Henryk Sienkiewicz

Henryk Sienkiewicz urodził się w 1846 r. na Litwie w rodzinie drobnoziemiańskiej,
która po stracie majątku przeniosła się do Warszawy. W szkole interesował się historią
i literaturą. Wielkie wraŜenie wywarły na nim lektury Homera, Mickiewicza, Słowackiego, Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa, Jego młodzieńcza powieść z tych czasów –
„Ofiara” – nie zachowała się do dziś. Sienkiewicz próbował swoich sił jako nauczyciel
domowy, a następnie student Szkoły Głównej, najpierw na wydziałach prawa i medycyny, później
historii i polonistyki. Naukę przerwał w 1871 r. i rozpoczął pracę dziennikarską dla czołowych pism
pozytywistów warszawskich: „Przeglądu Tygodniowego” i „Niwy”, zaś od 1873 r. prowadził stałą
rubrykę w „Gazecie Polskiej”. Dał się wówczas poznać jako wybitny dziennikarz, który pisał teŜ korespondencje z Wiednia, ParyŜa czy Ostendy. Debiut beletrystyczny Sienkiewicza nastąpił w 1872 r.,
kiedy opublikował powieść „Na marne” – utwór atakujący powierzchowny romantyzm młodzieŜy polskiej i pokazujący wyŜszość pracy organicznej nad patriotycznymi mrzonkami. Ówczesna twórczość
pisarza sytuowała się w nurcie pozytywistycznym i jego pierwsze nowele, jak choćby „Humoreski z
teki Worszyłły” (1872-73), były próbą zilustrowania podstawowych haseł tego kierunku. Jego następne opowiadania, jak choćby „Sielanka” (1875), „Stary sługa” (1875) czy „Hania” (1876) były juŜ wolne od tendencji publicystycznych, do których pisarz wróci po swoim przyjeździe z Ameryki. W latach 1876-78 Sienkiewicz przebywał na kontynencie północnoamerykańskim jako korespondent „Gazety Polskiej”, a jego podróŜ związana była z nieudaną próbą załoŜenia kolonii polskiej w Kalifornii
przez grupę rodaków, którzy nie mogli znieść ucisku narodowościowego zaborców. Korespondencje
publikowane na łamach gazety pod pseudonimem Litwos zdobyły sobie uznanie wśród czytelników
i złoŜyły się na tom „Listy z podróŜy do Ameryki”. Po powrocie do Europy Sienkiewicz nie pojechał
od razu do kraju, lecz przez rok przebywał we Francji i Włoszech, gdzie poznał Marię Szatkiewicz,
z którą oŜenił się w Polsce dwa lata później.
Wróciwszy do Warszawy pisarz został redaktorem w nowo załoŜonym dzienniku „Słowo”
i kontynuował pisanie krótkich form prozatorskich. Jego utwory z tego okresu, m.in. „Szkice węglem”,
„Za chlebem”, „Bartek Zwycięzca”, „Janko Muzykant” czy „Latarnik” zaliczane są do arcydzieł polskiej nowelistyki. Według Juliana KrzyŜanowskiego, „okazał się on ich mistrzem, swobodnie łączącym problematykę o duŜej doniosłości społecznej z niezwykłą swobodą w posługiwaniu się jakościami
tak od siebie odległymi, jak liryzm i komizm, jak patos i humor”. W latach 1882-88 Sienkiewicz pracował nad trylogią historyczną, z XVII w., której pierwsza część – „Ogniem i mieczem” – ukazała się
w 1884 r. i odniosła niebywały sukces czytelniczy, choć pozytywiści nie szczędzili autorowi krytyki,
juŜ sam gatunek powieści historycznej nazywając anachronizmem. Nie zwaŜając na te głosy pisarz
wydał w 1886 r. „Potop”, a dwa lata później „Pana Wołodyjowskiego” i tym samym dokończył swe
wielkie epickie malowidło dziejowe, porównywane ze względu na rozmach i doniosłość dla narodu
polskiego z obrazami Jana Matejki. JeŜeli za dobrą monetę przyjąć słowa Sienkiewicza, Ŝe pisał te
powieści jedynie „ku pokrzepieniu serc”, to zadanie swe spełniły. Dzięki „Trylogii” autor zaczął być
w Polsce otaczany kultem, a niektórzy upatrywali w nim nawet duchowego wodza narodu.
W 1885 r. zmarła Ŝona pisarza, Maria, pozostawiając dwoje małych dzieci. Sienkiewicz wiele podróŜował, m.in. w 1891 r. odbył wyprawę do Afryki. W tym samym roku ukazała się jego powieść
„Bez dogmatu”, będąca analizą zjawiska dekadentyzmu. Problematyka ta bardziej zainteresowała czytelników w Europie Zachodniej niŜ w Polsce. Bez echa natomiast, zarówno w kraju jak i za granicą,
przeszła jego kolejna powieść „Rodzina Połanieckich” (1895); pisarz postanowił więc wrócić do tematyki historycznej. W 1896 r. ukazało się najgłośniejsze dzieło Sienkiewicza – „Quo vadis” – inspiracją
dla napisania którego była ksiąŜka Ernesta Renana „Antychryst” oraz płótna Henryka Siemiradzkiego.
Powieść opowiadała o prześladowaniu pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów Nerona i szybko
zrobiła niewiarygodną karierę na całym świecie. TuŜ po wydaniu głośno chwalił ją papieŜ Leon III,
doczekała się kilku wielkich ekranizacji, a w 1916 r. – kiedy Sienkiewicz umarł – jej nakład w samych
tylko Stanach Zjednoczonych przekroczył półtora miliona egzemplarzy. Za swoje najbardziej udane
dzieło twórca uwaŜał jednak inną powieść historyczną – „KrzyŜacy” – opublikowaną w 1900 r.
Ze wszystkich utworów pisarza ten miał charakter najbardziej panoramiczny i znacznie rozszerzał
schematy fabularne, których powtarzanie w poprzednich powieściach naraziło Sienkiewicza na zarzuty
o szablonowość. W tym samym roku pisarzowi – w dowód uznania zasług – podarowano dworek
w Oblęgorku niedaleko Kielc, zakupiony z dobrowolnych składek społecznych. Niedługo potem pisarz
oŜenił się po raz trzeci: z Marią Babską (jego drugie małŜeństwo – w 1894 r. z Marią Romanowską
było od początku nieudane i szybko się rozpadło).
W 1905 r. Henryk Sienkiewicz uhonorowany został literacką Nagrodą Nobla za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu” i – jak podkreślił jeden z jurorów – „rzadko spotykany geniusz, który wcielił
w siebie ducha narodu”. W swoim odczycie noblowskim laureat powiedział, Ŝe choć Polska uwaŜana
jest za martwą i pogrzebaną, to jednak dzięki jego nagrodzie dała ona świadectwo swej sile przetrwania i woli zwycięstwa. Sława Sienkiewicza jako reprezentanta narodu polskiego urosła po jego innych
wystąpieniach publicznych, m.in. po wystosowaniu listu otwartego do cesarza Wilhelma II w sprawie
gwałtów władz zaborczych na Polakach, czy teŜ po zorganizowaniu w 1909 r. międzynarodowej ankiety potępiającej antypolską politykę Berlina. W tym czasie nastąpiło jednak osłabienie sił twórczych
pisarza. Kolejna planowana trylogia historyczna z czasów Jana III Sobieskiego zakończyła się na jednym tylko odcinku: „Na polu chwały” (1905). Nie wzbudziła teŜ większego zainteresowania powieść
polityczna „Wiry” z 1910 r.; dopiero wydana rok później powieść dla młodzieŜy „W pustyni i w puszczy”, opowiadająca o przygodach dwojga dzieci porwanych
w Afryce, znów przyniosła twórcy
rozgłos i uznanie. Dzieło to, obok lektur Marka Twaina i Julesa Verne'a, zaliczane jest dziś do światowej klasyki literatury młodzieŜowej.
1 sierpnia 1914 r. – w dniu, w którym wybuchła I wojna światowa – w „Tygodniku Ilustrowanym”
ukazał się ostatni odcinek ostatniej powieści Sienkiewicza „Legiony”. Zaplanowana na kilka ksiąg
urwała się juŜ na pierwszym tomie. Sam pisarz wyjechał do Szwajcarii, gdzie zajmował się działalnością polityczną, publicystyczną i charytatywną. Wspólnie z Ignacym Paderewskim organizował m.in.
Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł 15 listopada 1916 w Vevey (Szwajcaria), a osiem
lat później jego ciało przewieziono do Polski. Do dziś Sienkiewicz uwaŜany jest za jednego z najwybitniejszych pisarzy w historii literatury polskiej i za niezrównanego stylistę. Według jednego z krytyków, gdyby za przedmiot opisu wziął nawet zwykłą cegłę, potrafiłby nim zafascynować i porwać czytelnika. Podejmowane były jednocześnie, m.in. przez Stanisława Brzozowskiego i Witolda Gombrowicza, próby zrewidowania roli, jaką odegrał Sienkiewicz w formowaniu się świadomości narodowej
Polaków. Na świecie uwaŜany jest za klasyka powieści historycznej, a jego utwory, zwłaszcza „Quo
vadis”, wciąŜ wydawane są w obcych językach.
DZIEŁA:
● „Na marne” (1872) – powieść ● „Humoreski z teki Worszyłły” (1872-73) – nowele ● „Sielanka”
(1875) – opowiadanie ● „Stary sługa” (1875) – opowiadanie ● „Hania” (1876) – opowiadanie ● „Listy
z podróŜy do Ameryki” ● „Szkice węglem” ● „Za chlebem” ● „Bartek Zwycięzca” ● „Janko Muzykant” ● „Latarnik” ● „Ogniem i mieczem” (1884) ● „Potop” (1886) ● „Pan Wołodyjowski” ● „Bez
dogmatu” (1891) – powieść ● „Rodzina Połanieckich” (1895) ● „Quo vadis” (1896) ● „KrzyŜacy”
(1900) ● „Na polu chwały” (1905) ● „Wiry” (1910) – powieść polityczna ● „W pustyni i w puszczy”
(1911) ● „Legiony” (1914)
Znać prawdę boska rzecz, a ludzka jej szukać.
(Henryk Sienkiewicz)