Wydrukuj tekst

R O C ZN IK I
NAUK
T o m IX, z e s z y t 2
PRAWNYCH
-
1999
W IE S Ł A W BAR O FM C onv
Lublin
„C R U X F IR M A T M IT E M , M IT IG A T F O R T E M ”*
B Ł O G O S Ł A W IO N Y V IL M O S A P O R
- W S P Ó Ł C Z E S N Y M Ę C Z E N N IK
Siedząc n a u c z a n ie Ja n a P a w ła II n ie tru d n o z a u w a ż y ć w nim sta łą o b e c n o ś ć
tem atu m ę c z e ń stw a i m ę c z e n n ik ó w , k tó rz y „w n a sz y m stu le c iu w ró c il i” , tak
że „ K o śc ió ł zn o w u stał się K o ś c io łe m m ę c z e n n ik ó w ” 1. W ie lo k r o tn ie p o d k r e ś ­
lał z n a c z en ie tego fa k tu dla ż ycia K o śc io ła , ta k ż e dla je g o je d n o ś c i 2.
Do tem atu tego p o w r a c a ł w lic z n y c h p r z e m ó w ie n ia c h do b is k u p ó w , np.
podczas p o sy n o d a ln e g o s p o tk a n ia z p rz e w o d n ic z ą c y m i K o n f e r e n c ji E p is k o p a ­
tów E u ro py , w rok po N a d z w y c z a jn y m S y n o d z ie B is k u p ó w d la E u ro p y (1.12.
1992), a także w cz a sie c e re m o n ii przy liczn ych , w o s ta tn ic h latach, b e a t y ­
fikacjach i k a n o n iz a c ja c h 3. Do 30 c z e rw c a 1998 r. O jc ie c Ś w ię ty Ja n P a ­
weł II o głosił b ło g o s ła w io n y m i 802 o so b y (p o d c z a s 110 c e re m o n ii b e a t y f ik a ­
c yjnych). K a n o n iz o w a ł 2 79 osób (po d c z a s 3 4 c e re m o n ii k a n o n iz a c y jn y c h ) ;
w ięk szość z nich (87 ,8 % ) stan ow ili m ę c z e n n ic y . N a jw ię c e j b ło g o s ła w io n y c h
w czasie j e d n e j u ro c z y sto śc i Pa p ie ż o g ło sił 25 p a ź d z ie r n ik a 1992 r. w y n o s z ą c
Z aw o ła n ie biskupie V ilm o sa A pora. C o n g re g a tio de C a u sis S a n c to ru m , Ja u r in en . B eatif i c a t i o n i s se n D e c l a r a l i o n i s M a r t y r i i S e r v í D e i G u l i e / m i A p o r e p i s c o p i J a u r i n e n s i s in o d i u m
f u l e i. u t i f e r t u r . i n t e r f e c t i ( 1 8 9 2 - 1 9 4 5 ) . P o s l t i o S u p e r M a r t y r i o , R o m a 1996, A r c h i w u m K o n g r e ­
g acji S p r a w K a n o n i z a c y j n y c h D 10 (dalej: P S M ) , S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 25 0.
1J a n
P a w e 1 II, L is t a p o s t o l s k i T e r t i o m i l l e n n i o a d v e n i e n t e (10.1 1 .1 9 9 4 ) , W r o c ł a w
1995, s. 4 7 - 4 9 , nr 37.
2 Z o b . np. J a n
P a w e ł
II. E n c y k l i k a R e d e m p t o r i s m i s s i o ( 7 . 1 2 . 1 9 9 0 ) , n r 42; t e n-
ż e, V er i t a t i s s p l e n d o r ( 6 . 0 8 . 1 9 9 3 ) , nr 9 0 - 9 4 ; t e n ż e ,
n r 1, 48 , 8 3 - 8 4 ; t e n ż e ,
E n c y k lik a Ut u n u m sint (2 5 .0 5 .1 9 9 5 ),
K o n s t y t u c j a a p o s t o l s k a O r i é n t a l e l u m e n , n r 6, 18-23; t e n ż e ,
A d h o r t a c j a a p o s t o l s k a V it a c o n s e c r a t a ( 2 5 . 0 3 . 1 9 9 6 ) , n r 86.
2 Z o b . J. L . G u I i é r r e z. L a s c a u s a s d e m a r t i r i o d e l s i g l o X X , „ I u s C a n o n i c u m " ,
3 7 ( 1 9 9 7 ) , n r 74, s. 4 0 7 - 4 5 0 .
d o c h w a ły o łta rz y 122 m ę c z e n n ik ó w w o jn y d o m o w e j w H iszp anii, natom iast
ś w ię ty c h - p o d c z a s c e re m o n ii 19 c z e r w c a 1988 r. - 117 m ę c z e n n ik ó w w ie t­
n a m s k ic h . W 1997 r. Jan P a w e ł II, w c z a s ie o śm iu ce re m o n ii, o głosił św ię ty ­
mi i b ło g o s ła w io n y m i 19 osób. W g ro n ie c z te re c h b e a ty fik o w a n y c h ja k o m ę ­
c z e n n ic y z n alazł się V ilm o s A p o r 4.
D o g ro n a b ło g o s ła w io n y c h z aliczył go O jc ie c Ś w ię ty Jan Paw eł II dnia
9 lis to p a d a 1997 r .5 N a d a ł m u ty tuł m ę c z e n n ik a , gdyż bisku p A p o r po niósł
ś m ie rć z rąk ż o łn ie rz y A rm ii C z e rw o n e j, po n a d 5 0 lat tem u - 2 k w ietnia
1945 r.
W n in ie js z y m o p r a c o w a n iu p r z e d s ta w io n y b ę d z ie n ajp ierw rys bio g ra fic z n y
n o w e g o B ło g o s ła w io n e g o (I), n a s tę p n ie p r a w n o k a n o n ic z n e p o ję c ie m ę c z e ń ­
stw a, je g o e le m e n ty i w e r y fik o w a n ie się ich w sp ra w ie bpa A p o ra (II).
I.
O SO B A M Ę C Z E N N IK A
RYS B IO G R A F IC Z N Y BŁ. V IL M O S A A P O R A 6
29 lu te g o 1892 r. w S e g e sv a r, w d ie c e z ji A lb a Iulia (obecn ie w R um unii),
u ro d z ił się c h ło p ie c , ó s m e d z ie c k o b a r o n a G a b o r a A p o ra z A ltorja, f u n k c jo n a ­
r iu s z a r z ą d o w e g o o ra z h ra b in y F id elii P alffy, k o b ie ty b ard zo religijnej. K ilka
dni p ó ź n ie j, 5 m a rc a , zo stał o c h r z c z o n y w r o d z in n y m d o m u w Segesvar.
N a d a n o m u im ię V ilm o s ( V ilh e lm u s ) 7.
L o sy d z ie c k a z w ią z a n e by ły z ż y c iem je g o ro d z ic ó w .
z o sta ł m ia n o w a n y S e k r e ta r z e m S ta n u
W 1894 r. ojciec
w w ę g ie r s k im m in iste rstw ie w W ie d ­
niu , d o k ą d p rz e n ió sł się z c a łą r o d z in ą 8. C z tery lata później, 15 sierpnia
1898 r., b a ro n G a b o r um arł. R o d z in a A p o r ó w p o z o s ta ła w W ie d n iu . T a m też
V ilm o s w 1900 r. u k o ń c z y ł e d u k a c ję e le m e n ta r n ą i r o z p o c z ą ł kurs g im n a z ja l­
ny u k się ż y je z u itó w w K a lk s b u r g u w A u strii. D a ls z ą e d u k a cję , ostatnie trzy
4 E . N o w a k, P r o b l e m a t y k a p o l s k i c h k a n d y d a t ó w n a o ł t a r z e , R z y m 19 98, s. 2 4 ( m p s
w K a t e d r z e P r a w a K a n o n i z a c y j n e g o K U L ) ; K. G o I ę b i o w s k i, Ś w i ę c i i b ł o g o s ł a w i e n i
1 9 9 7 r., „ B i u l e t y n K A I ” . W y d a n i e s p e c j a l n e . K o ś c i ó ł ’9 7 , s. 18-21; W . B a r. S e n d e r o L u m i n o ­
so j a k o p r z e ś l a d o w c a w r o z u m i e n i u p r a w a k a n o n i z a c y j n e g o , L u b l i n 1997, s. 45 ( m p s B K U L ) .
3 N o w i b ł o g o s ł a w i e n i K o ś c i o ł a , „ L ' O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w y d . pol.) ,
1 9 (1 9 9 8 ), n r 1,
s. 17.
6 Z o b . c h r o n o l o g i ę j e g o ż y c i a w: P S M . I n f o r m a t i o , p. 17 -22. O z n a c z e n i u b i o g r a fi i dla
k a n o n i z a c j i p isz e : H . M i s z t a l , ( B i o g r a f i a tv p r o c e s i e b e a l v f i k a c \ j n v m , „ P r a w o K a n o n i c z n e ” ,
2 5 ( 1 9 8 2 ) , n r 1, s. 2 6 7 - 2 7 9 ) .
7 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2, p. 169.
8 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 7. p. 2 1 4 .
lata g im n a z ja ln e , o d b y w a ł w innej je z u ic k ie j p la c ó w c e w K a lo c s a n a W ę ­
grzech (1 90 6 -1 9 0 9 ). T u taj z ro d z iło się j e g o p o w o ła n ie k a p ła ń sk ie . W o k re s ie
B o ż e g o N a ro d z e n ia 1909 r. m a tk a F id e lia p o g o d z iła się z d e c y z ją s y n a i
u dzieliła m u sw ego b ło g o s ła w ie ń s tw a 9.
Z a ra z po zdaniu m atury, w 1910 r., V ilm o s w stą p ił do b is k u p ie g o s e m i n a ­
rium d u c h o w n e g o w G y ó r i został z a p is a n y n a w y d z ia ł te o lo g ic z n y u n i w e r s y ­
tetu w In n s b r u c k u 10. N a jp ie rw p r z e b y w a ł w k o n w ik c ie t e o lo g ic z n y m „ N ic o ­
la ih a u s” , a p óźniej w „ C a n i s ia n o ” k się ż y je z u itó w . S tu d ia te o lo g ic z n e u k o ń ­
czył w 1915 r. W krótce, 22 sierpn ia, p rz y ją ł s u b d ia k o n a t, a n a s tę p n e g o d n ia
d iak on at w w ę g ie rsk ie j d ie c e z ji N a g y v ä r d (dzisiaj O r a d e a w R u m u n ii) , z rąk
b isk up a Jó z e fa Länyi. N a to m ia s t św ię c e ń k a p ła ń s k ic h udz ie lił m u p o m o c n ic z y
biskup B rixen, S ig ism u n d W a itz , d n ia 2 4 sie rp n ia 1915 r . 11 N a s tę p n e g o d n ia
c e le b ro w a ł M sz ę św. p ry m ic y jn ą , z u c z e s tn ic tw e m sw ej m a tk i i d w ó c h sióstr.
Starszy brat w tym cz a sie z n a jd o w a ł się n a froncie.
W e w rze śn iu
1915 r. b isk u p z N a g y v ä r d M ik ló s S z e c h e n y i m ia n o w a ł
ne o p re z b ite ra V ilm o sa k a p e la n e m p a ra fii w G y u la , w p r o w in c ji B ekes. W ie le
czasu p o św ię c a ł p e n iten to m w k o n f e s jo n a le o ra z m o d litw ie , a także p o s łu d z e
w s z p ita l u 12. Na p rz e ło m ie c z e r w c a i lipca n a s tę p n e g o ro k u p o w r ó c ił do
In n sb ru c k u , g dzie uz y ska ł d o k to r a t z te o lo g ii. 4 sty c z n ia 1917 r. r o z p o c z ą ł
p o słu g ę k a p e la n a w w o js k o w y m sz p ita lu p o lo w y m C z e r w o n e g o K rz y ż a . S t a m ­
tąd po trz e c h m ie sią c a c h p o w ró c ił d o G y u l a 13. 1 lip ca 1917 r. z o sta ł p r z e ­
niesiony do N a g y v ä rd u i o b ją ł o b o w ią z k i p re f e k ta stu d ió w o ra z w y k ła d o w c y
teologii d o g m a ty c z n e j w d ie c e z ja ln y m s e m in a riu m . V ilm o s w d z ie n n ik u o d n o ­
tow ał swój sm u tek z p o w o d u o d w o ła n ia z G u y la , ale w d u c h u p o s łu s z e ń s tw a
podjął n o w e z a d a n ia 14.
W sie rp niu 1918 r. był m ia n o w a n y p ro b o s z c z e m w G y u la. M iał w ó w c z a s
26 lat i był n a jm ło d s z y m p ro b o s z c z e m n a c a ły c h W ę g rz e c h . W k lim a c ie
encykliki R e ru m n o v a ru m p a p ie ż a L e o n a X III stał się p r o m o to re m o d n o w y
religijnej, spo łeczn ej i p o lity c z n ej. J u ż w 1921 r. z a in ic jo w a ł w y d a w a n ie
m ies ię c z n ik a „ In fo rm a to r k ato lic k i G y u l a ” , k tóry s k ie ro w a n y był d o ro d z in
parafii. W 1925 roku z 25 p a ra f ia n a m i o d b y ł p ie lg r z y m k ę do R z y m u , by
9 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 2 5 - 2 7 .
10 P S M . S u m m a r i u m . D o c . 3: C e r t i j i c a t i d 'e s a m i , s o s i e n u l i p r e s s o la F a c o h à d i T e o l o g i a
in I n n s b r u c k , d a I 13 m a r ż o ¡ 9 1 1 a l 9 l u g l i o 1 9 / 4 , p. 1 7 0 -1 73 .
11 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 5: C o n f e r i m e n t o d e g l i O r d i n i M a g g i o r i a I S e r v o d i D i o . D i c h i a ra z i o n e s o s t i t u t iv a d c l S e g r e i a r i o d e l l a C o n f e r e n z a E p i s c o p a l e U n g h e r e s e , p. 174.
12 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o . p. 2 9 - 3 1 ; P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 0 1 , p. 3 6 3 .
13 P S M . I n f o r m a t i o , p. 32.
14 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 0 1 , p. 3 6 3 ; P S M . I n f o r m a t i o , p. 3 3 - 3 4 .
„ słu c h a ć K o ś c io ła ” . W sw ej a k ty w n o ś c i s p o łe c z n e j b ardzo z d e c y d o w a n ie
w y r a ż a ł sw o je sta n o w is k o , gdy tylko trz e b a było stanąć w o b ro nie p ra w d y i
m o r a l n o ś c i 15. Z a s łu ż y ł n a w e t na tytuł:
„ p ro b o s z c z u b o g ic h ” 16. W
maju
1938 r. p r z e ż y w a ł 3 4 M ię d z y n a r o d o w y K o n g re s E u c h a ry sty c z n y , który o d b y ­
w ał się w B u d a p e s z c ie , z u d z ia łe m p a p ie ż a P iu sa XII. M ó w io n o w tedy, że
p ro b o s z c z z G y u la je s t p o w a ż n y m k a n d y d a te m n a b isk u p a p o m o c n ic z e g o
V e s z p re m . Ju ż w o k re s ie s tu d ió w w I n n sb ru c k u d y re k to r „ C a n is ia n u m ” ,
o. H o f f m a n n , w y r a z ił się o n im , że w p rzy s z ło śc i n ie w ą tp liw ie będzie k a n d y ­
d a te m na b isk u p a . J e d n a k n a liście p re z e n to w a n e j rzą d o w i, po śm ierci b is k u ­
pa G y ó r I. B re y e ra , z n a la zł się d o p ie ro na trzecim m iejscu . R egent M iklós
H o r th y p o w ie d z ia ł n u n c ju s z o w i A n g e lo R otta, że z p rz e d sta w io n e j listy p re fe ­
r o w a n y je s t p ie r w s z y k a n d y d a t, d o z a a k c e p to w a n ia je s t n a jw y że j drugi. J e d ­
n a k p a p ie ż Pius X II, b u llą z d n ia 21 sty c z n ia 1941 r., m ia n o w a ł V ilm o sa
A p o ra s ie d e m d z ie s ią ty m d ru g im b is k u p e m w historii tej diecezji, zało żo nej
p rz e z św. S t e f a n a 17.
W ten sp o só b w 1941 r. ro z p o c z ą ł się n o w y o k res w życiu ks. V ilm o sa.
K ilk a dni po n o m in a c ji, p rz y jm u ją c d e le g a c ję sw ej n o w e j diecezji, pro g ram
p o s łu g iw a n ia z a w a rł w b a rd z o p ro s ty c h słow ach: „ M o ja p raca k a p ła ń sk a
d o tą d m ia ła c h a r a k te r d u sz p a s te rsk i, ta k że ja k o b isk u p G y ó r p ra g n ę pozostać
p a s te r z e m ” 18.
2 4 lu te g o te g o r o k u p rz y ją ł sa k rę b is k u p ią z rąk p ry m a s a W ę g ie r kard.
J u s z tin iä n a S e re d ie g o , k tó re m u a sy sto w a li b isk u p i G y u la G la ttfe ld e r i G y u la
C z a p ik . T y d z ie ń p ó źn iej, 2 m arca, o b ją ł w k a n o n ic z n e p o s ia d a n ie w y z n a c z o n ą
m u d i e c e z j ę 19. N a b isk u p ie z a w o ła n ie w y b ra ł i u m ie śc ił na p a m ią tk o w y m
o b r a z k u słow a: „ C ru x firm a t m ite m , m itig a t f o r te m ”20, tzn. „K rz y ż u m a c n ia
s ła b e g o , a c z y n i ła g o d n y m s iln e g o ”21. M o tto to m ia ło się w e ry fik o w a ć od
p o c z ą tk u b isk u p ie j p o słu g i V ilm o s a A po ra; a p o g e u m p ró b y p rz y p a d ło na lata
19 4 4 -194 5.
15 P S M . I n f o r m a t i o , p. 36.
16 B u d o w a l i ś w i ą t y n i e ż y c i a n a f u n d a m e n c i e C h r y s t u s a . H o m i l i a O j c a Ś w i ę t e g o w y g ł o s z o n a
p o d c z a s M s z y . w . b e a t y f i k a c y j n e j 9 l i s t o p a d a , „ L ’O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w y d . p o i.) , 19(1 99 8 ),
n r 1, s. 15, p. 3; z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 37.
17 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6: B u l l a P o n t i f i c i a d e l l a n o m i n a d i V il m o s A p o r V e s c o v o di
G y ó r , p. 175; P S M . I n f o r m a t i o , p. 41.
18 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 2 5 0 .
19 P S M . I n f o r m a t i o , p. 4 0 - 4 1 .
20 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 2 5 0 ; p r o fi l d u c h o w y : P S M . I n f o r m a t i o , p. 5-9.
21 BI. Y i l m o s A p o r , „ L ’O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w e r s j a p o i.) , 1 9 (1 9 9 8 ), n r 1, s. 17.
19 m a rc a 1944 r. o d d z ia ły n ie m ie c k ie w ta rg n ę ły na W ę g ry , p rz e c h o d z ą c
także przez d iecezję G yór. R o z p o c z ę ły się, p r o w a d z o n e p rz e z N ie m c ó w ,
czystki etnic zn e . W dzień Z e sła n ia D u c h a Ś w ię te g o 1944 r. b isk u p o d w a ż n ie
po tę p ił je, z w ła s z c z a rasizm a n ty se m ic k i. D o k o n a ł teg o p u b lic z n ie w m ie j s c o ­
w ej k a te d r z e 22. K ilka dni p óź n ie j, 28 m aja, n a p is a ł list p r o te s ta c y jn y d o M i ­
niste rstw a S p ra w W e w n ę tr z n y c h w z w ią z k u z tw o r z e n ie m g etta w G y ó r 23.
W p a ź d z ie rn ik u 1 9 4 4 r. o k u p a n c i n a z is to w s c y p r z e p r o w a d z ili lik w id a c ję rz ą d u
n a ro d o w e g o , o d dając w ła d z ę w ręce F e re n c a S z a la sie g o , lid e ra w ę g ie rs k ic h
n aro d o w y c h so cjalistów (P fe ilk reu z le r), co n a siliło a k c ję c z y ste k . B isk u p
G y ó r w raz z b isku pe m V e sz p re m , J ó z s e f e m M in d s z e n ty , o p r a c o w a li p r o te s ta ­
c yjne m e m o r a n d u m 24. Z r e s z tą p o p r z e d z a ła je o c e n a sił n a r o d o w e g o s o c ja liz ­
m u przez S e k re ta rz a S ta nu S to licy A p o s to lsk ie j k ard. E u g e n ia P a c e llie g o z
1934 r., który zalecał je n e u tra liz o w a ć . A k ty w n o ś ć b is k u p a V ilm o s a A p o ra ,
z u ro d z e n ia ta k ż e senato ra, b y ła w y r a ź n ie z tą o p in ią z g o d n a 25. H ie r a rc h ia
k o śc ie ln a i s łuchający jej w ierni byli k r y ty k o w a n i z a to, że „nie s y m p a ty z u ją
z a k tu a ln y m s y s te m e m ”26.
B isk u p V ilm o s A p o r z a w sz e d u ż o u w a g i p o ś w ię c a ł fo rm a c ji s w o ic h k a p ła ­
n ów , tro sce o p o w o ła n ia - n o w e i w łasn e , k tó re n ie od w ła d z ś w ie c k ic h , ale
od B o g a p o c h o d z ą i je g o m isji m a ją służy ć. „ T a k w ię c w im ie n iu C h r y s tu s a
s p e łn ia m y p o s ła n n ic tw o ja k b y B o g a s a m e g o [...]” , c y to w a ł sło w a św . P a w ła
z D ru g ie g o Listu do K o ry n tia n (5, 20); ta k ż e w c z a sa c h - po lu d z k u sąd z ą c
- n a jg o r s z y c h 27. Ich i s w o je p o s ła n n ic tw o p o s trz e g a ł ja k o p o s łu g iw a n ie w
duchu: „Jeden jest Pan, j e d n a w iara, je d e n ch rzest. Je d e n je s t B óg i O jc iec
w sz y stk ic h , k tóry je s t i d z ia ła p o n a d w s z y s tk im i, p rz e z w s z y s tk ic h i w e
w s z y s tk ic h ” (E f 4, 5-6). D la te g o też w p ie r w s z y m liście do w ie rn y c h o tę
je d n o ś ć w ro d z in a c h a p e lo w a ł, c h c ia ł by d o niej w y c h o w y w a n e b y ło m ło d e
po ko le n ie , by je d n o ś ć -
p ły n ą c a z w ia ry i m o r a ln o ś c i c h rz e ś c ija ń s k ie j -
22 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 0, p. 2 4 7 - 2 4 8 .
2'’ T a m ż e , s. 248.
24 Z o b . J. M i n d s z e n t y, M a m o r i e , R o m a 1975, p. 2 7 - 2 9 .
24 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 4 6 - 4 7 .
26 Z o b . E. T e 1 e k i, N y i l a s u r a l o m M a g y a r o r s z ó g o n , B u d a p e s t 1974, p. 161; c y t . za:
P S M . I n f o r m a t i o , p. 49.
27 Z o b . C i r c o l a r e d e ! S e r v o di D i o n. 4 4 7 / 7 1 ; G y ô r , 1 m a r ż o 1 9 4 1 . P r i m a c i r c o l a r e ,
i n d i r i z z a l a ai sa c e r d o t i ,
P S M . S u m m a r i u m , D o c . 5 9 , p. 2 8 5 - 2 8 8 ; C i r c o l a r e d c l S e r v o d i D i o
u. 6 7 9 / 4 4 : G y ó r , 14 m a r ż o 1 94 4. T e m a : la i s l i t u z i o n e d e l l ’O p u s V o c a t i o n i s , P S M . S u m m a r i u m ,
D o c. 70. p. 3 2 4 - 3 2 7 ; C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o n. 1144: G y ó r . 3 g e n n a i o 1 9 44 . E s o r t a z i o n e
p a s t o r a l e a l d e r o p e r c a p o d a n n o , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 7 1 , p. 3 2 7 - 3 2 9 ; C i r c o l a r e d e I S e r v o
di D i o n. 5 3 3 / 4 4 : G y ó r , 2 3 f e b b r a i o 1 94 4. E s o r t a z i o n e a i s a c e r d o t i p e r la q u a r e s i m a , P S M .
S u m m a r i u m , D o c . 7 2, p. 3 2 9 - 3 3 3 .
m a n ife s to w a ła się w c o d z ie n n y m trud zie, p racy , d z ie le n iu się z ubogim i:
„ A lb o w ie m z a w s z e u b o g ic h m a c ie u s ie b ie ” (M t 26, l l ) 28. O tej je d n o śc i
p r z y p o m in a ł w k w a r ta ln y c h listach do w ie rn y c h , k tó ry ch u czył u c ze stn ic tw a
w C h r y s tu s o w e j u c z c ie je d n o ś c i - M sz y ś w ię te j29. T e m u p o w o ła n iu m iała
też słu ż y ć f o rm a c ja do a k ty w n o ś c i s p o łe c z n ej, d la której p rz y g o to w y w a ł
k a t e c h is tó w 30, o r a z p o p ie ra n ie sz k ół k a to lic k ic h 31.
B y ł j u ż p r z y g o to w a n y n a tru d n e c zasy, n ie sk o rz y sta ł z p ro p o z y cji w y ­
ja z d u w b e z p ie c z n e m ie jsc e . W z w ią z k u z n a r a s ta ją c ą lic z b ą sa m o b ó js tw w
o b lic z u o k r u c ie ń s tw a w o jn y B is k u p d n ia 29 listo p a d a 1944 r. zw ró c ił się z
a p e le m d o lu d n o śc i, by n a w e t i w takiej sytuacji n ik t nie targ nął się n a sw oje
ż y c ie - d a r B o g a , by z a c h o w a ć n a d p r z y r o d z o n ą n a d z ie ję , serce czyste, co po
d ź w i g a n iu ze Z b a w ic ie le m k r z y ż a d a sz c z ę śc ie r a ju 32.
W g ru d n iu 1944 r. b isk u p A p o r p o lec ił o tw o r z y ć b ram y sw o je g o pałacu
dla u c ie k in ie r ó w , w tym Ż y d ó w . Z a ś w ia d c z y ł o tym n a u c zy c iel n a ro d o w o ś c i
ż y d o w s k ie j z K is k a u n f e le g y h a z a , k tóry u c iek łsz y z tra n sp o rtu d e p o rta c y jn e g o
z n a la z ł sc h r o n ie n ie i o c a le n ie 33. M ó w ili też o tym z e znający w pro c e sie
ś w ia d k o w ie , m .in . F e re n c H aller, k tóry w ra z z ż o n ą znalazł się w pałacu
b is k u p im
w p ie r w s z e j g r u p ie u c ie k in ie ró w , któ ra p rz y b y ła tam ju ż w listo p a ­
d zie 1944 r. B isk u p z j e d n a k o w ą m iło ś c ią p rz y jm o w a ł b o gatych i bie d n y c h ,
z a ró w n o m ie s z k a ń c ó w G y o r, ja k i p rz y b y s z ó w z T ra n sy lw a n ii, k a to lik ó w i
w y z n a w c ó w in n y c h religii. Ś w ia d e k p a m ię ta ł o b e c n o ś ć pięciu Ż y d ó w w śród
p ie r w s z e j g ru p y u c ie k in ie r ó w 34.
W B o ż e N a r o d z e n ie 1944 r. o d d z ia ły s o w ie c k ie ro z p o c z ę ły in w a z ję na
W ę g ry . W s ty c z n iu 1945 r. n a d e s z ły do G y ó r p ie rw sz e bu dz ą c e gro zę w ia d o ­
28 C i r c o l a r e d e ! S e r v o d l D i o n. 448141 ; G y o r , 1 marz.o 1 9 4 1 . P r i m a c i r c o l a r e i n d i r i z z a t a
a i f e d e l i . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 0 , p. 2 8 8 - 2 9 0 .
29 Z o b . C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o N . 4 0 1 1 4 2 ; G y ô r , 1 8 f e b b r a i o 1942. C i r c o l a r e q u a r e s i m a l e a i f e d e l i , in c n i e s o r t a a l l a f r é q u e n t e e d e v o t a p a r t e c i p a z i o n e a lla s a n t a m e s s a . P S M .
S u m m a r i u m , D o c . 6 1 , p. 2 9 0 - 2 9 8 .
30 Z o b . A p p e l a e p i s c o p a l e n. 2 5 0 1 / 4 2 a i c a t e c h i s t i d e l l a d i o c e s i , G y o r . 2 7 o t t o b r e 1942.
E s o r t a z i o n e p a s t o r a l e a g l i i n s e g n a n t i e c a t e c h i s t i d e l l a d i o c e s i , P S M . S u m m a r i u m , D o c. 63,
p. 3 0 2 - 3 0 6 .
31 Z o b . C i r c o l a r e d e ! S e r v o d i D i o n. 1 4 0 0 / 4 3 ; G y o r , 1 8 g i u g n o 1943. C i r c o l a r e ai sa c e rd o t i s u l m o v i m e n t o d e i c o l l e g i c a t t o l i c i . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 5, p. 3 1 3 - 3 1 9 .
32 C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o n. 3 2 9 5 / 4 4 ; G y o r , 2 9 n o v e m b r e 1 944. E 'u n a p p e l lo c o n t r o
il s u i c i d i o . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 7, p. 3 2 0 .
33 P S M . I n f o r m a t i o , p. 2 0. O i n t e r w e n c j a c h K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o na W ę g r z e c h n a r z e c z
praw czło w ie k a zob. A. M e szlényi, A m a g y a r katolikus e g y h â z
B u d a p e s t 1947.
34 P S M . S u m m a r i u m , p. 8 4 - 8 5 .
a em beri jo g o k védelm ében,
mości o p rz e m o c y sto so w a n e j p rz ez c z e r w o n o a rm is tó w w o b e c lu d n o śc i c y w i l­
nej. W jej o b lic z u bisk up w p o sła n iu do w ie r n y c h stw ie rd z a ł, że lu d z k ie s ło ­
w a są n ie w y sta rc z ają c e , d la teg o dzie lą c ból zie m i o jcz y ste j i sw ojej d ie c e z ji,
p rz y w o ły w a ł i k o m e n to w a ł sło w a P is m a św. K a p ła n ó w zaś w z y w a ł, by stale
p o z o sta w a li w blisk ości o w iec im p o w ie rz o n y c h , ja k u c z y P a n (J 1 0-1 2 )35.
W m a rc u 1945 r. ro z p o c z ę ła się o f e n s y w a
R o sja n n a z a c h o d n ią c z ę ś ć ,
g dzie z n a jd o w a ła się ró w n ie ż d ie c e z ja G y ó r '6. R a n k ie m 28 m a rc a , w W ie lk ą
Środę, o d d z ia ły te roz po c z ę ły o k u p a c ję m ia sta . N a jp ie rw p o d p a lo n o k a te d rę ,
p ote m se m in a riu m 37. W c z e sn y m p o p o łu d n ie m p ie rw si ż ołn ie rz e w ta r g n ę li
do pa ła c u bisk u p ieg o , p ó ź n ie j d a lsz e ich g ru p y . B is k u p ze s p o k o je m w y c h o ­
dził do nich. U c iekinierzy zn a jd u ją c y się w p a ła c u w lic zb ie ok. 3 0 0 o s ó b 38,
o b se rw u ją c spokój i o p a n o w a n ie b is k u p a , by li p r z e k o n a n i, że d z ię k i n ie m u
nic z łego p rzy jść na nich nie m o ż e 39. B is k u p p o z o s ta w a ł tam stale, c z u w a ł
- także c a łą noc. K ie d y k a n c le rz J ó z e f Z a g o n , z a c h ę c a ł go by n ie c o o d p o ­
czął, od po w ie d z ia ł: „ M u sz ę c z u w a ć , na w y p a d e k g d y b y się co ś z d a r z y ło ”40.
R a n k ie m w W ie lk i C z w a rte k , 29 m a rc a , c e le b r o w a ł w p iw n ic y p a ła c u
s w o ją o s ta tn ią M szę św .41
„W ta k ic h o k o lic z n o ś c ia c h tru d n o by ło nie m y ­
śleć o K o śc ie le sta ro ż y tn y m i M sz a c h ś w ię ty c h c e le b ro w a n y c h w k a t a k u m ­
b a c h ” , w s p o m in a ł n a o c z n y św ia d e k - k a n c le r z b i s k u p a 42. P o te m z ja w ili się
p o n o w n ie ż o łn ie rz e rosyjscy. B is k u p n ie z g o d z ił się n a o p u s z c z e n ie p a ła c u ,
m im o że n ie b e z p ie c z e ń s tw o b y ło w ie lkie. P o w ie d z ia ł, że je g o o b o w ią z k ie m
je st b ro nić sw oich o w ie c , n a w e t za c e n ę życia. C z u w a ł c a łą n a s tę p n ą noc.
W ty m cz a sie zm arł w E sz te rg o m k a r d y n a ł Ju s z tin ia n Se re d i, p ry m a s W ę g ie r.
W W ie lk i Piątek, 30 m a rc a 1945 r., w c z e s n y m ra n k ie m , n ie m o g ą c c e l e ­
b ro w ać u ro c z y sto śc i św ię te g o T r id u u m , o d c z y ta ł g ło ś n o e w a n g e lic z n y opis
M ęki P ań skiej. Z d a n ie m k a n c le rz a „ L e k tu ra ta nie b y ła n ig d y ta k w z r u s z a ją c a
ja k tego dnia, w tym stanie d u c h a ”43. O k o ło go dz. 10°° w ta rg n ę li d o b is k u p ­
35 C y t . tez: t k 6, 32; J 13, 35; R z 8, 18 i 25 ; 1 T e s 4, 17, E f 5, 3. Z o b . C i r c o l a r e d e l
S e r v o d i D i o n. 39 1145; G y ö r , 14 f e b b r a i o 1 9 45 . E s o r t a z i o n e q u a r e s i m a l e ai f e d e l i , P S M .
S u m m a r i u m , D o c . 7 3 , p. 3 3 4 - 3 3 6 .
36 Z o b . P S M . I n f o r m a d o , p. 5 2 - 5 6 .
37 P S M . S u m m a r i u m , p. 103.
38 L e tre ra d e l C o n s i g l i e r e d i G o v c r n o J u l i u s K o v d c s a l b a ro r te G i o a c c h i n o M a l f a l t i C o n s i g l i e r e D i p l o m á t i c o d e l l ' O r d i n e S o v r a n o d e i C a v a l i e r i d i M a l t a ; R o m a , 13 n o v e m b r e 1 9 4 5 ,
P S M . S u m m a r i u m , D o c. 21, p. 200.
39 P S M . I n f o r m a d o , p. 57; z o b . P S M . S u m m a r i u m , p. 36, 9 8 , 102, 1 18.
40 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 58 .
41 P S M . S u m m a r i u m , p. 3 6, 2 0 8 .
42 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 60 .
43 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 61 .
stw a k o le jn i ż o łn ie rz e ra d z ie c c y . P rzeszli p rz e z su tereny , ale w p r z e c iw ie ń ­
stw ie d o p o p r z e d n ik ó w nic n ie g rabili. J a k się pó źniej o kazało, c e le m tej
w iz y ty był p rz e g lą d p o m ie s z c z e ń , b o w ie m je s z c z e tego dn ia c zęść ro sy jsk ie g o
d o w ó d z tw a zajęła n ie k tó re p o m ie s z c z e n ia pałacu. W y sła n y do nich kanclerz
J. Z a g o n , w to w a r z y s tw ie in n e g o k a p ła n a p r z e k a z ał n iepo kój B isk u p a m ający
ź ró d ło w b ru ta ln y c h z a c h o w a n i a c h ż o łn ie rz y w z g lę d e m ludności cyw ilnej.
O f ic e r o d p o w ie d z ia ł, że ro z g ła s z a n e w ia d o m o ś c i s ą p rz e s a d z o n e 44. W ie c z o ­
rem , po g o d z in ie 1900, p rz y sz li ci sam i ż o łn ie rz e i zażądali w y jśc ia kobiet i
d z ie w c z ą t pod p r e te k s te m
„ o b ie r a n ia z ie m n ia k ó w ” . B isk up V ilm os A po r
z d e c y d o w a n ie się tem u sp rz e c iw ił. B ył g o tó w od e sła ć do tej p racy m ę ż cz y zn
(by ło ich ok. 40) i sta rsz e k o b ie ty . J e d n a k o fic e r p o zo sta w ił trzech ż ołnierzy
przy w y jśc iu , a w r a z z d w o m a s c h o d z ił do piw n ic y . B isku p stanął n a p rz e c iw
s c h o d ó w , w y w ią z a ła się o s tra r o z m o w a . O ficer, z d e c y d o w a n ie w y ż s z y i masy w n ie js z y od B is k u p a , sta w a ł się c o ra z g w a łto w n ie js z y , szarpał w ie lo k ro tn ie
za k rz y ż w is z ą c y na p ie r s ia c h b p a V ilm o sa . B is k u p zn a k a m i rąk w y ra źn ie
w s k a z y w a ł, że n ie z g a d z a się na z a b ra n ie k ob iet i dziew cząt. W tym czasie
z g r o n a 20-25 k o b ie t p r z y g o to w u ją c y c h k o la cję w p iw n ic y - w części słu ż ą ­
cej za k u c h n ię - c z e r w o n o a r m iś c i s ch w y c ili trzy. W y sz li n a pó łpiętro, k obiety
b ro n iły się. W tym m o m e n c i e z innej czę śc i p iw n ic y (zw anej m io d o w ą ) R o s­
j a n ie u siło w a li z a b ra ć trzy inne d z ie w c z ęta . W z y w a ły one p o m o c y 46. B isku p
p o b ie g ł w tam ty m k ie r u n k u k rz y c z ą c: „ H in a u s ! ” , tj. „Precz!, W y n o sić s ię !” .
W te d y o fic e r i b ę d ą c y z nim ż o łn ie rz o tw o rz y li ogień. B isku pow i za d an o trzy
ran y p o s trz a ło w e . P ie rw s z a ku la p r z e b iła p ra w e ram ię, dru g a raziła czoło,
trz e c ia p rz e b iła ja m ę b r z u s z n ą p o w y ż e j p ę p k a 46. B isk u p upa d łsz y n a ziem ię
p o w o li m ó w ił do z n a jd u ją c e g o się o b o k sekretarza: „ D z ięk u ję Bogu, że mi
p r z y g o to w a ł taki p ię k n y W ie lk i P ią te k ”47. O k o ło go dziny 20°° d w u n a stu
m ę ż c z y z n t r a n s p o r to w a ło g o n io s ą c przez z n is z c z o n e m ia sto do szpitala, także
z n isz c z o n e g o , p o z b a w io n e g o e le k try c z n o ś c i. P o d d a n y więc został operacji
przy św ietle d w ó c h la m p n a f t o w y c h 48. N a stę p n y dzień - W ie lk ą S obo tę sp ę d z ił na m o d litw ie , m im o c ię ż k ie g o c ie rp ie n ia 49. W c z e śn ie rano w N ie ­
d zie lę Z m a r t w y c h w s ta n ia p rz y ją ł K o m u n ię św. W ie c z o re m w y s p o w ia d a ł się
i p r z y ją ł N a m a s z c z e n ie C h o ry c h . O k o ło go dz. 20°° ro z p o c z ę ła się agonia,
44 T a m ż e , s. 6 2 .
45 Z o b . P S M . S u m m a r i u m , p. 8 6 - 8 7 .
46 P S M . I n f o r m a t i o , p. 6 4.
47 P S M . S u m m a r i u m , p. 2 0 2 .
48 T a m ż e , s. 88, 2 0 2 .
49 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 7 1 - 7 2 ; S u m m a r i u m , p. 5 0 - 5 1 , 1 7 6 -1 7 8, 2 22.
p o zo sta w a ł w pełni św ia d o m y tego, co się d zieje, trw a ł na m o d l itw i e ’’0. J u ż
po pó łn ocy - o godz. I 05, a w ięc w P o n ie d z ia łe k W ie lk a n o c n y - s k o n a ł51.
3 k w ietnia o godz. 1600 z w ło ki b is k u p a -
m ę c z e n n ik a w y s ta w io n o na
katafalku w k ościele k a rm e lita ń s k im M a d o n n y z L o re to w G y or, w k tó re g o
krypcie zło ż o n o je d nia n a s tę p n e g o (k a te d ra b y ła s p a lo n a ) 32. D z ie ń ten 4 k w ie tnia 1945 r. - b ył z a ra z em d n ie m p e łn e j o k u p a c ji W ę g ie r p rz e z A r m ię
C z e r w o n ą 33.
II. P R A W N O K A N O N IC Z N E E L E M E N T Y
M Ę C Z E Ń S T W A BPA V IL M O S A A P O R A
S o b ó r W a ty k a ń sk i II w K o n sty tu c ji d o g m a ty c z n e j o K o ś c ie le p r z y p o m in a ,
że: „Sko ro Jeżus, Syn B oży, ok a z a ł n a m m iło ść sw o ją, d a ją c sw e ży c ie za
nas, nikt nie m a w ię k s z e j m iło śc i od teg o, kto ż y c ie sw o je d aje za N ie g o i
za sw y ch braci (por. 1 J 3, 16; J 15, 13). Ja k o ż do d a n ia te g o n a jw y ż s z e g o
św ia d e c tw a m iłości w ob ec w sz y stk ic h , a z w ła s z c z a w o b e c p r z e ś la d o w c ó w ,
p ow ołan i zostali n ie k tó rz y c h rz e ś c ija n ie ju ż od s a m e g o p o c z ą tk u i z a w s z e
b ę d ą p o w o ły w a n i. T o te ż m ę c z e ń stw o , p rz e z któ re u c zeń u p o d a b n ia się do
M istrza p rz y jm u ją c e g o z w ła sn e j w oli śm ie rć dla z b a w ie n ia św ia ta i n a śla d u je
Go w przelaniu krw i, u w a ż a K o śc ió ł za d a r s z c z e g ó ln y i n a jw y ż s z ą p ró b ę
m iłości. A je śli d a n e j e s t n ie lic zn y m , w s z y s c y je d n a k w in ni być g o to w i w y ­
zn aw ać C h ry stu sa w o b e c ludzi i iść za N im d r o g ą k rz y ż a w śró d p r z e ś l a d o ­
w ań, któ rych K o śc io ło w i n ig d y nie b r a k u j e ”54.
A sp e k t m ę c z e ń stw a ja k o ś w ia d e c tw a p o d n o s i też n o w y K a te c h iz m K o śc io ła
K a to lickiego: „ M ę c z e ń s tw o je s t n a jw y ż s z y m ś w ia d e c tw e m z ło ż o n y m p r a w d z ie
wiary; o z n a c z a ono ś w ia d e c tw o aż do śm ie rc i. M ę c z e n n ik d aje ś w ia d e c tw o
C h ry stu so w i, który u m a rł i z m a r tw y c h w s ta ł, z k tó r y m je s t z je d n o c z o n y p rzez
m iłość. D aje św ia d e c tw o p ra w d z ie w ia ry i n a u k i c h rz e śc ija ń s k ie j. P o n o s i
śm ierć w w y n ik u u ż y cia w o b e c n ie g o s iły ”55.
50 W s z y s c y ś w i a d k o w i e o b e c n i
p r z y ł o ż u u m i e r a j ą c e g o b i s k u p a p o d a l i j e d n a k o w o treść
tej m o d l i t w y . Z o b . P S M . l n f o r m a t i o , p. 72 ; S u m m a r i u m , D o c . 2 1, p. 2 0 3 i 3 9 - 4 0 .
M P S M . S u m m a r i u m , p. 5 1.
52 P S M . l n f o r m a t i o . p. 79 ; S u m m a r i u m , p. 1 8 4 - 2 0 3 .
53 N a t o m i a s t w ł a d z ę a b s o l u t n ą k o m u n i ś c i w ę g i e r s c y o b j ę l i od 19 49 r. P S M . l n f o r m a t i o ,
p. 16.
14 K K , n r 4 2 , [w:] S o b ó r W a t y k a ń s k i II, K o n s t y t u c j e . D e k r e t y . D e k l a r a c j e . W y d . P a l l o t t in ura, ( 1 9 8 6 3), s. 147.
5:1 K a t e c h i z m K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o , P a l l o t t i n u m 1 994. s. 5 5 5 , n r 2 4 7 3 .
O b o k d o c ie k a ń te o lo g ic z n y c h n ad z a g a d n ie n ie m m ę c z e ń stw a , z a jm u je się
nim r ó w n ie ż p ra w o k a n o n ic z n e . „ P ra w n ie r z e c z u jm u jąc, m ę cz e ń stw o je s t tym
fa k te m , k tó ry te o lo g ia n a z y w a m ę c z e ń s tw e m , a który je s t o rz e cz o n y przez
K o śc ió ł po p r z e p r o w a d z e n iu sp e c ja ln e g o d o c h o d z e n ia ”56. O c z y w iśc ie je st
ono w ę ż s z e niż w teolog ii, b o w ie m w b a d a n iu k a n o n ic z n y m dla o rz e c z e n ia
w e w n ę tr z n e j m iło śc i B o g a u d a n e j o so b y b ie rz e się p od uw agę jej sło w a
i d o s tr z e g a ln e c z y n y , a w ięc to, co p o d p a d a pod z m y s ło w e i ro z u m o w e p o ­
zn a nie . D la te g o w ię c e j je st m ę c z e n n ik ó w „w o b e c B o g a ” {coram D e o ) niż
„ w o b e c K o ś c io ł a ” (c o ra m E c c le s i a ), ja k je w y ró ż n ia ł B e n e d y k t X I V 57. P rz e ­
ją ł on z s z a c u n k ie m w sz y stk o , c o d o d a ła d o fak tó w h isto ry c z n y c h te o lo g ic z n a
m yśl o m ę c z e ń s tw ie z a w a rta w p is m a c h O jc ó w K o ś c io ła i pisarzy s ta ro c h rz e ś­
c ija ń sk ic h , p o c z y n a ją c od T e r tu lia n a p o p rz e z A u g u sty n a , E u z e b iu sz a z C e z a ­
rei po T o m a s z a z A k w in u , i u ją ł w f o rm u łę praw ną.
W m ę c z e ń s tw ie , k tó re je s t d o b r o w o ln y m p rz y ję c ie m śm ierci, czyli p o n ie ­
sie n ie m je j d la C h r y s tu s a albo z e w z g lę d u n a akt cnoty o dn osz ą c y się do
B o g a 58, w y r ó ż n ia się - d la p o trz e b p ro c e s u k a n o n iz a c y jn e g o - e lem e n ty
k o n s ty tu ty w n e : p r z e ś la d o w c a , m ę c z e n n ik (ele m e n ty p e rso na lne ), fakt śm ierci
(e le m e n t m a te r ia ln y ) i p r z y c z y n a śm ierci (po stron ie m ę c z e n n ik a i p r z e ś la ­
d o w c y - e le m e n t f o r m a ln y ) 39.
1. E l e m e n t m a te r ia ln y — fa k t śm ie rc i
a) W y m o g i k a n o n ic z n e
Ju ż w c h r z e ś c ija ń s k ie j sta ro ż y tn o śc i fakt śm ierci m u sia ł być p e w n y i u d o ­
w o d n io n y , aby m ó g ł stać się p o d s ta w ą d la ku ltu m ę c z e n n ik a 60. N ie w y s ta r ­
56 H . M i s z t a 1, P r a w o k a n o n i z a c y j n e w e d ł u g u s t a w o d a w s t w a J a n a P a w ł a Ił, L u b l i n S a n d o m i e r z 1997, s. 46.
57 Z o b . E. P i a c e n t i n ¡, II m a r t i r i o n e l l e c a u s e d e i sa n t i , R o m a 1979, s. 3 5 - 4 9 .
78 „ V o l u n t a r i a m o r t i s p e i p e s s i o se u t o l e r a n t i a p r o p t e r f i d e m C h r isti vel a liu n i v irtu tis
a c t u m ad D e u m r e l a t u m ” . B e n e d i c t u s
X I V , D e s e r v o r u m D e i b e a t i f i c a t i o n e et b e a l o -
r u m c a n o n i z a t i o n e , P ra ti 1 8 3 9 - 1 8 4 1 , t. III, X I, 1.
79 Z o b . H . M i s z t a l ,
K o m e n ta r z do K o n s ty tu c ji A p o s to ls k ie j „D ivinus perfectio n is
M a g i s t e r " , L u b l i n 1987, s. 2 1 - 2 2 ; sz e rz e j : J. L i s o w s k i, K o n c e p c j a m ę c z e ń s t w a ir p r a k ­
tyce K o n g r e g a c ji S p r a w K a n o n iz a c y jn y c h , W r o c l a w - R z y m
1992. A u t o r o m a w i a k o l e j n o p o ­
szczeg ó ln e elem e n ty p ra w n o k a n o n ic z n e j koncepcji m ę c z e ń stw a w y p raco w an ej przez B enedykta
X I V ( p a r. 1 p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w : s. 17 -30, 6 3 - 6 9 , 1 1 3 - 1 2 1 , 1 4 4 -1 5 6 ) o r a z ich s t o s o w a ­
nie p r z e z K o n g r e g a c j ę w s p r a w a c h n o w s z y c h ( p a r . 2 p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w : s. 3 0 - 6 1 , 69111, 1 2 1 - 1 4 1 . 1 5 6 - 2 2 9 ).
60 H. M i s z t a 1, C a u s a e h i s t o r i c a e iv p o s t ę p o w a n i u b e a t y f i k a c y j n y m i k a n o n i z a c y j n y m .
L u b l i n 1981, s. 18 -19.
czało jej p r a g n ie n ie czy n a w e t w o ln y w y b ó r i p o w a ż n e z a g r o ż e n ie ży cia,
c h oćby w sk u te k w y g n a n ia czy u w ię z ie n ia ; z a w s z e m usi m ie ć m ie js c e fakt
śm ie rc i61. Nie m oże to być tylko śm ierć p r a w n a (np. e k s k o m u n ik a czy p o ­
z b a w ie n ie p raw p u b lic z n y c h ), ale śm ie rć n a tu ra ln a , tj. fiz y cz n a ; nie tylko
z a w y ro k o w a n a p rzez p r z e ś la d o w c ę , ale r e a ln a 62. M o ż e b y ć o n a z a d a n a
w sk u te k p rz e la n ia krw i - p rzez d z ia ła n ie g w a łto w n e , np. p rz e z ścię c ie , r o z ­
strzelanie, ale ró w n ie ż p rz e z w s tr z y k n ię c ie tru c iz n y , albo też m o ż e być w y n i­
kiem w c ze śn ie j z a d a n y ch ran. T a k i sp o s ó b z a d a n ia śm ierci B e n e d y k t X IV
na z w a ł b ez p o śre d n im (d ir e c te et im m e d ia te ). D ru g i zaś p o ś re d n im (in d ir e c te
et m ediatc) - gdy śm ie rć je s t sk u tk ie m u d r ę c z e n ia fiz y c z n e g o (m a te ria ln eg o )
z a d a w a n e g o w w ię z ie n ia ch , k o p a ln ia c h czy inn ych m ie js c a c h z a g ra ż a ją c y c h
życiu (ex a e ru m n is c a r c e r i s f 3.
b) W sp ra w ie bł. V ilm o sa A p o ra
Bisku p V ilm o s A p o r został zabity w c z a sie i w z w ią z k u z o b r o n ą ludu,
który sch ronił się w p iw n icy b is k u p ie g o p ałacu, u c ie k a ją c p rz e d te r r o r y s ty c z ­
nym i a k c ja m i żo łn ie rz y A rm ii C z e rw o n e j, s k ie r o w a n y m i p rz e c iw c y w ilo m ,
z w ła sz c z a ko bietom .
P rz e c iw sta w ie n ie się tak iem u a ta k o w i p rz e z b p a V ilm o s a m ia ło sw o je
k o rz e n ie w je g o ca ły m życiu , z je d n o c z o n y m z C h r y s tu s e m 64. T e n d a r id e n ­
tyfikacji z C h ry stu se m „ z w ie ń c z y ł” w o b ro n ie c h rz e ś c ija ń s k ie j c n o ty c z y s to ś ­
ci. Je g o śm ierć, ja k o e le m e n t m a te ria ln y , b y ła k o n s e k w e n c j ą
z ra n ie n ia k u ­
lami b roni p alnej, w W ie lk i P ią te k - 30 m a rc a 1945 r. N a s tą p iła co p r a w d a
d w a i pół d n ia p ó ź n ie j - 2 k w ie tn ia , w P o n ie d z ia łe k W ie lk a n o c n y - ale ja k o
sk utek w c z e śn ie j z a d a n y c h ran. F a z y tego m ę c z e ń s tw a z o sta ły ju ż p o d a n e w
rysie b io g r a f ic z n y m 65. Z g r o m a d z o n e z o sta ły -
z d o k u m e n tó w
i ze z n a ń
św ia d k ó w - w y sta rc z a ją c e d o w o d y do u s ta le n ia d aty i o k o lic z n o ś c i śm ie rc i,
ja k ró w n ie ż b e z p o ś re d n ie g o sp o so b u je j z a d a n ia 66.
61 „ N o n s u f f i c e r e ad m a r t y r i u m n u d u m p r e s s e a c c e p t u m , li c e t m e r i t u m p o s s i t e s s e a c q u a l e
in eo , qu i m o r t e m p r o C h r i s t o d e s i d e r a t , ac in eo , cu i i p sa m o r s i n f e r t u r ” . B e n e d i c t u s
X I V . D e s e r v o r u m D e i , t. III, X I. 4.
62 „ m o r t is , i n q u a m , n a t u r a l i s . n o n a u t e m a l i u s m o r ti s , q u a e t a l i s h a b e a t u r in F o r o e x t e r n o ,
quai is es t e o r u m , qui i n j u s t a e x c o m m u n i c a t i o n e p u n i u n t u r , q u i q u e , si i n v i c t a p a t i e n t i a earn
toleraverint”. T am że,
X I I, 1.
63 T a m ż e , X I I, 3-4.
64 O c n o t a c h w ż y c i u b p a V . A p o r a z o b . P S M . I n f o r m a d o , p. 8 2 - 1 0 1 .
65 Z o b . t a m ż e , s. 6 1 - 7 6 o r a z P S M . S u m m a r i u m , p. 1 8 5 - 1 8 6 .
66 P o r . t r u d n o ś c i z u d o w o d n i e n i e m t e g o e l e m e n t u m ę c z e ń s t w a w e w s p ó ł c z e s n y c h s p r a w a c h
o f i a r n a z i z m u . L i s o w s k i, d z . c y t ., s. 1 2 1 - 1 4 1 .
W a k cie zg on u ja k o p r z y c z y n ę z e jśc ia p o d a n o za pa le nie o trz e w n e j (p. G)
b ę d ą c e sk u tk ie m ura z u s p o w o d o w a n e g o p rz e z kule broni pa ln e j (p. H )67.
P o d o b n ie o k re ś lo n o j ą w k się d z e z m a rły ch parafii G y ó r- B e lv a ro s 68. Na
te m a t m ę c z e ń stw a , w je g o z a k re s ie m a te ria ln y m , z e z n a w a ło też 12 św ia d k ó w
z 28 p rz e s łu c h iw a n y c h , tj. 4 2 % 69.
2. P r z e ś la d o w c a i m o ty w y j e g o d zia ła n ia
a) W y m o g i k a n o n ic z n e
Z n a c z n ie tr u d n ie jsz y m e le m e n te m do u d o w o d n ie n ia je st p r z e śla d o w ca,
w s k a z a n ie go, a z w ła s z c z a m o ty w ó w je g o d ziałan ia, g d y ż s z c z eg ó ln ie w s p ó ł­
c z e ś n ie p rz e ś la d o w c a u n ik a n a d a w a n ia ro z g ło s u sw oim d z ia ła n io m 70, często
sta ra się je l e g ity m iz o w a ć 71.
W k a n o n ic z n e j k o n c e p c ji p r z e ś la d o w c y B e n e d y k t X IV w y ró ż n ił kilka ich
k a te g o r ii72. D o p r z e ś la d o w c ó w u k a z a n y c h w historii - cesarzy rzy m sk ic h
z ich a n ty c h rz e ś c ija ń s k im u s ta w o d a w s tw e m , u rzę d n ik ó w lo k aln y c h często
n a d g o r liw ie w y k o n u ją c y c h s w o je u rz ęd y - o raz u z n a w a n y c h za p r z e ś la d o w ­
c ó w p rz e z s ta r o ż y tn y c h p is a rz y c h r z e śc ijań s k ich , b e z p o śre d n ic h w y k o n a w c ó w
w y r o k ó w w y d a n y c h n a c h r z e ś c ija n 77 d o łą c z y ł c h rz e śc ijan (h e re ty k ó w , schizm a ty k ó w , k a to lik ó w ) u c z e s tn ic z ą c y c h w w y m ie rz a n iu kary z n ie n a w iśc i do
w iary: „ p r z e ś la d o w c ą czy t y ra n e m m o ż e być nie tylko po g a n in czy in n o w ie r­
ca, lecz także n ie g o d z iw y c h r z e ś c ija n i n ” 74.
67 P S M , S u m m a r i u m , D o c . 7: C e r t i f i c a i o di m o r t c , p. 176.
68 T a m ż e , D o c . 8: E s t r a t t o d a l L i b r o d e i m o r t i , p. 177.
69 P S M , P r e s e n t a z i o n e d i Er. A m b r o g i o E s z e r , p. 2; S u m m a r i u m , p. 3 8 - 4 1 , 4 9 , 6 0 , 6 5 - 6 6 ,
7 3 - 7 4 , 7 9 - 8 0 , 8 7 - 8 8 , 9 8 , 1 0 0 - 1 0 5 , 112, 123, 126, 157.
70 Z o b . L. G ł a d y s z e w s k i, D u c h o w o ś ć S ł u g B o ż y c h -
tow arzyszy m ęczeństw a
z a d r ę c z o n y c h ir o b o z a c h k o n c e n t r a c y j n y c h , „ S t u d i a G n e s n e n s i a " , 1 1 (1997), s. 3 4 7 .
71 O p r z e ś l a d o w c a c h i ich d z i a ł a n i a c h ( m o t y w a c h , s p o s o b a c h ) w d o b i e r e w o l u c j i - f r a n ­
c u s k i e j , m e k s y k a ń s k i e j , h i s z p a ń s k i e j - o r a z t o t a l i t a r y z m u n a z i s t o w s k i e g o zob.: B a r, d z. cyt.,
s. 4 4 - 6 8 .
72 D z . c y t ., t. III, s. 9 2 - 1 3 0 , 1 8 3 - 1 9 5 .
73 Z o b . M . T o d d e, / / m a r t i r i o n e l l a C h i e s a d e i p r i m i tre se c o l i , „ S e r v i t i u m ” , 1 5 (1 9 81 ),
s. 7 4 - 8 9 .
74 „ S e d , ut ea, q u a e h u c u s q u e d i c t a su n t, f a c i l u s p e s c i p i a n t u r , n o n n u l l a q u a e s t i a su n t
p r o p o n e n d a , e t e x p l a n a n d a . Q u a e r e s i t a q u e p r i m o , u t r u m d e r a t i o n e m a r t y ri i sit, ut P e r s e c u t o r ,
s e u T y r a n n u s sit G e n t i l i s , an e t i a m p o s s i t e s s e H a e r e t i c u s , e t f o r t a s s e F i d e l i s , e t C a th o l i c u s .
R e s p o n d e t u r a u t e m , P e r s e c u t o r e m , s e u T y r a n n u m n o n s o l u m p r o n i a r t y r i o e s se p o s s e P a g a n u m ,
v e l l d o l o r u m c u l t o r u m , se d e t i a m i n i q u u m C h r i s t i a n o r u m " . B e n e d i c t u s
t. III, X I II , 3, s. 114.
X I V , dz. cy t.,
C h o c ia ż staro ży tn ość c h rz e śc ija ń s k a d o s tr z e g a ła p r z e ś la d o w c ę fiz y c z n ą -
osobę
w ra m ach s y ste m u p a ń s tw o w e g o 75, to d o p ie ro B e n e d y k t X IV
w sk a zu je na m o ż liw o ść u z n a n ia za p rz e ś la d o w c ę w p ro c e s ie k a n o n iz a c y jn y m
także osób m o ra ln y c h 76, ale z a w sz e m u s z ą się w e r y f ik o w a ć trzy w a r u n k i.
P o d e jm u ją c p rob lem m ę c z e ń s tw a n a le ż y n a jp ie rw u w z g lę d n ić fa k t u d z ia łu
dw ó c h osób: p r z e śla d o w c y i m ę c z e n n ik a - ja k o o so b y r ó ż n e 77. P o w in n o to
być z d e c y d o w a n e ro z ró ż n ie n ie, tak ja k m u si po stro n ie p rz e ś la d o w c y z a istn ie ć
k o n k re tn e działanie. G d y tego b ra k u je , przy p r a g n ie n iu m ę c z e ń s tw a i z a is t n ie ­
niu faktu śmierci, b ę d z ie o n o ro z u m ia n e ty lk o a n a lo g ic z n ie , a n ig d y u z n a n e
za p ra w d z iw e 78. T a k je s t n a w e t w p r z y p a d k u M a ry i, m im o iż d ź w ig a ł a ból
Syna, co św. A m b ro ż y i św. H ie r o n im k o m e n to w a li ja k o m ę c z e ń s tw o d u c h o ­
we, „ w ła śn ie z braku p r z e ś la d o w c y , czyli ty ra n a , nie b y ło w r z e c z y w is to ś c i
N a jśw ię tsz e j D z ie w ic y M ę c z e n n i c y ”79.
O p ró c z tego, że p rz e ś la d o w c a je s t o s o b ą r ó ż n ą od o fiary, m usi on r ó w n o ­
c ześnie d e te rm in o w a ć śm ie rć o f ia r y 80. M o ż e d z ia ła ć b e z p o ś r e d n io i w y r a ź ­
nie, czyli spraw czo, b ą d ź p o ś re d n io , co o k re ś la m y p r z y c z y n ą o k a z jo n a ln ą 81;
je d n a k w stopniu n ie z n o ś n y m , tak że po stro n ie c h r z e ś c ija n in a d o c h o d z i do
p rz ek o n a n ia , iż dla u w o ln ie n ia się od n ie b e z p ie c z e ń s tw a utraty w ia ry lub
75 T . D. B a r n e s, L e g i s i a t i o n cigainst t h e C h r i s t i a n s , „ T h e J o u r n a l o f R o m a n S t u d i e s ” ,
5 8 ( 1 9 6 8 ) , s. 3 2 - 5 0 ; A. G . H a m m a n, Ż y c i e c o d z i e n n e p i e r w s z y c h c h r z e ś c i j a n ( 9 5 - 1 9 7 ) ,
W a r s z a w a 1990. s. 117-134.
76 P o c z ą t k ó w tej o p in ii m o ż n a się d o s z u k a ć w s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , t r a k t u j ą c e j
n i e k i e d y c a ty s y s t e m p a ń s t w o w y j a k o p r z e ś l a d o w c ę g ł ó w n e g o , z w ł a s z c z a p o e d y k c i e D e c j u s z a
z 2 4 9 lu b 2 5 0 r. Z o b . M . T o d d e, L e p e r s e c u z i o n i c o n t r o i C r i s t i a n i n e W I m p e r o R o m a n o ,
M e s s i n a - F i r e n z e 1972.
77 „ M a r t y r i o e r g o d u a e p e r s o n e d e b e n t i n terv ertiré, h o c e s t P e r s e c u t o r seu T y r a n n u s , et
M a rty r ; et P e r s e c u t o r u t i q u e se u t y r a n n u s d e b e t e s s e p e r s o n a d i s t i n c t a a M a r t y r i s p e r s o n a , c u m
P e r s e c u t o r seu T y r a n n u s p o e n a m i n f l i g a t ” . B e n e d i c t u s
X I V , d z . c y t., t. III, X I , 2,
s. 92.
78 B e n e d y k t X I V p o s t ę p u j e tu za d o k t r y n ą k a r d . K a j e t a n a . Z o b . t a m ż e , X I, 3 - 4 , s. 9 3 - 9 4 .
79 B e n e d y k t X I V p o d z i e l i ł p o g l ą d T e o f i l a R a y n a n d u s a i s t w i e r d z i ł : „E t q u i d e m e x d e f e c t u
P e r s e c u t o r i s se u T y r a n n i B e a t i s s i m a m V i r g i n e m M a r t y r e m re v e r a n o n f u i s s e ’. T a m ż e , X I, 3,
s. 94.
80 T a m ż e , XI, 2, s. 9 2 .
81 „ h u c u s q u e r e s p o n s u m f u it a r g u m e n t i s , q u i b u s p r o b a r i p o s s e v i d e b a t u r , n o n e s s e de
n e c e s s i t a t e m a r t y r i i , ut P e r s e c u t o r se u T y r a n n u s i n t e r v e n i a t . R e l i q u u m n u n c es t, ut illis sa tis fiat, e x q u i b u s v i d e t u r in ferri p o s s e , n o n e s s e d e n e c e s s i t a t e m a r t y r i i , ut P e r s e c u t o r s e u T y r a n ­
n u s p o e n a m inflig at. P l e r i q u e s c i l i c e t c o l u n t u r ut M a r t y r e s , qu i s u is sib i m a n i b u s m o r t e m
i n t u le ru n t; et f o rs i t a n q u i d e m in h i s c e m a r t y r i i s P e r s e c u t o r s e u T y r a n u s n o n d e f u i t . c u m n o m i n e
P e r s e c u t o r i s se u T y r a n n i ille e t i a m c o m p r e h e n d i p o s s i t , q u i M a r t y r i b u s o c c a s i o n e m p r a e b u i t
sibi m o r t e m i n f e r e n d i " . T a m ż e , X I, 10, s. 9 8.
g r z e c h u śm ie rte ln e g o n a le ż y w y b ra ć ś m ie r ć 82. D o s fo rm u ło w a n ia tej zasady
w k a n o n ic z n e j k o n c e p c ji m ę c z e ń s tw a sk ło n iła B e n e d y k ta X IV analiza w y b ra ­
n y c h p r z y p a d k ó w śm ie rc i osób , k tó ry m K o śc ió ł o d d a je cześć ja k o m ę c z e n n i­
k o m , m im o że śm ierć nie b yła im z a d a n a w sp o só b fiz y c z n y p rz e z p rz e ś la ­
d o w c ę . T a k z d a rz y ło się za c z a s ó w D e c ju s z a p rz y śm ierci św. A p o lo n ii83,
za c z a s ó w D io k le c ja n a (lub N u m e r ia n a ) w p r z y p a d k u św. Pelagii, m ę c z e n n icy
z A n tio c h ii84 o ra z B ere n ik i, P ro s d o k ii i ich m atki D o m n in y 8\
B e ne dy kt
X IV p r z y p o m n ia ł, że ju ż w c z a sa c h S ta re go T e s ta m e n tu za d o b ry czyn u w a ­
ż a no o d e b ra n ie so b ie ż y c ia dla u n ik n ię c ia h ań b y i śm ierci z rąk w r o g ó w 86.
C h o c ia ż ta k ie s a m o b ó js tw o w c h rz e ś c ija ń s k ie j s ta ro ż y tn o śc i nie było je d n a k o ­
w o o c e n ia n e , s ta n o w c z o p o tę p ił je św. A u g u s t y n 87, w k a n o n ic z n e j k on cep cji
- u w z g lę d n iw s z y p o g lą d w ię k s z o śc i te o lo g ó w - B e n e d y k t X IV d o p u śc ił je,
bo ś m ie rć taka m o ż e w y n ik a ć ze s p e c ja ln e g o im p u lsu - B o żeg o natchn ien ia,
co w d o c h o d z e n iu k a n o n iz a c y jn y m m usi być w y k a z a n e 88.
N ie w y s ta r c z y d o s trz e c s p ra w c z e d z ia ła n ie p r z e śla d o w c y , lecz trzeb a w y k a ­
zać m o ty w y tego d z ia ła n ia : „ o d p o w ie d n im p o w o d e m w y m a g a n y m po stronie
ty r a n a p o w in n a b y ć n ie n a w iś ć do w ia ry czy d o d o b re g o dzieła p rz ep isa n e g o
p rz e z w ia rę w C h r y s t u s a ” 89.
82 T a m ż e , X I, 12, s. 1 0 0 - 1 0 1 .
83 „ P o c h w y c i l i A p o l o n i ę , d z i e w i c ę j u ż s ę d z i w ą , a w i e l c e n a o n c z a s p o w a ż a n ą [...]. a p o t e m
w z n i e ś l i s t o s p o z a m i a s t e m i g r o z i l i, że j ą ż y w c e m sp a l ą , j e ś li z n i m i r a z e m o k r z y k ó w b e z b o ż ­
n y c h w y d a w a ć n ie b ę d z i e . O n a się p r z e z k r ó tk i c z a s w y m a w i a ł a , a p o t e m g o t o w a n a o fiarę,
s a m a się w o g i e ń r z u c i ł a i s p ł o n ę ł a ” . E u z e b i u s z
P o z n a ń 1 92 4, V I, 4 1 , 7 , s. 2 9 4 ; z o b . B e n e d
i c t u s
z
C e z a r e i ,
H istoria K ościoła,
X I V , dz. cy t., t. I l l , XI, 10, s. 99.
84 W y b r a ł a ś m i e r ć , p r z e z z r z u c e n i e się z d a c h u d o m u , n i ż u t r a t ę d z i e w i c t w a . Z o b . M a r t y ­
r o l o g i u m R o m a n u m , B r u k s e l a 1940, s. 1 7 1 - 1 7 2 , 2 3 0 , 4 4 2 ; B e n e d i c t u s
X I V . d z. cyt.,
t. III, X I , 10, s. 9 9 .
83 Z n a l a z ł s z y się w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e z n i e s ł a w i e n i a w y b r a ł y „ u c i e c z k ę d o P a n a (...), a
p o t e m r z u c i ł y się w r z e k ę w p o b l i ż u p ł y n ą c ą . T a k to o n e s a m e ż y c i a się p o z b a w i ł y " . E u z e ­
b i u s z
t u s
z
C e z a r e i ,
H i s t o r i a K o ś c i e l n a , V I II , 12, 3 -4, s. 2 7 6 - 3 7 7 ; z o b . B e n e d i c-
X I V , d z . c yt., t. III, X I , 10, s. 9 9 - 1 0 0 .
86 1 S m 3 1, 4-5 ; S d z 16, 2 8 - 3 0 ; 2 M c h 14, 3 7 - 4 6 ; z o b . B e n e d i c t u s
X I V , d z. cy t.,
t. I l l , X I , 11, s. 1 00 i X I , 13, s. 1 0 1 - 1 0 2 .
87 A u g u s t y n
św ., O P a ń s t w i e B o ż y m p r z e c i w p o g a n o m k s i ą g X X I I , o p r a ć . W . K or-
n a t o w s k i , W a r s z a w a 1977, t. I, s. 1 1 6 - 1 1 7 ( k s. I, r. 2 0 ) , 119 (ks. I, r. 23 ),
r. 2 5 ) . J e s t z n a k i e m
s ł a b o ś c i d u c h a . T a m ż e , s. 1 1 8 - 1 1 9
1 2 1-12 3 (ks. I,
( k s . I, r. 2 2 ) . W y j ą t k i e m m o ż e b yć
p o p e ł n i e n i e s a m o b ó j s t w a z w o l i B o ż e j . T a m ż e , s. 1 2 2 - 1 2 3 ( ks. I, r. 26 ).
88 „ T h e o l o g i q u o q u e u n o c o n s e n s u a s s e r u n t , m o r t e s e a s e s s e r e f e r e n d a s ad s p e c i a l e m
im pulsum , seu d ivinam in sp iratio n em ” . B e n e d i c t u s
X I V , d z . c y t ., t. III, XI, 12, s. 101.
89 „ C a u s a r e q u i s i t a e x p a r t e T y r a n n i , e t a p t a ad m n r t y r i u m d e b e t e s s e o d i u m in f i d e m , vel
in o p u s b o n u m , p r o u t a f i d e C h r i s t i p r a e s c r i p t u m ” . T a m ż e , X I II , 2, s. 113.
W ia ra stano w i s p ra w c z y m o ty w m ę c z e ń s tw a , z p o w o d u k tó re g o p r z e ś l a ­
d o w c a z adaje śm ierć. N ie d o ty c z y to w iary, k tó re j p r z e d m io te m s ą ja k ie ś
praw d y, lecz p ra w d y z a w a rte w d e p o z y c ie w iary: „ D o sz e re g u [...] m ę c z e n n i­
ków należy zaliczyć tych w sz y stk ic h , k tó rz y p o n ie śli śm ie rć z p o w o d u p r z e ­
p o w ia d a n ia czy w y z n a n ia p ra w d w ia ry , ja k np. ta je m n ic y T r ó jc y Św iętej,
W c ie le n ia S yn a B oż e g o czy ja k ie jś innej a lb o in n y c h lub w s z y stk ic h a r t y k u ­
łów w ia ry k a tolickiej; w e d łu g tego, co z a w ie ra się w S y m b o lu p rz e p is a n y m
przez św. A ta n a z e g o ”90. Są to veritates th eo re tic a e . „ T e o r e ty c z n y m i p r a w d a ­
mi są takie pra w dy , które d o s ta r c z a ją lu d z io m w ie d z y o b o sk ie j n a tu r z e oraz
o boskiej d o s k o n a ło śc i i p rz y m io ta c h , a tym s a m y m p o z n a n ia J e z u s a C h r y s tu ­
sa, S y na B ożego , n a sz e g o Z b a w ic ie la . Z ty ch b o w ie m (p ra w d ) sk ła d a się
w iara w ierzący ch ; a zatem je śli ktoś u m ie r a za j e d n ą z nich , u m ie ra za w iarę,
a w ięc ze w z g lę d u n a p r a w d z i w ą p r z y c z y n ę m ę c z e ń s tw a ”91. P o n a d to , ja k
podaje św. T o m a sz , „ p r z y c z y n ą w y s ta r c z a ją c ą (d o s ta te c z n ą ) do m ę c z e ń s tw a
je st nie tylko w y z n a n ie w iary, lecz j a k a k o lw ie k c n o ta w la n a , a nie p o lity c z n a ,
która za cel m a C h ry s tu s a ” . B e n e d y k t X IV stw ie rd z a , że św ia d e c tw o w iary
je st nie ty lko w tedy, g d y znosi się c ie r p ie n ie d la o s o b y C h r y s tu s a i J e g o
nauki, ale i w ó w c z a s, g d y cierpi się z u w a g i na „ w y ś w ia d c z a n e d o b r o lub z
po w o d u u n ik a n ia g r z e c h u ze w z g lę d u na C h ry s tu s a , p o n ie w a ż to w s z y s tk o
należy do p o ś w ia d c z e n ia w iary . [...] C ie rp i ta k ż e ze w z g lę d u n a C h r y s tu s a
[...], kto cierpi ze w z g lę d u n a ja k ie k o lw ie k d z ie ło sp ra w ie d liw o ś c i z m iłości
do C h r y s tu s a ”92. S ą to veritates p r a c t i c a e 9^. T w o r z ą o n e f i d e s a g e n d o ru m :
90 ,.In q u o r u m q u i d e m m a r t y r u m c l a s s e r e c e n s e n d i s u n t o m n e s illi, q u i m o r t u i s u n t o b
p r e d i c a t i o n e m , se u c o n f e s s i o n e m c r e d e n d o r u m , p u t a m y s t e r i i S a n c t i s s i m a e T r i n i t a s , I n c a r n a tio n is Filii, et a l i c u j u s , vel a l i q u o r u m , a u t o m n i u m c a t h o l i c a e fid ei a r t i c u l u m ; j u x t a i llu d . q u o d
h a b e t u r in S y m b o l o , q u o d S a n c t o a d s c r i b e u r A t h a n a s i o . . . [...] N o n a u t e m a l i q u i s d i c i t u r m a r t y r
e t t e s t i m o n i o c u j s l i b e t v e r i t a t is , se d s o l u m ex t e s t i m o n i o v e r i t a t i s d i v i n a e ; a l i o q u i n si q u i s
m o r e r e t u r p r o c o n f e s s i o n e v e r i t a t is g e o m e t r i a e , vel a l t e r i u s s c i e n t i a e s p e c u l a t i v a e e s s e t m a r t y r:
q u o d v i d e t u r r i d i c u l u m ” . T a m ż e , X I X , 3, s. 1 8 4 - 1 8 5 .
91 „ T h e o r e t i a c e su nt illae, q u a e h o m i n i b u s n o t i t i a m d i v i n a e n a t u r a e , d i v i n a r u m q u e p e r f e c t i o n u m et a t t r i b u t o r u m p r a e s t a n t , e a d e m q u e r a t i o n e n o t i t i a m J e s u C h r i s t i filii Dei S a l v a t o r i s
n ostri a f f e r u n t . Ex his n e m p e c o m p o n i t u r f i d e s c r e d e n d o r u m ; p r o i n d e , si q u i s p r o a l i q u a e x h is
m o r ia tu r , m o r i t u r p ro fid e, e t i d e o e t i a m p r o p t e r v e r a m c a u s a m m a r t y r i i ” .
T a m ż e , X I X , 7,
s. 190.
92 „ C a u s a s u f f i c i e n s ad m a r t y r i u m n o n s o l u m e s t c o n f e s s i o f i d e i , s e d q u a e c u m q u e a lia
v ir tu s n o n p o l i t i c a . se d i n f u s a , q u a e f i n e m h a b e a t C h r i s t u m . [...] E t i d e o ut C h r i s t i a n u s p a t i t u r ,
n o n s o l u m q u i p a t i t u r p r o fid ei c o n f e s s i o n e , q u a e fit p e r v e r b a s e d e t i a m q u i c u m q u e p a t i t u r
p r o q u o c u m q u e b o n o f a c i e n d o , vel p r o q u o c u m q u e p e c c a t o v i t a n d o p r o p t e r C h r i s t u m , q u i a h o c
t o tu m p e r t i n e t ad fid ei p r o t e s t a t i o n e m . [...] P a t i t u r e t i a m p r o p t e r C h r i s t u m , n o n s o l u m qui
p a t i t u r p r o p t e r f i d e m C h r i s t i , se d e t i a m qu i p a t i t u r p r o q u o c u m q u e j u s t i t i a e o p e r e p r o a m o r e
C h r isti. M a tt. 5. B e a t i, q u i p e r s e c u t i o n e m p a t i u n t u r p r o p t e r j u s t i t i a m ” . T a m ż e , X I X , 3, s. 185.
„ dzisiaj j e s t p e w n e , że p r a w d z iw ą p r z y c z y n ą m ę c z e ń s tw a ze strony m ę c z e n ­
n ik a je s t ś w ia d o m o ś ć w y p e łn ia n ia o b o w i ą z k u ”94. V e ritate s the ore tic a e tw o ­
r z ą f i d e s c r e d e n d o ru m . W p ie r w s z y m a s p e k c ie w ia ry - praw d teo retyc z n ych
- n a jw a ż n ie js z e w ś w ia d e c tw ie są słow a, zaś w d ru g im - pra w d
nych -
p r a k ty c z ­
c z y n y w e d łu g tej w iary: „ p o w in n iś m y w je d n e i d ru g ie w ierzyć,
i w y z n a w a ć je p u b lic z n ie w e d łu g R z 10, 1. S e rc e m b o w ie m w ierzy się w
s p ra w ie d liw o ś ć ,
zaś w y z n a n ie usta m i p rz y c z y n ia się do zb aw ien ia;
[...]
w y z n a n ie p r a k ty c z n y c h (p ra w d ) p o le g a n ie ty lko na w y z n a n iu ustam i, lecz
ta k ż e d z ia ła n ie m ; w e d łu g Jk 2, 18: a j a o k a ż ę ci w ia rę m o ją z u czy nk ów ;
w e d łu g T t 1, 16: w y z n a ją , że p o z n a li B oga, u c z y n k a m i je d n a k z a p rz e c z a ­
j ą ”95. J e d n e i d ru g ie n a le ż ą do d e p o z y tu w ia ry o b ja w io n e j i m o g ą być e le ­
m e n te m sp ra w c z y m m ę c z e ń s t w a 96.
A b y to m o g ło n a stą p ić , p o stro nie o fiary m usi by ć m iłość do w iary, a
p r z e ś l a d o w c ą m o ż e by ć u z n a n y ty lko ten, kto z adaje śm ierć z n ie n a w iśc i do
93 „ A l i a e v e r i t a t e s fid e i, q u a e p r a c t i a c a e d i c u n t u r , q u a e q u e C h r i s t i a n i s r e g u l a s o p e r a n d i
p r a e s c r i b u n t , in o p e r a t i o n e c o n s i s t u n t ; e t h a e q u o q u e s u n t m a t e r i a m a r t y ri i . Q u a r e qu i m o r i t u r
p r o p t e r a l i q u e m a c t u m c h r i s t i a n a e v i r tu t i s , a u t p r o p t e r d e t e s t a t i o n e m a l i c u j u s p e c c a ti , v er u s
m a r t y r C h r i s t i es t, c u m t e n e a t u r C h r i s t i a n u s n o n s o l u n t f i d e m o re c o n f i t e r i , se d e t i a m p r o tte sta ri e a m d e m f i d e m p e r o p e r a v i r t u t u m . N i m i r u m C h r i s t u s D o m i n u s i n q u i t M a t th . 5. v. 10. B e ati.
q u i p e r s i c u t i o n e m p a t i l u n t u r p r o p t e r j u s t i t i a m . Ib i q u i p p e n o m i n e j u s t i t i a e s i g n i f i c a n t u r o p e r a
v i r tu t i s , e t o b s e r v a n t i a d i v i n o r u m m a n d a t o r u m , c u m j u s t i t i a e s i g n i f i c a n t u r o p e r a virtu tis , et
o b s e r v a n t i a d i v i n o r u m m a n d a t o r u m , c u m j u s t u s in s a c r i s S c r i p t u r i s d i c a t u r , q u i b e n e o p e r a t u r " .
T a m ż e , X I X , 8, s. 190.
94 „[...] h o d i e c e r t u m es t, v e r a m m a r t y r i i c a u s a m e x p a r t e m a r t y r i s e s s e e t i a m f i d e m
a g e n d o r u m : si e n i m a l i q u i s m o r i a t u r p r o e x e r c i t i o a l i c u j u s v i r tu tis . in q u a m c a d i t p r a e c e p t u m ,
a u t c o n s i l i u m fid e i, q u a e d i c i p o t e s t p r o f e s s i o fid ei in f a c t o , hic u t i q u e M a t r y r es t, n ec c a u s a m
ad m a r t y r i u m s u f f i c i e n t e m d e e s s e d i c e n d u n r e s t " . T a m ż e , X I X , 3, s. 185. Z o b . E. V i g a n o,
M a r t i r i o d i c a r i t ä e d i s a c r i f i c i o p e r il b e n e a lt r u i . R i ß e s s i o n i sp i r i t u a l ! a l l a s c u o l a d i un
m a e s t r o d i vita a t t i v a , w: M a r t i r i o e S p i r i t u a l i t ä a p o s t o l i c a , R o m a 1983, s. 6 7 - 7 9 .
95 „ J a m v e r o d i f f e r e n t i a i n t e r c e d e n s i n t e r v e r i t a t e s fid ei t h e o r e t i c a s , et p r a c t i c a s ea est,
q u o d , l i c e t u t r u m q u e e a r u m g e n u s c r e d e r e , e t c o n f i t e r i p u b l i c e d e b e a m u s , j u x t a illu d A p o s to l i
a d R o m . c a p . 10, v. 1. C o r d e e n i m c r e d i t u r ad j u s t i t i a m , o r e a u t e m c o n f e s s i o fit ad sa l u te m ;
t h e o r e t i c a s ta r n e n v e r b i s t a n t u m et o r e c o n f i t e m u r , c o n f e s s i o n e m a u t e m p r a c t i c a r u m p r o p e r e
d e b e m u s n e d u m o r e , se d e t i a m o p e r a t i o n e ; j u x t a illu d J a c o b i c a p . 2 v. 18. e g o o s t e n d a m tibi
e x o p e r i b u s f i d e m n r e a m ; et j u x t a a l i u d A p o s t o l i a d T i t u m c a p . 1 v. 16. C o n f i t e n t u r se n o s s e
D e u m , factis autem n e g a n t” . B e n e d i c t u s
X I V , d z. c y t., t. III, X I X , 8, s. 190.
96 D l a t e g o też m ę c z e n n i k a m i m o g ą b y ć u z n a n i u m i e r a j ą c y z p o w o d u o b r o n y w ł a d z y ,
w o ln o śc i i n ie zależn o ś ci K ościoła: „P ariter inter c ru en to s Christi M a rty res nonnulli num erantur,
q u i m o r t u i s u n t p r o d e f e n s i o n e e t t u i t i o n e p o t e s ta ti s , l i b e r ta ti s , et e c c l e s i a s t i c a e i m m u n i t a t i s " .
T a m ż e , X I X , 4, s. 186. P o d o b n i e , t w i e r d z i P a p i e ż ( X I X , 1), m o g ą n i m i by ć s p r z e c i w i a j ą c y się
j a k i e j k o l w i e k p r z e m o c y w o j e n n e j c z y n a w e t t y l k o u ż y w a n i u siły. Z o b . J. L. G u t i e r r e z,
Im c e r t e z z a m o r a l e n e l l a c a u s e d i c a n o n i z z a z i o n e , s p e c i a l m e n t e n e l l a d i c h i a r a z i o n e d e l m a r t i ­
r i o , „ l u s E c c l e s i a e ” , 3 ( 1 9 9 1 ) , s. 6 7 0 .
w iary lub do d o bre go dzieła, c z y n io n e g o w e d łu g p ra w d tej w iary. T a n i e n a ­
w iść m oże być o k a z y w a n a w p ro s t i b e z p o ś r e d n io lub u b o c z n ie i p o ś r e d n io ,
„jak to m a m iejsce w ó w c z a s, gd y o d b ie r a się k o m u ś ż y c ie ze w z g lę d u n a
sp e łn ia n ie d ob re g o dz ie ła , c zę sto m a ją c e g o n a c e lu o b ro n ę , w s p ie ra n ie i w y ­
ja śn ia n ie w iary, a n ie s łu s z n ie ( n ie g o d z iw ie ) z a k a z a n e g o p rzez c z ło w ie k a ”97.
G d y sędzia w yd a je w y r o k p rz e k o n a n y o p r a w d z iw o ś c i zb ro d n i, a n ie z n i e ­
na w iśc i do w iary, czy nią c to w w y n ik u c z y ic h ś o s z c z e r c z y c h o sk a rż e ń , w ó w ­
czas na leż y badać in tencje tego o s k a rż y c ie la , bo „na le ż y z a u w a ż y ć , że ta
intencja je s t ściśle biorąc u tego, k tóry ty r a n a p o p y c h a (n akłan ia) d o z a d a n ia
śm ierci; i to starcza do tego, by w n io s k o w a ć o m ę c z e ń stw ie ; stąd, je śli się
zdarzy, że ktoś z n ie n a w iśc i do w ia ry p o s ą d z a c h r z e ś c ija n in a p rzed ty r a n e m
o p r ze stę p stw o , z p o w o d u k tó re g o tyran za b ija c h rz e śc ija n in a , to c h r z e ś c ija n in
w ten spo sób zabity je s t m ę c z e n n ik ie m ” 98. N a le ż y też u w z g lę d n ić in te n c je
pra w o d a w c y d ają c eg o s ę d z ie m u o k r e ś lo n e n a rz ę d z ia p ra w n e . M o ty w n i e n a w i ś ­
ci do w iary był w id o cz n y , na p r z y k ła d w w ie lu d e k re ta c h w y d a n y c h p rz e z
cesarzy. Jeśli p rz e śla d o w c a p o d a je in n ą p r z y c z y n ę z a d a n ia śm ierci b ą d ź w y ­
d an ia w y ro k u śm ierci, w ó w c z a s d o m ę c z e ń s tw a w y sta rc z y w y k a z a ć , ż e na
p e w n o działał on z n ie n a w iśc i d o w ia ry , c h o ć b y p rz e d s ta w ia ł in n ą p o b u d k ę
sk a z an ia na śm ie rć 99.
D o u d o w o d n ie n ia p rz y c z y n y m ę c z e ń s t w a po stro n ie p r z e ś la d o w c y n a le ż y
ro z w a ż y ć też sposób z a d a n ia śm ie rc i, gd y c h rz e śc ija n in o d m ó w ił u c z y n ie n ia
c z e g o ś p rz e c iw n e g o w ie rz e i m o ra ln o śc i. „ W y ro k śm ierci w n ie s io n y z n i e n a ­
wiści do w iary jest stały i ja s n y , jeśli z akt m ę c z e ń s tw a w y n ik n ie [...], że
(śm ierć) z o sta ła z a d a n a słu d z e B o ż e m u z teg o p o w o d u , że był c h r z e ś c ija ­
ninem ; bądź, że nie c h c ia ł c z e g o ś u c z y n ić , co o z n a c z a ło b y o d e jśc ie od w ia ry
ch rz e śc ijań s k iej, albo ja k ie jś rz e c z y z a b r o n io n e j przez w ia rę c h rz e ś c ija ń s k ą ,
a c zeg oś, co ze w z g lęd u n a o k o lic z n o ś c i n ie m o g ło się z g a d za ć z p r z y k a z a ­
n iam i, albo p rz y n io sło b y sz k o d ę re ligii c h rz e ś c ija ń s k ie j; bą d ź p o n ie w a ż coś
uczynił zg o d n e g o z re lig ią c h r z e ś c ija ń s k ą , co b y ło z a b ro n io n e p rz e z n ie s p r a ­
w ie d liw e p ra w a ty ra n ó w ” 100.
97 „ E t e n i m p e r o d i u m C h r i s t i , q u o v o c a b u l o T h e o l o g i c o n s u e v e r u n t uti in h a c m a t e r i a ,
i n t e ! l i g itu r in s e c t a t io et p e r s e c u t i o C h r i s t i vel d i r e c t a e t i m m e d i a t a [...]. vel i n d i r e c t a e t m e d i a ­
ta, q u a e es t, q u a n d o vita al i c u i e r i p i t u r o b e x e r c i t i u m o p e r i s b o n i , e t a l i q u o t a n d e m m o d o ad
f i d e m p r o p u g n a n d a m , t u e n d a m , i l l u s t r a n d a m e v e t e n d e n t i s , ab h o m i n e t a m e n i n i q u e p r o h i b i d ” .
K a r d . d e L a u r a e a , cy t. za: B e n e d i c t u s
X I V , d z . c y t ., t. III, X I II , 2, s. 113.
98 T a m ż e , X III, 4, s. 1 15.
99 T a m ż e , X III, 8, s. 1 1 6 - 1 1 8 .
100 „ Q u i n t o , p r o b a t i o n e m m o r t i s e x o d i o in f i d e m il l a t a e f i r m a n t et l o c u l e n t a m e s s e d i c e n d u n i es t, si e x A c t i s m a r t y ri i c o n c l u d e n t u r , u t a j u n t , o s t e n d a t u r , i n f l i c t a m f u i s s e D e i s e r v o , e o
B e n e d y k t X IV w p r a k ty c e p ro m o to r ó w w ia ry z a u w a ż a te n d en c ję , by ak ­
c e n to w a ć w s z y s tk ie inne m o ty w y n ie n a w iś c i n iż w ia rę z jej u c z y n k a m i, zaś
po stro n ie p o s tu la to ró w p o d n o s z e n ie je d y n ie tego m o ty w u . M u s z ą r z e c z y w iś ­
cie u d o w o d n ić je g o i s tn ie n ie 101. T y m c z a s e m o d iu m f i d e i nie m usi być r o z u ­
m ia n e ty lk o w se n sie w y r a ź n y m , n ie m u si z a w ie ra ć się w p ro st w o ś w ia d c z e ­
n iu p r z e ś la d o w c y . M o ż e b y ć d o m y ś ln y m , w y n ik a ją c y m z treści p ozornie
o b o c z n y c h , k tó ry m i p r z e ś la d o w c a żyje, uz n a je je i p rz e z k o n k re tn e zach ow a•
m a w y z n a je
102
P r z e ś le d ź m y z ło ż o n o ś ć z a g a d n ie n ia w s p ra w a c h n ajn o w sz y c h .
J u ż w z w ią z k u z p ro ś b a m i o k a n o n iz a c ję bł. M a k sy m ilia n a ja k o m ę c z e n n i­
k a d o p r a c o w a n o się re g u ł r o z s tr z y g a n ia w ą tp liw o śc i z w ią z a n y c h z ustalen iem ,
czy m ia ła m ie jsc e n ie n a w iś ć do w ia ry i czy o n a b yła d e c y d u ją c a w zadaniu
śm ierci.
Je d e n z k o n s u lto r ó w d o p a tr y w a ł się w p o s ta w ie F ritsch a tylk o I'o d iu m
d e l l ’u m a n i t d '0?’. W d y sk u s ji w y k a z a n o , że znając z a ło ż e n ia sy ste m u n a z is ­
to w s k ie g o , k o n te k st z a d a w a n ia śm ierc i, m o ż n a w sk a z a ć, że je st to o dium
f i d e i . P r a w d ą w ia ry je s t „ W ie r z ę w B o g a O jc a W s z e c h m o g ą c e g o , S tw o rz y ­
c ie la ...” . W y s tą p ić p r z e c iw ż y c iu lu d z k ie m u , to z a n e g o w a ć relację c z ło w ie k a
ze S t w ó r c ą tego ż. W y s tą p ić p r z e c iw k o m u ś ja k o „ n ie -c z ło w ie k o w i czy podc z ł o w ie k o w i” (n a tle rasy c z y p o ło ż e n ia sp o łe c z n e g o ) lub „je sz c z e nie-człow i e k o w i ” (id e o lo g ia ab orc ji), a lb o „już n ie - c z ło w ie k o w i” (id e o lo g ia e u ta n a ­
zji), c z e g o s y m b o le m je s t A u s c h w itz , to nie ty lko a ntylud z kie, ale także
a n ty re lig ijn e , a n ty d e is ty c z n e , a n ty c h rze ścija iisk ie . K ażdy , kto pro jek tu je takie
akcje, o rg a n iz u je z p r e m e d y ta c ją , w y k o n u je - u c z es tn ic z y w sw o isty sp osób
w o d iu m f i d e i ]04.
q u ia C h r is tia n u s era t; vel q u ia n o lu it a liq u id f a c e r e , q u o d r e c e s s u m a fide C hristiana s ig n ificaret, a u t a liq u a n t r e m
a fid e C hristiana v e tita m , au t q u a e ra tio n e c irc u m s ta n tia r u m
stare non
p o s s e t c u m p r a e c e p t i s c h r i s t i a n a e r e lig io n is , a u t re lig io n i c h r is tia n a e d e t r i m e n t u m a ffe rret; vel
q u ia a liq u id fe cit c u m r e lig io n e C h ris tia n a c o n c o r s , q u o d in ju stis T y r a n n o r u m le g ib u s v e titu m
f u e r a t ” . T a m ż e , X I V , 6, s.
125-126.
101 T a m ż e , X I I I , 2, s.
114.
102 N o t a s u l c o n c c t t o
di ..m a r lir io ” eon rifer im en to aliap ro s s im a C a n o n izza zio n e
B ea to M a ssim ilia n o M a ria
K o l b e , 2 8 IX 1982, m p s , s. n ib ., A r c h . K o n g r e g a c j i
del
Spraw K anoni­
z a c y j n y c h (dalej: A r c h . K S K ) F 13.
103 V o t o s u l p r e s u n t o n t a r t i r i o d e I b e a t o M a s s i m i l i a n o K o l b e . 31 X I I 1981, m p s , s. 25.
A r c h . K S K F 13.
104 S u l l a q u e s t i o n e d e ! m a r l i r i o d e ! B e a t o P a d r e M a s s i m i l i a n o . ( 1 9 8 2 ) , m p s , A r c h . K S K
F 13.
R o z w ią z a n ie to służyło też p rz y ro z s trz y g a n iu za rz u tu , że E d y ta S tein
została zab ita in o d iu m H e b r a e o r u m 105. R z e c z y w iś c ie , w e d łu g o fic ja ln e g o
do k u m e n tu zo stała a r e sz to w a n a z m o ty w ó w ra so w y c h . J e d n a k ż e r e k o n s tr u k c ja
fak tó w p rz e p r o w a d z o n a przez p o s tu la c ję w y k a z a ła , że d e c y d u ją c o n a a r e s z to ­
w an ie i sk a z a n ie na śm ie rć E d y ty S tein w p ły n ę ła je j p r z y n a le ż n o ś ć do K o ś ­
cioła k a to lic k ie g o 106. Po w y d a n iu p rz e z o k u p a n ta u sta w ra s o w y c h i p r z y ­
g o to w a n ia c h do deportacji Ż y d ó w do o b o z ó w , z a p r o te s to w a ł e p is k o p a t h o le n ­
d e r s k i 107. W ra z z p o z o s ta ły m i K o śc io ła m i c h r z e ś c ija ń s k im i b isk u p i in te r w e ­
niow ali w tej spraw ie u k o m isa rz a R z e s z y , by z osta ły u c h y lo n e tak n ie s p r a ­
w ied liw e z a r z ą d z e n ia 108. W o b ro n ie p ra w Ż y d ó w do ż y c ia i w o ln o śc i b i s k u ­
pi k ato liccy w ydali list, o d c z y ta n y z a m b o n 26 lip ca 1942 r., inne k o śc io ły
w y c o fa ły się z p ro testu. K o m is a r z R z e s z y u trz y m a ł d e p o rta c ję d o o b o z ó w ,
lecz ty lko Ż y d ó w w y z n a n ia k a t o l i c k i e g o 109. D z ia ła n ie to leżało w strategii
w alki n a ro d o w e g o so c ja liz m u z K o ś c io łe m k a to lic k im , a w tej k o n k r e tn e j
sytuacji sta n o w iło z e m s tę za d z ia ła n ie K o ś c io ła n a r z e c z ż y c i a 110. S io stra
T ere sa B e n e d y k ta od K rz y ż a b y ła w ię c o f ia r ą n ie n a w iśc i e tn ic zn e j i re lig ijn e j.
T e n ostatni m otyw o k a z a ł się p r z e w a ż a j ą c y 111.
N ie m a p o trz e b y p o sz u k iw a ć c z y ste j n ie n a w iśc i do w iary ja k o je d y n e g o
m o ty w u d z ia ła n ia p rz e śla d o w c y . W y s ta r c z y , że b ę d z ie o n a p r z e w a ż a ją c a nad
innym i, w tym nad m o ty w e m p o lity c z n y m , g d y ż także w p ro c e sie s k a z u ją c y m
C h ry stu sa na śm ierć ten ż e był o b e c n y , co z o sta ło w y ra ż o n e w n a p isie u m ie ­
sz c z o n y m na d rz e w ie k r z y ż a " 2.
b) W sp ra w ie bpa V ilm o s a A p o ra
W sp raw ie tej ś m ie rc i z id e n ty f ik o w a n o p rz e ś la d o w c ę w g ru p ie żo łn ie rz y
A rm ii C z e rw o n e j, k tó rz y d o p u s z c z a ją c się b e s tia ls tw a w o b e c lu d n o śc i c y w i l ­
nej, z w ła s z c z a k obiet, n atrafili, ja k o na p rz e s z k o d ę , na o p ó r b is k u p a , k tó ry
pragn ął je ch ro n ić - w ich m o ra ln o śc i i c n o c ie . T a k ą p o s ta w ą ś c ią g n ą ł n a
siebie g n ie w o k u p an tó w ; w k la sy fik a c ji zaś tej śm ierci z pu n k tu p o s t ę p o w a n ia
k a n o n iz a c y jn e g o ja k o o c z y w is te j a w i ą się p rz y c z y n y , k tó re B e n e d y k t X IV
105 Z o b . A. E s z e r, L i s t d o P r o m o t o r a G e n e r a l n e g o W i a r y , 14 V I I 1986, s. 1.
106 T e r e s a
B. od K r z y ż a , R e l a t i o et V o ta C P S M , v o t o V I I, p. 128.
107 Z o b . T . B r a n d s m a, P S M . S u m m a r i u m , p. 4 2 0 - 4 2 5 .
108 T e r e s a
B. o d K r z y ż a , P S M V . S n m m a r i t i m , p. 1 13.
109 T a m ż e , s. 108-1 15; R e l a t i o e t V o ta C P S M , v o t o IV, s. 6 7 - 6 8 .
110 A. E s z e r, R e l a z i o n e s u l l a c a u s a , R o m a e 1985, s. 5 3 - 5 5 .
" ' T e r e s a
B. o d K r z y ż a , P S M V . I n f o r m a t i o , s. 33.
O s s c r v a z i o n i in b a s a l i a d o c u m e n t a z i o n e r i c e v u t a , m p s , s. 3, A r c h . K S K F 13.
u z n a ł za w y sta rc z a ją c e :
„ w y ś w ia d c z a n e d o b ro
[...], u n ik a n ie grz e c h u ze
w z g lę d u n a C h r y s t u s a ” 113. N ie c h c iał z g o d z ić się na to, co na ru sz a ło b y
w ia rę c h rz e ś c ija ń s k ą , p r z y k a z a n ia i p r z y n o siło b y sz k o d ę religii i d u c h o w e m u
d o b ru w ie rn y c h , k tó rz y p rz e c ie ż p o d d a n i zostali je g o paste rsk iej p i e c z y 114.
P rz e ś la d o w c y byli w y c h o w y w a n i w d u c h u a te isty cz n y m . S o b ó r W a ty k a ń ­
ski II w K o n sty tu c ji d u s z p a s te r s k ie j o K o ś c ie le w św iecie w sp ó łc z e s n y m
ś ro d e k z a r a d c z y na ate iz m w id z ia ł z a ró w n o w d o k tr y n ie w ła śc iw ie w y ło ż one j,
j a k i w n i e s k a ż o n y m ż y c iu „ K o ś c io ła i je g o c z ło n k ó w . [...] O sią g a się to
p r z e d e w s z y s tk im ś w ia d e c tw e m ż y w e j i d o jrza łe j w iary, u s p ra w n io n e j do
te g o , a b y m o g ła ja s n o w id z ie ć tru d n o śc i i p rz e z w y c ię ż a ć je. W s p a n ia łe ś w ia ­
d e c tw o tak iej w ia ry d a w a li i d a ją liczni m ę c z e n n ic y ” 115. W D e k la ra c ji o
w o ln o ś c i re lig ijn e j p rz y p o m n ia n o , że „ C h rz e ś c ija n ie [...] w k sz ta łto w a n iu
sw e g o s u m ie n ia p o w in n i p iln ie b a c z y ć n a ś w ię tą i p e w n ą n a u k ę K ościoła.
Z w oli b o w ie m C h r y s tu s a K o śc ió ł k a to lic k i je s t n a u c z y c ie le m pra w d y i ciąży
n a n im o b o w ią z e k , ab y g łosił i a u te n ty c z n ie n a u c z a ł P raw d y, k tó r ą je st C h r y ­
stus, a z a ra z e m p o w a g ą s w o ją w y ja ś n ia ł i p o tw ie r d z a ł z asad y p o rz ą d k u m o ­
ra ln e g o , w y n ik a ją c e z s am e j n a tu ry lu d z k ie j. P o n a d to c h rze śc ijan ie , m ą d rze
p o s tę p u ją c w o b e c tych, k tó rz y są n a z e w n ą trz , „w D u c h u Ś w ię tym , w m iłości
n ie o b łu d n e j, w m ó w ie n iu p r a w d y ” (2 K o r 6, 6-7) p o w in n i starać się szerzyć
św ia tło ż y w o ta z c a łą o d w a g ą i z c a ły m m ę stw e m a p o sto ls k im , aż do w ylan ia
krw i. U c z e ń b o w ie m m a w o b e c C h ry stu sa N a u c z y c ie la ścisły o b o w ią z e k
c o ra z p e łn ie js z e g o z k a ż d y m d n ie m p o z n a w a n ia p r a w d y od N ieg o o trz y m a n e j,
w ie r n e g o je j g ło s z e n ia i u siln e g o b ro n ie n ia , z w y k lu c z e n ie m śro d k ó w s p rz e c z ­
n y c h z d u c h e m e w a n g e lic z n y m ” 116.
D o b r e dz ie ła , k tó r e b isk u p r e a liz o w a ł k o n s e k w e n tn ie ja k o sku tek sw ojej
w ia ry , stały się p r z y c z y n ą a ktu n ie n a w iś c i w o b e c niego. P r z e ś la d o w c a ja k o
o s o b a m o r a ln a (m a rk s iz m ze s w o ją d o k tr y n ą a n ty k le ry k a ln ą i a ntyk atolick ą )
o ra z ja k o o so b y f iz y c z n e - ż o łn ie rz e A rm ii C z e rw o n e j, za jm u ją c ej m iasto,
z m ie rz a li do e lim in a c ji B is k u p a p r z e c iw n e g o realizacji p e rw e rs y jn e g o zam iaru
ż o ł n i e r z y 117. A le w p r o c e s ie - p rz y u s ta lan iu m o ty w ó w d z ia ła n ia p rz e śla ­
d o w c y - sp r a w d z a się, m ię d z y in ny m i, czy nie b y ło w w y p e łn ia n iu c h r z e ś c i­
j a ń s k i e g o i p a ste rs k ie g o p o w o ła n ia O fia ry je g o z u c h w a łe j po sta w y , p ro w o k u ­
m
B e n e d i c t u s
X I V , D e s e r v o r u m D e i , t. III, X I X , 3, p. 185.
114 Z o b . t a m ż e , X I V , 6, s. 1 2 5 - 1 2 6 .
115 N r 2 1 . S o b ó r
W a t y k a ń s k i
116 N r 14. T a m ż e , s. 4 2 4 .
117 P S M . l n f o r m a t i o , p. 105.
II, K o n s t y t u c j e . D e k r e t y . D e k l a r a c j e , s. 55 2 .
jącej z a b ó jc ó w , e le m e n tó w w sk a z u ją c y c h na b ra k ro z tro p n o śc i u b is k u p a
V ilm osa.
W o p ra c o w a n iu tego z a g a d n ie n ia o p a r to się n a a n a liz ie fa k tó w z ta m te g o
okresu, em o c ji, ja k ie im to w a rz y sz y ły , a c o u trw a liły d o n ie s ie n ia p r a s o w e i
p a m ięć św iad kó w .
P ro fe so r T o m a s S z a b ó, w y k ł a d o w c a h isto rii K o ś c io ła w G yór, d o k o n a ł
a nalizy d o n ie sie ń p r a s o w y c h o k o n f ro n ta c ji żo łn ie rz y A rm ii C z e rw o n e j z
w ę g ie rs k ą lu d n o ś c ią c y w iln ą od p o c z ą tk u 1945 r.
Ju ż w kilk a dni po in w azji R o sjan z o k u p o w a n e j p rz e z n ich strefy w s c h o d ­
niej i cen tra ln e j n a d c h o d z iły w ia d o m o ś c i o p r ó b a c h fiz y c z n e g o z n ę c a n ia się
nad c y w ila m i, z w ła s z c z a ko b ie ta m i. S y tu a c ję „ s ta b iliz o w a ła ” g o d z in a p o l ic y j­
na (od 6 w ie c z o re m do 6 ran o). Pięć dni p ó ź n ie j, 9 sty c z n ia, d z ie n n ik n a r o ­
d o w y „ G y ó r ” d o n o sił o d z ia ła n ia c h tajnej r o s y jsk ie j p o lic ji (G P U ), je j o d d z ia ­
łów k o bie c yc h, które w y k a z y w a ły się w y ją tk o w y m o k r u c ie ń s tw e m . Po p r z e d ­
staw ien iu faktów k o m e n ta to r pisał: „ S łu s z n ie n a r z u c a się pytanie: co za kraj
m usi być ten, w k tórym s ą w y k o r z e n io n e d o b r o ć , m iło ść, k o b ie c e u s p o s o b ie ­
nie, g dzie w m ie jsc e ich rz ąd z i o d r a ż a ją c e o k r u c ie ń s tw o ? ”
D z ie n n ik z 17 sty c z n ia p rz y to c z y ł re la c ję u c ie k in ie ró w z Baj. R o s y js c y
ż ołnierze, m ię d z y innym i, p lą d ro w a li d o m y , w o b e c n o śc i m ę ż a g w a łc ili je g o
żonę, sta rą kobietę. D zień p ó ź n ie j z a m ie s z c z o n o aż d w a a rty k u ły o o k r u ­
c ień stw ie c z e rw o n o a rm is tó w . Je d e n z n ich z a w ie ra ł re la c ję n a o c z n e g o ś w ia d k a
o g w ałce n iu d z ie w c z y n y p rz e z 12 ż o łn ie rz y , z n ę c a n iu się n ad n ią aż d o z a b i­
cia. D rugi b ył s p r a w o z d a n ie m
15 d z ie n n ik a rz y n ie m ie c k ic h , s ło w a c k ic h i
c z esk ich, którzy o d w ie d z ili A g o sty a n , m ie js c o w o ś ć na te re n ie d ie c e z ji b is k u p a
V ilm o sa , i o pisali co się tam w y d a r z y ło m ię d z y 27 g ru d n ia 1944 r. i 1 s ty c z ­
nia 1945 r. T a m te jsz y p r o b o s z c z o p o w ia d a ł im o p lą d ro w a n iu d o m ó w , o
u p ro w a d z e n iu m ę ż c zy zn ; w s z y sc y byli p r z e k o n a n i, że n a S y b e rię . P e w n a
k o b ieta zez n a ła o g w a łc ie , k tó re g o d o p u ś c iło się na niej 17 b o ls z e w ik ó w ,
o m a ltre to w a n iu jej p rz e z o k ła d a n ie p ię śc ia m i, a ta k ż e o p o d o b n y m z n ę c a n iu
się nad o ś m io m a inn ym i k o b ie ta m i, o z a b ó js tw ie c z te re c h z nich, g d y cały
c zas się op ierały przy p r ó b ie z g w a łc e n ia ich. T e g o w s z y s tk ie g o b y ła n a o c z ­
n ym św ia d kie m .
W innej m ie jsc o w o śc i d ie c e z ji G y ó r -
D u n a s z e n tim ik ló s -
„ ż o łn ie rz e
r osy jscy gw a łc ili kob iety w w ie k u 17-70 lat, z a b ie ra li m ę ż c z y z n w w ie k u 1670 la t” , w ta rg nę li n a w e t do szp itala, g d z ie g w a łc ili, to rtu ro w a li, w re sz c ie
zabijali ran ny ch .
W S z e k e sfe h e rv a r w s z y sc y , ta k ż e s ta r u s z k o w ie i ch o rz y , byli z m u s z a n i do
prac. Je d n a z k ob iet o p o w ia d a ła : „ Z o s ta liś m y za b ra n i o sió d m e j rano, w y p r o ­
w a d z e n i p o z a m iasto w m ie s z a n y c h g r u p a c h - m ę ż c z y ź n i i k o b ie ty ra z e m .
N ie je d n o k r o tn ie z a tr z y m y w a liś m y się, gdy stra ż n ik z e ch ciał zg w ałcić którąś
z p r o w a d z o n y c h k ob iet. G d y ty lk o ktoś u s iło w a ł p rzyjść jej z p om o c ą , n a ­
ty c h m ia s t był z a b ija n y . M ó j w n u k , L. K., lat 21, z giną ł w ła śnie w ten sposób.
C h c ia ł b o w ie m o b r o n ić s w o ją ż o n ę ” . P e w n a k o b ie ta nie chciała w yjść do
p racy; w ó w c z a s ż o łn ie rz rzucił o m u r i zab ił je j d w u m ie s ię c z n e nie m ow lę ;
p o d o b n ie u c z y n io n o z je j d ru g im d z ie c k ie m - trz y le tn im , a w re sz cie d w a dni
p ó ź n ie j z a bito s a m ą m a tk ę (1 4 .0 2 .1 9 4 5 r.).
P rz y z a jm o w a n iu B u d a p e s z tu ż o łn ie rz e ro sy jsc y sadzali w ę g ie rsk ie dzieci
n a a r m a ta c h , by u ła tw ić so bie m arsz , aby z n ie c h ę cić do strzelania o b ro ń c ó w
m ia sta . N a z y w a n o w ię c c z e r w o n o a rm is tó w b e s tia m i, któ re n a le ż a ło b y w y e li­
m i n o w a ć z c y w iliz o w a n y c h n a ro d ó w .
W p r o p a g a n d z ie n a r o d o w y c h s o c ja lis tó w n ie m ie c k ic h i w ę g ie rsk ic h r e la ty ­
w iz o w a n o s u k c e sy o d d z ia łó w ro sy jsk ich , by p o d k re ślić b o h a te rstw o sw o ich
b o j o w n ik ó w . Je d n a k , tw ie rd z i prof. T. S za b ó , p atrząc na całość w y d a rz e ń
p ie r w s z y c h ty g o d n i o k u p a c ji W ę g ie r p rz e z A rm ię C z e r w o n ą nie je s t p rz e s a d ą
tw ie r d z e n ie o o k ru c ie ń s tw ie i b ra k u k u ltu ry w p o stę p o w a n iu so w ie c k ic h ż o ł­
nie rzy ; z resztą, d o d a je , to w s z y s tk o w p e w n y m stop niu było w id o c zn e w
c ią g u c z te r d z ie s to le tn ie j o k u p a c ji s o w ie c k ie j i je s t nadal d z ie d zic tw em p o z o ­
sta w io n y m w k ra ju , po ich w y jśc iu w 1990 r . 118
R ó w n ie ż z e z n a n ia ś w ia d k ó w w y s tę p u ją c y c h w p ro c e sie k a n o n iz a c y jn y m
b y ły w tej s p ra w ie b a rd z o z n a c z ą c e . A d ra s G ra b its zeznał, że z n a d c h o d z ą ­
c y c h w ie ś c i w s z y s tk im z n a n y b y ł s to s u n e k A rm ii C ze rw o n e j do cyw ili, a
z w ła s z c z a ż o łn ie rz y w z g lę d e m k o b i e t 119. G iz e lla A p o r stw ierdziła, że ż o ł­
n ie r z e r o sy jsc y u w a ż a li za s w o je p ra w o g w a łc e n ie k o b ie t i d z ie w c z ąt oraz
z a b ija n ie tych, k tó rz y te m u się sp rz e c iw ia li. Z e z n a ła , że gdy H ug ó K a ln o k y
p o tę p ił o fic e ra ro sy js k ie g o za z a b ó js tw o b is k u p a i innego m ę ż c z y zn y , ten
o d p o w ie d z ia ł: „ m ie li p ra w o , d la te g o że k o b ie ty n a le ża ły do ż o łn ie rz y ” 120.
D la ś w ia d k a F e r e n c ja H a lle ra „ b y ło e w id e n tn e , że o biera n ie z ie m n iak ó w
b y ło ty lk o p re te k s te m . D la c z e g o n ie c h c ie li s tary ch kobiet, tylko d z ie w c z ęta
do o b ie r a n ia z ie m n ia k ó w ? N a p o d s ta w ie z n a jo m o śc i w c z e ś n ie js z y ch p r z y p a d ­
k ó w , to b y ł ty lk o p r e te k s t” . Z d a n ie m św ia d k a S łu g a B o ż y m u sia ł w iedzieć,
że j e ś li się sp rz e c iw i, ż o łn ie rz e b ę d ą g o to w i go zabić; że z uw ag i na sa m ą
o c h r o n ę u d z ie l o n ą u c ie k in ie r k o m gro z i m u c ię ż k ie n ie b e z p ie c z e ń stw o . Z a ­
ś w ia d c z y ł także, że ż o łn ie rz e nie b y li pijani. K a p ita n e m grupy był ten, który
w c z e ś n ie j (ra no ) p r z y c h o d z ił o g lą d a ć pa ła c b isku pi. O tym , że śm ierć b isk u p a
118 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 8, p. 2 6 3 - 2 6 5 ; I n f o r m a t i o , p. 1 05-107.
119 P S M . S u m m a r i u m , p. 103.
120 T a m ż e , s. 3 8 ; P S M . I n f o r m a t i o , p. 107.
nie była też p rz y p a d k o w a , ś w ia d c z y i to, że strz e la n o do n ie g o także w te d y ,
gdy z ra n io n y leżał ju ż n a z i e m i 121. O n ie p r z y p a d k o w o ś c i tej śm ie rc i - z d a ­
niem A n d ra sa G ra b itsa - św ia d c z y ć m o ż e i ten sz c z e g ó ł, że ż o łn ie rz e n a j ­
pierw usiłow ali zabrać m ę ż c z y z n , b y p ó ź n ie j s w o b o d n ie p o sią ść k o b i e t y 122.
O takiej m e to d z ie p o s tę p o w a n ia pisał te ż kard. J. M in d s z e n ty w sw o ic h
W sp om n ieniach : „ W noc z m a r tw y c h w s ta n ia A r m ia C z e r w o n a w k ro c z y ła do
Sopron. [...] W n a stę p n y c h d n ia c h w id z ia łe m p rz e z o k n o , c o d z ia ło się w
pobliżu. Ż o łn ie rz e kładli na z e w n ą trz m ę ż c z y z n , p o s z u k iw a li u k r y w a ją c y c h
się k ob iet [...] Ich k o m e n d a n t nie in te rw e n io w a ł. Po p o w r o c ie do sw o jej
diecezji V e sz p re m stw ie rd z ił m .in., że w szp italu B ra c i M iło s ie r d z ia b y ło ok.
tysiąca k ob iet i d z ie w cz ąt, z tego ok. o sie m s e t z a ra ż o n y c h kiłą. L i c z n e też
były w śró d nich sa m o b ó jstw a , w ie le o b łą k a n y c h . Ż o n a n o ta riu s z a z S o m o g y ,
po z g w a łc e n iu p rzez s ie d e m n a s tu ż o łn ie rzy , z o sta ła za b ita w r a z z d z ie c k ie m
w śród ś m ie c h ó w i kp in żo łn ie rz y p rz e d sw o im d o m e m , n a o c z a c h m ę ż a , który
później został za b ra n y ja k o „ z b r o d n ia rz w o je n n y , sta w ia ją c y o p ó r A r m ii
C z e r w o n e j” 123.
P o w y ż sz e i inne św ia d e c tw a , w tym z a w a rte w k s ią ż c e A la in e P o lc z
(A sszony a fr o n t o n , B u d a p e st
1991, ss. 197) o raz w p is e m n e j re la c ji A n to n ia
B enkó, je z u ity , w ó w c z a s 2 4 -le tn ie g o s tu d e n ta te o lo g ii, p rz e k o n u ją , że p r z e ś la ­
dow cy z m ie rz a li do w y e lim in o w a n ia b is k u p a V ilm o s a A p o r a ja k o p r z e c i w n ik a
ich p e rw e rsy jn y c h z a m ia ró w w o b e c k obiet, k tó ry m b is k u p ud z ie lił s c h r o n ie ­
n i a 124. R o z p o c z y n a ł się w ó w c z a s ok res d łu g o trw a łe j o k u p a c ji W ę g ie r . Nie
było tam w te d y je s z c z e sy ste m u k o m u n is ty c z n e g o w fo r m ie z o r g a n iz o w a n e g o
aparatu p a ń stw o w e g o . Jak o p r z e ś la d o w c y w s k a z a n i w ię c zo sta li c z e r w o n o a r ­
miści, a nie system ja k o taki. W cza sie b a d a n ia s p ra w y w s k a z a n o je d n a k
w yraźnie, p rz e z ko go i
w d u c h u ja k ie j id e olog ii by li fo r m o w a n i. N a w z ó r
bolsz ew ic ki u sta n a w ia n e też b y ły - z c z a s e m - rz ą d y w p o d b ity c h k ra ja c h .
Ich sp ra w o w a n ie p rz y n io sło w ie le ofiar; n ie k tó re s ą p rz e d s ta w ia n e ja k o k a n ­
dydaci n a ołtarze. P ie r w s z ą sp ra w ą , w k tó rej p r z e ś l a d o w c ą był j u ż sy ste m
k o m u n isty c z n y ze s w o im i fu n k c jo n a r iu s z a m i - z a k o ń c z o n ą ak te m b e a ty f ik a c ji
- b yła sp ra w a bł. E w g e n ija B o s iłk o w a ( 1 9 0 0 -1 9 5 2 ), z a lic z o n e g o w p o c z e t
b ło g o s ła w io n y c h 15 m a r c a 1998 r . 125
121 P S M . S u m m a r i u m , p. 88.
122 Z o b . t a m ż e , p. 1 0 4 -10 5 .
123 C y t . z a P S M . I n f o r m a t i o , p. 109.
124 P S M . I n f o r m a t i o , p. 105.
125 Z o b . N o w i b ł o g o s ł a w i e n i K o ś c i o ł a , „ B i u l e t y n I n f o r m a c y j n y K A I ” (z d n . 1 7 .0 3 .1 9 9 8 r.),
n r 1 1 (3 1 4 ), s. 18.
3. M ę c z e ń s tw o f o r m a l n e p o str o n ie ofiary
a) w y m o g i p r a w n o k a n o n ic z n e
P o stro n ie m ę c z e n n ik a p r z y c z y n ą m ę c z e ń s tw a je s t je g o p rz y lg n ię c ie do
w iary , aż po p r z e la n ie k r w i 126. W e d łu g B e n e d y k ta X IV ci, co u m iera ją
d la te g o , że b r o n ią ja k ie jś g ło sz o n e j p ra w d y w iary, s ą p ra w d z iw y m i m ę c z e n n i­
k a m i. Je śli ktoś u m ie r a d la te g o , że p r a k ty k o w a ł c n o tę b a z u ją c ą na p r z y k a z a ­
n ia c h B o ż y c h czy ra d a ch e w a n g e lic z n y c h , w y z n a w a ł w ięc w iarę rz ec z y w iście
ta k że m o ż e być u z n a n y z a m ę c z e n n ik a . W śró d k a te g orii takich o só b B e ne d yk t
X IV w y ró ż n ia ł ty c h , którzy p o n ie śli ś m ie rć św ia d c z ą c m iło sie rd z ie w obec
u b o g ic h , c h o ry c h , u w ię z io n y c h ; b is k u p ó w za p o w ie r z o n y im lud, jeśli tylko
c z y n ili to z m iło ści d o C h r y s tu s a i je g o p ra w d , j a k np. św. E pafras, św.
E m m e r a m u s , św. H e ro n czy św. T e o d o z j u s z 127. N a to m ia s t nie m o ż n a za ta ­
k ich u z n a w a ć ty ch , k tó rz y u m ie r a ją za p r a w d y filo z o fic z n e , ze św ia ta p r z y r o ­
d z o n e g o cz y p o c h o d z ą c e ty lko z ich p r y w a tn e g o o b ja w ie n ia , bą d ź je s z c z e nie
z d e f in io w a n e p rz e z K o ś c i ó ł 128.
W b a d a n iu m o ty w u p rz y ję c ia śm ierci n ale ż y też ud o w o d n ić , że z a m o rd o ­
w a n y c h c ia ł dać św ia d e c tw o B o g u , a nie p rz y s p o rz y ć sobie c h w ały. W w y ­
k ła d z ie B e n e d y k t X I V p rz y w o ła ł w y w o d y św. H ie ro n im a , który u z n a w a ł za
d a r e m n e p rz e la n ie k rw i, je śli było on o dla czci w ła sn y c h relikw ii czy
s ł a w y 129.
b) W s p ra w ie bł. V ilm o s a A p o ra
B is k u p był ś w ia d o m y n ie b e z p ie c z e ń s tw a , ja k ie n io sło ze s o b ą za c h o w a n ie
ż o łn ie rz y A rm ii C z e r w o n e j w o b e c lu d n o śc i c y w iln e j. W y ra ż a ł w o b e c tego
s w o je z a tr o s k a n ie , p o d o b n ie ja k w c z e śn ie j w o b e c na d u ż y ć ra sisto w sk ie g o
126 „ T u m
d i e i m u s , F e d e m c r e d e n d o r u m , vel a g e n d o r u m e s s e u n i c a m c a u s a m m a r t y ri i ,
e t i a m e x p a r t e m a r t y r i s , e arn v e r o c o n q u i n a r i " ’. B e n e d i c t u s
X I V , d z. cy t., t. III, X I X .
I, s. 183.
127 T a m ż e , X I X , 3 -4 , s. 1 8 4 - 1 8 5 .
128 T a m ż e , X I X , 1 i 1 1; X I V , 2.
129 „ M a r t y r i u m i p s u m si i d e o fiat,
ut a d m i r a t i o n i et l a u d i h a b e a m u r
nostras v e lim u sab h o m in ib u s R e liq u ia s honorari;
si o p i n i o n e m v u l g i
sectans,
a fr a t r i b u s . [...] ut
i n tre p id i s a n g u i -
n e n t f u d e r i m u s , e t s u b s t a n t i a m n o s t r u m u s q u e ad m e d i c i t a t e m p r o p r i a m d e d e r i m u s , h u i c op eri
n o n tarn p r a e m i u m , q u a m p o e n a d e b e t u r e t p e r f i d i a e m a g i s t o r m e n t a su n t q u a m c o r o n a victor i a e " . T a m ż e , X I X , 9, s. 191. W y k ł a d n a u k i B e n e d y k t a X I V o p r z y c z y n i e m ę c z e ń s t w a po
stro n ie o fiary oraz n a jn o w s z ą p ra k ty k ę w tym zakresie w K o n g reg acji S praw K an o n izac y jn y c h
z o b .: L i s o w s k i, d z . c y t ., s. 1 5 0 - 1 5 3 , 1 5 6 - 2 2 5 .
reżim u , p o d n o sił głos: „nie b y łb y m k a p ła n e m , je ś lib y m o d s tę p o w a ł w lew o
lub p raw o od linii ż y c ia ” 130. H a b it u a ln ą p o s ta w ę b is k u p a
w y r a ż a je g o
no ta tk a w d zie n n ik u d u c h o w y m p o c z y n io n a w tra k c ie re k o le k c ji w B u d a p e s z ­
cie w 1942 r . 1’1, w y p o w ie d ź z d n ia 27 c z e r w c a 1943 r.: „ p ra w d z iw y c h r z e ś ­
cijanin musi z p o g łę b io n ą w ia r ą u c h w y c ić się K o ś c io ła k a to lic k ie g o , [...] m usi
w alc z y ć m ężnie. R ó w n o c z e śn ie m u si b y ć w y r o z u m ia ły i u p rz e jm y , z a c h o w y ­
w ać się z sza cu n k ie m w o b e c re p u ta c ji i n ie w in n o ś c i kobiet; o b ro n a je j je s t
św iętym o b o w ią z k ie m , tak ja k g o d n o ś c i w ła s n e j m atki lub M aryi D z i e w i ­
c y ” 132 oraz z m aja 1944 r., m ó w ią c a ż e w sytuacji w y b o r u m ię d z y ż y c ie m
i ś m ie rc ią na le ży w y b ie ra ć to, co n ie sie ż y c ie w ie c zn e , a n ie śm ie rć w i e c z ­
n ą 133. Był tego za da n ia św ia d o m y t a k ż e ja k o b isk up . T e re z ia V a tzy z e z n a ­
ła, że p o w ie d z ia ł jej: „ M u s im y b ro n ić b e z w z g lę d u n a c en ę, ta k ż e za c e n ę
w ła sn e g o życia, tego ludu, k tó re g o B ó g p o d d a ł p o d n a s z ą troskę, p o d n a s z ą
o c h r o n ę ” 134.
O sta tn ie dni życia bpa A p o ra p o tw ie r d z iły w c z e ś n ie js z e w y p o w ie d z i. B y ł
z d e c y d o w a n y w o b ro n ie cn o ty c z y sto śc i; w o la ł o ddać w ła s n e ż y c ie - u m rz e ć
- niż od dać kobiety n a h a ń b ę 133. R e la to r s p ra w y m ó g ł się w ię c p o d p is a ć
pod sfo rm u ło w a n ie m : „ B isk u p V ilm o s A p o r był z d e c y d o w a n y ś w ia d c z y ć o
sw ojej w ierze, [...] rz e c z y w iśc ie , sta n ą ł w o b r o n ie B o ż e g o p ra w a , w s z c z e g ó l­
ności n ie w in n o ś c i” 136.
T y m , k tórzy go dotk n ę li, o k a za ł p r z e b a c z e n ie : „ W c z a sie p r z e n o s z e n ia do
szpitala, je s z c z e na d zie d z iń c u , ż o łn ie rz ro s y js k i p rz y g lą d a ł się z c ie k a w o ś c ią .
S łu ga B o ży delikatnie ud z ie lił m u b ło g o s ła w ie ń s tw a . W tym ak c ie d o s trz e g a m
p r z e b a c z e n ie ” -
p o w ie d z ia ła w
c z a sie p r o c e su k a n o n iz a c y jn e g o
G iz e lla
A p o r 137.
R z e c z y w ista i fiz y c z n a śm ie rć S ług i B o ż e g o b y ła k o n s e k w e n c ją w y d a r z e ­
n ia n a g łe go , ale je g o m ę c z e ń s tw o nie b y ło d e c y z ją o sta tn ie j chw ili - „w g o ­
d zinę ś m ie rc i” - lecz c a łe g o życia, s ta łe g o w z r a s ta n ia w c n o c ie , u k i e r u n k o ­
w a n e g o na w y p e łn ia n ie B ożej w oli aż do śm ie rci. Stały w w ie rz e , b y ł d y s p o ­
n o w a n y do m ę c z e ń s tw a 138. T a k z e z n a ł m .in . je g o o so b is ty se k re ta rz, k a n o ­
1,0 P S M . S u m m a r i u m . p. 35; I n f o r m a t i o , p. 1 1 0 - 1 1 1 .
131 P S M . P o s i l i o s u p e r s c r i p t i s , p. 37.
132 T a m ż e , s. 38.
133 T a m ż e . s. 39.
134 P S M . S u m m a r i u m , p. 93.
133 T a m ż e , s. 38.
136 P S M . I n f o r m a t i o , p. 113.
137 P S M . S u m m a r i u m , p. 38.
138 P S M . I n f o r m a t i o , p. 115.
n ik S a n d o r Cseh: „ W e d łu g m o je j opinii b ro n ił m ę ż n ie i św ia d o m ie czy sto ści
k o b ie t i w ie d z ia ł ja s n o o n ie b e z p ie c z e ń s tw ie tego aktu dla je g o życia, [...]
je d n o c z e ś n ie a k c e p to w a ł m ę c z e ń s tw o ” 139.
*
O d p o c z ą tk u d z ie jó w K o ś c io ła przy o fic ja ln y m u zn aniu za m ę c z e n n ik a
lic zo n o się z o p in ią m ę c z e ń s tw a (fa m a m a rty rii) i o p in ią łask szcz e g ó ln y c h ,
c u d ó w (fa m a sig n o r u m ). T a k ż e w s p ó łc z e ś n ie , ju ż n a e ta p ie p r z y g o to w y w a n ia
sp ra w k a n o n iz a c y jn y c h , n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a ich istnienie i t r e ś ć 140.
W s p ra w ie b is k u p a V. A p o r a z e b r a n e d o w o d y w sk a z u ją , że osoby z n a jd u ­
ją c e się w p o b liż u w y d a rz e ń u z n a w a ły o s o b ę b is k u p a za w y ją tk o w ą . G izella
A p o r - ś w ia d e k w p ro c e s ie - z e z n a ła, że w g ru p ie u c ie k in ie ró w b y ła k o b ie ta
nie b io rą c a u d z ia łu w M s z a c h św ., u n ik a ją c a ro z m ó w o ch a ra k te rz e re lig ij­
n y m . Po w y p a d k a c h W ie lk ie g o P ią tk u , o ś w ia d c z y ła , że nie w ie d z iała , iż na
ś w ie c ie m o ż e istnieć taki c z ło w ie k j a k b isk u p V i l m o s 141. M ó w io n o o nim
ja k o o o b ro ń c y i m ę c z e n n ik u n ie w in n o ś c i, D o b ry m P a s te r z u 142, a je g o z a ­
k r w a w io n e u b ra n ia z a c h o w a n o ja k o r e l i k w i e 143.
T a p o c z ą tk o w a o p in ia m ę c z e ń s tw a , b a rd z o s p o n ta n ic z n a , szy bko w zrastała,
ro z w ija ła się. S p rz y ja ły te m u fa k ty u z n a w a n e za zd a rz e n ia z d z ia ła n e przez
B o g a za w sta w ie n n ic tw e m m ę c z e n n ik a . L ic z n e ś w ia d e c tw a u g ru n to w a ły o p i­
nię m ę c z e ń s tw a , z r o d z iły o p in ię c u d ó w , co w p ły w a ło je s z c z e n a rozw ój kultu
p r y w a t n e g o 144. O je g o z a s ię g u ś w ia d c z y ć m o ż e c h o ć b y u c h w a ła R ady P a ra ­
fia ln e j z K a p u v a r, k tó ra 27 lip c a 1947 r. w im ie n iu o śm iu tysięcy w ie rn y c h
p ara fii p o p ie ra ła sta ra n ia o r o z p o c z ę c ie p ro c e su k a n o n iz a c y jn e g o b isk u p a
V i l m o s a 145. D e k re te m z d n ia 25 lutego 1948 r. b isk u p G yór, K a lm a n Papp,
p o w o ła ł try b u n a ł d ie c e z ja ln y i o g ło sił r o z p o c z ę c ie p rz e p isa n e g o p ra w e m p o ­
s t ę p o w a n i a 146.
139 P S M . S u m m a r i u m , p. 1 1 4 - 1 1 5 .
140 Z o b . M i s z t a l ,
P r a w o k a n o n i z a c y j n e w e d ł u g u s t a w o d a w s t w a J a n a P a w ł a II. s. 52.
141 P S M . S u m m a r i u m , p. 43.
142 Z o b . t a m ż e , s. 4 1 - 4 2 , 5 1 , 6 1 , 9 3 , 100, 105.
143 T a m ż e , s. 51.
144 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 7 9 - 8 2 , 1 2 1 - 1 2 4 ; S u m m a r i u m , D o c . 2 4 - 3 2 , 1 8 9 - 1 9 7 , p. 2 0 6 232, 361-363.
145 P S M . S u m m a r i u m . D o c . 4 5, p. 2 5 9 .
146 T a m ż e , D o c . 4 7 , p. 2 6 1 - 2 6 2 .
W tym też roku z a p la n o w a n o p r z e n ie sie n ie c ia ła B is k u p a z k o ś c io ła karm elita ń sk ie g o do o d n o w io n e j k a te d ry . N iestety , w o sta tn ie j ch w ili - 2 4 lis to ­
pada - w ła d ze k o m u n is ty c z n e u d a re m n iły p r z y g o t o w a n ą ju ż c z y n n o ść . U d a ło
się jej d o k o n a ć d o pie ro 23 m a ja 1986 r., w f o rm ie b a rd z o s k ro m n e j, n a w e t
z w y łą c z e n ie m n a jb liż sz y c h c z ło n k ó w rodziny.
P o stę p o w a n ie b e a ty fik a c y jn e w d iecezji z a k o ń c z o n e z o sta ło s e sją 9 lis to p a ­
da 1990 r . 147 P r o w a d z o n e w tym c z a sie by ły też d w a p r o c e sy r o g a to r y jn e
w D e b re c z y n ie (1 3 .1 2 .1 9 4 8 -
1 8 .0 2 .1 9 4 9 )148 o ra z w K a lo c s a (2 7 -2 8 .1 0 .
1 9 4 8 )149. Faza p o s tę p o w a n ia w K o n g re g a c ji S p ra w K a n o n iz a c y jn y c h zo sta ła
otw a rta 19 w rz e ś n ia 1991 r., z w ie ń c z o n a u r o c z y s to ś c ią b e a ty f i k a c y jn ą 9 lis to ­
pada 1997 r.
Po dczas niej O jciec Ś w ię ty Jan P a w e ł II p o w ie d z ia ł m.in.: „ G łę b o k ie
u c z e stn ic tw o w taje m n ic y C h ry s tu s a - n o w e j i d o s k o n a łe j św ią ty n i, w której
u rz e c z y w istn ia się p e łn a k o m u n ia m ię d z y B o g ie m a c z ło w ie k ie m (por. J 2,
21) - ja śn ie je p e łn y m b la s k ie m w p o s łu d z e p a ste rsk ie j bł. V ilm o s a A p o ra ,
któ reg o ży cie zostało u w ie ń c z o n e m ę c z e ń s tw e m . B ył on « p ro b o s z c z e m u b o ­
gich» i tę p o s łu g ę p e łn ił też ja k o bisk u p w m r o c z n y c h la ta c h d ru g ie j w o jn y
św iato w ej, stając się h o jn y m d o b r o c z y ń c ą p o tr z e b u ją c y c h i o b r o ń c ą p r z e ś l a d o ­
w anych. N ie bał się p o d n ie ść gło su, aby w im ię z a s a d e w a n g e lic z n y c h p ię tn o ­
wać n ie s p ra w ie d liw o ść i p r z e m o c w y m ie r z o n ą p r z e c iw m n ie js z o ś c io m e t n ic z ­
nym , z w ła sz c z a p rz e c iw sp o łe c z n o śc i ż y d o w sk ie j.
N a w z ó r D o b re g o P a ste rza , k tó ry o d d a je ż y c ie za s w o je o w c e (por. J 10,
11), n o w y b ło g o s ła w io n y b e z p o ś r e d n io d o ś w ia d c z y ł u d z ia łu w m iste riu m
p asc h a ln y m aż po n a jw y ż s z ą o fia rę życia. Z a b ito go w W ie lk i Piątek: został
śm iertelnie u g o d z o n y , gdy b ro n ił sw o je j o w c z a rn i. W ten sp o s ó b sa m z a z n a ł
- p o p rz e z m ę c z e ń s tw o - w ła sn e j sz c z e g ó ln e j P a s c h y , d a ją c h e r o ic z n e ś w ia ­
dectw o m iłości C h ry stu sa i s o lid a rn o śc i z b ra ć m i, a na k o n ie c o tr z y m u ją c
ko ronę c h w a ły , o b ie c a n ą w ie r n y m słu go m . H e r o ic z n e ś w ia d e c tw o b is k u p a
V ilm o s a A p o ra p rz y n o si z a s z c z y t sz la c h e tn e m u n a r o d o w i w ę g ie r s k ie m u i z o ­
staje dziś uk az a n e ja k o w z ó r c a łe m u K o ś c io ło w i. N ie c h s ta n ie się z a c h ę tą dla
w ie rz ą c ych, aby um ieli b ez w a h a n ia iść za C h r y s tu s e m w e w ła s n y m życiu.
Na tym p o le g a św ię to ść , do której p o w o ła n y j e s t k a ż d y o c h r z c z o n y ” 150.
T o d o b itn e ś w ia d e c tw o , b ę d ą c e o w o c e m p e w n o ś c i m o ra ln e j u z y s k a n e j w
toku p ro cesu b e a ty fik a c y jn e g o , nie w y m a g a k o m e n ta rz a .
147 P S M , P r e s e n t a z i o n e d i F r. A. E s z e r , R e l a t o r e G e n e r a l e , p. I.
148 P S M . S u m m a r i u m , p. 1 1 5 - 1 6 0 .
149 T a m ż e , s. 160 -1 65 .
150 B u d o w a l i ś w i ą t y n i ę ż y c i a na f u n d a m e n c i e C h r y s t u s a . H o m i l i a O j c a Ś w i ę t e g o . . . , s. 15.
"C R U X F IR M A T M IT E M , M IT IG A T FO R T E M "
TH E B L ESSE D V ILM O S A PO R - A C O N T E M P O R A R Y M A RTY R
Summary
M o d e l l e d o n th e G o o d S h e p h e r d w h o l a y s d o w n h is life f o r the s h e e p (J 10, 11), the n e w
b l e s s e d V i l m o s A p o r d i r e c t l y p a r t i c i p a t e d in t h e p a s c h a l m y s t e r y , so f a r as to the h i g h e s t o f fe r
o f life . H e w a s k i l l e d o n G o o d F r i d a y w i t h a m o r t a l b l o w , w h e n he d e f e n d e d his s h e e p f o l d .
T h u s h e e x p e r i e n c e d , t h r o u g h m a r t y r d o m , h is o w n p a r t i c u l a r P a s c h , g i v i n g a h e r o i c t e s t i m o n y
to th e l o v e o f C h r i s t a n d s o l i d a r i t y w i t h b r o t h e r s . F i n a l l y , h e r e c e i v e d the c r o w n o f g lo r y , as
p r o m i s e d f o r th e f a i t h f u l s e r v a n t s . T h e h e r o i c t e s t i m o n y o f B i s h o p V i l m o s A p o r b e s t o w s
h o n o u r o n t h e n o b l e H u n g a r i a n n a t i o n a n d is t o d a y s h o w n as a p a t t e r n fo r th e w h o l e C h u r c h .
M a y it b e c o m e a n e n c o u r a g e m e n t f o r t h e f a i t h f u l to f o l l o w C h r i s t in th eir o w n lives w i t h o u t
h e s i t a t i o n . T h i s is w h a t is m e a n t b y h o l i n e s s to w h i c h e v e r y o n e is called.
T h i s f o r c i b l e t e s t i m o n y o f J o h n P a u l II, b e i n g a f r u i t o f m o r a l c e r t i t u d e g a i n e d in the
b e a t i f i c a t i o n p r o c e s s , c a n b e left w i t h o u t a c o m m e n t a r y .
Translated by Jan K łos