ZarzČdzanie humanistyczne. Zarys programu

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 4 (44): 9 –19
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
ZarzÈdzanie humanistyczne. Zarys programu
Nadesïany: 17.06.13 | Zaakceptowany do druku: 10.10.13
Jerzy Kociatkiewicz*, Monika Kostera**
Nurt zarzÈdzania humanistycznego rozwija siÚ ostatnimi czasy zarówno wb Polsce, jak ib na Ăwiecie.
Wbnaszym kraju uzyskaï nawet oficjalne uznanie jako odrÚbna dyscyplina naukowa. Pomimo to wbdostÚpnej
literaturze, zwïaszcza wbjÚzyku polskim, rzadko spotyka siÚ refleksjÚ nad zwiÈzkami zarzÈdzania ibbhumanistyki oraz nad moĝliwoĂciÈ ibzasadnoĂciÈ rozdzielenia humanistycznego ibekonomicznego podejĂcia do
zarzÈdzania. W celu rozpoczÚcia zapeïniania owej luki artykuï przedstawia genezÚ, charakterystykÚ oraz
gïówne punkty programowe nurtu humanistycznego zarzÈdzania.
Sïowa kluczowe: zarzÈdzanie humanistyczne, paradygmaty wb naukach spoïecznych, nadawanie sensu,
humanistyka, narratywizm wb naukach spoïecznych, rola nauk zarzÈdzania.
Humanistic management: Agenda outline
Submitted: 17.06.13 | Accepted: 10.10.13
The humanistic turn in management is rapidly developing in the broader international academic context,
as well as in Poland, where it even has acquired an official status as ab specific academic discipline.
However, there is ab distinct paucity of published reflections on the links between management and the
humanities and the legitimacy of the separation of abhumanistic and economic approach to management.
The article aims at launching the process of filling this gap by presenting the genesis and proposing
characteristics and the main leading principles of humanistic management.
Keywords: humanistic management, paradigms in social sciences, sense-making, humanities, narrative,
the role of management science.
*
Jerzy Kociatkiewicz – dr hab., University of Sheffield.
** Monika Kostera – prof. zw. dr hab., Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski ib Linnaeus Uni-
versity, Szwecja.
Adres do korespondencji: University of Sheffield, Conduit Road, Sheffield S10 1FL, UK; Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678 Warszawa; e-mail: [email protected],
[email protected].
Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera
1. Nurt humanistyczny wb zarzÈdzaniu – geneza
ib charakterystyka
DwanaĂcie lat temu, piszÈc ob powiÈzaniach miÚdzy zarzÈdzaniem
ab naukami humanistycznymi (Kociatkiewicz ib Kostera, 2001), ogïosiliĂmy
szeĂÊ krótkich lekcji, do których przyswojenia moĝe byÊ potrzebny dorobek humanistyki. TwierdziliĂmy, ĝe teoria organizacji jest naukÈ ob istotach
ludzkich, ĝe uczucia stanowiÈ czÚĂÊ procesów organizowania, ĝe piÚkno
ibbrzydota majÈ istotny udziaï wbludzkim doĂwiadczeniu oraz ĝe organizacje,
ab takĝe naukowcy zarówno opowiadajÈ historie, jak ib sÈ ich uczestnikami.
LekcjÈ dla naukowców miaïo byÊ takĝe pisanie wbsposób, który nie zniechÚca
czytelników, oraz ĂwiadomoĂÊ potencjaïu zmiany rzeczywistoĂci, leĝÈcego
wb krytycznej refleksji. Stopieñ przyswojenia tych lekcji byï wb momencie
publikacji zróĝnicowany (choÊ dla wszystkich naszych postulatów moĝna
byïo znaleěÊ pozytywne przykïady) ib zróĝnicowanym pozostaje do dziĂ. Na
szczÚĂcie nie oznacza to, ĝe nic siÚ od tego czasu nie zmieniïo – nurt zarzÈdzania humanistycznego rozwija siÚ zarówno wb Polsce, jak ib na Ăwiecie,
ab wb Polsce uzyskaï oficjalne uznanie jako odrÚbna dyscyplina naukowa.
Dlatego uwaĝamy za zasadny powrót do rozwaĝañ obzwiÈzkach zarzÈdzania
ibhumanistyki oraz obmoĝliwoĂci ibzasadnoĂci rozdzielenia humanistycznego
ib ekonomicznego podejĂcia do zarzÈdzania.
Za „ojców zaïoĝycieli” nauk zarzÈdzania przyjÚïo siÚ uwaĝaÊ (por. np.
Kurnal, 1972; Morgan, 2005) zwïaszcza dwóch spoĂród ich prekursorów:
Maxa Webera (np. 1922/2002) ibFredericka Taylora (np. 1911)1. Ten pierwszy
daï poczÈtek nurtowi humanistycznemu, który zaczÈï siÚ nastÚpnie rozwijaÊ
szczególnie wb ramach uniwersytetów, ab drugi – nurtowi ekonomicznemu,
reprezentowanemu przede wszystkim przez uczelnie ekonomiczne ib szkoïy
handlowe. Oba nurty nakïadaïy siÚ na siebie, wielokrotnie spotykaïy intelektualnie ibwzajemnie wspieraïy (m.in. podejĂcie systemowe, np. Ackoff, 2010;
szkoïa socjologiczna, np. Cyert ibMarch, 1992). Jest to przejaw naturalnego
ibcennego spotykania siÚ prÈdów intelektualnych ibdorobku pomiÚdzy podziaïami, jednÈ ze szczególnie trwaïych cech nauk zarzÈdzania jest bowiem ich
interdyscyplinarnoĂÊ (Ackoff, 2010; Koěmiñski ib Obïój, 1989). Jednak od
czasów powstania do chwili obecnej zachowaïy przy tym swojÈ odrÚbnoĂÊ
ze wzglÚdu na odmienne podejmowane wb ich ramach obszary tematyczne,
ab takĝe na róĝne preferencje metodologiczne.
Wzrost zainteresowania perspektywÈ humanistycznÈ rozpoczÚty zostaï
na Ăwiecie juĝ jakiĂ czas temu (przeglÈd, zob. np. Gagliardi ib Czarniawska, 2006; Kostera, 2010). W Polsce, zwïaszcza ostatnimi laty, zaobserwowaÊ moĝna kolosalny przyrost publikacji zb tego nurtu, aczkolwiek nie
jest on bynajmniej zjawiskiem nowym. Moĝna zaliczyÊ doñ m.in. nastÚpujÈce pozycje: Koěmiñski (1977), Czarniawska (1983), Czarniawska ib in.
(1985), Konecki (1992), Kostera (1996), Kwiatkowski (2000), Glinka (2008),
Jemielniak (2008), Postuïa (2010), Sïawecki (2010), Nierenberg (2011), Suï10
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
kowski (2012), Koïodziej-DurnaĂ (2012), Batko (2013), Zawadzki (2013),
Gaweï (2013). Gïównym oĂrodkiem humanistycznych badañ zarzÈdzania
jest Wydziaï ZarzÈdzania ibKomunikacji Spoïecznej Uniwersytetu Jagielloñskiego, co jawi siÚ jako zrozumiaïe, poniewaĝ jest to jedyny oĂrodek akademicki wb naszym kraju majÈcy uprawienia do nadawania stopni ib tytuïów
wbzakresie nauk zarzÈdzania wbdziedzinie nauk humanistycznych. Przyczyn
wzrostu zainteresowania tym nurtem wbostatnich czasach upatrywaÊ moĝna
wb zbieĝnoĂci zb narastaniem ib intensyfikowaniem siÚ pewnych fundamentalnych pytañ ib problemów badawczych, których nurt ekonomiczny nie
podejmuje, ab których dotyczÈ humanistyczne obszary badawcze, takie jak
te wymienione dalej, podejmujÈce szeroko pojÚtÈ tematykÚ doĂwiadczenia
ib losu ludzkiego wb organizacjach. Tabela 1 charakteryzuje oba nurty ze
wzglÚdu na podstawowe cechy, które je róĝniÈ, jak ib ïÈczÈ.
Wyszczególnienie
Nurt humanistyczny
Nurt ekonomiczny
Gïówni
prekursorzy
Adam Smith (filozofia moralna) Adam Smith (ekonomia)
Frederick Taylor
Max Weber
Henri Fayol
Elton Mayo
Paradygmaty
Radykalno-humanistyczny
Interpretatywny
Funkcjonalistyczny
Radykalno-strukturalistczny
Metodologia
JakoĂciowe
Studium przypadku
IloĂciowe
Studium przypadku
Przedmiot badañ Organizacje (i zarzÈdzanie)
zb perspektywy ludzkiej
Organizacje (i zarzÈdzanie)
zb perspektywy efektywnoĂciowej
Cel badañ
ZwiÚkszenie efektywnoĂci
organizacji ib zarzÈdzania
Poznanie organizacji
ib mechanizmów zarzÈdzania
zb perspektywy zasad rynkowych
ZwiÚkszenie dobrobytu ludzi
wb organizacjach
Poznanie organizacji
ib mechanizmów zarzÈdzania
zb pespektywy czïowieka
Tab. 1. Nurty humanistyczny ib ekonomiczny wb naukach zarzÈdzania. ½ródïo: opracowanie
wïasne.
Badania podejmowane wb ramach obu nurtów opierajÈ siÚ czÚsto na
odmiennych podstawach paradygmatycznych. Gibson Burrell ibGareth Morgan (1979) wyróĝniajÈ wbnaukach spoïecznych cztery gïówne paradygmatów,
wb zaleĝnoĂci od fundamentalnych przekonañ co do natury nauki (wymiar
obiektywnoĂÊ-subiektywnoĂÊ) ib natury spoïeczeñstwa (wymiar regulacjaradykalna zmiana). Te cztery podstawowe paradygmaty: funkcjonalistyczny,
interpretatywny, radykalny humanistyczny ibradykalny strukturalistyczny grupujÈ róĝne szkoïy ibkierunki badawcze, które podzielajÈ wspólne zaïoĝenia
ontologiczne ibepistemologiczne. Paradygmat funkcjonalistyczny oparty jest
na zaïoĝeniu, ĝe spoïeczeñstwo istnieje obiektywnie, jako byt konkretny
ibrealny. FunkcjonaliĂci poszukujÈ ukrytych niekiedy, ale istniejÈcych realnie
motywów ib przyczyn zjawisk spoïecznych, waĝnych zb punktu widzenia fundamentalnych konsekwencji ogólnospoïecznych. Zgodnie zbtym paradygmaProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 4 (44), 2013
11
tem nauka powinna dÈĝyÊ do obiektywizmu ib wolnoĂci od wartoĂciowania.
Paradygmat interpretatywny zakïada wzglÚdnoĂÊ rzeczywistoĂci spoïecznej.
RzeczywistoĂÊ spoïeczna nie ma charakteru konkretnego, lecz jest tworem intersubiektywnym uczestników. Zadaniem badacza jest zrozumienie
ib interpretacja zjawisk spoïecznych. Paradygmat radykalnego humanizmu,
podobnie jak paradygmat interpretatywny, opiera siÚ na przekonaniu, ĝe
spoïeczeñstwo nie jest bytem absolutnym ibobiektywnym, jednak odmiennie
widzi rolÚ nauki. Nauka powinna oferowaÊ ludziom pomoc, jak ĝyÊ lepiej,
jak byÊ szczÚĂliwym, jak dostosowaÊ struktury spoïeczne do ludzkich potrzeb.
Badania nie poprzestajÈ zatem na wyjaĂnieniu ib interpretacji, ale majÈ teĝ
cel praktyczny. Wreszcie, paradygmat radykalnego strukturalizmu, podobnie
jak funkcjonalizm, zakïada istnieje konkretnej (materialnej) rzeczywistoĂci
spoïecznej, którÈ moĝna zbadaÊ ibopisaÊ. Jednakĝe, podobnie jak radykalny
humanizm, opiera siÚ na zaïoĝeniu, ĝe rola nauki polega na przeïamywaniu
opresyjnego charakteru zjawisk spoïecznych. Zadaniem nauki jest identyfikacja wzorców ibmechanizmów, czÚsto ukrytych, wbcelu wskazania dróg do
osiÈgniÚcia poĝÈdanych celów, np. postÚpu lub wyzwolenia.
Nurt humanistyczny preferuje dwa nieobiektywistyczne paradygmaty (humanistyczny, interpretatywny), natomiast nurt ekonomiczny opiera siÚ paradygmatach obiektywistycznych (funkcjonalistyczny, strukturalistyczny). WiÈĝe siÚ to nie
tylko zbtradycjami badawczymi, ale teĝ zbsamÈ podejmowanÈ tematykÈ – nurt
humanistyczny zainteresowany jest wszelkimi zjawiskami ibwzorcami zbpunktu
widzenia czïowieka ibjego miejsca wborganizacjach. Naturalna jest zatem preferencja dla paradygmatów stawiajÈcych czïowieka wbcentrum, akcentujÈcych jego
status ontologiczny jako aktora obdarzonego sprawczoĂciÈ ib odpowiedzialnoĂciÈ. Nurt ekonomiczny natomiast zainteresowany jest badaniem abstrakcyjnych
zjawisk ibprawidïowoĂci, oderwanych od perspektywy ludzkiego doĂwiadczenia
ibsubiektywnoĂci. Zrozumiaïa jest zatem skïonnoĂÊ badaczy do opierania swoich badañ na paradygmatach zakïadajÈcych zarówno istnienie, jak ib istotnoĂÊ
wb sensie przedmiotu badañ takich obiektywnych tworów.
Z preferencjami paradygmatycznymi wiÈĝe siÚ takĝe preferencja dla pewnego typu metodologii (wiÚcej na ten temat: Burrell ibMorgan, 1979; Kostera,
2003). Badacze wywodzÈcy siÚ zbparadygmatów nieobiektywistycznych, abwiÚc
humaniĂci, bardzo czÚsto skïaniajÈ siÚ ku metodom jakoĂciowym, umoĝlwiajÈcym badanie rozwoju zjawisk wb czasie (zob. np. Kostera, 2008). Typowe
metody tego rodzaju to m.in.: etnografia, teoria ugruntowana, krytyczna analiza
kultury, etnometodologia. Badacze obiektywistyczni, czyli nurt ekonomiczny,
na ogóï preferujÈ formuïowanie teorii ob zasiÚgu ogólnym, opisujÈcych stan
rzeczy, co umoĝliwiajÈ im metody iloĂciowe, przede wszystkim metody statystyczne, ale takĝe modelowanie matematyczne. Oba nurty majÈ obszar wspólny
wbpostaci rozmaitych odmian studium przypadku (Yin, 2003), umoĝliwiajÈcych
opis zarówno dynamiki, jak ib stanu zjawiska, zb tym ĝe wb ograniczonym do
przypadku zakresie. Studium przypadku moĝe zawieraÊ elementy zarówno
jakoĂciowe, jak ib iloĂciowe, moĝe obejmowaÊ jednÈ organizacjÚ, kilka bÈdě
12
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
pewnÈ zdefiniowanÈ przez badacza zbiorowoĂÊ. W obu nurtach badania za
pomocÈ studium przypadku podejmowane sÈ szczególnie chÚtnie dla celów
doradczych, zb tym ĝe nurt humanistyczny preferuje doradztwo typu action
research, majÈce na celu edukacjÚ ibpoprawienie losu uczestników organizacji
(zob. np. Chrostowski ib Kostera, 2011), ab nurt ekonomiczny zwiÈzany jest
zb konsultingiem proefektywnoĂciowym (zob. np. Kubr, 1996). Te odmienne
typy doradztwa wynikajÈ zbróĝnych celów badawczych wbramach dwóch nurtów – nurt humanistyczny zorientowany jest na pomoc czïowiekowi, poprawÚ
jego losu, ab nurt ekonomiczny na poprawÚ wskaěników efektywnoĂciowych
funkcjonowania organizacji. Wspólny jest dla obu nurtów cel poznawczy –
zrozumienie ib opis organizacji ib zarzÈdzania, zb tym ĝe dla humanistów ib dla
ekonomistów przyjÚty punkt widzenia jest inny – ludzki albo efektywnoĂciowy
(na ogóï jest to wb obecnych czasach równoznaczne zb rynkowym).
2. Nurt humanistyczny – program badawczy
Nurt humanistyczny zarzÈdzania opisaÊ moĝna równieĝ nie wbopozycji do
podejĂcia ekonomicznego, ale jako spójny wewnÚtrznie program badawczy
majÈcy na celu poznanie ibpoprawÚ losu czïowieka wbĂwiecie organizacji. Na
pierwszy plan wtedy wysuwa siÚ potrzeba zrozumienia osobistego doĂwiadczenia uczestników organizacji – doĂwiadczenia, którego próby sprowadzenia
wyïÈcznie do okrojonego, wyrazistego ib uniwersalnego przekazu nie mogÈ
zakoñczyÊ siÚ powodzeniem. Takie zapÚdy nie tylko wzbudzajÈ znuĝenie
ib zniechÚcenie uczestników organizacji (Kunda ib Van Maanen, 1989), ale
równieĝ przeszkadzajÈ im wb odczuwaniu róĝnorodnoĂci, spontanicznoĂci
ibkreatywnoĂci, czyli wartoĂci niezmiernie istotnych dla osobistego szczÚĂcia
(Kociatkiewicz ib Kostera, 2010).
Humanistyczni badacze zarzÈdzania powinni byÊ zawsze Ăwiadomi ograniczonego zasiÚgu opisywanych przez siebie praw ib prawd, zwracaÊ uwagÚ
na zjawiska niezwyczajne, jednostkowe ibniepowtarzalne, indywidualne reakcje ib lokalne oceny. To one bowiem majÈ najwiÚkszÈ wartoĂÊ poznawczÈ,
dajÈc wglÈd wb specyfikÚ badanych procesów ib organizacji. Naleĝy równieĝ
pamiÚtaÊ, ĝe otaczajÈcy nas ib znany zb bezpoĂredniego doĂwiadczenia oraz
zbbadañ Ăwiat organizacji, tak jak kaĝdy inny Ăwiat ludzki, zostaï stworzony
przez ludzi i, nie bÚdÈc produktem niepoznanych ib niezwyciÚĝonych praw
Natury, moĝe zostaÊ równieĝ przez ludzi przetworzony (Davis, 2008, s. 161).
Co wiÚcej, wszelka interakcja spoïeczna, ab wiÚc równieĝ wszelkie dziaïania na polu organizacji ib zarzÈdzania, zwiÈzana jest zb aktywnym nadawaniem sensu (sensemaking, zob. np. Weick, 1995) otaczajÈcym nas zjawiskom, ab zrozumienie procesów organizacyjnych musi wymagaÊ poznania
sieci symbolicznych znaczeñ (Czarniawska, 1992) przypisywanych owym
procesom przez ich uczestników ib przez obserwatorów. Znaczenia takie,
albo definicje wykonawcze, zawsze pozostajÈ osadzone wbszerszym kontekĂcie kulturowym, abwbkomunikacji przybierajÈ nieodmiennie postaÊ narracji
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 4 (44), 2013
13
(Bruner, 1985). Dlatego teĝ suche opisy zjawisk ib struktur organizacyjnych
umoĝliwiajÈ jedynie bardzo czÚĂciowe zrozumienie konkretnych organizacji,
których peïniejsze poznanie wymaga zrozumienia ich historii, opowieĂci
wspóïdzielonych przez ich uczestników oraz wzorców zachowañ ib ideaïów
kierujÈcych róĝnymi aktorami organizacyjnymi. Nie powinno wiÚc dziwiÊ,
ĝe badania Burkharda Sieversa (2006) sugerujÈ, ĝe do wyjaĂnienia wspóïczesnych dziaïañ koncernu Volkswagen konieczna jest znajomoĂÊ poczÈtków firmy wbnazistowskich Niemczech ibĂwiadomoĂÊ ciÚĝaru organizacyjnej
przeszïoĂci niesionego równieĝ przez obecnych jej pracowników. Podobnie
dla Yiannisa Gabriela (1999) powtarzane przez pracowników opowiastki
rzucajÈ wiÚcej Ăwiatïa na dziaïalnoĂÊ badanych przez niego przedsiÚbiorstw
niĝ analiza planu strategicznego czy struktury firmy.
Uĝywanie kontekstu kulturowego ib schematów narracyjnych do zrozumienia stanowi waĝnÈ czÚĂÊ historii nauk spoïecznych obkorzeniach humanistycznych. Przykïady moĝna by mnoĝyÊ wbnieskoñczonoĂÊ, tu wspomnimy
wyïÈcznie ob kilku wb celu zarysowania istotnoĂci nurtu humanistycznego.
Ib tak, Sigmunt Freud czerpaï garĂciami zb tradycji literackiej wb swych pracach psychologicznych, mitologiczne ib literackie postaci zb antycznej Grecji
posïuĝyïy mu jako pierwowzory, inspiracje ibilustracje dla wielu opisywanych
przezeñ mechanizmów psychologicznych, abbardziej wspóïczesne opowiadanie „Piaskun” E.T.A. Hoffmanna pomogïo mu opisaÊ pojÚcie niesamowitoĂci.
Poezja Baudelaire’a stanowiïa dla Waltera Benjamina (2006) punkt wyjĂcia
dla analizy ĝycia wbnowoczesnym mieĂcie, abwspomniany juĝ wczeĂniej Max
Weber (1905/1994) uznawaï istotne dla danej kultury teksty religijne za kluczowe do wyjaĂnienia zjawisk socjologicznych, takich jak relacje wïadzy czy
ustrój kapitalistyczny. W polskiej socjologii, Stanisïaw Ossowski (1967/2000)
za przedmiot swojej analizy przyjmowaï pamiÚtniki osób rzeczywistych, jak
ibpostacie literackie, abprzy opisie obserwowanych zjawisk siÚgaï równieĝ do
poezji wbcelu przedstawienia najbardziej wyrazistego ich obrazu. TwórczoĂÊ
Zygmunta Baumana opisana zostaïa przez wÈsko pojmujÈcego ideÚ nauk
spoïecznych komentatora (Hviid Jacobsen ibPoder, 2008) jako ïÈczÈca wrÚcz
aspekty socjologii ib literatury piÚknej.
¥ciĂle rozumiane nauki ob zarzÈdzaniu równieĝ od dawna odwoïujÈ siÚ
do literatury ib narracji kulturowych. Juĝ wb Zasadach naukowego zarzÈdzania, opowiadajÈcego siÚ skÈdinÈd za ekonomicznym podejĂciem do zarzÈdzania Fredericka Taylora, znaleěÊ moĝemy argumentacjÚ wyraĝonÈ nie
tylko suchym wywodem, ale równieĝ – abmoĝe przede wszystkim – poprzez
fikcyjny (a przynajmniej beletrystycznie przedstawiony) dialog pomiÚdzy
autorem (reprezentujÈcym naukowe podejĂcie) abrobotnikiem (Schmidtem).
Studia przypadku (a wiÚc niosÈce istotne przesïania opowieĂci) od poczÈtków formalnej edukacji kierowniczej uĝywane byïy jako istotna metoda
nauczania zarzÈdzania, cieszÈc siÚ równieĝ nieustajÈcÈ popularnoĂciÈ jako
metoda badawcza (Flyvbjerg, 2011). Karl Weick (1969) wbprzeïomowej (acz
niestety wciÈĝ nie przetïumaczonej na jÚzyk polski) Psychologii spoïecznej
14
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
organizowania do wyjaĂnienia procesów organizacyjnych wykorzystaï dokïadnie splecionÈ mieszankÚ literatury naukowej, eksperymentów naukowych
ib anegdot, beletrystyki, poezji, ab nawet historyjek obrazkowych.
Bardziej systematyczna refleksja metodologiczna nad uĝyciem narracji pojawiïa siÚ wbnaukach obzarzÈdzaniu póěniej, rozwijajÈc siÚ od lat 90. ubiegïego
wieku. PrzekonywajÈce uzasadnienie znaczenia fikcji literackich wb poznaniu
mechanizmów zarzÈdzania, zarówno historycznie, jak ibwspóïczeĂnie, dostarczyli
Barbara Czarniawska-Joerges ibPierre Guillet de Monthoux (1994) wbksiÈĝce
zbierajÈcej analizy znanych dzieï literackich pod kÈtem problematyki zarzÈdzania. Nelson Phillips (1995) wykazaï róĝne poĝytki zbuĝywania ěródeï zarówno
narracyjnych, jak ib nienarracyjnych, fikcyjnych ib niefikcyjnych wb badaniach
organizacji, ab Antonio Strati (1999) traktuje estetykÚ nie tylko jako skïadnik
doĂwiadczenia organizacyjnego, ale równieĝ jako kategoriÚ poznawczÈ, której
nie powinno zabraknÈÊ wb analizie procesów zarzÈdzania.
Jeszcze bardziej wspóïczeĂnie Barbara Czarniawska ibCarl Rhodes (2006)
postulujÈ istnienie silnych fabuï (strong plots), schematów narracyjnych bliskich uczestnikom kultury bÈdě organizacji, sïuĝÈcych nie tylko interpretacji
przeĝywanych doĂwiadczeñ, ale równieĝ wyznaczaniu planów ibstrukturyzacji
przyszïych celów. Monika Kostera (2010) pisze ob archetypach –uniwersalnych (przynajmniej wbramach badanych spoïecznoĂci) wzorcach zachowañ,
zdolnych inspirowaÊ ibmotywowaÊ procesy organizowania ibosobistego oraz
organizacyjnego rozwoju, ale takĝe, wbzdegenerowanej, uproszczonej formie
stereotypów, przeszkadzaÊ wb poznaniu ib akceptacji nowych sytuacji, osób,
ib Ărodowisk. Zarówno archetypy, jak ib silne fabuïy moĝna odnaleěÊ wb pracach siÚgajÈcych do mitologii jako struktury interpretacyjnej wb badaniach
organizacji (np. Bowles, 1989; Kostera, 2008), jednak skoncentrowanie siÚ
na mitach wnosi jeszcze dodatkowy element potrzebny do zrozumienia peïni
doĂwiadczenia organizacyjnego: pokazuje jak sfera sacrum, doĂwiadczenie
odĂwiÚtnoĂci, wzniosïoĂci ib wyĝszych aspiracji dotyka wszelkich aspektów
ĝycia spoïecznego, wb tym takĝe, ab moĝe przede wszystkim, uczestnictwa
wb najbardziej nawet zb pozoru banalnych organizacjach.
InnÈ formÈ istotnych dla badañ zarzÈdzania opowieĂci sÈ utopie, stanowiÈc przypadek obtyle ciekawy, ĝe jeszcze niedawno mogïo siÚ wydawaÊ,
ĝe wspóïczesne czasy nie sprzyjajÈ utopijnemu myĂleniu, ab wypracowane
juĝ projekty utopii sïuĝyÊ mogÈ jedynie refleksji historycznej. Daniel Bell
(1960) ogïosiï koniec ideologii, Jean-François Lyotard (1979/1997) upadek
wielkich narracji, abFrancis Fukuyama (1992/1996) wrÚcz koniec historii. Nie
dziwiïo wiÚc, ĝe zmierzch utopii wieszczyï Herbert Marcuse (1967), abkilkanaĂcie lat póěniej Leszek Koïakowski (1983/2011), choÊ zbpewnym smutkiem,
raportowaï zanik myĂlenia utopijnego. Jednak wb ciÈgu ostatnich kilku lat
zauwaĝyÊ moĝna rosnÈce rozczarowanie pozornÈ niewzruszonoĂciÈ dominujÈcych porzÈdków organizacyjnych, spoïecznych ibpolitycznych. ProtestujÈcy
przeciwko polityce rzÈdu ibUnii Europejskiej ruch oburzonych wbHiszpanii,
powiÈzane zb nim ruchy Occupy sprzeciwiajÈce siÚ na caïym Ăwiecie wpisaProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 4 (44), 2013
15
nym we wspóïczesne systemy gospodarczopolityczne niesprawiedliwoĂciom
spoïecznym, seria protestów, rewolucji ib konfliktów zbrojnych na Bliskim
Wschodzie zwana ArabskÈ wiosnÈ – to wszystko nowe, masowe ruchy inspirowane wizjami radykalnych zmian spoïecznych ob utopijnym zabarwieniu.
Równieĝ wbnaukach spoïecznych ibhumanistycznych utopie powracajÈ do
gïównego nurtu (np. Jameson, 2005; Moylan ibBaccolini, 2007). W naukach
oborganizacji René ten Bos (2000) wiÈzaï pojawiajÈce siÚ wbzarzÈdzaniu mody
od Tayloryzmu po reengineering wïaĂnie zbmyĂleniem utopijnym, postulujÈc
widocznÈ obecnoĂÊ tego ostatniego przez caïÈ historiÚ zarzÈdzania. Moĝna
zaryzykowaÊ jeszcze dalej idÈce twierdzenie, ĝe wszelkie modele postulujÈce
nowe, abmajÈce powszechnie obowiÈzywaÊ techniki zarzÈdzania naleĝy zaliczyÊ do nurtu utopii: nieodmiennie bazujÈ one na wyobraĝeniu przyszïoĂci
wolnej od nÚkajÈcych nas uciÈĝliwoĂci, dostÚpnÈ dziÚki proponowanej rekonstrukcji wspóïczesnych relacji spoïecznych. Jak dotÈd historia nie byïa zbyt
ïaskawa dla prób przeksztaïcania gospodarki dziÚki nowym metodom zarzÈdzania, ale – jak zauwaĝaï juĝ we wspomnianym wczeĂniej wykïadzie Leszek
Koïakowski – nierealizowalnoĂÊ utopii nie jest wystarczajÈcym argumentem
dla jej wygaszenia, bowiem „niekwestionowana dominacja ducha sceptycyzmu skazaïaby nas na beznadziejnÈ stagnacjÚ, marazm, który byle wypadek
ïatwo zmieniÊ mógïby wb katastroficzny chaos” (Koïakowski, 1983, s. 247).
3. Rola humanistycznych nauk zarzÈdzania
Powyĝsze rozwaĝania zakreĂlajÈ, przynajmniej po czÚĂci, zakres zainteresowañ ibpodejĂÊ badawczych istotnych dla humanistycznego nurtu wbnaukach
ob zarzÈdzaniu, pozostawiajÈ jednak otwartÈ kwestiÚ, kto ib w jaki sposób
korzystaÊ ma zb pracy naukowej wb tej dziedzinie. Uwaĝamy, ĝe moĝna
wyróĝniÊ cztery podstawowe sfery efektów takiej dziaïalnoĂci naukowej,
nie przyznajÈc jednoczeĂnie pierwszeñstwa ĝadnej zbnich. Po pierwsze, rolÈ
naukowca jest zwiÚkszanie zrozumienia otaczajÈcego nas Ăwiata ibwyïawianie
problemów dotykajÈcych wspóïczesne organizacje ibich uczestników. Warto
podkreĂliÊ, ĝe samopoznanie ib wiedza ob rzeczywistoĂci, wb której ĝyjemy,
uwaĝana jest za wartoĂÊ samÈ wb sobie co najmniej od czasów Sokratesa
ib nie widzimy powodów, by od tej wartoĂci odchodziÊ wb obecnym, coraz
bardziej skomplikowanym ib trudnym do zrozumienia Ăwiecie organizacji.
Wiedza sïuĝy identyfikacji stojÈcych naprzeciw nas wyzwañ, ale nie moĝna
jej wartoĂci redukowaÊ wyïÈcznie do tej funkcji. Drugim, powiÈzanym zadaniem, jest wyjaĂnianie procesów historycznych, budowanie sensu – Donald
McCloskey (1985) wb przekonywajÈcy sposób argumentowaï za takÈ wïaĂnie, wyjaĂniajÈcÈ rolÈ ekonomii; Karl Weick (np. 1995) wielokrotnie pisaï
ob racjonalnoĂci jako procesie retrospektywnym wb organizacjach. Zjawiska
spoïeczne majÈ charakter nieodmiennie dynamiczny, ale poznaÊ tÚ dynamikÚ
mamy moĝliwoĂÊ jedynie patrzÈc wbprzeszïoĂÊ. Po trzecie, badania ibrosnÈce
zasoby wiedzy pozwalajÈ na znajdowanie rozwiÈzañ dla zidentyfikowanych
16
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
juĝ problemów, czy to wbwarstwie teoretycznej czy poprzez projekty doradcze wb bezpoĂrednim dialogu zb dotkniÚtymi owymi problemami aktorami
spoïecznymi (Whyte, 1991). Po czwarte, istotnÈ sferÚ dziaïalnoĂci naukowej
stanowi ksztaïcenie studentów. Uniwersytety powstaïy jako instytucje sïuĝÈce
edukacji ib takimi instytucjami, przez prawie tysiÈcletniÈ juĝ swojÈ historiÚ,
pozostajÈ. Nauczanie na poziomie uniwersyteckim róĝni siÚ od szkolnictwa
na niĝszych poziomach bezpoĂrednimi powiÈzaniami zbdziaïalnoĂciÈ badawczÈ, kontaktem nie tylko zbwynikami badañ, ale równieĝ zbdebatami ibkontrowersjami, którymi ĝyje spoïecznoĂÊ naukowa. JednoczeĂnie, choÊ konkretne
kursy nakierowane mogÈ byÊ na przyswojenie konkretnego wycinka wiedzy
bÈdě zdobycie umiejÚtnoĂci rozwiÈzania konkretnych problemów, edukacja
uniwersytecka rozumiana byÊ musi jako proces caïoĂciowy, majÈcy znaczenie
ib skutki spoïeczne, ab nie tylko indywidualne. Celem ksztaïcenia studentów
zarzÈdzania nie moĝe byÊ jedynie przysposobienie do zawodu kierownika,
ale takĝe rozwój Ăwiadomego uczestnictwa wbzmieniajÈcej siÚ rzeczywistoĂci
spoïecznej, rozwój, którego beneficjentem bÚdzie caïa spoïecznoĂÊ ibuczestnicy przeróĝnych organizacji, zbktórymi absolwent zwiÈĝe siÚ po ukoñczeniu
studiów (Collini, 2012; Nussbaum, 2012).
ChcielibyĂmy podkreĂliÊ, ĝe od ĝadnych badañ, ĝadnego tekstu ani nawet
ĝadnego naukowca nie moĝna wymagaÊ zajmowania siÚ wszystkimi tymi
aspektami jednoczeĂnie, chociaĝ istnienie ibrozwój ich wszystkich konieczny
jest dla funkcjonowania humanistycznych nauk ob zarzÈdzaniu jako samodzielnej gaïÚzi wiedzy. Dlatego waĝna jest równieĝ sieÊ powiÈzañ ib kontaktów, publikacji ib konferencji, umoĝliwiajÈca wspóïdzielenie nabywanej
wiedzy i, tym samym, rozwój dyscypliny.
Przypisy
1
Wszelako oba nurty mogÈ siÚ szczyciÊ wspólnym intelektualnym protoplastÈ – Adamem
Smithem, który byï przede wszystkim filozofem moralnym, lecz takĝe pionierem wspóïczesnych nauk ekonomicznych. W swoich pismach podejmowaï wÈtki zarówno takie,
które okreĂlilibyĂmy jako typowo humanistyczne (1759/2010, teoria uczuÊ moralnych,
charakterystyka czïowieka jako istoty zbnatury kalkulujÈcej, ale takĝe moralnej, nieoczekujÈcej wzajemnoĂci, skïonnej do hojnoĂci, wspóïczucia ib przyjaěni), jak ib efektywnoĂciowe (1776/1997, przede wszystkim spoïeczny podziaï pracy, abtakĝe zaïoĝenie, ĝe to
ekonomiczna natura czïowieka jest motorem napÚdowym mechanizmów rynkowych),
przedstawiajÈc przy tym zarys funkcjonowania wspóïczesnego mu zarzÈdzania.
Bibliografia
Ackoff, R.L. (2010). Systems thinking for curious managers. Axminster: Triarchy Press.
Batko, R. (2013). Golem, Awatar, Midas, Zïoty Cielec: Organizacja publiczna wb pïynnej
nowoczesnoĂci. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO.
Bell, D. (1960). The end of ideology: On the exhaustion of political ideas in the fifties.
Glencoe: Free Press.
Benjamin, W. (2006). The writer of modern life. Essays on Charles Baudelaire. Cambridge:
Harvard University Press.
17
Bos, R. ten (2000). Fashion and utopia in management thinking. Amsterdam: John Benjamins.
Bowles, M.L. (1989). Myth, meaning and work organization. Organization Studies,
10 (3), 405–421.
Burrell, G. ibMorgan, G. (1979). Sociological paradigms and organizational analysis. Londyn: Heinemann.
Chrostowski, A. ibKostera, M. (2011). Etnografia jako narzÚdzie diagnostyczne wbprocesie
doradztwa naukowego. Problemy ZarzÈdzania, 9 (2), 30–50.
Collini, S. (2012). What are universities for? Londyn: Penguin.
Cyert, R.M. ibMarch, J.G. (1992). A behavioural theory of the firm. Malden: Wiley-Blackwell.
Czarniawska, B. (1983). Proces zarzÈdzania: Studium percepcji kierowników przedsiÚbiorstw.
Warszawa: PWN.
Czarniawska, B., Nocuñ, A.W. ibSzmagalski J. (1985). Kierowanie wbkulturze: Perspektywa
sukcesu. Warszawa: COK.
Czarniawska, B. ibRhodes C. (2006). Strong plots: Popular culture in management practice and theory. W: P. Gagliardi ibB. Czarniawska (red.), Management education and
humanities (s. 195–218). Cheltenham: Edward Elgar.
Czarniawska-Joerges, B. (1992). Exploring complex organizations: A cultural perspective.
Newbury Park: Sage.
Czarniawska-Joerges, B, ib de Monthoux, P.G. (red.). (1994). Good novels, better management: Reading organizational realities. Chur: Harwood.
Davis, M. (2008). Bauman on globalization: The human consequences of abliquid world.
W: M. Hviid Jacobsen ibP. Poder (red.), The sociology of Zygmunt Bauman: Challenges
and Critique (s. 137–153). Aldershot: Ashgate.
DurnaĂ-Koïodziej, A. (2012). Kultura organizacji – idea ib intrumentalizacja. Szczecin:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego.
Feyerabend, P.K. (1999). Conquest of abundance: A tale of abstraction versus the richness
of being. Chicago: University of Chicago Press.
Flyvbjerg, B. (2011). Case Study. W: N.K. Denzin ibY.S. Lincoln (red.), The Sage Handbook of Qualitative Research, 4th Edition (s. 301–316). Thousand Oaks: Sage.
Fukuyama, F. (1992/1996). Koniec historii. Poznañ: Zysk.
Gabriel, Y. (2000). Storytelling in organizations: Facts, fictions, and fantasies. Oxford:
Oxford University Press.
Gagliardi, P. ib Czarniawska B. (red.). (2006). Management and humanities. Londyn:
Edward Elgar.
Gaweï, . (red.). (2013). ZarzÈdzanie: Kultura, media, dziedzictwo. Kraków: Attyka.
Glinka, B. (2008). Kulturowe uwarunkowania przedsiÚbiorczoĂci wbPolsce. Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Hviid Jacobsen, M. ibPoder, P. (2008). Introduction – The sociology of Zygmunt Bauman:
Challenges and critique. W: M. Hviid Jacobsen ib P. Poder (red.), The sociology of
Zygmunt Bauman: Challenges and Critique (s. 1–15). Aldershot: Ashgate.
Jameson, F. (2005). Archaeologies of the future: The desire called utopia and other science
fictions. Nowy Jork: Verso.
Jemielniak, D. (2008). Praca oparta na wiedzy: Praca wb przedsiÚbiorstwach wiedzy na
przykïadzie organizacji high-tech. Warszawa: WAiP.
Kociatkiewicz, J. ib Kostera, M. (2001). Art and organizing: Lessons for organization
theory from the humanities. Master of Business Administration, 50 (3), 24–28.
Kociatkiewicz, J. ibKostera, M. (2010). Experiencing the Shadow: Organizational exclusion
and denial within Experience Economy. Organization, 17 (2), 257–282.
Koïakowski, L. (1983/2011). The death of utopia reconsidered. W: S.M. McMurrin (red.),
The Tanner lectures on human values (vol. 4). Cambridge: Cambridge University Press.
18
DOI 10.7172/1644-9584.44.1
Konecki, K.T. (1992). Nowi pracownicy abkultura organizacyjna: Studium folkloru fabrycznego. ódě: Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.
Kostera, M. (2003). Antropologia organizacji: Metodologia badañ terenowych. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kostera, M. (red.). (2008). Organizational Olympians: Heroes and heroines of organizational
myths. Basingstoke: Palgrave.
Kostera, M. (2010). Organizacje ib archetypy. Warszawa: Wolters Kluwer.
Koěmiñski, A.K. (1977). Technokraci ib humaniĂci: Dwa spojrzenia na ludzkÈ pracÚ. Warszawa: Iskry.
Koěmiñski, A.K. ib Obïój, K. (1989). Zarys teorii równowagi organizacyjnej. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Kubr, M. (red.). (1996). Management consulting: A guide to the profession. Geneva: International Labour Office.
Kurnal, J. (red.). (1972). Twórcy naukowych podstaw organizacji. Warszawa: Pañstwowe
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Kwiatkowski, S. (2000). PrzedsiÚbiorczoĂÊ intelektualna: Bogactwo zb wiedzy. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lyotard, J.-F. (1979/1997). Kondycja ponowoczesna. Warszawa: Aletheia.
Marcuse, H. (1967). Das Ende der Utopie. Berlin: Verlag v. Maikowski.
McCloskey, D.N. (1985). The rhetoric of economics. Madison: University of Wisconsin
Press.
Morgan, G. (2005). Obrazy organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Moylan, T. ib Baccolini, R. (red.). (2007). Utopia method vision: The use value of social
dreaming. Oxford: Peter Lang.
Nierenberg, B. (2011). ZarzÈdzanie mediami. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego.
Nussbaum, M. (2012). Not for profit: Why democracy needs the humanities. Princeton:
Princeton University Press.
Ossowski, S. (1967/2000). Z zagadnieñ psychologii spoïecznej. Warszawa: PWN.
Phillips, N. (1995). Telling organizational tales: On the role of narrative fiction in the
study of organizations. Organization Studies, 16 (4), 625–649.
Postuïa, A. (2010). Organizacje ib informatycy. Warszawa: WAiP.
Sievers, B. (2006). The psychotic organization: A socio-analytic perspective. Ephemera,
6 (2), 104–120.
Sïawecki, B. (2010). Zatrudnianie po znajomoĂci. Warszawa: Beck.
Smith, A. (1759/2010). The theory of moral sentiments. Londyn: Penguin.
Smith, A. (1776/1997). The wealth of nations. Books I-III. Londyn: Penguin.
Strati, A. (1999). Organization and aesthetics. Thousand Oaks: Sage.
Suïkowski, . (2012). Kulturowe procesy zarzÈdzania. Warszawa: Difin.
Taylor, F.W. (1911). Principles of scientific management. Nowy Jork: Harper & Brothers.
Van Maanen, J. ib Kunda, G. (1989). ‘Real feelings’: emotional expression and organizational culture. W: L.L. Cummings ib B.M. Staw (red.), Research in organizational
behavior (vol. 11, s. 43–103). Greenwich: JAI Press.
Weber, M. (1905/1994). Etyka protestancka ab duch kapitalizmu. Lublin: TEST.
Weber, M. (1922/2002). Gospodarka ib spoïeczeñstwo: Zarys socjologii rozumiejÈcej. Warszawa: PWN.
Weick, K.E. (1969). The social psychology of organizing. Reading: Addison-Wesley.
Weick, K.E. (1995). Sensemaking in organizations. Thousand Oaks: Sage.
Whyte, W.F. (1991). Participatory Action Research. Newbury Park: Sage.
Yin, R.K. (2003). Case Study Research: Design and methods. Newbury Park: Sage.
Zawadzki, M. (2013). Kultura organizacyjna wb perspektywie nurtu krytycznego wb naukach
ob zarzÈdzaniu. Warszawa: Poltext.
19

ZarzČdzanie humanistyczne. Zarys programu

Transkrypt

Podobne dokumenty

PDF - Durham Research Online

Zaangaĝowane badania jakoĂciowe1

Spis treści