Zaangaĝowane badania jakoĂciowe1

Problemy ZarzÈdzania, vol. 12, nr 1 (45): 9 – 17
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.45.1
Zaangaĝowane badania jakoĂciowe1
Nadesïany: 29.10.13 | Zaakceptowany do druku: 20.12.13
Jerzy Kociatkiewicz*, Monika Kostera**
Artykuï podejmuje siÚ refleksji nad tym, czemu ib komu sïuĝyÊ majÈ nauki zarzÈdzania? Ukazane sÈ
gïówne sposoby widzenia roli tych nauk: jako nieaplikacyjna nauka czysta, jako nauka praktyczna oraz
jako zaangaĝowane dziaïanie majÈce na celu wspólne dobro wszystkich uczestników organizacji i, szerzej,
caïego spoïeczeñstwa. Przybliĝamy ten ostatni punkt widzenia ib argumentujemy, iĝ jest on szczególnie
wskazany we wspóïczesnych czasach. NastÚpnie prezentujemy metody jakoĂciowe jako dobrze nadajÈce
siÚ do praktykowania badañ wb ramach tak rozumianych nauk zarzÈdzania oraz gïówne kryteria wiarygodnoĂci ib poprawnoĂci stosowania tych metod.
Sïowa kluczowe: nauki zarzÈdzania, nauki spoïeczne, badania jakoĂciowe, procesy organizowania.
Committed qualitative research in management studies
Submitted: 29.10.13 | Accepted: 20.12.13
This paper is dedicated to ab reflection on the topic of purpose and aim of organization and management studies. It presents the three main approaches: management studies regarded as pure science,
as ab practical discipline, and as an engagement undertaken with the aim of increasing the wellbeing of
organizational participants and, in broader terms, of society. We focus on the last perspective and argue
for its value, especially in contemporary times. Further, we present qualitative methods as particularly
well suited for the practice of such management and organization studies and, finally, we introduce the
main criteria of credibility and quality of research undertaken with the use of these methods.
Keywords: management studies, social science, qualitative research, processes of organizing.
* Jerzy Kociatkiewicz – dr hab., University of Sheffield.
** Monika Kostera – prof. zw. dr hab., Uniwersytet Warszawski; Guest Professor, Leeds University.
Adres do korespondencji: University of Sheffield, Conduit Road, Sheffield S10 1FL, UK; Uniwersytet
Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678 Warszawa; e-mail: [email protected], [email protected].
Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera
1. Wprowadzenie
Uwaĝa siÚ, ĝe nauki zarzÈdzania zawdziÚczajÈ swoje powstanie przede
wszystkim dwóm dyscyplinom macierzystym: naukom inĝynierskim (Taylor,
1911) ibsocjologii (Weber, 1978; pisma poĂwiÚcone organizacji ibprzywództwu
mniej wiÚcej wspóïczesne zb publikacjami Taylora). Jednak bardzo szybko
wïÈczyïy siÚ wb tworzenie ich zrÚbów takĝe inne dyscypliny, takie jak psychologia (Parker Follet, 2013; ksiÈĝka opublikowana oryginalnie wb roku
1918), czy antropologia kulturowa (Mayo, 1949). Psychologia ib inne nauki
spoïeczne byïy zatem obecne od samego poczÈtku wbprocesie tworzenia nauk
zarzÈdzania, abwiÚc wbsposób naturalny przejmowane sÈ metody badawcze
pochodzÈce zbtych nauk. JakoĂciowe metody badañ zaangaĝowanych wbtworzenie ibulepszanie procesów organizacyjnych sÈ wkïadem nauk zarzÈdzania
wb nauki podstawowe ib temu poĂwiÚcimy ten tekst.
2. ZarzÈdzanie jako dyscyplina nauki
ZarzÈdzanie jako dyscyplinÚ nauki charakteryzuje pewne niedookreĂlenie
przypisanego mu zakresu: kim ib czym powinno siÚ zajmowaÊ, czym róĝni
siÚ od pokrewnych sobie dziedzin, ab nawet które dziedziny uznaÊ naleĝy
za pokrewne zarzÈdzaniu?
WiÚkszoĂÊ naukowców zgadza siÚ, ĝe badanie zarzÈdzania oznacza zajmowanie siÚ organizacjami ibich Ărodowiskiem (np. Donaldson, 1996; Harding,
2003; Fleetwood, 2004; Koěmiñski ibPiotrowski, 2010), ale poniewaĝ prawie
caïa dziaïalnoĂÊ wspóïczesnego czïowieka odbywa siÚ wbramach organizacji,
niewiele zb tej zgody wynika.
Problemy ze zdefiniowaniem zarzÈdzania dobrze ilustruje graniczÈca
zb dowolnoĂciÈ róĝnorodnoĂÊ ich instytucjonalnego przyporzÈdkowania.
Wboficjalnym polskim systemie klasyfikacji dyscyplin naukowych nauki zarzÈdzania jako jedyne przypisane sÈ dwóm róĝnym obszarom nauki (naukom
spoïecznym ibhumanistycznym), abwbWielkiej Brytanii wydziaïy zarzÈdzania
znaleěÊ moĝna wb grupach wydziaïów nauk spoïecznych (np. Uniwersytet
wb Sheffield), nauk humanistycznych (np. Uniwersytet wb Manchester) albo
jako samodzielny wydziaï zawierajÈcy wb swej strukturze departament ekonomii (np. Uniwersytet wb Lancaster).
Moĝna jednak spróbowaÊ okreĂliÊ tematykÚ nauk zarzÈdzania wb nieco
inny sposób, odpowiadajÈc nie tyle na pytanie ob ich przedmiot czy zwiÈzki
zb innymi dziedzinami nauki, ile ob ich adresata: Komu powinny sïuĝyÊ nauki
zarzÈdzania? W literaturze przedmiotu odnaleěÊ moĝna trzy zasadnicze odpowiedzi na powyĝsze pytanie, wynikajÈce zb odmiennych koncepcji nauki jako
takiej, prowadzÈce równieĝ do róĝnego okreĂlenia celów, jakie stawiaÊ powinni
sobie badacze zarzÈdzania, oraz metod, które pozwolÈ na ich osiÈgniÚcie.
PierwszÈ odpowiedziÈ jest uznanie zarzÈdzania za nieaplikacyjna naukÚ
czystÈ, wiedzionÈ wyïÈcznie pragnieniem poznania Ăwiata ibtworzÈcÈ wiedzÚ
10
DOI 10.7172/1644-9584.45.1
Zaangaĝowane badania jakoĂciowe
udostÚpnianÈ nastÚpnie caïej ludzkoĂci. Takie podejĂcie reprezentuje Lex
Donaldson (1996), wedïug którego zarzÈdzanie jako nauka opieraÊ siÚ ma
na obiektywnym opisie Ăwiata organizacji ib procesów zarzÈdczych ib dÈĝyÊ
do sformuïowania deterministycznych praw rzÈdzÈcych powstawaniem
ibfunkcjonowaniem organizacji. Naukowcy funkcjonujÈ oczywiĂcie wbĂwiecie
spoïecznym ib reprezentujÈ róĝne przekonania ib przywiÈzania do konkretnych wartoĂci, ale tworzona przez nich nauka musi byÊ tych przypadïoĂci
pozbawiona. Oznacza to równieĝ, ĝe metodologia badañ powinna zawsze
wynikaÊ zb podjÚtej problematyki (wybrana metoda dawaÊ ma najwiÚkszÈ
moĝliwoĂÊ obiektywnego poznania badanego zjawiska). PodejĂcie to preferuje metody iloĂciowe, minimalizujÈce wpïyw badacza na zakres ib wynik
projektu badawczego, dajÈce równieĝ najwiÚkszÈ moĝliwoĂÊ generalizacji
otrzymanych wyników dziÚki technikom statystycznym.
Taka definicja nauki zakïada, ĝe porzucenie wartoĂci ib przekonañ jest
moĝliwe, jeĂli nie we wïasnym ĝyciu, to przynajmniej wb tworzonych przez
badacza tekstach naukowych. Wielu filozofów nauki (np. Haraway, 1991;
Kincaid, Dupré ib Wylie, 2007) uwaĝa jednak, ĝe to iluzja: wszelka teoria zawiera wb sobie ïadunek ideologiczny, zawsze teĝ zaleĝy od poglÈdów,
postaw ib kontekstu kulturowego tworzÈcych jÈ ludzi. Jest to szczególnie
widoczne wb naukach badajÈcych istoty ludzkie ib wytwory kultury (a takimi
sÈ organizacje), które opisywane mogÈ byÊ tylko ibwyïÈcznie zbpozycji wïasnej kultury, wïasnych uprzedzeñ ibsystemów wartoĂci akceptujÈcych jedne,
abodrzucajÈcych inne zachowania. Co wiÚcej, próby utrzymania neutralnoĂci
prowadzÈ niejednokroÊ do tragicznych skutków.
Lata 2012 ib2013 przyniosïy seriÚ katastrof wbfabrykach przemysïu odzieĝowego na subkontynencie indyjskim, wbtym przede wszystkim dwie tragedie
wbBangladeszu: poĝar budynku wbDhace ibzawalenie siÚ wykorzystywanego
jako fabryka wieĝowca wbSzabharze. Uzmysïowiïy one Ăwiatu zarówno poniĝajÈce warunki pracy robotników ibraĝÈco niskie standardy bezpieczeñstwa,
jak ibbrak zainteresowania zachodnich firm, zlecajÈcych produkcjÚ lokalnym
podwykonawcom, poprawÈ sytuacji. Postawa bogatych firm europejskich
ib amerykañskich to wb duĝym stopniu wynik zastosowania pozornie neutralnych zasad prowadzenia przedsiÚbiorstwa: obniĝanie kosztów, dbaïoĂÊ
obprzychody, nadzór ograniczony do dbaïoĂci objakoĂÊ ibregularnoĂÊ dostaw,
wykorzystanie wysokiej siïy przetargowej wbnegocjacjach zbpodwykonawcami
wb celu uzyskania najkorzystniejszej moĝliwej ceny. DbaïoĂÊ ob zachowanie
norm etycznych, obwarunki ĝycia podlegïych, choÊ nie zatrudnionych przez
zleceniodawcÚ robotników nie pojawiajÈ siÚ wĂród obiektywnych praw organizacji, nie pojawiïy siÚ równieĝ wb praktyce stosujÈcych je menedĝerów.
Trudno uniknÈÊ konstatacji, ĝe czÚĂÊ winy spoczywa na barkach naukowców
opracowujÈcych teorie, które neutralne pozostajÈ tylko do momentu ich
wcielenia wb ĝycie.
Aspekt przydatnoĂci tworzonej przez naukowców wiedzy stanowi sedno
drugiej moĝliwej odpowiedzi na pytanie ob beneficjenta badañ organizacji
Problemy ZarzÈdzania vol. 12, nr 1 (45), 2014
11
Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera
ibzarzÈdzania. Mówi ona, ĝe nauki zarzÈdzania powinny dostarczaÊ odpowiedzi na problemy napotykane przez zarzÈdzajÈcych, zwïaszcza wbistotnych dla
gospodarki przedsiÚbiorstwach. ZarzÈdzanie rozumiane jest tu jako nauka
praktyczna, odpowiadajÈca na konkretne zapotrzebowania ib dziÚki temu
pozyskujÈca Ărodki na swoje dziaïanie. To podejĂcie zbdïugÈ tradycjÈ, którÈ
wyprowadziÊ moĝna od pierwszych obietnic naukowego zarzÈdzania dotyczÈcych dostarczenia metod gwarantujÈcych wiÚkszÈ efektywnoĂÊ ib wyĝsze
zyski (choÊ sam Frederick Taylor widziaï wbswoim podejĂciu równieĝ szansÚ
na podwyĝszenie morale ib jakoĂci ĝycia pracowników – zob. Taylor, 1911)
ibktóre przyczyniïo siÚ wydatnie do wyodrÚbnienia zarzÈdzania jako kierunku
studiów uniwersyteckich (Jacques, 1996). WspóïczeĂnie reprezentowane jest
wb wizji zarzÈdzania, która za najwyĝsze osiÈgniÚcia dyscypliny widzi teorie
ekonomicznego sukcesu przedsiÚbiorstwa, takie jak zarzÈdzanie przez jakoĂÊ
(Ishikawa, 1985), reengineering (Hammer ib Champy, 1993) czy strategia
bïÚkitnego oceanu (Kim ib Mauborgne, 2010).
Jednak taka odpowiedě na pytanie ob rolÚ nauk zarzÈdzania rodzi równieĝ powaĝne wÈtpliwoĂci. JeĂli sÈ to nauki stosowane, na jakich naukach
podstawowych majÈ siÚ opieraÊ, budujÈc swoje teorie? W jaki sposób
zagwarantowaÊ rozwój owych dyscyplin, od którego zaleĝy przecieĝ zdolnoĂÊ
specjalistów od zarzÈdzania do znajdowania rozwiÈzañ dla konkretnych,
praktycznych problemów?
IstniejÈ równieĝ gïÚbsze problemy takiego podejĂcia. Skïada ono caïÈ
etycznÈ odpowiedzialnoĂÊ na barkach zleceniodawców, czyli przedsiÚbiorstw
ib instytucji rzÈdowych, dla których zb kolei dostÚpnoĂÊ jasnych, efektywnych
rozwiÈzañ stanowiÊ moĝe sposób na unikniÚcie trudnych pytañ ob moralnoĂÊ
dziaïañ (por. Cairns ib ¥liwa, 2010). Jest to równieĝ bardzo konserwatywna
wizja nauki: sprowadzenie roli badacza do szukania odpowiedzi na zdefiniowane zbzewnÈtrz problemy uniemoĝliwia powaĝnÈ refleksjÚ epistemologicznÈ,
kwestionowanie przyjÚtych zaïoĝeñ dotyczÈcych zarzÈdzania iborganizacji i, tym
samym, autorefleksyjnym procesom nazywanym przez Gregory’ego Batesona
(1972) mechanizmami uczenia siÚ trzeciego stopnia, abprzez Thomasa Kuhna
(1968) zmianÈ paradygmatu. Innymi sïowy, nauka rozumiana jako usïuga
nie potrafi zmieniÊ sposobu postrzegania organizacji ibprocesów zarzÈdzania,
koncentrujÈc siÚ wyïÈcznie na udoskonalaniu przyjÚtego abpriori modelu rzeczywistoĂci spoïecznej. Od naukowców oczekiwaÊ naleĝy jednak czegoĂ wiÚcej.
Pozostaje trzeci sposób widzenia nauki, jako zaangaĝowanego dziaïania
majÈcego na celu wspólne dobro wszystkich uczestników organizacji, abnawet
szerzej – caïego spoïeczeñstwa. To równieĝ podejĂcie zbbardzo dïugÈ tradycjÈ,
odnaleěÊ je moĝna juĝ wb pismach Adama Smitha (1776/1997; 1759/2010)
czy, bardziej zdawkowo, wbtekstach ibdziaïalnoĂci Fredericka Taylora (1911).
Zgodnie zb tym podejĂciem nauki zarzÈdzania, celujÈce wb analizie spoïecznoĂci na poziomie „mezo”, pomiÚdzy psychologiÈ ab socjologiÈ, posiadajÈ
narzÚdzia pozwalajÈce na najlepszy wglÈd wb kluczowy dla zrozumienia
wspóïczesnego spoïeczeñstwa Ăwiat organizacji.
12
DOI 10.7172/1644-9584.45.1
Zaangaĝowane badania jakoĂciowe
UznajÈc, ĝe nauka nie powinna sïuĝyÊ interesom jednej tylko grupy spoïecznej (Kincaid ibin., 2007), zwolennicy takiego rozumienia nauk zarzÈdzania widzÈ wb badaniach naukowych szansÚ na zmierzenie siÚ zb róĝnorakimi
problemami trapiÈcymi wspóïczesnych ludzi wbzorganizowanym spoïeczeñstwie (Cairns, 2013), nie tylko zaĂ na usprawnienie dziaïalnoĂci obecnych
na rynku organizacji bÈdě zwiÚkszenie efektywnoĂci istniejÈcego systemu
rynkowego. To rola blisko zwiÈzana zb postulowanÈ przez Michaïa Pawïa
Markowskiego (2013) wizjÈ humanisty wraĝliwego na najgïÚbsze problemy
otaczajÈcego go Ăwiata (zgodna wiÚc zb ideÈ klasyfikowania nauk zarzÈdzania jako dyscypliny humanistycznej), zbliĝona równieĝ od propagowanej
przez Michaela Burawoya2 (2005) postawy publicznego socjologa (pasujÈc
do przyporzÈdkowania zarzÈdzania dziedzinie nauk spoïecznych), nieodlegïa
takĝe od polskiej tradycji zaangaĝowanej inteligencji. Tak rozumiane nauki
zarzÈdzania powinny wspieraÊ zwykïego czïowieka, majÈc na uwadze jego
dobrostan ib moĝliwoĂÊ radzenia sobie zb codziennymi problemami, jakie
spotkaÊ moĝe na poziomie „mezo” (Kostera, 2014).
OczywiĂcie, sama deklaracja zaangaĝowania wbpoprawÚ otaczajÈcego nas
Ăwiata nie rozwiÈzuje problemów ani etycznych, ani metodologicznych, nie
odpowiada równieĝ na pytanie ob szerszÈ organizacjÚ kontroli zarzÈdczej
wydziaïów iboĂrodków nauk zarzÈdzania. O ile ta ostatnia kwestia wymaga
dogïÚbnej dyskusji, której zasiÚg wykracza poza granice niniejszego artykuïu, wbnastÚpnej czÚĂci zajmujemy siÚ kryteriami ibzasadami wymaganymi
do przeprowadzania odpowiedzialnych ib poszerzajÈcych zakres poznania
badañ organizacji.
3. Zasady ib kryteria wb badaniach jakoĂciowych
OkreĂlona powyĝej rola nauki implikuje zaangaĝowane ib rozumiejÈce
podejĂcie do badañ, gdzie najwaĝniejszym wymiarem uprawomocniajÈcym
je staje siÚ wymiar etyczny. Postawa etyczna naukowca jest pierwszoplanowÈ
ib gïównÈ kwestiÈ, zb której wynikajÈ wszelkie inne kryteria naukowoĂci. Do
tak rozumianych badañ nadajÈ siÚ znakomicie badania jakoĂciowe, którym poĂwiÚcamy resztÚ artykuïu, aczkolwiek naleĝy pamiÚtaÊ, ĝe metody
iloĂciowe ib mieszane równieĝ mogÈ byÊ przydatne wb naukach zarzÈdzania
zorientowanych na poznanie Ăwiata organizacji ibsïuĝÈcych szeroko pojÚtemu
spoïeczeñstwu (Kostera, wb przygotowaniu). Wszelako wówczas, gdy celem
jest przedstawienie dynamiki zjawisk, to wïaĂnie badaniom jakoĂciowym
zawdziÚczaÊ moĝemy szczególnie trafny opis ib wyjaĂnienia.
Organizacje, podobnie jak inne zjawiska spoïeczne, postrzegane byÊ
mogÈ dwojako: jako realnie istniejÈce byty zb zestawami cech dystynktywnych lub jako sieci dziaïañ (Kostera, 2008). W tej drugiej perspektywie
uwaga badacza nie dotyczy cech organizacji, lecz rozciÈgïych wb czasie procesów organizowania (Czarniawska, 2009). UjÚcie takie epistemologicznie
wspóïgra zb metodologiami jakoĂciowymi, zorientowanymi na indukcyjne
Problemy ZarzÈdzania vol. 12, nr 1 (45), 2014
13
Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera
lub abdukcyjne badania dynamiki zjawisk oraz reprezentacjÚ wzorców, nie
zaĂ populacji (do tego celu nadajÈ siÚ dobrze badania iloĂciowe). Metody
jakoĂciowe na Ăwiecie majÈ bogatÈ tradycjÚ wykorzystania wbnaukach zarzÈdzania do badania procesów organizowania (np. Lincoln ib Guba, 1995;
Yancey Martin ib Turner, 1986; Van Maanen, 1988; Czarniawska-Jorges,
1992), ab takĝe posiadajÈ znaczÈcy dorobek wb Polsce (np. Konecki, 2000;
Kostera, 2003; Jemielniak, 2012a; 2012b).
Metody jakoĂciowe nie posiadajÈ wyraěnie okreĂlonych procedur, których stosowanie gwarantuje powodzenie ib rzetelnoĂÊ, tak jak dzieje siÚ to
wbprzypadku badañ iloĂciowych. Najwaĝniejsza jest uczciwoĂÊ badacza ibwïaĂciwa postawa etyczna – jest to tym bardziej istotne, ĝe badania tego typu
wymagajÈ na ogóï duĝego bezpoĂredniego zaangaĝowania. IstniejÈ wszelako
pewne ogólne zasady, które mogÈ sïuĝyÊ jak zbiór podstawowych kryteriów,
pozwalajÈcych na ocenÚ, czy raport badawczy bÈdě praca naukowa oparte
na badaniach jakoĂciowych majÈ wartoĂÊ poznawczÈ ib naukowÈ. Przedstawimy gïówne spoĂród nich, na podstawie uznanych jakoĂciowych tradycji
metodologicznych (zob. szczegóïowo: Geertz, 1973; Lincoln ib Guba, 1995;
Yancey Martin ib Turner, 1986; Van Maanen, 1988; Czarniawska-Joerges,
1992; Kostera, 2003) oraz naszym wieloletnim doĂwiadczeniu jako czïonków
naukowych rad redakcyjnych miÚdzynarodowych pism naukowych.
1. Naleĝy stosowaÊ tzw. gÚsty opis (thick description), czyli dÈĝyÊ do przedstawienia zjawisk ib zachowañ wb ich kontekĂcie (Geertz, 1973). Badacz
powinien staraÊ siÚ zachowaÊ wb opisie wiernoĂÊ perspektywie terenu.
Dopiero po zakoñczeniu badañ naleĝy naïoĝyÊ na materiaï narzÚdzia
kategoryzacji ib interpretacji.
2. NiezbÚdna jest problematyzacja badanej rzeczywistoĂci (Czarniawska-Joerges, 1992), nieprzyjmowanie niczego za oczywiste, poszukiwanie
gïÚbokich korzeni obserwowanych zjawisk ib niezatrzymywanie siÚ na
potocznym poziomie odbioru czy opisu rzeczywistoĂci. Powaĝnym bïÚdem jest pozostawianie materiaïu bez interpretacji, zadowalanie siÚ zwykïÈ opisowÈ relacjÈ ibpodsumowaniami. Taki zapis nie jest akceptowanÈ
pracÈ jakoĂciowÈ.
3. Efekt badañ jakoĂciowych, ich zapis pisemny, powinien odzwierciedlaÊ
styl zaangaĝowania, abwiÚc korzystaÊ ze sposobów pisania pokazujÈcych
procesy, dynamikÚ, przebieg wydarzeñ (VanMaanen, 1988). Statyczne,
wyrywkowe przedstawianie badanych zjawisk jest bïÚdem.
4. Badania jakoĂciowe dobrze nadajÈ siÚ do eksploracji procesów, dynamiki,
umoĝliwiajÈ pokazanie ib zrozumienie ludzkiej strony organizacji oraz
naĂwietlenie problemów maïo znanych, zjawisk nowych ib unikatowych.
Nie naleĝy próbowaÊ ich wykorzystywaÊ do ilustrowania uznanych teorii, opisu zjawisk typowych, ab wb ĝadnych wypadku formuïowaÊ na ich
podstawie teorii ogólnych ob charakterze prawidïowoĂci.
5. Reprezentacja wbbadaniach jakoĂciowych nie polega na dÈĝeniu do reprezentatywnoĂci statystycznej, lecz na relacji zb rzeczywistoĂciÈ spoïecznÈ
14
DOI 10.7172/1644-9584.45.1
Zaangaĝowane badania jakoĂciowe
6.
7.
8.
9.
(reprezentacja merytoryczna – Kostera, 2003). Istotna jest reprezentacja wb sensie politycznym, etycznym ib poznawczym. Kogo ib co badania
reprezentujÈ? Z jakich pozycji przemawiajÈ? Jakie zjawiska naĂwietlajÈ?
Powinno to byÊ poddane dyskusji ibopisane wbtekĂcie. Materiaï musi byÊ
przekonujÈcy, ukazujÈcy nie tylko róĝne szczegóïy badanych zjawisk, ale
prezentujÈcy je zb róĝnych stron ib punktów widzenia.
Z charakteru badañ jakoĂciowych, jako zorientowanych na opisanie procesów, abnie stanów wynika, ĝe rzetelne badania jakoĂciowe to badania
przeprowadzane przez dïuĝszy czas. NiezbÚdny jest wielokrotny powrót
wbte same miejsca, do tych samych rozmówców, przedïuĝony, rozumiejÈcy
kontakt zb terenem badawczym.
Jednym zbgïównych kryterium naukowoĂci badañ jakoĂciowych jest wiarygodnoĂÊ (trustworthiness) (Lincoln ib Guba, 1985). SkïadajÈ siÚ na niÈ
cztery podstawowe cechy: rzetelnoĂÊ, moĝliwoĂÊ odniesienia do podobnych zjawisk ib sytuacji, zaufanie ib dystans badawcza wobec wïasnych
zaïoĝeñ:
– rzetelnoĂÊ oznacza triangulacjÚ metod, czyli oparcie siÚ na wiÚcej niĝ
jednej metodzie badawczej,
– moĝliwoĂÊ odniesienia do innych, podobnych sytuacji oznacza zdatnoĂÊ
do wykroczenia poza epizodycznoĂÊ wyników,
– zaufanie polega na zdaniu relacji zb zastosowanych metod, sposobu
przeprowadzania badañ,
– dystans badacza wobec samego siebie moĝe byÊ budowany dziÚki uczciwemu okreĂleniu wïasnych poglÈdów, postaw ib wartoĂci.
ZwiÈzanym zbpostulatem wiarygodnoĂci (zaufanie, porównywalnoĂÊ) obowiÈzkiem badacza jakoĂciowego jest szczegóïowe zdawanie sprawy ze
swojego postÚpowania ib toku myĂlenia. Konieczne jest podanie ěródeï
wszelkich materiaïów: skÈd pochodzÈ ibjak zostaïy zdobyte. Wbprzypadku
nazwisk rozmówców ibnazw organizacji zachowuje siÚ peïnÈ anonimowoĂÊ
– zawsze wb stosunku do poszczególnych osób, natomiast wb stosunku
do organizacji, jeĂli zarzÈd nie wyraziï zgody na piĂmie na publikacjÚ
nazwy organizacji. Naleĝy przedstawiÊ zanonimizowane dane dotyczÈce
zaangaĝowania badawczego, najczÚĂciej wbformie tabeli: ile czasu badania
byïy prowadzone, gdzie, zb jakimi aktorami spoïecznymi (role organizacyjne)b itd.
Równieĝ zwiÈzany zbwiarygodnoĂciÈ jest wymóg cytowania. Naleĝy zawsze
zamieszczaÊ materiaï dowodowy zbbadañ, czyli wbtekst powinny byÊ wplecione autentyczne cytaty zb wywiadów ib zb notesu badacza. Cytaty nie
powinny byÊ zbyt dïugie, naleĝy streszczaÊ wiÚkszoĂÊ materiaïu wïasnymi
sïowami ibcytowaÊ jedynie najbardziej trafne wypowiedzi, podajÈc jednak
podstawowe informacje obautorze wypowiedzi. W przedstawieniu terenu
badawczego naleĝy scharakteryzowaÊ rozmówców, nie tylko ich role organizacyjne (np. „menedĝer”), ale takĝe wiek, doĂwiadczenie zawodowe,
rodzaj biznesu – to pozwala lepiej zrozumieÊ sens ich wypowiedzi.
Problemy ZarzÈdzania vol. 12, nr 1 (45), 2014
15
Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera
10. W badaniach jakoĂciowych, bÚdÈcych wszak indukcyjnymi lub abdukcyjnymi, formuïowanie hipotez, które testujemy wbmodelu dedukcyjnym
Ăwiadczy ob niezrozumieniu przez badacza istoty tego podejĂcia metodologicznego ib jest powaĝnym bïÚdem. Naleĝy sformuïowaÊ problem
badawczy, który powinien byÊ nowy, niebanalny, istotny ib interesujÈcy.
Wnioski powinny dotyczyÊ bezpoĂrednio problemu badawczego, na ile
ib wb jaki sposób badania pozwalajÈ go naĂwietliÊ ib wnieĂÊ nowÈ wiedzÚ
wb jego zrozumienie.
11. NiezbÚdne jest przedstawienie gïównych teorii ibpokazanie na ich tle, jaki
dokïadnie jest wkïad wb naukÚ prezentowanych badañ. Badania, które
nie wnoszÈ wb naukÚ ĝadnego oryginalnego wkïadu nie majÈ wartoĂci
naukowej ib nie mogÈ byÊ ocenione pozytywnie.
12. Wnioski muszÈ byÊ bezpoĂrednio oparte na przedstawionym materiale.
Badania indukcyjne wykluczajÈ inne postÚpowanie. Nie jest dopuszczalne „wtïaczanie” materiaïu wb przyjÚte wczeĂniej modele, teorie czy
zaïoĝenia. Wyniki badañ powinny prowadziÊ do oryginalnego, caïkiem
nowego rozumienia przedstawianego problemu.
Przypisy
1
CzÚĂÊ badañ przeprowadzonych przez MonikÚ KosterÚ, bÚdÈcych podstawÈ tego
tekstu, zostaïa czÚĂciowo sfinansowana przez grant People Programme (Marie Curie
Actions) of the European Union’s Seventh Framework Programme (FP7/2007-2013).
2
Michael Burawoy swojÈ karierÚ naukowÈ rozwinÈï na wydziaïach socjologii, ale jego
prace, abzwïaszcza wydana wb1979 r. ibnie przetïumaczona, jak dotÈd, na jÚzyk polski
Produkcja zgody (Manufacturing Consent, 1979) stanowiÈ waĝny punkt odniesienia
dla nauk zarzÈdzania.
Bibliografia
Bateson, G. (1972). Steps to an Ecology of Mind. Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology. Chicago: University of Chicago Press.
Burawoy, M. (1979). Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process under Monopoly
Capitalism. Chicago: University of Chicago Press.
Burawoy, M. (2005). For Public Sociology. American Sociological Review, 70 (1), 4–28,
http://dx.doi.org/10.1177/000312240507000102.
Cairns, G. (2013). Life More Tragic than Death: Who Remembers Rana Plaza? The
Conversation. Pozyskano z: http://theconversation.com/life-more-tragic-than-deathwho-remembers-rana-plaza-18222 (14.11.2013).
Cairns, G. ib¥liwa, M. (2010). Developing abNew Ethics of International Business: Possibilities and the Role of Educators. W: S.L. Muhr, B.M. Sørensen ibS. Vallentin (red.),
Ethics and Organizational Practice: Questioning the Moral Foundations of Management
(s. 17–35). Cheltenham: Edward Elgar.
Czarniawska, B. (2009). A Theory of Organizing. Northampton: Edward Elgar Publishing.
Czarniawska-Joerges, B. (1992) Exploring Complex Organizations: A Cultural Perspective.
Newbury Park: Sage.
Donaldson, L. (1996). For Positivist Organization Theory: Proving the Hard Core. London:
Sage.
16
DOI 10.7172/1644-9584.45.1
Zaangaĝowane badania jakoĂciowe
Fleetwood, S. (2004). An Ontology for Oorganisation and Management Studies. W:
S. Fleetwood ib S. Ackroyd (red.), Critical Realist Applications in Organisation and
Management Studies (s. 25–50). London: Routledge.
Glaser, B.G. ibStrauss, A.L. (1967/2009). Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania
jakoĂciowego. Kraków: Nomos.
Hammer, M. ib Champy, J.A. (1993). Reengineering the Corporation: A Manifesto for
Business Revolution. New York: Harper Business Books.
Haraway, D. (1991). Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New
York: Routledge.
Harding, N. (2003). The Social Construction of Management: Texts And Identities. London: Routledge.
Ishikawa, K. (1985). What is Total Quality Control? The Japanese Way. New Jersey:
Prentice-Hall.
Jacques, R. (1996). Manufacturing the Employee: Management Knowledge from the 19th
to 21st Centuries. London: Sage.
Jemielniak, D. (2012a). Badania jakoĂciowe: Metody ibnarzÚdzia. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Jemielniak, D. (2012b). Badania jakoĂciowe: PodejĂcia ib teorie. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Kim, W.C. ibMauborgne. R. (2010). Strategia bïÚkitnego oceanu. Jak stworzyÊ wolnÈ przestrzeñ rynkowÈ ib sprawiÊ, by konkurencja staïa siÚ nieistotna. Warszawa: MT Biznes.
Kincaid, H., Dupré, J. ibWylie, A. (red.). (2007). Value-Free Science: Ideals and Illusions.
Oxford: Oxford University Press.
Konecki, K. (2000). Studia zb metodologii badañ jakoĂciowych: Teoria ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kostera, M. (2003). Antropologia organizacji: Metodologia badañ terenowych. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kostera, M. (2008). Wprowadzenie: ZarzÈdzanie jako nowoczesna dyscyplina akademicka.
W: M. Kostera (red.), Nowe kierunki wb zarzÈdzaniu (s. 17–30). Warszawa: WAiP.
Kostera, M. (2014). Occupy Management! Inspirations and Ideas for Self-Organization and
Self-Management. London: Routledge.
Kostera, M. (w przygotowaniu). Metody badawcze wb zarzÈdzaniu humanistycznym. Warszawa: Sedno.
Koěmiñski, A.K. ib Piotrowski, W. (2010). ZarzÈdzanie: Teoria ib praktyka. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kuhn, T. (1968). Struktura rewolucji naukowych. Warszawa: PWN.
Lincoln, Y.S. ib Guba, E.G. (1985). Naturalistic Inquiry. New York: Sage.
Markowski, M.P. (2013). Polityka wraĝliwoĂci: Wprowadzenie do humanistyki. Kraków:
Universitas.
Mayo, E. (1949). Hawthorne and the Western Electric Company: The Social Problems of
an Industrial Civilisation. New York: Routledge.
Parker Follett, M. (2013). The New State. Hardpress.
Smith, A. (1759/2010). The Theory of Moral Sentiments. London: Penguin.
Smith, A. (1776/1997). The Wealth of Nations. Books I-III. London: Penguin.
Taylor, F.W. (1911). Principles of Scientific Management. New York: Harper & Brothers.
Van Maanen, J. (1988). Tales of the Field: On Writing Ethnography. Chicago: University
of Chicago Press.
Weber, M. ib Runciman W.G. (red.) (1978). Max Weber: Selections in Translation. Cambridge: Cambridge University Press.
Yancey M.P. ibTurner, B.A. (1986). Grounded Theory and Organizational Research. The
Journal of Applied Behavioral Science, 22 (2), 141–157.
Problemy ZarzÈdzania vol. 12, nr 1 (45), 2014
17