Konsolidacja francuskiego systemu bankowego na przykładzie fuzji

Konsolidacja francuskiego systemu bankowego na przykładzie fuzji

Warszawa, 12 października 2010 r.
mgr Krzysztof Spirzewski
Wydział Nauk Ekonomicznych
Uniwersytet Warszawski
Autoreferat rozprawy doktorskiej pod tytułem
„Konsolidacja francuskiego systemu bankowego na przykładzie fuzji
banków BNP i Paribas”
napisanej pod kierunkiem Profesora Doktora Habilitowanego Witolda Kozińskiego.
1. Obszar rozprawy
Problematyka prezentowanej rozprawy doktorskiej związana jest z procesem
konsolidacji we francuskim sektorze bankowym, który zasadniczo charakteryzuje się
stosunkowo niewielką zmiennością struktur. Na przestrzeni ostatnich wielu lat
odnotowano w gospodarce Francji niewielką liczbę fuzji banków, więc badanie
takiego przypadku jest ciekawe z poznawczego punktu widzenia. Fuzje i przejęcia nie
są nowym zjawiskiem lecz w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpiło
szczególnie widoczne nasilenie ich dynamiki. Impulsem do zintensyfikowania
procesu konsolidacji w Europie było pojawienie się nowej waluty euro. Jednolita
waluta, wraz ze zmianą otoczenia prawnego, oznacza, iż inwestorzy i konsumenci nie
są już skazani na lokalne banki. Tym samym, sektor bankowy rozpoczął
funkcjonowanie w nowej rzeczywistości, w której rola konkurencji z innych państw
członkowskich Unii Europejskiej bardzo wzrosła.
1
2. Cel rozprawy
Głównym celem rozprawy jest ukazanie procesu konsolidacji francuskiego
systemu bankowego, na przykładzie fuzji banków BNP i Paribas z roku 1999, w
kontekście kształtowania się programu Jednolitego Rynku Finansowego w Unii
Europejskiej. Program ten ukazany jest na tle szerszego zjawiska obserwowanego
współcześnie, a mianowicie przekształceń światowego systemu finansowego.
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku miała miejsce fala fuzji banków
amerykańskich, a w Unii Europejskiej szwajcarskich, niemieckich, włoskich i
hiszpańskich. Do tej fali dołączyły również banki francuskie. Na wiosnę 1999 Banque
Nationale de Paris (BNP) ogłosił publiczną ofertę zakupu banku Paribas. Przypadek
ten jest ciekawy i warty badania, gdyż do tej pory we Francji operacje tego rodzaju
pozostają rzadkością. Waga opisywanego w niniejszej rozprawie przykładu jest dla
francuskiego sektora bankowego duża, gdyż powstały bank dysponował drugimi co
do wielkości aktywami w Europie, a pod względem wysokości kapitału zakładowego
ustępował tylko trzem innym bankom na świecie. Bank BNP przejął zarządzanie
bankiem Paribas tworząc nową jednostkę finansową o nazwie BNP Paribas.
Problematyka podjęta w niniejszej rozprawie ma duże znaczenie ze względu na
wpływ systemu finansowego na gospodarkę danego kraju. Jakość i poziom rozwoju
systemu finansowego może mieć znaczący wpływ na dynamikę wzrostu
gospodarczego. Konsolidacja banków powoduje zmiany w organizacji sektora
bankowego i ma wpływ na jego wyniki ekonomiczne. Konsolidacja może przyczynić
się do wzrostu zamożności obywateli, pozostać neutralna w tym zakresie, bądź
wywrzeć negatywny wpływ. W związku z tym, stała się ona przedmiotem wielu
badań i dyskusji, a każda decyzja o konsolidacji jest wnikliwie analizowana pod
względem
jej
charakteru
i
osiągniętych
rezultatów ekonomicznych
(zysk,
zatrudnienie, udział w rynku, efektywność, itp.). Podjęta problematyka jest również
interesująca z punktu widzenia polskiego, szczególnie z perspektywy doniosłego
historycznie faktu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.
Podejmowana problematyka ma znaczenie poznawcze i praktyczne. Konsolidacja,
zwana również „nową siłą napędową gospodarki”, jest zdolna doprowadzić ekonomię
2
kraju do nowych poziomów efektywności. W niektórych sytuacjach może jednak
zaciemniać obraz gospodarki i być sposobem na kreowanie dodatkowych,
nieuzasadnionych zysków za pomocą metod przypisanych grom hazardowym, a nie
nowoczesnym instrumentom finansowym. Dodatkowo, współczesne przekształcenia
światowego systemu finansowego, w tym globalizacja, prowadzą do poważnych
zmian jego struktury instytucjonalnej oraz cech funkcjonalnych. Proces ten niesie
wiele korzyści (np. wzrost zamożności), ale jest też źródłem zagrożeń, wśród których
do
najważniejszych
należą
zakłócenia
stabilności
systemu
finansowego
przeobrażające się w kryzys. Globalizacja miała silny wpływ na rozprzestrzenianie się
kryzysu zapoczątkowanego w 2007 roku.
3. Tezy rozprawy
Ogólnoświatowy trend, jaki uwidocznił się w dziedzinie przekształceń systemu
finansowego, spowodował, że wartość i ilość transakcji fuzji i przejęć w obszarze
sektora bankowego rosła dynamicznie od początku lat 90. XX wieku. Przekształcenia
te dotyczą wszystkich aspektów systemu: struktury, funkcji, sposobu organizacji i
rozwiązań regulacyjno-prawnych. W niniejszej rozprawie wskazano następujące
procesy mające znaczny wpływ na tempo i siłę zmian współczesnego systemu
finansowego: liberalizacja i deregulacja, postęp technologiczny oraz procesy
integracyjne i globalizacja. Zjawisko zmian na kontynencie europejskim zostało
zapoczątkowane przez program Jednolitego Rynku Finansowego, którego głównym
celem była integracja prowadząca do konsolidacji sektora bankowego. Dodatkowym
czynnikiem intensyfikującym liczbę zawieranych transakcji fuzji i przejęć bankowych
było przyjęcie przez Unię Europejską w roku 1989 wspólnej waluty euro. Wspólna
waluta na obszarze państw UE wraz ze zmianą wymogów prawnych (liberalizacja
regulacji), spowodowała, że rola konkurencji z innych państw członkowskich
wzrosła. W takiej sytuacji banki lokalne, w celu ochrony swej dotychczasowej
pozycji, podejmowały strategiczne decyzje w sprawie konsolidacji. Temu też
zagadnieniu
poświęcona
została
niniejsza
rozprawa.
Zbadano
konsolidację
francuskiego systemu bankowego na przykładzie fuzji banków BNP i Paribas. Jest to
zdarzenie we Francji rzadkie ale miało miejsce na podstawie typowych przesłanek
3
(m.in. zwiększenie efektywności działania, wzrost potencjału ekonomicznego oraz
ruch obronny).
Hipoteza badawcza zawarta w pytaniu zasadniczym brzmi następująco:
„konsolidacja banków BNP i Paribas doprowadziła do wzrostu efektywności
działania”. Waga opisywanego przykładu konsolidacji jest na tyle istotna, że wnioski
mogą posłużyć generalizacji na całość zjawiska fuzji i przejęć. Do weryfikacji
głównej hipotezy badawczej posłużył model ekonometryczny otoczki danych DEA
oraz analiza wskaźnikowa wykorzystująca tradycyjne wskaźniki efektywności banku:
rentowność kapitałów własnych i aktywów bankowych, relacje kosztów do dochodów
oraz poziom kosztów operacyjnych. Potwierdzenie tej hipotezy nastąpi, gdy
połączone banki BNP i Paribas wykażą stabilizację efektywności działania na
dobrym poziomie w dłuższym okresie. Dowodem osiągnięcia zakładanej stabilizacji
będzie spadek wskaźnika kosztów i C/I oraz wzrost wskaźników ROA oraz ROE, jak
również wzrost efektywności technicznej.
Hipoteza poboczna zawarta w drugim pytaniu zasadniczym przedstawia się
następująco: „połączenie banku BNP, posiadającego kilkunastoprocentowy udział w
całości aktywów systemu bankowego Francji, z bankiem Paribas, miało znaczny
wpływ na funkcjonowanie sektora bankowego”. Do weryfikacji tej hipotezy
wykorzystano analizę wskaźnikową, posługując się następującymi tradycyjnymi
parametrami: wartość aktywów banku, poziom koncentracji aktywów oraz poziom
cen. Czy ta hipoteza została potwierdzona? Odpowiedź będzie twierdząca, gdy
nastąpi znaczny wzrost siły oddziaływania nowej instytucji. Potwierdzeniem tego
wzrostu będzie przyrost potencjału ekonomicznego badanych banków, wzrost
poziomu
koncentracji
aktywów
oraz
uzyskanie
możliwości
kształtowania
niekorzystnego dla klientów poziomu cen oferowanych usług.
4. Metodologia rozprawy i jej zakres
Zastosowana w tym projekcie badawczym metoda badawcza to badanie
jakościowe, dotyczące konkretnego przykładu, a więc „studium przypadku” (case
study). Badanie przeprowadzone będzie na publikowanych danych finansowych za
4
okres 3 lat przed i 7 lat po konsolidacji banków. Do oceny efektywności procesy
konsolidacji wykorzystane zostaną:
• analiza wskaźnikowa oraz
• nieparametryczna analiza efektywności technicznej przy zastosowaniu metody
DEA (Data Envelopment Analysis).
Do oceny wpływu badanej konsolidacji na funkcjonowanie sektora bankowego
we Francji wykorzystana zostanie analiza wskaźnikowa. Biorąc pod uwagę cel pracy,
wybrano siedem wskaźników oceny funkcjonowania banku:
- wartość aktywów banku,
- poziom koncentracji aktywów,
- poziom kosztów operacyjnych,
- poziom cen,
- rentowność kapitałów własnych,
- rentowność aktywów bankowych,
- relacja kosztów do dochodów.
Badanie efektywności technicznej, zostało przeprowadzone za pomocą metody
Data Envelopment Analysis, (DEA) czyli analiza obwiedni danych. Jest to
najpopularniejsza metoda oceny efektywności technicznej. DEA jest metodą
nieparametryczną, należącą do metod programowania liniowego, o charakterze
relatywnym, czyli mierzącą względną efektywność w badanej grupie podmiotów.
Pomiar dokonany za pomocą DEA polega na ustaleniu, w jaki sposób można osiągnąć
te same efekty końcowe przy założeniu, że dany bank funkcjonuje na takim samym
poziomie efektywności jak te, które w danej grupie są najefektywniejsze. Mierząc
relacje efektów do nakładów wnioski, jakie można wyciągnąć po przeprowadzonym
badaniu są następujące dla modelu zorientowanego na:
• nakłady (input-oriented approach): jeśli badany podmiot nie należy do grupy
efektywnych to możliwe z teoretycznego punktu widzenia jest zmniejszenie nakładów
przy efektach niezmienionych,
• wyniki (output-oriented approach): jeśli badany podmiot nie należy do grupy
efektywnych to możliwe z teoretycznego punktu widzenia jest zwiększenie wyników
przy zachowaniu kosztów na tym samym poziomie.
5
Gdy oba wyżej wymienione przypadki trudno przyporządkować badanemu obiektowi,
to można zastosować model niezorientowany.
W rozprawie wybrane zostało podejście wynikowe z uwagi na rodzaj
badanego obiektu i charakter planowanej konsolidacji, w której nie planowano
ograniczenia liczby oddziałów.
Wadą metody DEA jest przyjęcie założenia, że odchylenia od płaszczyzny
interpretuje się jako skutek braku efektywności. W rzeczywistości mogą one być
wywołane np. składnikami losowymi bądź zmiennymi ukrytymi (pod tym pojęciem
zawarte są: szum statystyczny i błędy pomiaru).
5. Struktura rozprawy
W celu zapewnienia systematyczności w prezentowaniu omawianego zagadnienia,
rozprawa została podzielona na: wprowadzenie, pięć rozdziałów i zakończenie.
Bibliografia literatury przedmiotu zawiera 116 pozycji.
W pierwszym rozdziale omówiona jest problematyka systemu finansowego.
Wśród licznych wątków związanych z tym tematem wybrano kilka, wiążących się
bezpośrednio z procesem konsolidacji banków. Pierwszym z wątków jest związek
przyczynowo-skutkowy między rozwojem finansowym a gospodarczym kraju.
Zaprezentowana została również definicja i funkcje systemu finansowego. Następnie
przedstawiono strukturę systemu finansowego, jego otoczenie i główne elementy
wraz z konkluzją, iż kształtowana jest ona przez indywidualne cechy narodowe w
procesie historycznym i kulturowym. Przyjęto następującą klasyfikację systemów
finansowych:
-
model anglosaski i
-
model kontynentalny.
Oba modele zostały omówione wraz z przykładami funkcjonowania w wybranych
krajach. Rozdział ten uwzględnia zagadnienia związane ze współczesnymi
przekształceniami światowego systemu finansowego, które wynikają z: liberalizacji,
deregulacji, postępu technologicznego oraz procesów integracyjnych i globalizacji.
6
Ponadto ukazano proces tworzenia i rozwoju nowej formy rynku finansowego –
bancassurance.
W drugim rozdziale, dotyczącym konsolidacji banków w Unii Europejskiej,
przedstawione są jej teoretyczne podstawy, wśród których na plan pierwszy wysuwa
się mechanizm konkurencji. To konkurencja wymusza usprawnienie sposobu
funkcjonowania instytucji w celu zapewnienia jej wysokiej efektywności. W
następnej kolejności zostanie zdefiniowana istota konsolidacji, jej rodzaje i motywy
podejmowania decyzji. Powody podjęcia decyzji o fuzji lub przejęciu mogą być
różne, nierzadko występujące łącznie. Do najczęściej spotykanych można zaliczyć:
zwiększenie efektywności działania, obrona przed przejęciem poprzez wzrost
aktywów lub podniesienie kapitałów w celu przyspieszenia ekspansji na nowe rynki.
Powody takich decyzji mogą też wynikać z procesów wpływających na przeobrażenia
systemu finansowego, do których zalicza się w szczególności: liberalizację, postęp
technologiczny, integrację lub globalizację. Występują również inne powody
związane z działaniem marketingowym czy działaniem mającym na celu
zmniejszenie ryzyka kredytowego. Ta część rozdziału kończy się omówieniem metod
obrony przed przejęciem przedsiębiorstwa, które są stosowane w niektórych
państwach. W kolejnej części przedstawiony jest wpływ realizacji programu
Jednolitego Rynku Finansowego na strategie banków europejskich. W ostatniej części
omówiona jest charakterystyka tego procesu, ze szczególnym uwzględnieniem
sytuacji pod koniec XX wieku, od którego to okresu zaobserwowano nasilenie
konsolidacji w Unii Europejskiej.
Tematyka rozdziału trzeciego pracy koncentruje się na wątku historycznym.
Przedstawiony został szczegółowo proces kształtowania systemu bankowego Francji,
którego początek datowany jest na rok 1716. W tym czasie powstało pierwsze
przedsiębiorstwo z prawem wydawania banknotów. Wątek ten prezentowany jest w
czterech blokach tematycznych, z których każdy odnosi się do konkretnej epoki
historycznej. Ostatni blok obejmuje okres międzywojenny oraz okres Drugiej Wojny
Światowej.
Rozdział czwarty nosi tytuł „Współczesny system bankowy Francji”. Przedstawia
on proces kształtowania się bankowości francuskiej w XX wieku, począwszy od 1945
7
roku. Ponadto zaprezentowano zagadnienie przejścia od własności prywatnej do
państwowej w procesie nacjonalizacji, a w kolejnych rozdziałach podstawowe
czynniki wpływające na przebieg procesów konsolidacyjnych w kontekście sytuacji
ogólnej kraju. Ukazano również sam proces konsolidacji, wraz z jego badaniem
ilościowym. Przedstawiono konsolidację francuskiego banku CCF z brytyjską grupą
bankowa HSBC z roku 2000, wraz z jej analizą efektywnościową wykorzystującą
tradycyjne współczynniki pomiaru rentowności. Zaprezentowano pięć tabel z danymi
porównawczymi. Połączenie tych dwóch banków miało typowy dla takich procesów
przebieg, to znaczy osiągnięto niską efektywność w krótkim okresie i wysoką w
długim okresie.
W piątym rozdziale pracy przedstawiona została tematyka efektywności
konsolidacji banków następującej na tle procesów integracyjnych, które wynikają z
przeobrażeń współczesnego systemu finansowego. Procesowi temu towarzyszy
zmiana otoczenia prawnego i wynikłe z tego zagrożenia ze strony nowej konkurencji.
Wybrana metoda badawcza posłuży do wydobycia szczególnych cech badanej
konsolidacji za pomocą analizy wskaźnikowej oraz oceny efektywności technicznej.
Do tego celu wykorzystane zostaną badania danych zastanych, a więc publikowane
dane finansowe poszczególnych banków i dane dotyczące sektora bankowego. W
pierwszej części tego rozdziału przedstawiono metodologię badania wskaźnikowego
wraz z zestawem miar (siedem wskaźników) oraz rozbudowaną metodologię badania
nieparametrycznego, służące do oceny efektywności procesu. W drugiej części tego
rozdziału, odrębnie dla obu użytych metod, przedstawione zostały wyniki badań
statystycznych określających efektywność badanej konsolidacji oraz jej wpływ na
funkcjonowanie sektora bankowego Francji w latach 1997-2006. Dane porównawcze
za okres 10-ciu lat przedstawiono w dziesięciu tabelach.
6. Główne wnioski i podsumowanie
Zdaniem autora, zarówno przedstawiony teoretyczny nurt rozważań, jak i badanie
empiryczne, pozwalają na stwierdzenie, że na postawione pytanie w hipotezie
badawczej odpowiedź nie jest jednoznaczna. Uzyskane dane potwierdzają, że
poprawa efektywności jest znaczna, ale w dłuższym okresie. W przypadku banków
poddanych badaniu miało to miejsce w czwartym roku po połączeniu. Obserwowany
8
jest proces falowania poziomu wskaźników mierzących efektywność. W przypadku
hipotezy
pobocznej
uzyskane
wyniki
nie
upoważniają
do
formułowania
jednoznacznych wniosków, gdyż w badanym okresie proces konsolidacji wywarł
zmienny wpływ na system bankowy. Z całą pewnością fuzje i połączenia od
pierwszego momentu uruchamiają mechanizmy ekonomiczne, których efektem może
być wzrost poziomów efektywności działania powstałego nowego organizmu
gospodarczego. W badanym przypadku poprawa efektywności oraz stabilizacja
współczynników na zadowalającym poziomie ma miejsce dopiero w dłuższym
okresie. Wpływ konsolidacji na funkcjonowanie sektora bankowego również był
niejednoznaczny. Wydaje się uzasadnione stwierdzenie, że nie każda konsolidacja
banków jest efektywna, co wyznacza granicę dla dalszych fuzji i przejęć.
Podobnie niejednoznaczne wnioski przynoszą inne badania. W literaturze
znajduje się szereg opracowań z badań nad związkiem między poziomem
konkurencji, efektywnością a finansową stabilnością. W niniejszej rozprawie
zaprezentowany został przegląd badań fuzji i przejęć w sektorze finansowym.
Większość tych prac nie wskazuje jednoznacznie na poprawę efektywności nowych
organizmów powstałych w wyniku konsolidacji. W raporcie Group of Ten1 o
konsolidacji sektora finansowego pod kątem jego bezpieczeństwa przedstawiono
zagadnienie efektywności działania banków w konkurencyjnym środowisku.
Wykazano, że presja konkurencji, doprowadzająca często do działań defensywnych,
polegających na podejmowaniu decyzji o konsolidacji, może mieć negatywny wpływ
na stabilność całego systemu. Za niejednoznaczne należy uznać stwierdzanie, że
konsolidacje banków są czynnikiem wzmacniającym bezpieczeństwo sektora
finansowego.
7. Zakończenie
Przedstawiona rozprawa jest jednym z głosów w teoretycznej dyskusji ale
jednocześnie praktyczną wskazówką, co do działań na przyszłość. Na uwagę
zasługuje połączenie wyników oceny efektywności, uzyskanych przy zastosowaniu
dwóch różnych metodologii: wskaźnikowej i otoczki danych DEA. Uważam, że
niniejsza praca wskazuje drogę postępowania dla kolejnych badań efektywności
1
„Group of Ten Report on consolidation in the financial sector” (I 2001) www.oecd.org
9
procesu konsolidacji. Kolejnym krokiem w rozwijaniu tego kierunki badań powinny
być badania innego przypadku, przy zastosowaniu tej samej metodologii. Takie
badanie pozwoliłoby uzyskać weryfikację przyjętej w tej pracy hipotezy. Innym
kierunkiem badań, wynikającym bezpośrednio z przedstawionej rozprawy, powinno
być poszerzenie stosowanych metod służących ocenie efektywności procesu
konsolidacji. W tym zakresie powinno się korzystać również z innych dostępnych
metod parametrycznych, jak i nieparametrycznych.
10