zostaje nam ostatni najmniejszy paseczek, który obrazuje zasoby wody słodkiej
dostępnej dla człowieka. Mówimy, dlaczego tak ważne jest oszczędzanie wody. Załącznik 4.
8. Staw południowy (ławeczki). Właściwości wody. Do tego zadania przydatna będzie butelka
wody i kubeczki. Zadaniem dzieci będzie opisać kolor, zapach i smak wody (jaki może być
smak wody, możemy nalać do kilku kubeczków wodę bez niczego, do kilku dodać szczyptę
soli, do następnych troszeczkę cukru). Co to jest stan skupienia? Jakie mamy stany skupienia
wody? Od czego zależy stan skupienia wody? Tu warto wykonać proste doświadczenia. Przy
ładnej pogodzie wystawiamy na słońce butelkę wypełnioną do połowy wodą – na ściankach
powinna osadzić się para. Na kartkę papieru można nanieść kilka kropel, po chwili kartka
wysycha, co stało się z wodą? Czy ławo jest utrzymać wodę w dłoniach? Jaki kształt przybiera
woda w stanie ciekłym, a jaki w stanie stałym? Możemy również pokazać dzieciom, jakie inne
właściwości posiada woda. Na szkiełko nakrapiamy krople wody i nakładamy (szkiełkiem do
dołu, kroplą do góry) na kartkę papieru z napisami. Jak teraz widać napisy, czy się
powiększyły? Załącznik 5
9. Kaskada na Potoku Służewieckim. Obieg wody. Do tego zagadnienia przydatna będzie karta
pracy „Niezwykłe przygody kropelki wody”. W celu lepszego zobrazowania obiegu wody
możemy wykorzystać bańki mydlane. Bańka może symbolizować chmurę, pęknięta bańka
opad deszczu. Można również nalać wodę na spodek, nałożyć na to szklankę i obserwować,
co się będzie działo – woda na spodku to nasze jezioro, dno szklanki to niebo, obserwujemy,
jak zbiera się para wodna (chmury), a następnie się skrapla, podobnie jak to dzieje się w
przypadku deszczu.
10. Kaskada na Potoku Służewieckim. Deszcz. Pytamy, jak powstaje deszcz. Dzieci powinny
zapamiętać po poprzednim zadaniu z obiegiem wody. Wykonujemy deszczową zabawę. Na
umówiony znak dzieci będą naśladowały różne dźwięki podczas deszczu – element
onomatopeiczny, np. jeżeli prowadzący zajęcia stuknie w drzewo, dzieci stukają się w kostki
(lekki deszczyk puk, puk, puk), jeżeli nauczyciel klaśnie w dłonie, dzieci klaszczą dłońmi o uda
(kap, kap, kap), szuranie dłonią o dłoń (szu, szu, szu), klaskanie dłońmi nad głową (ulewa
chlup, chlup, chlup).
11. Ławeczki nad Jeziorem Wilanowskim. Znaczenie wody. Omawiamy ważną rolę wody, jaką
pełni ona w przyrodzie: stanowi środowisko życia wielu organizmów, przyczynia się do
tworzenia gleby, jest głównym składnikiem organizmów, np. ciało dorosłego człowieka w ok.
65% składa się z wody, a meduzy aż w 95%, czyli większą część tych organizmów tworzy
woda. Woda jest niezbędna do życia. Pytamy dzieci, do czego ludzie wykorzystują wodę.
Zabawa ruchowa – kalambury. Ustawiamy dzieci w kółku i każde po kolei pokazuje czynność,
do której potrzebna jest nam woda. Uczymy dzieci rymowanki „Czy to w chmurze gdzieś
wysoko, czy cieknąca z kranu do picia, albo w kostce lodu zamknięta, bez wody nie byłoby
życia”.
12. Jezioro Wilanowskie. Organizmy wodne. Do tego zadania wykorzystujemy kartę pracy z
organizmami wodnymi. Opowiadamy o gatunkach zamieszkujących wilanowskie jezioro,
pytamy dzieci o to, jak przystosowane są organizmy do życia w wodzie (płetwy i skrzela, ciało
pokryte śluzem, opływowy kształt ciała u ryb, błony pomiędzy palcami u żab i ssaków
związanych ze środowiskiem wodnym, np. wydra i bóbr, u tych zwierząt zaciskanie otworów
usznych podczas nurkowania, gruczoł kuprowy u ptaków wodnych służący do natłuszczania
piór, chroniącego pióra przed zawilgoceniem, specjalna budowa roślin – komory powietrzne
ułatwiają roślinom unoszenie się na wodzie i utrzymywanie pozycji pionowej pod wodą.
Możemy przyrównać je do tych zamieszkujących glebę. Porównujemy, jak poruszają się
organizmy wodne i glebowe, prosimy dzieci, żeby zademonstrowały takie ruchy.
Opowiadamy o chruściku (karta pracy „Chruścikowa zakładka”), opowiadamy, z czego składa
się domek larwy chruścika (może uda się go wypatrzeć w wodach jeziora?). Zakładkę do
książki wygodniej wykonać w szkole, natomiast podczas spaceru można zebrać materiały do
wyklejenia domku larwy chruścika (np. patyczki, liście, piasek).
13. Ogród barokowy. Podsumowanie. Pytamy dzieci o funkcje wody i gleby. Wspólnie
zastawiamy się, jakie byłyby skutki, gdyby zabrakło wody. Zastanawiamy się nad tym, jak
możemy chronić glebę i wodę (np. oszczędzanie wody, dokręcanie kranu itd.).
Wybrane pozycje z literatury
•
E.P. Solomon, L.R. Berg, D.W. Martin, C.A. Villee, Biologia, Oficyna Wydawnicza Multico,
Warszawa 1996.
•
www.gridw.pl/globe/images/stories/doc/konf2008/Gleba.pdf
ZAŁĄCZNIK 1
Wstęp teoretyczny:
Gleba jest niezbędnym, odnawialnym zasobem środowiska. Jest środowiskiem życia olbrzymiej liczby
organizmów oraz odpowiada za prawidłowe krążenie materii w przyrodzie. Dzięki jej istnieniu
możliwe jest życie na Ziemi, zapewnia nam ona pożywienie, daje ciągłość łańcuchom pokarmowym,
magazynuje wodę.
Rola gleby w przyrodzie i gospodarce:
−
retencyjna – zbiornik retencyjny zasobów wodnych, gromadzi wody powierzchniowe
niezbędne do życia roślin;
−
produkcyjna – produkcja żywności, materiałów wykorzystywanych w budownictwie i życiu
codziennym;
−
sanitarna – rozkład martwej materii organicznej;
−
filtracyjna – naturalny filtr pochłaniający substancje toksyczne.
Budowa gleby:
W glebie możemy wyróżnić 3 fazy:
−
stała – cząstki mineralne i organiczne;
−
ciekła – roztwór glebowy, czyli woda i rozpuszczone w niej związki mineralne;
−
gazowa – powietrze i para wodna.
Woda jest niezbędna do życia ludziom, zwierzętom i roślinom. Znajduje się w każdym organizmie,
umożliwia prawidłowe funkcjonowanie, bierze udział w procesach życiowych.
Ciekawostki:
−
Ciało meduzy składa się w 95% z wody, a ciało człowieka w przybliżeniu w 65%.
−
Codziennie ubywa nam z organizmu ok. 2,5 l wody, dlatego tak ważne jest stałe uzupełnianie.
−
Woda stanowi 75% powierzchni Ziemi, niestety zasoby wodne są wyczerpywalne. Woda
słodka stanowi 2,8% całych zasobów wodnych (większość zawarta w lodowcach), nadająca
się przez nas do wykorzystania stanowi jedynie 0,7%, dlatego tak ważne jest oszczędne
gospodarowanie wodą.
ZAŁĄCZNIK 2
1. Ściółka
2. Próchnica
3. Poziom wymywania
4. Poziom wzbogacenia
5. Skała macierzysta
ZAŁĄCZNIK 3
ZAGADKA NR 1
Dasz mu sera na pierogi? Może Ci pokaże rogi.
Na jednej nodze snuje bez marudzenia, szuka roślin do zjedzenia.
ZAGADKA NR 2
Spulchnia ziemię, to nie wróg. Mieszka w ziemi, nie ma nóg.
W ziemi pełznie, w ziemi drzemie, stale żuje tylko ziemię.
ZAGADKA NR 3
Choć są malutkie, to pracowite. Ciągle wędrują po leśnych
ścieżkach. Z drobnych igiełek budują pałac, w którym ich tysiąc naraz
zamieszka.
ZAGADKA NR 4
Co brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie? To na pewno wszyscy wiecie,
ale jak się nazywa tego chrząszcza dziecię?
ZAGADKA NR 5
Kto to taki? Pewnie wiecie, choć nie rybak – łapie w sieci.
Siedzi w kącie – pilnie słucha, czy mu w sieć nie wpadła mucha.
ZAGADKA NR 6
Zanim ją wpuścisz na pokoje, lepiej niech wytrze buciki swoje.
Wszystkim wiadomo, skąd całe zło, otóż ta pani nóżek ma… sto!
ZAGADKA NR 7
Dzieckiem jestem sprężyka, a nazwa moja pochodzi od drucika.
ZAGADKA NR 8
Cóż to za jegomość taki? Ma gładkie futerko i lubi pędraki. Bardzo
pożyteczny, choć nie zawsze grzeczny. Pomyśl, zgadniesz wnet, że to
czarny…
ZAGADKA NR 9
Brązowe czapeczki, rosną w leśnym runie. Spytaj mamę, czy są dobre,
nim je do koszyka wsuniesz.
ODPOWIEDZI:
1. ślimak; 2. dżdżownica; 3. mrówka; 4. pędrak (larwa chrząszcza); 5. pająk; 6. stonoga;
7. drutowiec; 8. kret; 9. grzyb
ZAŁĄCZNIK 4
ZAŁĄCZNIK 5
ZAŁĄCZNIK 6