pobierz artykuł

Stanisław Sablik
Akademia Ekonomiczna w Katowicach
Globalizacja konkurencji między
instytucjami finansowymi
Wprowadzenie
Od kilkunastu lat gospodarka światowa przechodzi głębokie przemiany wynikające z przyśpieszenia procesów internacjonalizacji i globalizacji. Stało się to
możliwe w warunkach względnej stabilizacji politycznej, zwycięstwa neoliberalizmu oraz szerokiego wykorzystania postępu technologicznego związanego
z rewolucją informacyjną. Zdarzenia i działania toczące się w odległych miejscach świata docierają do nas coraz szybciej, stopniowo wywierają coraz większy wpływ na nasze życie. Dzięki nowoczesnej technice i swobodzie wymiany
mamy obfitość aktualnych informacji, czujemy bliskość świata i szybkość wydarzeń, przyswajamy zagraniczne wzorce zachowań, widzimy znane na świecie
produkty i firmy na naszym rynku, uświadamiamy sobie rosnące znaczenie i siłę
różnego rodzaju powiązań z międzynarodowym otoczeniem. Na nasze decyzje
coraz silniej wpływają efekty działań ludzi, firm, instytucji funkcjonujących
gdzieś daleko, na świecie. Stale można usłyszeć, że nasilają się procesy internacjonalizacji, że następuje era globalizacji. Terminy te są na tyle wieloznaczne, że
wymagają już na wstępie uściślenia.
Internacjonalizacja może być rozumiana zarówno jako proces wychodzenia
poza ramy rynku krajowego, jak i wchodzenia zagranicznych inwestorów do
krajowych podmiotów gospodarczych.
W przypadku definicji globalizacji występuje duża różnorodność, różne definicje mniej lub bardziej oddają istotę zjawiska. Niektóre z nich niczego nie
wyjaśniają i w zasadzie stanowią zwykłą tautologię, jak np. stwierdzenie, że
130
Stanisław Sablik
„Firma globalna to podmiot, który jest zarządzany globalnie i ma opracowaną
globalną strategię”1. Dla autora niniejszego artykułu globalizacja to wyższy stopień procesu internacjonalizacji działalności gospodarczej, polegający na traktowaniu świata jako jedynego rynku. Jest to proces znacznie bardziej wielowymiarowy, kompleksowy i głębszy niż internacjonalizacja czy międzynarodowa
integracja gospodarcza. W związku z tym można powiedzieć, że pojęcie globalizacji obejmuje działanie w skali świata, powstawanie produktów i usług przeznaczonych na światowe rynki oraz narastanie współzależności pomiędzy różnymi rynkami w różnych krajach.
Procesy życia gospodarczego i innych jego wymiarów w świecie podlegają
globalizacji. Zjawisko to, czasem na różne sposoby blokowane bądź opóźniane, jest jednak wzmacniane przez wykształcenie się globalnych instytucji,
w większym lub mniejszym stopniu regulujących aktywność gospodarczą
w świecie. Oznacza to, że wymiar narodowy tej aktywności stopniowo, najpierw przez regionalizację, potem szerzej, przyjmie ostatecznie wyznaczniki
strategii globalnej.
Nowe warunki powodują dynamiczny wzrost przepływów towarów, usług
oraz kapitału, w tym inwestycji zagranicznych, technologii i informacji. Poszerza się również zakres i zasięg działania korporacji transnarodowych, prowadząc
do pogłębienia powiązań oraz współzależności między krajami.
Istniejące od setek lat gospodarcze, polityczne, prawne, kulturowe związki
pomiędzy narodami i kontynentami w miarę pojawiania się nowych wyzwań ulegały głębokim przemianom. Współcześnie osiągnęły one nową jakościowo i ilościowo formę, dlatego współczesna globalizacja różni się od procesów integracji
gospodarki światowej z przeszłości. Gospodarka światowa nie jest już zbiorem
relatywnie autonomicznych gospodarek, powiązanych głównie przez wymianę
handlową i przepływy kapitału, ale staje się systemem coraz ściślej zintegrowanych rynków towarowych, usług i globalnych rynków finansowych. Stopień globalizacji poszczególnych sfer gospodarowania jest zróżnicowany2. Najwyższy
stopień integracji i globalizacji wykazuje nauka i rynki finansowe.
Na rynkach finansowych proces globalizacji działalności gospodarczej postępuje m.in. pod wpływem działań banków i instytucji finansowych, realizowanych w ramach globalnie zorientowanych inwestycji. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że działalność banków i innych instytucji finansowych jest w pewnej
mierze kształtowana przez ogólny proces globalizacji, prowadzący do integrowania gospodarek krajowych i rynków finansowych oraz do narastającej współ1
C.A. Bartlett, S. Choshal, What is a Global Manager, „Harvard Business Review” 1992,
September–October, s. 23.
2
Globalisierung der Weltwirtschaft. Zwischenbericht der Enquete, Kommission Sonderauflage
für politische Bildung, Bonn 2001, s. 5.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
131
zależności wielu procesów ekonomicznych i innych (co zmienia warunki funkcjonowania podmiotów na rynkach finansowych, jak też funkcjonowanie samych
rynków finansowych). Takie ujęcie procesu globalizacji oraz całego tematu badań
implikuje skupienie uwagi na instytucjach finansowych zaangażowanych w ten
proces, a zwłaszcza bankach.
1. Przejawy konsolidacji na rynkach finansowych
Liberalizacja przepływów kapitałowych przyczyniła się do wzrostu zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Inwestycje te to zakup zagranicznych aktywów w celu uzyskania nad nimi kontroli i możliwości zarządzania nimi. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie stały się główną siłą umacniającą tendencję do
globalizacji. Znaczny spadek kosztów transportu, telekomunikacji oraz rozprzestrzenienie się rewolucji informacyjnej zmniejszyły koszty prowadzenia globalnej działalności gospodarczej. Jednocześnie nastąpiły zmiany w nastawieniu do
zagranicznych inwestycji bezpośrednich w wielu krajach, a nowe regulacje
prawne lepiej chronią ich interesy. Kraje zabiegające o bezpośrednie inwestycje
zagraniczne wprowadziły różnego rodzaju bodźce, które miały zachęcać do inwestowania. Do wzrostu przepływów bezpośrednich inwestycji przyczyniły się
też procesy deregulacji i prywatyzacji w wielu krajach, szersze otwarcie na inwestycje zagraniczne oraz porozumienia regionalne o ochronie i swobodnym
przepływie inwestycji bezpośrednich. Początkowo duże przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych wiązały się z procesami prywatyzacji, obecnie
prawie 70% stanowią przejęcia i fuzje3.
Realizowane przez przedsiębiorstwa procesy fuzji i przejęć przynoszą liczne
przewartościowania zasad i reguł postępowania organizacji ekonomicznych
w gospodarce, a także w stosunkach międzynarodowych. Uwaga ta dotyczy
przede wszystkim konkurencji między przedsiębiorstwami – jednego z filarów
gospodarki rynkowej4.
Tradycyjnie konkurencja rozumiana była jako rywalizacja między istniejącymi firmami i to w ramach danego sektora przemysłowego. Takie zjawiska, jak
dywersyfikacja działalności przedsiębiorstw, rozwój wyrobów substytucyjnych,
wzrost siły przetargowej dostawców i nabywców produktów danego podmiotu
gospodarczego, czy wreszcie wpływ państwa na konkurencję w gospodarce rynkowej nakazują – zdaniem M. Portera – traktowanie konkurencji jako rozszerzo3
B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji światowej, „Bank i Kredyt” 2000, nr 1–2,
s. 11.
4
P.J. Szczepankowski, Fuzje i przejęcia. Techniki oceny opłacalności i sposoby finansowania,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 51.
132
Stanisław Sablik
nej rywalizacji5. Oznacza to, że dziś konkurentami firm są nie tylko inne przedsiębiorstwa z danego sektora, ale także producenci wyrobów substytucyjnych
i firmy z innych sektorów gospodarczych.
Innym ważnym zjawiskiem, zmieniającym charakter konkurencji na początku XXI w., jest jej globalizacja. W wyniku niespotykanego wcześniej otwarcia
się gospodarek na świat z końcem lat 70. ubiegłego stulecia mówi się, że przedsiębiorstwa działają w warunkach globalnej konkurencji i wymagają globalnego
zarządzania. Istota tej zmiany wyraża się w powiększeniu – i to niekiedy znacznym – pola i liczby konkurentów – istniejących i potencjalnych. Zarazem występuje coraz większe zróżnicowanie warunków konkurencji jako wyniku uregulowań prawnych, a także norm kulturowych obowiązujących lokalnie (w danym
kraju) lub regionach gospodarczych (Unia Europejska, EFTA itp.)6.
Pod wpływem nowych warunków konkurencji, częściowo zaś pod wpływem
przeobrażeń, jakim ulegają postindustrialne społeczeństwa i przedsiębiorstwa,
zmieniło się tradycyjne podejście do konkurencji. Obecnie występuje dwoistość
podejść do niej. Jedno z nich oparte jest na japońskim sposobie konkurencji, tzw.
wrogim konkurowaniu, czyli na konkurencji skierowanej na niszczenie przeciwnika. Ponadto, coraz częściej (szczególnie w sektorze finansowym), uaktywnia
się kierunek konkurencji, łączony z zarządzaniem strategicznym. Akcentuje on
partnerstwo i współdziałanie, wspólne poszukiwanie korzyści oraz nastawienie
na negocjowanie i konsensusy. Dziś w sektorze bankowym coraz częściej spotkać można strategię ukierunkowaną na współdziałanie. Można wręcz powiedzieć, że ostatnie lata to prawdziwy czas konsolidacji w sektorze bankowym
na świecie; po obu stronach Atlantyku zapanowała wręcz moda na fuzje
i przejęcia7.
Konsolidacja w praktyce gospodarczej stała się czymś naturalnym, zwykłą
prawidłowością rozwojową. A zatem co to jest konsolidacja? Słownik współczesnego języka polskiego podaje następujące rozumienie tego słowa: „zjednoczenie, zespolenie, połączenie w jedną całość, umocnienie, utrwalenie, ugruntowanie”8. Z kolei S. Lachowski konsolidację definiuje jako fuzję, przejęcie lub
współpracę strategiczną dwóch lub kilku banków w celu zachowania lub
wzmocnienia konkurencyjności rynkowej9.
Najtrafniej jednak zjawisko konsolidacji definiuje J.K. Solarz, który przez
konsolidację rozumie:
5
Zob. M. Porter, Strategia konkurencji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 3.
P.J. Szczepankowski, op. cit., s. 52.
7
J. Iskra, Moda na konsolidację, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 84, s. 15.
8
B. Dunaj, Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa 1996, s. 407.
9
S. Lachowski, Niezwykłe przyśpieszenie, „Bank” 1998, nr 1, s. 34.
6
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
133
– proces łączenia kapitałowego, a także kapitałowego i organizacyjnego,
– złożony i trudny proces wzmacniania potencjału strategicznego banków
polskich,
– sposób zwiększania skali działania oraz obrony przed konkurencją zagraniczną,
– proces zmierzający do finansowej i organizacyjnej restrukturyzacji banków zagrożonych upadłością przez zjednoczenie potencjału strategicznego10.
Głównymi przyczynami narastających w gospodarce światowej procesów
konsolidacyjnych są:
– zmiany regulacji prawnych dotyczących działalności i polityki gospodarczej państwa,
– zmiany otoczenia gospodarczego,
– innowacje technologiczne,
– dobra koniunktura na rynku kapitałowym,
– korzyści wynikające ze skali prowadzonej działalności (w przypadku banków powiększa się zakres oferowanych usług),
– potrzeba istnienia dużych banków (związana m.in. ze wzrastającym potencjałem gospodarczym oraz mniejszym ryzykiem bankructwa)11.
Przyczyną procesów konsolidacji w polskim systemie bankowym jest przede
wszystkim osiągnięcie konkurencyjnej pozycji rynkowej; są one skutkiem funkcjonowania mechanizmu rynkowego, przekształceń zachodzących na międzynarodowych rynkach finansowych oraz transformacji polskiego sektora bankowego.
2. Korzyści z konsolidacji
Łączące się przedsiębiorstwa osiągają istotne korzyści rynkowe, wykorzystując swoje doświadczenie z dotychczasowej działalności koncentrują się w nowych
obszarach działalności, zdobywają nowe rynki zbytu, np. usług bankowych czy
leasingowych. Na połączeniu instytucji zyskują również konsumenci, gdyż połączone firmy uzupełniają swoje oferty. Przykładowo, w wyniku konsolidacji rynków finansowych coraz częściej pojawiają się grupy ubezpieczeniowo-bankowe,
co doprowadza do sytuacji, w której będziemy mogli w jednym miejscu wykupić polisę ubezpieczeniową, skorzystać z doradztwa finansowego, dokonać
przelewu czy uzyskać kredyt.
10
Por. J.K. Solarz, Zarządzanie strategiczne w bankach, Poltext, Warszawa 1997, s. 173, oraz
tenże, Konsolidowanie systemów bankowych, Fundacja Edukacji i Badań Naukowych, Warszawa
1993, s. 8.
11
Por. W.L. Jaworski, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998, s. 81.
134
Stanisław Sablik
Do korzyści wynikających z połączenia się instytucji zalicza się także uzyskanie przez nowe przedsiębiorstwo większej skali działania, która umożliwia
obniżenie kosztów jednostkowych z równoczesnym wzrostem zakresu świadczonych usług. Łączące się instytucje obniżają również koszty działania w innych obszarach, np. poprzez wdrażanie systemów informatycznych. Można
przewidzieć, że wydatki na nie, jak też na systemy telekomunikacyjne, będą
w najbliższych latach gwałtownie rosły. Jest to wynik coraz wszechstronniejszego
wykorzystania telekomunikacji w sektorze finansowym. Konkurencja w sektorze, działająca na podstawie konstruowanych produktów dopasowanych do potrzeb indywidualnego konsumenta, wymagać będzie zaawansowanych metod
gromadzenia i przetwarzania danych. Koszty zakupu i zarządzania nowoczesną
bazą danych mogą, w przypadku instytucji finansowych, sięgać milionów dolarów. Możliwość rozłożenia kosztów pomiędzy łączące się firmy sprzyja konsolidacji na rynkach finansowych12.
Ostatnie lata to prawdziwy czas konsolidacji w sektorze finansowym na
świecie. Szczególnie dobrze widać te procesy w bankowości, ponieważ oprócz
podnoszenia konkurencyjności banków na rynku, konsolidacja kapitałów zwiększa bezpieczeństwo całego systemu.
Przebieg koncentracji władzy gospodarczej w bankowości odbiega od prawidłowości obserwowanych w wytwórczości. Rozwojowi przemysłu towarzyszy
zazwyczaj wydzielenie się z już istniejących firm samodzielnych podmiotów
gospodarczych podejmujących bardziej wyspecjalizowaną działalność. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, kiedy wzrostowi rynku towarzyszy nie zmniejszenie skali integracji pionowej, lecz nawet jej zwiększenie. Pojawia się ona
zazwyczaj, gdy rozwojowi rynku towarzyszy wysoka innowacyjność branży.
W odniesieniu do rynku usług finansowych można zaobserwować początki wyodrębniania się firm wyspecjalizowanych m.in. w automatyzowaniu czynności
back-office, emisji kart kredytowych i publicznego obrotu papierami wartościowymi. Jednak nadal, w różnych dziedzinach bankowości, tam gdzie występują
problemy z pozyskaniem informacji, nie dochodzi do dekoncentracji działalności banku. W tym przypadku koszty transakcyjne są tak wysokie, że banki pragną tego typu czynności zachować wewnątrz struktur13.
Proces konsolidacyjny zmierzający do utworzenia globalnych banków uniwersalnych widoczny jest najlepiej w Europie Zachodniej, gdzie tradycyjne
banki komercyjne chcąc oferować nowe produkty kupują renomowane banki
handlowe i inwestycyjne. Coraz częściej również można spotkać się z fuzjami
12
M. Korzeniowski, Konsolidacja w sektorze finansowym, „Home & Market” 1999, nr 2,
s. 25.
13
B.W. Wielard, Economic Change and Industry Structure. The Example of Banking, „JITE”
1993, nr 4, s. 673–679, cyt. za: J.K. Solarz, Rozwój systemów bankowych, Zarządzanie i Finanse,
Warszawa 1996, s. 94.
135
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
banków. Wynikiem połączeń jest wzrost koncentracji w sektorze bankowym we
wszystkich krajach wysokorozwiniętych (zob. tabela 1).
Tabela 1
Wiodące banki na świecie powstałe w wyniku połączeń po 1994 r.
Pozycja w świecie
Kapitał
(w mln USD)
Aktywa
(w mln USD)
Bank of Tokyo Mitshubishi
12
24 323
647 781
Chase Manhatan Corp
14
21 095
336 099
Swiss Bank Corp/SG Warburg
28
10 264
267 339
Dresdner Bank/Kleinwort Benson
29
19 325
355 605
First Chicago/NBD Bancorp
30
19 318
104 619
Bank
Źródło: The Banker Top 1000, cyt. za: R. Zduńczyk, A. Kazimierczak, Międzynarodowe doświadczenia w sferze konsolidacji finansowych, „Bankier” 1998 (numer specjalny), s. 8.
Proces globalizacji nasilił zjawisko koncentracji kapitału w sektorze finansowym jako odpowiedź na głębokie przeobrażenia struktury rynków finansowych. Zjawisko koncentracji kapitału przebiega na dwóch podstawowych płaszczyznach:
– konsolidacji banków komercyjnych, prowadzącej do ich kapitałowego
wzmocnienia i podniesienia pozycji konkurencyjnej w stosunku do coraz szybciej rozwijającego się rynku kapitałowego,
– konsolidacji banków komercyjnych z instytucjami rynku kapitałowego,
takimi jak banki inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe czy fundusze emerytalne – prowadzącej do powstania grup finansowych lub holdingów finansowych.
W efekcie tych zjawisk czynności bankowe w coraz większym stopniu stają się częścią większego rynku usług finansowych. Funkcje instytucji bankowych przejmowane są przez inne instytucje zajmujące się pośrednictwem
finansowym: firmy ubezpieczeniowe, budowlane kasy oszczędnościowe, organizacje kart kredytowych czy też spółki lokacyjne i finansowe. Usługi parabankowe stają się także częścią działalności przemysłowych spółek holdingowych oraz przedsiębiorstw handlowych, zwłaszcza domów towarowych i wysyłkowych.
Pierwsze procesy konsolidacyjne pojawiły się w krajach stosujących model
finansowy oparty na rynkach kapitałowych (model anglo-amerykański). Wynika
to stąd, że w gospodarkach tych banki narażone były na silną konkurencję ze
strony instytucji rynku kapitałowego i szukały możliwości redukcji kosztów
stałych, zwiększenia skali działania, wzmocnienia swojej pozycji kapitałowej,
136
Stanisław Sablik
zdobycia nowych klientów oraz wzbogacenia palety oferowanych produktów14.
Na falę fuzji i przejęć w sektorze bankowym wpłynęła również deregulacja rynków finansowych, co nie pozostało bez wpływu na ich ogólną efektywność.
Konsolidacja banków odzwierciedla zjawiska charakterystyczne dla całego
sektora finansowego. Procesy te są widoczne wśród instytucji ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych czy przedsiębiorstw leasingowych.
Rozmiary zjawiska, powszechny i permanentny charakter stwarzają potrzebę
uważnego śledzenia dokonywanych operacji połączeń. Szczególnie jeśli weźmie
się pod uwagę, że procesom konsolidacji towarzyszy przeważnie dość wysoki
koszt operacji, wynikający z przeprowadzanych zmian organizacyjnych i kadrowych, zmian technicznych, odpraw dla zwalnianych załóg (procesom konsolidacji często towarzyszą redukcje zatrudnienia, gdyż w większych bankach
opłaca się automatyzacja wielu czynności wykonywanych dotąd manualnie),
przystosowań zespołu pracowniczego do nowych rozwiązań. W wielu przypadkach dokonywane zmiany powodują w łączonych jednostkach przejściowe pogorszenie wyników finansowych, niekiedy przez parę lat. Ponoszone koszty
traktuje się jednak jako nakłady na modernizację, prowadzące w efekcie do polepszenia wyników działalności. W poszczególnych przypadkach mogą jednak
wystąpić niekorzystne zjawiska, wiążące się np. z powstaniem dodatkowych
jednostek organizacyjnych, mających ułatwić zarządzanie powiększoną instytucją. Jeśli jednostki te są nadmiernie rozbudowane, może to spowodować trwały
wzrost kosztów administracyjnych, a nawet zmniejszyć sprawność działania na
szczeblu zarządzania całym połączonym organizmem wskutek wydłużenia drogi
przebiegu informacji i decyzji oraz powstania zbiurokratyzowanych procedur15.
14
Przykładowo, w USA w latach 70. minionego stulecia liczba banków komercyjnych spadła
z 15 tys. do 9 tys. System banków komercyjnych w tym kraju tradycyjnie zdominowany był przez
duże banki stanowe. Jednak dotychczasowe regulacje nie sprzyjały otwieraniu dużej liczby oddziałów. Dzięki ostatnim zmianom (w drugiej połowie 1996 r.) Federal Reserve podjęło decyzję
o zniesieniu wielu ograniczeń nałożonych na banki przez słynny Glass-Stegall Act. Został on zastąpiony przez Financial Services Modernization Act. Poszerzono zakres działalności banków komercyjnych m.in. o usługi maklerskie, dzięki czemu usługi maklerskie i bankowe nie są już od
siebie oddzielone. Duże banki zaczęły zyskiwać szerszą geograficzną reprezentację, często poprzez przejęcia mniejszych banków z ich siecią oddziałów. Koniec lat 90. ubiegłego wieku okazał
się okresem wzmożonych przejęć w systemie bankowym USA. Najczęstszym typem przejęć była
operacja mająca na celu rozszerzenie wachlarza produktów i usług oferowanych przez banki komercyjne. Dlatego też coraz częściej celem takich działań stają się banki inwestycyjne. W wyniku
fali konsolidacji amerykański system bankowy powoli przekształca się z systemu z dużą liczbą
małych banków w system z małą liczbą dużych banków dominujących na rynku regionalnym,
krajowym, a nawet międzynarodowym. Co ważniejsze, banki, które są liderami tego procesu, są
nie tylko duże, ale zyskowniejsze. Rosną zarobki i zapotrzebowanie na specjalistów w wąskich
dziedzinach, jak np. handel derywatami.
15
B. Kosiński, Konsolidacja kapitałowa w sektorze bankowym, „Bank i Kredyt” 2000, nr 10,
s. 1.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
137
Rozwiązanie problemu zarządzania nowym, większym podmiotem wymaga zatrudnienia większej liczby osób na stanowiskach kierowniczych, co z kolei, poza
zwiększeniem kosztów, powoduje także możliwość powstania opóźnień w podejmowaniu decyzji oraz utrudnień w zarządzaniu podmiotem16. Powiększenie
kadry kierowniczej nie oznacza jednak, że nowy, większy podmiot zwiększy zatrudnienie. Zmianom oraz reorganizacji towarzyszą zazwyczaj liczne zwolnienia
na wielu stanowiskach pracy. Zwolnienia mogą być wynikiem racjonalizacji zatrudnienia i podnoszenia wydajności pracy. Wówczas połączony i lepiej zorganizowany bank decyduje się na wykonanie planowanych zadań przy pomocy
mniejszego, ale bardziej wykwalifikowanego zespołu. Często jednak powodem
zwolnień są dążenia silniejszego uczestnika operacji konsolidacyjnej do obsadzenia stanowisk kierowniczych osobami, do których mają największe zaufanie,
oraz usunięcia części załogi jednostek przyłączonych.
Zmiany kadrowe są powodem, dla którego projekty połączeń bywają czasem
kwestionowane, a nawet zwalczane przez liczne środowiska: członków kierownictw zagrożonych utratą stanowisk, pracowników obawiających się grupowych
zwolnień. Siła protestów pracowniczych może nawet uniemożliwić sfinalizowanie rozpoczętego procesu. Przykładem może być przypadek w Niemczech, gdzie
w 2001 r. miał powstać największy bank świata (jak podawała niemiecka prasa).
Połączyć się miały dwa niemieckie banki – Deutsche Bank i Dresdner Bank,
które miały funkcjonować pod wspólną nazwą „Deutsche Bank – Bank Doradczy”, jako równoprawni partnerzy w ramach jednego koncernu finansowego.
Łączna suma bilansowa ok. 1,3 bln euro stawiała przyszły bank na pierwszym
miejscu pod względem wielkości17. Perspektywa redukcji zatrudnienia wywołała
jednak sprzeciw ze strony zagrożonych utratą miejsc pracy pracowników łączących się gigantów, co w efekcie spowodowało, że do fuzji nie doszło.
Ponadto należy zwrócić uwagę, że w wyniku przeprowadzonych połączeń
mogą pojawić się antagonizmy między grupami pracowników, którzy wcześniej
pracowali w różnych jednostkach; utrudnia to integrację zespołu i pogarsza
współpracę między komórkami organizacyjnymi. Są to niewątpliwie koszty
konsolidacji.
Nie ulega jednak wątpliwości, że sam fakt występowania kosztów, trudności
i ograniczeń nie przekreśla potencjalnych korzyści związanych z konsolidacją i nie
wpływa na zahamowanie procesów konsolidacyjnych18.
16
Por. W.L. Jaworski, Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej, Poltext, Warszawa 1997,
s. 89.
17
18
Por. Z. Madej, Bank nad bankami, „Dziennik Zachodni” z 10.03.2000, s. 2.
B. Kosiński, op. cit., s. 2.
138
Stanisław Sablik
3. Proces konsolidacji bankowości w Polsce
Konsolidacja w polskim sektorze bankowym przebiega na ogół z innych
powodów niż ta, z którą można się spotkać w systemach gospodarek rynkowych.
Jako główne jej przyczyny należy wymienić: niski poziom funduszy własnych
uniemożliwiający stawianie czoła zagranicznym konkurentom, jak i wymaganiom gospodarki rynkowej, brak dostatecznie rozwiniętej sieci instytucji bankowych, niedostateczną wielkość jednostek banków w stosunku do potrzeb finansowania koniecznych wydatków na rozwój technologii bankowej.
W Polsce nie ma banku uniwersalnego o zasięgu ogólnokrajowym (PKO BP,
największy pod względem liczby oddziałów bank w Polsce, jest obecny w całym
kraju, lecz profil jego działalności ma charakter kasy oszczędnościowo-pożyczkowej).
Oczekuje się, że proces konsolidacyjny zmieni obecną strukturę sektora
bankowego. Wśród bankowców pojawiają się opinie, że liczba banków działających w Polsce powinna ulec redukcji o ponad połowę w ciągu dziesięciu lat.
Rezultatem końcowym konsolidacji polskich banków będzie powstanie kilku
banków uniwersalnych o zasięgu ogólnopolskim, posiadających dobrze rozbudowaną sieć oddziałów i bankomatów19.
Przyczyny konsolidacji polskiego sektora bankowego można podzielić na
wewnętrzne, wynikające z osiągniętego poziomu rozwoju systemu finansowego
i wyzwań przyszłości, oraz zewnętrzne, wynikające z transformacji polskiej gospodarki, jej otwarcia na zagraniczną konkurencję i coraz lepszego funkcjonowania wolnego rynku. Również przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wymusza specjalne działania przygotowawcze polskich banków do funkcjonowania
w ramach jednolitego rynku na obszarze krajów członkowskich. Ma to zasadnicze znaczenie dla małych i średnich banków komercyjnych, które samodzielnie
nie będą mogły stawić czoła nasilającej się konkurencji. Dla największych
z kolei pojawi się konieczność niezwłocznego dostosowania jakości i ceny swoich usług do konkurencji międzynarodowej.
Jednym ze sposobów zapewnienia wzrostu konkurencyjności jest wzrost
udziału w rynku, realizowany za pomocą przejmowania i łączenia się z innymi
bankami20.
Lata 90. XX w. to okres głębokich przemian gospodarczych w Polsce, to
okres prywatyzacji. W przypadku sektora bankowego jest ona wyjątkowo ważnym elementem transformacji, umożliwiającym jego wzmocnienie. Prywatyza19
O. Kowalewski, Konsolidacja banków w świecie i w Polsce – studia przypadków, „Materiały i Studia”, zeszyt nr 79, Narodowy Bank Polski, Warszawa 1998, s. 54.
20
S. Lachowski, Fuzje, przejęcia i alianse po polsku, „Bank” 1998, nr 2, s. 49.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
139
cja sprzyja dokapitalizowaniu szczególnie małych banków, których w Polsce jest
bardzo dużo, lepszemu zarządzaniu, a także konsolidacji w celu stworzenia banków będących w stanie konkurować z bankami zagranicznymi21. Można w związku z tym stwierdzić, że kluczem do wzrostu efektywności i siły polskich banków
jest prywatyzacja i konkurencja oraz stworzenie mechanizmów stymulujących
wzrost kapitałów, również w wyniku przejęć i fuzji22.
Prywatyzacja sektora bankowego musi mieć jednak pierwszeństwo przed
procesami koncentracji kapitału w ramach sektora oraz przed kapitałowym zaangażowaniem banków w innych segmentach rynku finansowego. Wynika to
z ryzyka, jakie wywoływane jest przez procesy fuzji i przejęć przy braku stabilnej struktury własnościowej oraz niedostatecznych środkach kapitałowych. Poziom kapitałochłonności tych procesów oraz ryzyko integracyjne powodują, że
skuteczność tych procesów warunkowana jest możliwością powiększenia kapitału ze źródeł zewnętrznych, w tym zwłaszcza relatywnie łatwym dostępem do
międzynarodowych rynków finansowych. Istotne jest również posiadanie odpowiedniego know-how w tym zakresie. Dlatego podstawowym kluczem do wzrostu efektywności i siły polskich banków jest ich prywatyzacja z kontrolowanym
udziałem banków zagranicznych. Banki te będą miały istotny wpływ na kierunki
rozwoju sektora bankowego i miejsce tego sektora w warunkach globalizacji
rynków finansowych23.
Konsolidacja banków to proces, który wywołuje na rynku dużo emocji. Zainteresowane są nią nie tylko instytucje rynku finansowego, ale również Ministerstwo Finansów i Narodowy Bank Polski (NBP), choć oczekiwania każdej ze
stron są nieco inne. Ministerstwo Finansów opowiada się za łączeniem i później
prywatyzacją, NBP chce, żeby banki silniejsze przejmowały słabsze, same banki
zainteresowane są konsolidacją, pod warunkiem, że uzyskają z tego tytułu przywileje podatkowe24.
Konsolidacja z punktu widzenia NBP jest dziś niezbędna, jednak należy dobrze rozpoznać zagrożenia, jakie może ze sobą nieść. Konsolidacja nie powinna
być prostym zabiegiem organizacyjnym, lecz powinna powodować powstanie
nowych produktów i wiązać się z nową jakością. Wtedy zadowoli wszystkich.
Według NBP, konsolidacja musi być narzędziem realizacji pewnego programu.
Dlatego też, jak podkreślała wielokrotnie H. Gronkiewicz-Waltz, trzeba mieć
wizję systemu bankowego, skonkretyzować cel, określić program – konsolidacją
natomiast posłużyć się jako jednym z narzędzi.
21
Por. W.L. Jaworski, Współczesny bank, op. cit., s. 79.
Zob. L. Pawłowicz, Scenariusze konsolidacji, „Bank” 1996, nr 2 (dodatek), s. 15.
23
Por. J. Zaręba, Globalizacja rynków finansowych a strategia banków w Polsce, Zeszyty
PBR-Case, nr 38, Warszawa 1998, s. 28.
24
K. Olechowska, Konsolidacyjne oczekiwania, „Bank” 1995, nr 2, s. 7.
22
140
Stanisław Sablik
Rozwój silnego, zróżnicowanego i efektywnego systemu finansowego poprzez demonopolizację rynku usług finansowych oraz konsolidację i podnoszenie kapitalizacji podmiotów finansowych (banków, towarzystw ubezpieczeniowych) jest jednym z nadrzędnych celów działań rządu określonych w programie
polityki gospodarczej i społecznej „Strategia dla Polski”.
Polski system finansowy musi być, ze względu na żywotny interes narodowy, konkurencyjny wobec zagranicznych instytucji finansowych w związku
z koniecznością pełnej liberalizacji obrotów usługami.
W Układzie Europejskim Polska zobowiązała się do dostosowania swoich
przepisów prawnych z zakresu usług finansowych do regulacji Unii Europejskiej
(art. 69 i art. 83). W tym kontekście za główne zagrożenie rozwoju systemu finansowego „Strategia dla Polski” uznaje:
– nieumiejętną realizację konsolidacji sektora bankowego i ubezpieczeniowego, niewyzwalającą wzrostu jego sprawności, efektywności, konkurencyjności i prowzrostowej orientacji,
– utratę kontroli nad ekspansją podmiotów zagranicznych (wspartą ich siłą
kapitałową oraz przewagą technologiczną) i – co się z tym wiąże – wprowadzenie licznych istotnych instrumentów polityki gospodarczej poza granice kraju,
– niedostatek kapitałów krajowych25.
Podnoszenie kapitalizacji banków i ich konsolidacja wiąże się z zamierzeniami rządu do większego wykorzystania banków krajowych do zarządzania
mieniem państwowym, prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz ich sanacji ekonomiczno-finansowej.
Pilność konsolidacji sektora bankowego dotyczy w szczególności tego jego
segmentu, w którym zaangażowany jest kapitałowo skarb państwa. Szybka konsolidacja sektora bankowego (według propozycji rządu) poprzez stworzenie
dwóch lub więcej silnych, sprawnych i efektywnych struktur zarządczych, kierujących się rynkowymi regułami działania, przyczyniłoby się w znacznym stopniu do poprawy zarządzania mieniem skarbu państwa zaangażowanym kapitałowo w tym sektorze.
Konsolidacja, żeby spełniła pokładane w niej oczekiwania, powinna być
przeprowadzana w warunkach zainteresowania nią samych banków, tj. zarządu,
pracowników i przy ich aktywnym udziale, co byłoby okolicznością sprzyjającą
powodzeniu takiego przedsięwzięcia. Dla zapewnienia sukcesu procesu konsolidacji istotne jest zagwarantowanie dobrowolności decyzji o udziale w nim poszczególnych banków i wykluczenie presji administracyjnej, ponieważ odgórna
konsolidacja wiąże się z ryzykiem, którego elementy można by zestawić następująco:
25
R. Poliński, Zasady konsolidacji sektora bankowego w Polsce, „Bank” 1996, nr 8, s. 10.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
141
– ryzyko ulegania presji politycznej i wymuszania na bankach decyzji niewynikających z przesłanek ekonomicznych,
– ryzyko konsolidacji „nieprzyjaznej”, trudności natury bilansowej, kadrowej, organizacyjnej (i wiążące się z tym kwestie kompetencji urzędników zarządzających),
– ryzyko błędnych przesłanek, na których decydenci opierać będą szczegółowe decyzje konsolidacyjne26.
Odrzucenie administracyjnej formy konsolidacji, za czym opowiada się wielu
bankowców, nie musi i nie powinno być traktowane jako sugestia przyjęcia
przez rząd i NBP pozycji biernego obserwatora biegu zdarzeń. Aktywność instytucji państwowych powinna się jednak koncentrować na tworzeniu warunków, w których banki byłyby zainteresowane samodzielnym podejmowaniem
decyzji o sojuszach strategicznych i operacyjnych, realizacji wspólnych przedsięwzięć i tworzeniu grup bankowych.
4. Holdingi finansowe – pozycja i wpływ
na funkcjonowanie rynków finansowych
Proces liberalizacji rynków finansowych oraz rewolucja technologiczna lat
80. XX w. spowodowały falę fuzji w poszukiwaniu korzyści skali i zakresu przy
świadczeniu usług finansowych. Banki wkroczyły również do sektora ubezpieczeniowego. Szybki rozwój holdingów finansowych jest więc wynikiem zmiany
charakteru konkurencji na rynkach finansowych i stanowi odpowiedź na ich liberalizację, deregulację oraz globalizację. W nowych warunkach działalności
silniej ujawniły się wspólne funkcje instytucji finansowych wobec podmiotów
gospodarczych, niż ich historyczne lub prawne odmienności. Proces zacierania
tożsamości poszczególnych instytucji finansowych uległ nasileniu w ostatniej dekadzie.
Pojawienie się holdingów finansowych jako powszechnie stosowanej formy
organizacji instytucji finansowych było wywołane wstrząsami, jakim podlegała
gospodarka światowa w związku z gwałtownym wzrostem cen ropy naftowej27.
Innymi czynnikami, które wzmagały tendencje do rozszerzania prowadzonej
działalności przez banki, był rozwój automatyzacji i informatyki bankowej, pozbawiający duże banki ich przewagi konkurencyjnej. W odpowiedzi na zaostrzenie konkurencji na rynku duże banki przekształciły się w holdingi finansowe mogące działać jednakowo sprawnie w skali lokalnej i globalnej oraz
26
27
Por. A. Kantecki, Konsolidacja i prywatyzacja sektora bankowego, „Bank” 1996, nr 6, s. 25.
J.K. Solarz, Rozwój..., op. cit., s. 95.
142
Stanisław Sablik
w ramach bankowości detalicznej lub specjalistycznej 28. Holdingi finansowe nie
są modą na organizację rynków finansowych, lecz wynikają ze zmian charakteru
konkurencji na tych rynkach, a więc jej zaostrzenia oraz przejścia od konkurencji cenowej do konkurencji innowacjami29.
W poszukiwaniu nowych źródeł przychodów banki podejmują działalność
na rynku usług ubezpieczeniowych, powierniczo-kapitałowych, hipotecznych
i parabankowych. W wyniku podejmowania współpracy z towarzystwami ubezpieczeniowymi tworzą się alianse strategiczne.
Alianse strategiczne w sektorze finansowym dotyczą przeważnie współpracy
międzybankowej oraz pomiędzy bankami a towarzystwami ubezpieczeniowymi.
Tego rodzaju związki mogą zachodzić pomiędzy aktualnymi lub potencjalnymi
konkurentami na rynku krajowym (alianse krajowe) oraz międzynarodowym
(alianse międzynarodowe). Podjęcie współpracy w formie aliansu strategicznego
może skutkować wzajemnym lub jednostronnym objęciem niewielkiego pakietu
akcji partnera. Wartość transakcji tego typu z końcem lat 90. minionego wieku
przekroczyła 3,4 bln USD w skali świata30.
Wzrost konkurencji w sektorze finansowym oraz wysoki potencjał polskiego
rynku ubezpieczeniowego przyczynia się obecnie do szybkiego rozwoju grup
bankowo-ubezpieczeniowych na terenie Polski. W 1993 r. bezpośredni i pośredni udział sektora bankowego w ubezpieczeniach szacowany był na ok. 6–10%
łącznego kapitału akcyjnego spółek31. W końcu 1997 r. już ponad jedna trzecia
firm ubezpieczeniowych miała bankowego partnera32.
Spośród 9 banków komercyjnych wydzielonych w 1989 r. z NBP, 8 znalazło
w ten sposób partnerów, którzy zobowiązali się do pomocy w unowocześnianiu
organizacji i sposobu działania polskich banków w najważniejszych obszarach.
Jednym z głównych celów tego przedsięwzięcia było umożliwienie zagranicznym partnerom bliższego poznania polskich banków i polskiego rynku finansowego, tak aby stworzyć dogodne warunki do współpracy kapitałowej w przyszłości33.
28
Ibidem, s. 94.
J.K. Solarz, Wyzwania stojące przed polskim systemem bankowym u progu XXI wieku
[w:] Bankowość na świecie i w Polsce, pod red. L. Oręziak, Instytut Naukowo-Wydawniczy
Olympus, Warszawa 2001, s. 286.
30
Por. Globalizacja i globofobia, „Nowe Życie Gospodarcze” z 8.02.2000, s. 28.
31
E. Wierzbicka, Powiązania sektora ubezpieczeniowego z sektorem bankowym, Instytut
Finansów, Warszawa 1995, s. 23.
32
O. Kowalewski, Grupy bankowo-ubezpieczeniowe: strategie tworzenia, efektywność, „Materiały i Studia”, zeszyt nr 95, Narodowy Bank Polski, Warszawa 1999, s. 93.
33
Por. S. Lachowski, Fuzje..., op. cit., s. 3.
29
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
143
Wiele banków jest współzałożycielami lub czasami jedynymi właścicielami
powszechnych towarzystw emerytalnych (PTE)34. Zaangażowanie banków w tworzenie PTE obrazuje tabela 2.
Tabela 2
Udział banków w kapitale powszechnych towarzystw emerytalnych w 2002 r.
Nazwa PTE
PTE BIG Banku Gdańskiego SA
PTE Dom SA
Commercial Union PTE BPH CU WBK SA
Epoka PTE SA
PTE Kredyt Banku
Nationale-Nederlanden Polska SA
Pekao/Alliance PTE SA
PKO/Handlowy PTE SA
PTE Polsat SA
PTE PBK SA
PTE Skarbiec Emerytura SA
Akcjonariusze – banki (udział w %)
BIG Bank Gdański SA (55)
Citibank Poland SA (50)
BPH SA (10), WBK SA (10)
BOŚ SA (40,2), BGK SA (10)
Kredyt Bank SA (98)
BSK SA (20)
Pekao SA (51)
PKO BP SA (50), BH SA (50)
Invest Bank (21)
PBK SA (56), GBG SA (3)
BRE Bank SA (75)
Źródło: M. Gołajewska, M. Józefowska, Banki komercyjne [w:] Bankowość na świecie i w Polsce,
pod red. L. Oręziak, Instytut Naukowo-Wydawniczy Olympus, Warszawa 2001, s. 250.
Warto zwrócić uwagę, że spośród 21 działających w Polsce PTE, 11 jest powiązanych kapitałowo z bankami. Najważniejsze powiązania zakładów ubezpieczeniowych z bankami prezentuje tabela 3. Na podstawie zestawionych w niej
danych można zauważyć, że w Polsce przy tworzeniu grup bankowo-ubezpieczeniowych dominuje strategia aliansu. W większości przypadków partnerem
polskich instytucji bankowych jest zachodnie towarzystwo ubezpieczeniowe.
Warto również wspomnieć, że przeprowadzona w 1999 r. reforma systemu
ubezpieczeń społecznych ma bardzo duży wpływ na sektor finansowy w Polsce.
W wyniku reformy proces konwergencji sektora bankowego i ubezpieczeniowego ulega nasileniu. Jest to efektem współpracy instytucji bankowych i zakładów
ubezpieczeniowych w ramach II filaru systemu emerytalno-rentowego. Z punktu
widzenia instytucji bankowej może ona odgrywać dwie role:
1) instytucji zarządzającej aktywami w sposób czynny,
2) instytucji zajmującej się obsługą rozliczeń w ramach utworzonych funduszy – w tym przypadku bank spełnia rolę podmiotu biernego.
34
M. Gołajewska, M. Józefowska, Banki komercyjne [w:] Bankowość na świecie i w Polsce,
op. cit., s. 249.
144
Stanisław Sablik
Tabela 3
Udział wybranych banków w zakładach ubezpieczeniowych w 2000 r.
Zakład ubezpieczeniowy
TU Allianz BGŻ Polska
Udziałowiec
Udział (w %)
BGŻ
49,0
BTUiR Heros
Grupa Pekao SA
40,5
TU Azur Życie
BIG Bank Gdański
10,7
Kredyt Bank PBI
95,5
WBK
10,0
BTUiR HerosLife
TU Commercial Union na Życie
TU Zurich Handlowy Życie
Bank Handlowy
50,0
Alte Leipziger Herstia
BRE
41,0
TU Energoasekuracja
Bank Energetyki
13,0
Źródło: opracowanie własne.
W celu oferowania usług w sposób czynny instytucje bankowe i towarzystwa ubezpieczeniowe łączą obecnie swoje siły i tworzą wspólne PTE zarządzające otwartymi funduszami emerytalnymi. Wśród 19 zarejestrowanych PTE,
w 13 przypadkach odnajdujemy udział banku, a 11 powstało w wyniku współpracy zakładu ubezpieczeniowego z instytucją bankową35.
Wejście instytucji bankowych do sektora ubezpieczeń emerytalnych spowoduje w dłuższym czasie wzrost konkurencji pomiędzy sektorem bankowym
i ubezpieczeniowym. Można oczekiwać, że wraz ze zdobywaniem doświadczeń
przez banki z zakresu ubezpieczeń emerytalnych będą one rozszerzać swoją
działalność o nowe produkty i usługi.
Analizując tendencje przemian na międzynarodowych rynkach finansowych,
można dojść do wniosku, że holdingi finansowe stanowią naturalną odpowiedź
schyłkowych rynków finansowych (ubezpieczeń na życie oraz bankowości depozytowo-kredytowej) na wyzwania wynikające z gwałtownego zaostrzenia
konkurencji na rynku usług finansowych. Cechą charakterystyczną tego rodzaju
struktury są: wspólne strategie całego zespołu i podejmowane centralnie decyzje
w sprawach obsady stanowisk kierowniczych oraz polityki kadrowej. Banki
podporządkowane zachowują prawną samodzielność, działają pod dotychczasową firmą, uzupełnianą elementem wskazującym na przynależność do zespołu,
ogłaszają własne bilanse, oprócz których sporządzany jest bilans skonsolidowany całej utworzonej w ten sposób struktury. Zasadą podstawową, na której opiera się jej funkcjonowanie, jest współodpowiedzialność wszystkich członków za
35
Zob. O. Kowalewski, Grupy bankowo-ubezpieczeniowe..., op. cit., s. 95.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
145
zobowiązania każdego z nich i współdziałanie w rozwiązywaniu powstających
problemów.
Najogólniej ujmując, o holdingu bankowym mówimy w tych przypadkach,
w których jednostką dominującą jest spółka holdingowa nieprowadząca działalności bankowej. Zarządza ona pakietami akcji jednostek podporządkowanych
i w miarę potrzeby emituje – w imieniu całej struktury – papiery dłużne.
Przez bankową grupę kapitałową rozumie się najczęściej zespół złożony
z banku dominującego (posiadacza kluczowych pakietów akcji) oraz banków
podporządkowanych. Szczególnym typem grup bankowych są konglomeraty
finansowe. W skład tego rodzaju grup wchodzą, obok banków depozytowo-kredytowych, również banki inwestycyjne (dokonujące lokat i innych operacji
na rynku kapitałowym) oraz instytucje ubezpieczeniowe. Banki należące do
konglomeratu są w stanie oferować swoim klientom niemal pełny wybór produktów finansowych i zaspokajać różne zapotrzebowanie na te produkty. Jest to
o tyle istotne, że we współczesnym systemie finansowym powstaje konkurencja
między poszczególnymi jego segmentami: część zasobów pieniężnych lokowana
jest nie w postaci depozytów bankowych, ale w formie zakupu papierów wartościowych lub długoterminowych polis ubezpieczeniowych. Oferowanie wszystkich tych produktów przez jedną instytucję daje większe szanse na rozszerzenie
zakresu współpracy z posiadaną klientelą i silniejsze związanie jej ze sprzedającym produkty. Jest to zatem operacja konsolidacyjna połączona z rozszerzeniem
zakresu działania, przynosząca (oprócz wspomnianych wcześniej ogólnych
efektów skali) dodatkowe korzyści marketingowe. Należy zauważyć, że powstającym w krajach zachodnich konglomeratom finansowym przypisuje się
coraz większe znaczenie. Pojawiają się opinie, że w stosunkowo bliskiej przyszłości mogą się one stać dominującą formą organizacyjną w systemie finansowym, co wywołuje również ożywione dyskusje w różnych kręgach politycznych36. Mimo że stanowią one formę narodowego protekcjonizmu, to znajdują
się pod presją krytyki polityków najróżniejszych orientacji. Politycy powiązani
z ośrodkami wiejskimi i małomiasteczkowymi zarzucają holdingom finansowym
nadmierną koncentrację władzy. Politycy powiązani z wielkimi korporacjami
wielonarodowymi zarzucają holdingom finansowym, że jest to instrument obrony przed pełną liberalizacją rynków finansowych, który stanowi ich pozataryfowe ograniczenie w dostępie do rynku krajowego.
Równolegle powstanie holdingów finansowych rodzi obawy natury etycznej.
Czy naturalny konflikt interesów między usługodawcą a usługobiorcą nie zostanie w nich rozwiązany kosztem tego ostatniego? Czy świadomie lub nieświadomie klient nie będzie wprowadzony w błąd i nakłaniany do postępowania
sprzecznego z jego interesem, gdyż stale będzie się poruszał w kręgu oferty tego
36
B. Kosiński, op. cit., s. 8–10.
146
Stanisław Sablik
samego holdingu finansowego? Zapewnienia, że działy badawcze i maklerzy są
odseparowani od obsługi zamożnych klientów, wydają się niewystarczające.
Głosy niepokoju o etykę zawodową w ramach holdingów finansowych stale się
powtarzają, tworząc nieprzychylną atmosferę dla ich rozwoju.
W USA przeważył pogląd, że łączenie działalności bankowej z ubezpieczeniową dobrze służy wzmocnieniu stabilności federacyjnego systemu finansowego. Ustawa o holdingach bankowych z 1956 r. dopuszczała łączenie działalności
bankowej z hurtową działalnością w zakresie sprzedaży polis ubezpieczeniowych zdrowotnych, komunikacyjnych i dożyciowych w dominującej bankowej
spółce akcyjnej. Pod wpływem europejskich banków działających w USA i narastającej konkurencji w latach następnych znoszono ograniczenia we wchodzeniu
banków w działalność ubezpieczeniową. „Regulacja Y” z 1978 r. zrównywała
pozycję konkurencyjną zagranicznych i rodzimych holdingów finansowych37.
Erozja narzuconego w 1936 r. rozdziału pomiędzy bankowością depozytowo-kredytową a działalnością maklerską banków oraz działalnością w dziedzinie
ubezpieczeń spowodowała, że polityczny parasol nad małymi bankami lokalnymi okazał się nieskuteczny. Rynkowa tendencja do koncentracji kapitału finansowego okazała się silniejsza od politycznego wyrachowania. Dziś ponad 4 tys.
banków prowadzi marketingową działalność na rzecz sprzedaży produktów
ubezpieczeniowych w 27 stanach.
Można powiedzieć, że bankowość amerykańska wkroczyła w okres szeroko
zakrojonej konsolidacji oraz kształtowania zrębów holdingów finansowych.
W wyniku precedensowego wyroku Sądu Najwyższego holdingi bankowe
wkroczyły w dziedzinę ubezpieczeń na życie, sprzedaży polis samochodowych
i ubezpieczeń mieszkań. Prezydent Clinton podpisał w listopadzie 1999 r. ustawę znoszącą rozdział banków i ubezpieczeń oraz biur maklerskich.
Analogiczny proces można obserwować w Japonii, gdzie banki mogą prowadzić działalność ubezpieczeniową w ramach holdingów, przy zachowaniu odrębności prawnej przez towarzystwa ubezpieczeniowe.
Badanie empiryczne przeprowadzone na próbie 50 holdingów finansowych
działających na początku lat 90. minionego stulecia w Wielkiej Brytanii, Włoszech, Niemczech, Holandii, Francji, Hiszpanii pokazało, że:
– wspólny marketing wystąpił w 66% przypadków,
– wspólne kanały dystrybucji zostały wykorzystane w 58% przypadków,
– wspólne zaplecze obsługiwało działalność bankową i ubezpieczeniową
w 54% przypadków,
– wspólnie administrowano nieruchomościami i majątkiem w 73% przypadków38.
37
38
J.K. Solarz, Wyzwania..., op. cit., s. 280.
Ibidem, s. 283.
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
147
Wśród przyczyn sukcesu bancassurance wymienia się przede wszystkim:
– dobrą reputację banków wśród klientów oraz aktualne bazy danych o nich
w tych bankach,
– dużą skuteczność kontaktów telefonicznych i zawieranie umów na odległość (ok. 25–35% tego typu kontaktów zmienia się w polisy; w przypadku kontaktów „twarz–twarz” tego typu sprzedaż udaje się w 50%),
– sprzedaż polis za pomocą banku jako czterokrotnie efektywniejszą niż
poprzez sieć agentów ubezpieczeniowych (pracownik bankowy sprzedaje przeciętnie 2,7 polisy tygodniowo),
– dysponowanie banków archiwami, z których mogą korzystać przy sprawdzaniu wiarygodności deklaracji nabywcy polisy,
– brak rutyny utrudniającej efektywne wykorzystanie technologii informatycznej w ubezpieczeniach,
– obniżkę kosztów jednostkowych, dzięki centralizacji przetwarzania danych i administrowania realizacji umów ubezpieczeniowych,
– utratę tradycyjnych ubezpieczycieli (ok. 20–30% udziału w rynku) na
rzecz banków,
– niekonkurowanie cenowe banków z tradycyjnymi ubezpieczycielami (zadowalanie się zyskami przy historycznie ukształtowanych cenach polis)39.
Badane holdingi finansowe uzyskały efekt synergii w wyniku połączenia
działalności bankowej i ubezpieczeniowej dla tej samej grupy klientów. Stopień
integracji wysiłków pozostał mimo to bardzo różny, co wskazuje, że brak jest
jednego wzorca organizacji wewnętrznej i zarządzania holdingiem finansowym.
Zmierzch tradycyjnej działalności depozytowo-kredytowej skłania banki do
poszukiwania mniej narażonych na ryzyko typów działalności oraz oferowania
nowej gamy produktów opartej na sprzedaży polis ubezpieczeniowych, jednostek uczestnictwa w otwartych funduszach powierniczych oraz ubezpieczeń
rentowych.
Należy jednak zwrócić uwagę, że zarówno korzyści skali, jak i zakres działania w dziedzinie produktów finansowych nie są jednoznaczne. Stwierdza się
wystąpienie efektu obniżki kosztów jednostkowych w miarę, jak zwiększa się
liczba standardowych operacji bankowych lub ubezpieczeniowych. Również
przetwarzanie danych na zapleczu banków oraz towarzystw ubezpieczeniowych
charakteryzują korzyści skali i zakresu działania. Wkrótce jednak pojawia się
nieefektywność wynikająca z faktu, że konglomerat finansowy przekroczył skalę
pozwalającą na jego sprawne zarządzanie40.
Władze nadzoru bankowego i ubezpieczeniowego obawiają się skumulowania
ryzyka po obu stronach skonsolidowanego sprawozdania finansowego holdingu
39
40
D. Harper, The issue of new distribution, Budapest 1995, s. 4.
J.K. Solarz, Bank centralny wobec holdingów finansowych, „Bank i Kredyt” 1993, nr 12.
148
Stanisław Sablik
finansowego. W ramach zastoju lub kryzysu gospodarczego, kredytobiorcy
i właściciele polis, ratując zakłóconą równowagę swoich finansów, podejmują
działania w jednakowym stopniu niebezpieczne dla bankowego, jak i ubezpieczeniowego segmentu holdingu. Ryzyko kredytowe i ryzyko towarzystw ubezpieczeniowych potęgują się z dnia na dzień i mogą spowodować utratę płynności
finansowej holdingu.
Podsumowanie
Współczesne systemy finansowe podlegają intensywnym przeobrażeniom,
zmierzając w kierunku globalizacji. Wyrazem tego jest szukanie możliwości
działania na rynkach międzynarodowych przez najbardziej prężne instytucje finansowe, w tym banki uniwersalne, otwierające oddziały poza obszarem tradycyjnie przez nie obsługiwanym. Ze względu na dynamikę zachodzących procesów w otoczeniu większość banków decyduje się na konsolidację. Proces
konsolidacyjny zmierzający do utworzenia globalnych banków uniwersalnych
widoczny jest najbardziej w Europie Zachodniej, gdzie tradycyjne banki komercyjne, chcąc oferować nowe produkty, kupują renomowane banki handlowe
i inwestycyjne. Coraz częściej można również spotkać się z fuzjami banków.
Wynikiem ich połączeń jest wzrost koncentracji w sektorze bankowym we
wszystkich krajach wysokorozwiniętych. Procesy te nie pozostają jednak bez
znaczenia dla polskiego sektora bankowego. Również w Polsce procesy konsolidacji zmieniają oblicze krajowego sektora bankowego. Zakłada się, że efektem
końcowym konsolidacji polskich banków będzie powstanie kilku banków uniwersalnych o zasięgu ogólnopolskim, będących w stanie stawić czoła narastającej konkurencji.
Obok procesów konsolidacji we współczesnej bankowości coraz częściej
dochodzi do konwergencji sektora bankowego i ubezpieczeniowego. Wynikiem
zachodzącego procesu jest tworzenie grup bankowo-ubezpieczeniowych. Grupa
bankowo-ubezpieczeniowa to połączenie instytucji bankowej z instytucją ubezpieczeniową w celu oferowania produktów bankowych i ubezpieczeniowych,
w ramach istniejących struktur bankowych. W Polsce przy tworzeniu takich
grup dominuje strategia aliansu. W większości przypadków partnerem polskich
instytucji bankowych jest zachodnie towarzystwo ubezpieczeniowe. Jednakże,
zgodnie z doświadczeniem europejskich instytucji bankowych, większość tych
porozumień ma charakter krótkotrwały. Umożliwiają one jednak polskim instytucjom bankowym na zdobycie niezbędnego know-how w celu budowy własnej
działalności ubezpieczeniowej w przyszłości. Zachodnim towarzystwom ubez-
Globalizacja konkurencji między instytucjami finansowymi
149
pieczeniowym alians z polską instytucją daje natomiast dostęp do klientów i kanałów dystrybucyjnych w krótkim czasie.
Reforma ubezpieczeń społecznych w Polsce przyczyniła się w dużym stopniu do przyśpieszenia procesu konwergencji sektora bankowego i ubezpieczeniowego. Wraz z konsolidacją poszczególnych funduszy, w celu osiągnięcia odpowiedniej masy krytycznej, można również oczekiwać konsolidacji podmiotów
finansowych, w szczególności instytucji bankowych i towarzystw ubezpieczeniowych.
Podsumowując należy wskazać, że grupy bankowo-ubezpieczeniowe są naturalnym etapem procesu rozwoju sektora finansowego na świecie i w Polsce.
Dla klientów powstanie grup bankowo-ubezpieczeniowych oznacza polepszenie
dostępu do usług finansowych oraz spadek cen w wyniku zwiększonej konkurencji. Natomiast dla instytucji z sektora finansowego zachodzący proces jest
następnym krokiem w procesie konsolidacyjnym, zmierzającym do stworzenia
globalnych instytucji o charakterze uniwersalnym.
Literatura
Bartlett C.A., Choshal S., What is a Global Manager, „Harvard Business Review” 1992, September–October.
Dunaj B., Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa 1996.
Globalisierung der Weltwirtschaft. Zwischenbericht der Enquete, Kommission Sonderauflage für
politische Bildung, Bonn 2001.
Globalizacja i globofobia, „Nowe Życie Gospodarcze” z 8.02.2000.
Gołajewska M., Józefowska M., Banki komercyjne [w:] Bankowość na świecie i w Polsce, pod red.
L. Oręziak, Instytut Naukowo-Wydawniczy Olympus, Warszawa 2001.
Harper D., The issue of new distribution, Budapest 1995.
Iskra J., Moda na konsolidację, „Prawo i Gospodarka” 2001, nr 84.
Jaworski W.L., Polskie banki w drodze do Unii Europejskiej, Poltext, Warszawa 1997.
Jaworski W.L., Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998.
Kantecki A., Konsolidacja i prywatyzacja sektora bankowego, „Bank” 1996, nr 6.
Korzeniowski M., Konsolidacja w sektorze finansowym, „Home & Market” 1999, nr 2.
Kosiński B., Konsolidacja kapitałowa w sektorze bankowym, „Bank i Kredyt” 2000, nr 10.
Kowalewski O., Grupy bankowo-ubezpieczeniowe: strategie tworzenia, efektywność, „Materiały
i Studia”, zeszyt nr 95, Narodowy Bank Polski, Warszawa 1999.
Kowalewski O., Konsolidacja banków w świecie i w Polsce – studia przypadków, „Materiały
i Studia”, zeszyt nr 79, Narodowy Bank Polski, Warszawa 1998.
Lachowski S., Fuzje, przejęcia i alianse po polsku, „Bank” 1998, nr 2.
Lachowski S., Niezwykłe przyśpieszenie, „Bank” 1998, nr 1.
Liberska B., Współczesne procesy globalizacji światowej, „Bank i Kredyt” 2000, nr 1–2.
Madej Z., Bank nad bankami, „Dziennik Zachodni” z 10.03.2000.
Olechowska K., Konsolidacyjne oczekiwania, „Bank” 1995, nr 2.
Pawłowicz L., Scenariusze konsolidacji, „Bank” 1996, nr 2 (dodatek).
Poliński R., Zasady konsolidacji sektora bankowego w Polsce, „Bank” 1996, nr 8.
Porter M., Strategia konkurencji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
150
Stanisław Sablik
Solarz J.K., Bank centralny wobec holdingów finansowych, „Bank i Kredyt” 1993, nr 12.
Solarz J.K., Konsolidowanie systemów bankowych, Fundacja Edukacji i Badań Naukowych, Warszawa 1993.
Solarz J.K., Rozwój systemów bankowych, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1996.
Solarz J.K., Wyzwania stojące przed polskim systemem bankowym u progu XXI wieku [w:] Bankowość na świecie i w Polsce, pod red. L. Oręziak, Instytut Naukowo-Wydawniczy Olympus,
Warszawa 2001.
Solarz J.K., Zarządzanie strategiczne w bankach, Poltext, Warszawa 1997.
Szczepankowski P.J., Fuzje i przejęcia. Techniki oceny opłacalności i sposoby finansowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Wierzbicka E., Powiązania sektora ubezpieczeniowego z sektorem bankowym, Instytut Finansów,
Warszawa 1995.
Zaręba J., Globalizacja rynków finansowych a strategia banków w Polsce, Zeszyty PBR-Case,
nr 38, Warszawa 1998.
Zduńczyk R., Kazimierczak A., Międzynarodowe doświadczenia w sferze konsolidacji finansowych, „Bankier” 1998 (numer specjalny).
Globalization of Competition Between Financial Institutions
Contemporary financial systems undergo radical changes imposed by globalization processes. This trend manifests itself in seeking business opportunities on international markets
by the most thriving financial institutions, including universal banks, opening its branches
outside the traditional territories of their business operations. In view of the dynamics of the
on-going changes, most banks decide on consolidation policies. Also, bank mergers are more
and more frequent. They lead to a higher concentration in the banking industry. Such processes affect the Polish banking sector. Apart from consolidation processes, the contemporary
banking industry is subject to the convergence of the banking and insurance sector. This process results in establishing bank-assurance groups. In Poland, the process was accelerated by
the reform of the social security system. Clients will be given easier access to financial services, and benefit from lower prices resulting from stiffer competition, while financial institutions view the process as the next step in consolidation leading to establishing global institutions of universal character.
Stanisław Sablik – asystent w Zakładzie Koniunktury i Wzrostu Gospodarczego Katedry Ekonomii
na Wydziale Ekonomii Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach. Studia wyższe ukończył na tej uczelni w 1997 r., uzyskując tytuł magistra.
Zainteresowania naukowo-badawcze: globalizacja rynków finansowych, przemiany w systemach
bankowych, regulacje ostrożnościowe Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego i ich implementacja do systemów bankowych.
Kontakt: Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Wydział Ekonomii, Katedra Ekonomii, ul. Bogucicka 3, 40-226 Katowice, tel.: (0-32) 257-72-57, fax: (0-32) 257-72-50, e-mail:
[email protected].