Katarzyna Granops KOBIECE PISANIE ZAGŁADY

Katarzyna Granops KOBIECE PISANIE ZAGŁADY

Katarzyna Granops
KOBIECE PISANIE ZAGŁADY – PERSPEKTYWA ŻYDÓWEK
Esej o pracy
Tematyka mojej pracy magisterskiej pod tytułem Kobiece pisanie Zagłady – perspektywa
Żydówek oscyluje wokół problematyki specyficznie kobiecego przeżycia Shoah. Feministyczna
perspektywa w badaniach nad Zagładą Żydów jest nurtem stosunkowo nowym, we
wcześniejszych publikacjach dotyczących Shoah doszło – jak zauważyła Aleksandra
Ubertowska – ,,do wręcz retorycznego zawłaszczenia kobiecości”1, a ikoną symbolizującą
pamięć o Zagładzie stał się w wymiarze międzynarodowym ,,ocalony z Holokaustu”2. O ile na
Zachodzie ukazało się już wiele publikacji z tego zakresu 3, w Polsce ten nurt badawczy nadal
jest stosunkowo słabo opracowany. Moja praca stanowi pierwszą w języku polskim tak obszerną
rozprawę, która omawia tematykę kobiecego przeżycia Shoah z perspektywy literaturoznawczej.
Celem mojej pracy nie było bowiem analizowanie doświadczeń związanych z pobytem
w gettach pod kątem przeżyć właściwych jedynie kobietom (np. menstruacja, ciąża,
macierzyństwo, poród, strach przed prześladowaniem seksualnym) czy strategii przetrwania
stosowanych przez kobiety w warunkach obozowych4, lecz zbadanie kobiecych autobiografii
dotyczących Shoah pod kątem literaturoznawczym. Moją perspektywą w badaniach dotyczących
dzieł literackich była krytyka feministyczna. Do tej pory powstało jedynie kilka artykułów
w języku polskim uwzględniających to podejście badawcze (przede wszystkim autorstwa
1
A. Ubertowska, Kobiece ,,strategie przetrwania” w piśmiennictwie o Holokauście (z perspektywy
literaturoznawcy), [w:] Ślady obecności, pod. red. Sławomira Buryły i Aliny Molisak, Kraków 2010, s. 319-320.
2
S. Lilian Kremer zauważyła, że zarówno historiografia, jak i krytyka literacka dotycząca Shoah mają charakter
,,męskocentryczny” (male-centred), uprzywilejowują męskie doświadczenie Zagłady, uznając je za wzorzec
uniwersalny, przez co kobiece doświadczenie Zagłady spychane jest na peryferie, albo nawet jest niedostrzegane.
S. Lilian Kremer, Women’s Holocaust Writing: Memory and Imagination, London 2001, s. 5.
3
Obszerna bibliografia tekstów przede wszystkim anglojęzycznych również znajduje się w publikacji: J. StöckerSobelman,, Kobiety Holokaustu. Feministyczna perspektywa w badaniach nad Shoah Kazus KL AuschwitzBirkenau, Warszawa 2012.s. 145-152.
4
Omówienie tych zagadnień w języku polskim znajduje się w wyżej wymienionej publikacji.
Ubertowskiej5) i moja praca powstała z poczucia, iż zagadnienie to wymaga szerszego
omówienia.
Ubertowska zauważyła, że w większości powstałych dotąd tekstów poruszających
problem Shoah z feministycznej perspektywy brakuje badań skupiających się na tym, w jakim
stopniu autowizerunek kobiet piszących o Zagładzie jest efektem uwewnętrznienia
stereotypowych wyobrażeń kobiecości i męskości, nie ma również wielu omówień dotyczących
tego, czy kobiety w tekstach opisujących Shoah mogły stworzyć własną poetykę, czy też sięgały
do zastanych wzorców; rozprawy te charakteryzują się także brakiem śladów pogłębionej
świadomości feministycznej i odwołań do feministycznej teorii6. W swojej pracy podjęłam próbę
omówienia tych aspektów.
Trzy pierwsze rozdziały mojej pracy skupiały się na analizie następującej kwestii: jaki
wpływ na doświadczenie Shoah miał dla autorek wspomnień autobiograficznych sam fakt
bycia kobietami, a więc interesowały mnie nie tylko specyficznie kobiece doświadczenia, ale
też to, jak opresywność patriarchalnej kultury oddziaływała dodatkowo na kobiety-Żydówki oraz
to, jaki wpływ na ich decyzje i poczucie własnej tożsamości miały cechy i zachowania
stereotypowo przypisywane kobietom. Analizując wspomnienia kobiet z czasów Shoah, starałam
się dociec, czy w tamtych czasach stereotypowy gender był możliwy, lub też odwrotnie: czy
kobiety potrafiły i chciały uwolnić się od tak rozumianej płci kulturowej, czy też przeciwnie –
wręcz walczyły o jej zachowanie.
Próbując znaleźć odpowiedź na te pytania, nawiązywałam do wielu klasycznych tekstów
feministycznych, zawierających ogólne wnioski dotyczące kultury patriarchalnej. Wyszłam
z założenia, że skoro Zagładę – jak stwierdził Zygmunt Bauman – obmyślono i przeprowadzono
w nowoczesnym, racjonalnym społeczeństwie, ,,w szczytowej fazie rozkwitu naszej kultury”7
i w związku z tym ,,Zagłada jest problemem społeczeństwa, tej kultury i tej cywilizacji” 8, to
w czasie Shoah mechanizmy charakterystyczne dla patriarchatu także nie zniknęły, jako że są
częścią kultury, która stworzyła plan unicestwienia Żydów. Interesowało mnie zatem, jaki
wpływ miała klasyczna triada wymogów patriarchatu opisana przez Kate Millet – na którą
5
Zob. A. Ubertowska, Kobiece strategie przetrwania…s. 317-335 oraz A. Ubertowska, ,,Pisałam sercem i krwią”.
Poetyka kobiecych autobiografii holokaustowych. ,,Ruch Literacki” 2008, nr 6. s. 617-630, A. Ubertowska,
,,Niewidzialne świadectwa”. Perspektywa feministyczna w badaniach nad literaturą Holokaustu, ,,Teksty Drugie”
2009, nr 4.
6
A. Ubertowska, ,,Niewidzialne świadectwa”…, s. 216-217.
7
Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, tłum. T. Kunz, Kraków 2009, s.13.
8
Ibidem.
składają się status, czyli ,,usankcjonowanie przesądu o męskiej wyższości”, temperament, czyli
,,formułowanie ludzkiej osobowości na modłę stereotypowych wzorców płciowych” oraz rola
płciowa, która ,,ustanawia harmonijny i skomplikowany kod zachowań, gestów i postaw obu
płci”9 – na życie kobiet-Żydówek podczas Shoah. Starałam się opisać, w jaki sposób
,,przekonanie o męskiej wyższości” stanowiło dodatkowe źródło opresji dla kobiet pochodzenia
żydowskiego; istotne było dla mnie również to, w jaki sposób w czasie eksterminacji Żydów
były realizowane klasyczne normy płciowe.
Interesowało mnie także ,,formułowanie ludzkiej osobowości na modłę stereotypowych
wzorców płciowych”, a więc to, jak autorki omawianych przeze mnie autobiografii postrzegały
same siebie i czy uważały stereotypy związane z wyznaczonymi przez kulturę wzorcami
płciowymi również za konstytutywne elementy własnego ,,ja”. Jak stwierdziła Judith Butler,
,,kulturowa płeć okazuje się performatywna – to jest konstytuująca tożsamość, którą sama
jakoby jest. W tym sensie kulturowa płeć jest zawsze czynnością, lecz nie czynnością podmiotu,
który miałby poprzedzać swój czyn”10. Kierując się tą myślą, wyszłam z założenia, że tożsamość
danej osoby często jest zależna od narzuconych jej ,,z góry” cech związanych z kulturową płcią
– w czasie Shoah wiele osób walczyło o to, by zachować cechy przypisane ich płci genderowo,
gdyż stanowiły element tego, co uważały za swoją tożsamość. Wątek ten często pojawiał się
w pierwszych trzech rozdziałach mojej pracy.
W ostatnim rozdziale pracy skupiłam się na poetyce omawianych wspomnień, a więc
podjęłam próbę charakteryzacji strategii narracyjnej pisarek, które przeżyły Shoah.
Udowadniałam, że autobiografie kobiet różnią się od narracji mężczyzn ocalałych z Zagłady,
gdyż w ich wspomnieniach zostało przedstawione, jaki wpływ miał ,,kobiecy los” na
doświadczenie Shoah; te dwa czynniki – bycia Żydówką i bycia kobietą – są ze sobą
bezpośrednio splecione i wpływają na siebie nawzajem. Jest to widoczne zarówno na poziomie
opisywanych doświadczeń, ,,które nie mogłyby dotyczyć mężczyzn”, jak i na poziomie języka –
,,subwersywnego w ramach pola subwersywności”11, gdyż zostało bezpośrednio oddane w nim
doświadczenie kobiety-Żydówki oraz kobiety-pisarki, postrzegającej rzeczywistość w sposób
inny niż mężczyźni.
9
K. Millet, Teoria polityki płciowej, [w:] Nikt nie rodzi się kobietą, przeł. i red. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 6162.
10
J. Butler, Uwikłani w płeć, tłum. K. Krasuska, wstęp O. Tokarczuk, Warszawa 2008, s. 80.
11
Zob. I. Iwasiów, Powieść w obiegach. Lata osiemdziesiąte i kontynuacje, [w:] Prywatne/publiczne. Gatunki
pisarstwa kobiecego, pod red. I. Iwasiów, Szczecin 2008, s. 175-176.
Jako cechy charakterystyczne dla kobiecego pisania wymieniłam: specyficzne podejście
do ironii, która często nawiązywała do umowności i stereotypowości ról płciowych (udawanie
,,głupiutkiej” dziewczyny, by stać się mniej groźną w oczach wroga i zwiększyć swoje szanse na
przeżycie), częste podkreślanie opozycji miasto – natura, gdzie miasto jawiło się jako przestrzeń
niebezpieczna, a tereny wiejskie jako miejsca oderwane od zewnętrznych niebezpieczeństw,
nawiązywanie do wzorca sagi rodzinnej; pisałam także o szczególnym zwracaniu uwagi na
drobiazgi i podkreślanie roli rzeczy estetycznych w życiu człowieka. Jednakże jako główne
cechy kobiecej narracji wymieniłam: manewr fokalizacji oraz pisanie jako pracę żałoby i to te
zagadnienia omówiłam szczegółowo w podrozdziałach ostatniej części mojej rozprawy.
W całej pracy odwoływałam się także do pojęć ,,sytuacji granicznej” oraz
,,doświadczenia granicznego”. Przywołując klasyczne rozumienia tych terminów, począwszy od
Jasperowskich, wykazałam, że ze wszystkich badaczy zajmujących się tą tematyką najbliższy mi
jest Dominick LaCapra, gdyż filozof ten połączył doświadczenie graniczne z zaczerpniętym od
Freuda pojęciami żałoby i melancholii, które są szczególnie istotne w analizowaniu zarówno
traumatycznych wspomnień kobiet, jak i technik narracyjnych wykorzystanych w ich opisaniu
(pisanie jako żałoba).
Odwoływałam się także do pojęcia ,,wydarzenia przekształcającego”, stworzonego przez
Alana Milchmana i Alana Rosenberga, a odniesionego przez Beatę Przymuszałę do perspektywy
jednostkowej. Poznańska badaczka w tekście Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza
a koncepcja wydarzenia przekształcającego odniosła to pojęcie do perspektywy jednostki, dla
której Shoah było/jest tak dużym wstrząsem, że ,,Zagłada wciąż się staje – przeszłość anektuje
teraźniejszość, naznacza ją (przywołuje własną nieobecność), ale jednocześnie określa to, co
było (próbując zrozumieć siebie)”12. Dla narratorek analizowanych przeze mnie wspomnień
Shoah to nie tylko element przeszłości, ale wydarzenie, które przeżywają wciąż na nowo i które
miało wpływ na całe ich życie (i które będzie na nie wpływać także w przyszłości). Jednym ze
sposobów ,,przeżywania” na nowo – a równocześnie także przepracowywania traumy – stało się
spisanie własnych wspomnień, co omówiłam w rozdziale poświęconym narracji.
12
B. Przymuszała, Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza a koncepcja wydarzenia przekształcającego, [w:]
O historyczności, pod red. K. Meller i K. Trybusia, Poznań 2006, s. 310.