na humor - Edupress

| Kształcenie i doskonalenie
Rozwijanie wrażliwości
przedszkolaków
na humor
Przedszkole kojarzy się zazwyczaj z miejscem zabawy.
Powinno kojarzyć się również ze stanem rozbawienia,
miejscem rozbrzmiewającym śmiechem, świadczącym
o radości dzieciństwa.
Jolanta Olkusz
Humor jest filozofią
pogodnego usposobienia.
Stefan Szuman
K
omizm, humor, dowcip, poczucie humoru, postawa humoru – to terminy nietożsame, choć
w potocznym rozumieniu traktuje się
je jako zbliżone znaczeniowo. Pojęcia
te były i są nadal przedmiotem licznych rozważań filozofów, estetyków,
socjologów, psychologów, literaturoznawców, językoznawców czy pedagogów1. Wśród nich nadrzędne jest
pojęcie komizmu, które ma dziesiątki
definicji świadczących o złożoności
tego zjawiska estetycznego. Odnosi
się ono do osób, sytuacji, zdarzeń,
przedmiotów wywołujących śmiech
jako reakcję na zawarte w nich elementy komiczne.
Jak pisze Irena Słońska, dzieci lubią
się śmiać i my lubimy patrzeć, gdy się
śmieją. Uśmiech, wesołość świadczą o ich
zadowoleniu z życia, dobrym samopoczuciu psychicznym i zdrowiu2. Cytat
ten przywołuje na myśl z jednej strony stare powiedzenie śmiech to zdrowie, a z drugiej jedną z nowszych
dziedzin nauki – gelotologię, czyli
terapię śmiechem. Badacze zajmujący się zagadnieniem humoru, śmiechu wymieniają różne ich funkcje,
ze szczególnym uwzględnieniem:
działania relaksującego;
korzystnego wpływu na ogólne samopoczucie fizyczne i psychiczne;
odblokowania emocji;
redukcji stresu;
polepszenia relacji interpersonalnych z otoczeniem;
pobudzenia rozwoju.
Zdolność dostrzegania rzeczy
śmiesznych, wrażliwość na komizm,
zwracanie uwagi na pozytywne strony rzeczywistości, życzliwa postawa
wobec siebie i świata to ważne właściwości usposobienia, a także przejawy
sprawności intelektualnej człowieka
określane jako postawa humoru. Jej
elementem jest poczucie humoru
postrzegane współcześnie jako istotna
wartość, w którą należy wyposażyć
dziecko. Zdaniem Marii Dudzikowej,
kształtowanie postawy humoru i rozwijanie poczucia humoru dzieci
powinno przebiegać równolegle z rozwijaniem ich inteligencji ogólnej, zainteresowań, wzbogacaniem i spotęgowaniem
całego wewnętrznego życia, uczuć moralnych itp.3 W kontekście tego stwierdzenia śmiech i humor powinny zatem
być traktowane na równi z innymi
potrzebami okresu dziecięcego.
Rysunek Kasi z Publicznego Przedszkola nr 5
w Opolu. Kaczka-dziwaczka idzie do doktora
wystrojona w kapelusik.
Przedszkole kojarzy się nam zazwyczaj z miejscem zabawy. Powinno
kojarzyć się również ze stanem rozbawienia, miejscem rozbrzmiewającym
śmiechem, świadczącym o radości
dzieciństwa, o tym, że dziecko spędza
codziennie dużo czasu w „wesołym
przedszkolu”, w pełni sprzyjającym
jego wszechstronnemu rozwojowi.
Dzieci w wieku przedszkolnym
na ogół charakteryzuje duże poczucie humoru (zarówno w rozumieniu
odbioru komizmu, jak i jego tworzenia), choć nie jest ono na jednakowym
poziomie u wszystkich, podobnie
jak zróżnicowane mogą być reakcje
na różne rodzaje komizmu. Świadczą
o tym wyniki badań prowadzonych
np. przez Marię Ligęzę i Irenę Suchanek, dotyczących percepcji humoru
1 Zob. m.in.: E. Adamczuk, Uczymy się przez humor, Lublin 1997; H. Bergson, Śmiech. Esej o komizmie, Warszawa 1995; J. Bystroń, Komizm, Wrocław
1960; D. Buttler, Polski dowcip językowy, Warszawa 2001; I. Dudzikowa, Osobliwości śmiechu uczniowskiego, Kraków 1996; B. Dziemidok, O komizmie,
Warszawa 1967; S. Garczyński, Anatomia komizmu, Poznań 1989; S. Garczyński, Śmiechu naszego powszedniego, Poznań 1981; M. Gołaszewska,
Śmieszność i komizm, Warszawa 1987; J. Pacławski, M. Kątny, Komizm i humor w literaturze dla dzieci, Kielce 1996; S. Szuman, Wesołość, humor, żart
i psota w życiu małego dziecka [w:] Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1947; J. Tomczuk-Wasilewska, Psychologia humoru, Lublin
2009; K. Żygulski, Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu, Warszawa 1976.
2 I. Słońska, Dzieci i książki, Warszawa 1959, s. 102.
3 M. Dudzikowa, O potrzebie i możliwościach uszlachetniania humoru uczniowskiego, „Nowa Szkoła” 2002, nr 6, s. 6.
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 | maj 2013
11
Kształcenie i doskonalenie |
przez przedszkolaki4. Irena Suchanek
stwierdza, że: Przedszkole jest miejscem,
gdzie dzieci mogą przeżywać komizm
bez pośpiechu, z korzyścią dla własnego rozwoju psychicznego. Częsty kontakt
z technikami humoru, możliwość podzielenia się refleksjami, konfrontacja z innymi
odbiorcami komizmu mogą doprowadzić
do ukształtowania się postawy humoru5.
O śmiechu jako technice pracy, zadaniu
edukacyjnym w dokumentach związanych z wychowaniem w przedszkolu
wprost mówi się niewiele.
Lektura podstawy programowej i kilku wybranych programów
wychowania przedszkolnego6 pokazuje, że kształtowanie poczucia
humoru dzieci i ich postawy humoru to przesłania, których realizacji
można domyślać się w oparciu o takie
sformułowania, jak np.: [dziecko] rozpoznaje emocje takie jak: radość, smutek, złość, i określa sytuacje będące ich
źródłem7; określanie samopoczucia: kiedy
czuję się dobrze (…), co mnie cieszy (…),
co bawi8; określanie sytuacji wywołujących różne emocje, np. radość, złość, smutek, strach9. Są one zawarte w obszarach dotyczących rozwoju emocjonalnego i społecznego oraz obecne
we wszystkich programach. Sugestie
dotyczące przyzwyczajania dzieci do dostrzegania komizmu można
odnaleźć w obszarze z zakresu rozwijania ich zdolności lingwistycznych,
np. słuchanie zdań prawdziwych i fałszywych, ocenianie ich wartości logicznej (np. przez wykonywanie określonych
ruchów10; rozwijanie zdolności poznaw-
czych, od których zależy budowanie znaczeń i odkrywanie znaczeń wypowiedzi
rozmówcy11. W sposób bezpośredni
do dziecięcej wspólnoty śmiechu
zachęcają zadania uczące percepcji
komizmu w kontakcie ze sztuką teatralną (dziecko dostrzega humor słowny
i sytuacyjny zawarty w przedstawieniach12) i literaturą (dziecko rozpoznaje
nastrój utworu13; słuchanie rymowanek,
wierszy opisujących nierealne miejsca,
postacie, zdarzenia; wymienianie zawartych w nich nonsensów14) oraz zabawy
typu Co by było, gdyby… rozwijające
twórcze myślenie15.
Przegląd programów wychowania
przedszkolnego pozwala wyciągnąć
wniosek, że humor jako technika pracy
spełniająca funkcję zabawową, terapeutyczną, poznawczą i wychowawczą
niezbyt często wpisuje się w przedszkolną codzienność. Faktu tego nie
kryją nauczycielki przedszkoli (47 osób
uczestniczących w badaniu sondażowym), przyznając, że starają się wykorzystać humor o charakterze spontanicznym, niezaplanowanym. Nie
organizują natomiast specjalnie sytuacji edukacyjnych z wprowadzanymi
do nich celowo elementami humoru.
Jednocześnie nauczycielki przyznały, że lubią śmiać się z dziećmi (100%),
że poczucie humoru jest ważne zarówno w życiu (95,7%), jak i w edukacji
przedszkolnej (85,1%), ponieważ m.in.
miło jest przebywać w pozytywnej atmosferze; to poprawia atmosferę w grupie; bez
poczucia humoru ciężej jest znosić różne
problemy; świat staje się weselszy, lepszy;
w życiu potrzebne są pozytywne emocje;
poczucie humoru daje człowiekowi energię,
dobre nastawienie do siebie i wszystkiego, co go otacza; poczucie humoru uczy
dystansu do swoich i cudzych wad; uczy
optymistycznego nastawienia do życia;
zmniejsza agresję; musimy dawać dziecku poczucie, że z każdej sytuacji, nawet
najgorszej, jest jakieś wyjście. Humor, żart,
dowcip w tym też pomaga; dziecko, każdy
człowiek z poczuciem humoru jest bardziej
akceptowany w grupie; dzieci, rodzice lubią
wesołe, uśmiechnięte panie; dzieci są bardziej śmiałe, otwarte i radosne.
Ta
argumentacja
przekonuje, że warto budować w dzieciach
poczucie humoru jako ważną kategorię emocjonalną, intelektualną
i estetyczną, dbać o ich edukację
także w tym zakresie. Z pewnością
nie jest to stwierdzenie nowatorskie,
ale korespondujące z poglądami
m.in. Czesława Matusewicza, który
uważa, że humor wpływa na obniżenie lęków, agresywności, uodparnia
na stres, poprawia relacje interpersonalne16, natomiast stosowanie humoru
w wychowaniu i nauczaniu jest wyrazem
pewnej filozofii życia, filozofii pogodnego
optymizmu17.
Jakie są zatem możliwości wykorzystania humoru jako środka dydaktycznego w pracy z przedszkolakami?
Źródłem twórczej refleksji, inspiracji
do działań edukacyjnych, wzbogaconych o humor, mogą być artykuły w czasopismach adresowanych
do nauczycielek przedszkoli, dotyczące tego zagadnienia18. Proponuje
4 I. Suchanek, Humor i dowcip w wychowaniu, „Wychowanie w Przedszkolu” 1996, nr 2, s. 90–93; M. Ligęza, Przejawy skłonności twórczych dziecka w recepcji
utworów humorystycznych [w:] Dziecko jako odbiorca literatury, pod red. M. Kielar-Turskiej, M. Przetacznik-Gierowskiej, Warszawa 1992, s. 111–135.
5 I. Suchanek, op. cit., s. 93.
6 B. Bilewicz-Kuźnia, T. Parczewska, Ku dziecku. Program wychowania przedszkolnego, Lublin 2009; R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, Odkryjmy Montessori
raz jeszcze… Program wychowania przedszkolnego, Łódź 2009; M. Kwaśniewska, W. Żaba-Żabińska, Nasze przedszkole. Program edukacji przedszkolnej
wspomagający aktywność dzieci, Warszawa 2009; J. Pytlarczyk, W kręgu zabawy. Program wychowania przedszkolnego, Warszawa 2009; E. Tokarska,
J. Kopała, Zanim będę uczniem. Program wychowania przedszkolnego, Warszawa 2009; M. Rościszewska-Woźniak, Dobry start przedszkolaka. Program
wychowania przedszkolnego, Warszawa 2009; M. Walczak-Sarao’, D. Kręcisz, Wesołe przedszkole i przyjaciele. Program wychowania i edukacji przedszkolnej,
Warszawa 2009.
7 E. Tokarska, J. Kopała, op. cit., s. 25.
8 M. Walczak-Sarao’, D. Kręcisz, op. cit., s. 24.
9 M. Kwaśniewska, W. Żaba-Żabińska, op. cit., s. 15.
10 Ibidem, s. 37.
11 B. Bilewicz-Kuźnia, T. Parczewska, op. cit., s. 12.
12 E. Tokarska, J. Kopała, op. cit., s. 68.
13 R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, op. cit., s. 56.
14 M. Kwaśniewska, W. Żaba-Żabińska, op. cit., s. 37.
15 M. Rościszewska-Woźniak, op. cit., s. 30.
16 C. Matusewicz, Humor, dowcip, wychowanie, Warszawa 1976, s. 68–69, 106, 127 i 128.
17 Ibidem, s. 7.
18 Zob. m.in.: I. Dudzińska, Wesoło nam, „Wychowanie w Przedszkolu” 1991, nr 9; Z. Marcinek, Humor na co dzień, „Wychowanie w Przedszkolu”
2000, nr 8; E. Mendyk, Co by było, gdyby?, „Wychowanie w Przedszkolu” 1987 nr 7/8; K.L. Michałek, Humor i dowcip jako technika, „Wychowanie
w Przedszkolu” 1995, nr 2; J. Olkusz, Literackie żarty i zabawy językowe, „Wychowanie w Przedszkolu” 2011, nr 2; J. Olkusz, Humor w utworach
Ludwika Jerzego Kerna jako postawa wobec rzeczywistości, „Wychowanie w Przedszkolu” 2012, nr 6; L. Smółka, O humorze dziecięcym, „Wychowanie
w Przedszkolu” 1987, nr 3; E. Sosnowska, Humor jest dobry na wszystko, „Wychowanie w Przedszkolu” 2006, nr 5; J. Storczyńska, A. Ucińska,
Tydzień uśmiechu, „Wychowanie w Przedszkolu” 2012, nr 11; I. Suchanek, Humor i dowcip w wychowaniu, „Wychowanie w Przedszkolu” 1996, nr 2;
I. Suchanek, Gapiszon u sześciolatków, „Wychowanie w Przedszkolu” 1996, nr 4; E. Szefler, Historyjki o Gapiszonie, „Wychowanie w Przedszkolu” 2013, nr 1.
12
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 | maj 2013
Jak zaprzyjaźnić dziecko z książką?
Agnieszka Woźny
Dzieci są z natury ciekawe świata – wszystko je interesuje, wszystkiego chcą dotknąć, zobaczyć, spróbować.
Ta ciekawość świata powinna być mądrze ukierunkowana przez rodziców i wychowawców. Jeśli rodzice chcą,
by dziecko chętnie sięgało po książki – należy nimi dziecko zainteresować, pokazywać je, czytać do snu. Książka
powinna być w domu obecna.
Nauka i zabawa – jednocześnie
Najlepszym pomysłem na to, by zaciekawić dziecko książką, jest zabawa. Seria książek Wydawnictwa GREG Zabawa
i nauka to idealna pozycja do tego, by pracować razem z dzieckiem, bawić się, malować, rozwiązywać różnego typu
łamigłówki. Seria książeczek podzielona jest na pięć części dostosowanych do wieku dzieci. Co ważne, we wskazówkach
dla rodzica zamieszczone zostały propozycje tematów do rozmów z maluchem w oparciu o dane ćwiczenie, pomysły
na zabawy i dodatkowe zadania. Zabawa i nauka to doskonały pomysł na spędzenie z dzieckiem czasu.
Malowanki z wierszykami
Dzieci uwielbiają kolorować. Malowanki są bardzo tradycyjną rozrywką dla dzieci, jednak ich popularność wśród
najmłodszych nie maleje. Podczas deszczowej pogody czy zwykłej nudy – nie trzeba przekonywać dziecka, by wzięło
kredki czy pisaki i pokolorowało rysunek. Dzieci mają swoje ulubione malowanki – niektóre lubią zwierzęta,
inne samochody czy postacie z bajek i księżniczki. Malowanki z najnowszej serii Wydawnictwa GREG – Zabawne
obrazki, Wesołe malowanki, Magiczne rysunki posiadają dodatkowo zabawne, rymowane wierszyki i zagadki,
które spodobają się każdemu dziecku. Książeczka przypomina blok rysunkowy – kartki łatwo można wyrwać,
a jednostronicowy zadruk i gruby papier sprawiają, że malowanie jest bardzo wygodne.
Nic tak nie sprawia dziecku frajdy, jak możliwość samodzielnego czytania. Metodycy
i nauczyciele już dawno odkryli metodę sylabową jako praktycznie bezproblemową, szybką
i skuteczną. Metoda uczy dziecko rozpoznawania poszczególnych liter i sylab bez głoskowania
– czytanie więc staje się naturalne, tak jak mowa. Mój pierwszy elementarz to pozycja
przygotowana dla najmłodszych dzieci. Kolejność wprowadzania literek i cyferek jest ściśle
określona i zgodna z zasadami metody, stopniowo wprowadzane słowa i zdania pozwalają
rozwijać i doskonalić umiejętność czytania. Książka ta jest idealna na prezent dla każdego
malucha!
Artykuł promocyjny
Czytać samodzielnie
Kształcenie i doskonalenie |
Rysunek Amelki z Publicznego Przedszkola nr 5 w Opolu (grupa „Mrówki” prowadzona przez mgr Ewę Łysoń). Balbinka chce nakarmić ptaki. Bierze
z półki miskę z jabłkami, myśląc, że ptaki to zjedzą. Ucieszona idzie do karmnika. Ptak zobaczył Balbinkę, a Balbinka nie wiedziała, że ptaki jabłek
nie jedzą.
się w nich różne zabawy (np. w żartobliwe przebieranie, w wymyślanie
śmiesznie brzmiących zestawień
wyrazów, rymowanek, żarty primaaprilisowe, wskazywanie niepasujących elementów, wymyślanie
różnych sytuacji typu Co by było,
gdyby…), zorganizowanie „Tygodnia
uśmiechu”, „Dnia żartów”, kącika
humoru, rysowanie wesołych obrazków, ustawianie „na opak” zabawek i różnych przedmiotów, sięganie po wesołe historyjki obrazkowe
i utwory literackie.
Znakomitym materiałem o treściach komicznych są znane kilku pokoleniom dzieci cykle historyjek obrazkowych z Gapiszonem19, autorstwa
Bohdana Butenki, oraz cykl o Gąsce
Balbince20 Marii Terlikowskiej i Anny
Hoffmann. Materiały te nic nie straciły
ze swego uroku. Te przesympatyczne
postacie i ich perypetie, rozmaite psoty
i żarty obok rozbawiania dzieci wywo-
łują w nich potrzebę znalezienia przyczyny
sytuacji, zjawiska, serii komicznych przygód. Obok szczerego, spontanicznego śmiechu (…) dzieci skupią uwagę na dowcipnych transformacjach, czyimś gapiostwie,
niezrozumiałym zachowaniu, znakomitym
fortelu, co będzie pożądanym treningiem
umysłowym – intelektualną przygodą21.
Humorystyczne opowieści w formie
2 i 4 obrazków może nie od razu rozśmieszą dzieci, które muszą przecież
dostrzec i zrozumieć zawarty w nich
element komiczny. Z czasem jednak
zainspirują do wymyślania własnych
rysunków z przygodami Gapiszona lub
Balbinki.
W wyzwalaniu poczucia humoru
istotną rolę odgrywa również literatura – skarbnica komizmu dostępnego dziecięcej percepcji. Różnorodność i bogactwo form komizmu,
przy jednoczesnych jego walorach
zabawowych, poznawczych i wychowawczych, powodują, że jest on
kategorią pojawiającą się często
w twórczości wielu pisarzy adresujących swe teksty do dzieci. Sięgają
oni po różne sposoby budowania komizmu w utworze, świadczące
zawsze o znajomości dziecięcych potrzeb i psychiki.
Przedszkolaki doskonale bawią się
walorami fonicznymi języka. Materiałem śmiechotwórczym, skupiającym uwagę przedszkolaków na dźwiękach, mogą więc być:
wyrazy dźwiękonaśladowcze, których nie brakuje np. w wierszach
Lokomotywa, Ptasie radio Juliana
Tuwima, Katar, Zegarek Jana
Brzechwy, Stary zegar Bogdana
Brzezińskiego, Skoczek Hanny
Januszewskiej,
Deszcz
Marii
Czeskiej-Mączyńskiej, Co słychać
na wsi? Wandy Chotomskiej,
w zbiorze opowiadań o charakterze bajek ludowych Wesołe historie
Ewy Szelburg-Zarembiny, w wier-
19 B. Butenko, Gapiszonowe co nieco, Warszawa 1999; B. Butenko, Bałwanka Gapiszona, Warszawa 2001; B. Butenko, To ja, Gapiszon, Warszawa 2003;
B. Butenko, Gapiszon, krokodyl i…, Warszawa 2004; B. Butenko, Gapiszon i tajemnica pierniczków, Toruń 2008; B. Butenko, Gapiszon i Korniszon,
Warszawa 2009; B. Butenko, Gapiszon i Zuzia, Warszawa 2009.
20 M. Terlikowska, Gąska Balbinka, il. A. Hoffmann, Warszawa 2010.
21 I. Suchanek, Humor i dowcip…, op. cit., s. 92.
14
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 | maj 2013
UWAGA
KONKURS!!!
Dzieci – humor – literatura
Jak wprowadzać elementy humoru w życie przedszkolaków, korzystając z literatury dziecięcej?
Od dawna wiadomo, że ludziom pogodnym, wesołym i z wyrobionym we wczesnym dzieciństwie poczuciem humoru żyje się
łatwiej i lepiej, są oni akceptowani przez otoczenie i rówieśników. Istotne wydaje się częste wprowadzanie elementów humoru
do edukacji przedszkolaków, a niezastąpionym ich źródłem jest literatura dziecięca. Humor słowny i sytuacyjny zawarty
w wielu tekstach słynnych pisarzy: Tuwima, Brzechwy, Szelburg-Zarembiny, Chotomskiej, Kerna, Bechlerowej, Kulmowej,
Ficowskiego, Wawiłow, Kasdepkego, Strzałkowskiej, Świrszczyńskiej i wielu, wielu innych – może być inspiracją do wesołych
zabaw słownych, plastycznych i ciekawych zajęć.
Zapraszamy do opisania tych działań i udziału w konkursie. Artykuł powinien zawierać opis wybranych przykładów z praktyki
pedagogicznej, ukazujących, w jaki sposób na podstawie tekstów literackich (wierszy i prozy) nauczyciele starają się rozwijać
u dzieci postawę humoru wobec otaczającego świata. Objętość pracy nie powinna przekraczać 10 stron maszynopisu (czcionka
12, interlinia 1,5).
Do tekstu prosimy załączyć materiał ilustracyjny – zdjęcia przedstawiające przebieg zabaw i zajęć oraz prace plastyczne dzieci.
Prace powinny być oryginalne, nigdzie dotychczas nie publikowane, a autorzy posiadać do nich (do tekstu i zdjęć) prawa autorskie.
Materiały konkursowe prosimy przesyłać w formie elektronicznej na adres: [email protected] z dopiskiem „Konkurs.
Dzieci – humor – literatura”.
Termin przesyłania prac konkursowych upływa 15 września 2013 roku.
Dla autorów konkursowych prac przygotowaliśmy:
Trzy nagrody pieniężne (po 500 złotych każda) ufundowane przez „Wychowanie w Przedszkolu”.
30 książek Wydawnictwa ARKADY (wyróżnienia).
Dyplomy za udział dla wszystkich uczestników.
Rozstrzygnięcie konkursu będzie przedstawione na łamach czasopisma
„Wychowanie w Przedszkolu” w numerze 10/2013, na stronie internetowej
www.wychowaniewprzedszkolu.com.pl oraz na naszym profilu na FB
Kształcenie i doskonalenie |
szach Wesołe i smutne okrzyki Jana
Huszczy i Wronka Lucyny Krzemienieckiej;
zabawne imiona bohaterów,
jak np. w utworach Kozucha
Kłamczucha Janiny Porazińskiej,
O wróbelku Elemelku, Rak-czupirak
i rybka złośnica Hanny Łochockiej,
Kaczka Dziwaczka22 Jana Brzechwy,
120 przygód Koziołka Matołka,
Awantury i wybryki małej małpki
Fiki-Miki Kornela Makuszyńskiego
i Mariana Walentynowicza, Bajka
o gęsim jaju, raku Nieboraku, kogucie Piejaku, kaczce Kwaczce, kocie
Mruczku i o psie Kruczku Ewy
Szelburg-Zarembiny, Mili-lili-lawi
Emilii Waśniowskiej, Trobolali
Mariusza Niemyckiego;
zabawnie
brzmiące
wyrazy,
których często nie ma w języku
codziennym, obecne w wierszach
Wandy Chotomskiej Hipopotam
lubi błoto, Juliana Tuwima Pan
Tralaliński;
nagromadzone podobne brzmienia, trudne do wyartykułowania
zestawienia dźwięków (tzw. łamańce językowe), pojawiające się
np. w wierszach Chrząszcz, Nie
pieprz Pietrze, Grzebień i szczotka Jana Brzechwy, Czarna krowa,
Ma Agatka… ma Balbina…
ma Barbarka Hanny Łochockiej,
Żuru gar, Perz się szerzy, Drab i grab,
Kura, rura i tarantula Agnieszki
Frączek, Bąk, Chrząszcz, Rumak,
Żaba, Lula, Gimnastyka Małgorzaty
Strzałkowskiej, Rabarbar Barbary,
Leszcz i kleszcz, Mama mima Łukasza
Dębskiego, Wiersz, w którym syczy
przez cały czas Ludwika Jerzego
Kerna, Zebra z Zegrza Igora
Sikiryckiego, Ementaler Haliny
Szayerowej;
powtórzenia na zasadzie refrenu
typowego dla piosenek i wierszy
inspirowanych twórczością ludową, np. Wycinanki, Malowane miski,
O kusym kogutku, Po drabinie Janiny
Porazińskiej, Wkoło Łodzi bocian
chodzi Ludwika Jerzego Kerna,
Na straganie, Pomidor, Chrzan Jana
Brzechwy, Rzepka, Warzywa Juliana
Tuwima, Jak się rzep do psiego ogona
przyczepił Lucyny Krzemienieckiej,
Baj Kazimiery Iłłakowiczówny,
Bajka o gęsim jaju, raku Nieboraku,
kogucie Piejaku, kaczce Kwaczce, kocie
Mruczku i o psie Kruczku, O kurce
Złotopiórce i kogutku Szałaputku
Ewy Szelburg-Zarembiny.
Wśród humorystycznych tekstów
literackich dużo miejsca zajmują prezentacje negatywnych zachowań
bohaterów. Galerię komicznych figur
tworzą postacie, których zachowanie
stanowi egzemplifikację określonych
przywar: lenistwa, zarozumialstwa,
niedbalstwa, niegrzecznego zachowania, bałaganiarstwa. Mimo elementów
komizmu satyrycznego, zastosowanej
ironii wady i niewłaściwe postępowanie bohaterów autorzy krytykują
w sposób delikatny i wyrozumiały,
ale i czytelny dla odbiorcy, który często utożsamia się z główną postacią.
Humorystyczna krytyka wad i błędów
bohaterów przybliża dziecku w sposób życzliwy i mało natrętny pozytywny wzorzec postępowania, a równocześnie uczy je wyrozumiałości oraz
tolerancji wobec innych. Świadomość
wielkiej roli śmiechu w wyzwalaniu
i pobudzaniu naturalnej skłonności
dziecka do humoru, z jednoczesnym
docenieniem wychowawczej i terapeutycznej funkcji komizmu, widoczna
jest w takich utworach, jak np. Stefek Burczymucha, Na zasadzce, Muchy
samochwały Marii Konopnickiej, Leń,
Kwoka, Samochwała, Skarżypyta, Kłamczucha Jana Brzechwy, Dyzio marzyciel,
Zosia Samosia, Ptasie plotki, O Grzesiu
kłamczuchu i jego cioci, Rycerz Krzykalski Juliana Tuwima, Piotruś i powietrze,
Mądra poduszka, Paw i Bolek, Kupiła
kaczka taczkę, Znam pewnego kawalera Ludwika Jerzego Kerna, Cekulada
Magdaleny Samozwaniec, Chory kotek
Stanisława Jachowicza, Zuch Jerzego
Kiersta, Zoologiczny talent, Pracuś Igora
Sikiryckiego, O Felku, który nigdy nie
kładł niczego na swoje miejsce Karola
Szpalskiego i Mariana Załuckiego,
O pewnym chłopczyku Jana Huszczy,
Kto winien?..., Chwalipięta, Przed lustrem,
Obrażalska, Nie, Naj…, Dyrdymałki,
Rosną ząbki na gołąbki… Ireny Suchorzewskiej, Jak Jurek wybierał się na grzyby
Ryszarda Przymusa, Beksalala, Zaproś
krówkę na majówkę, Chore kotki Wiesława Drabika, Panna Fontanna Wandy
Chotomskiej.
Zasada kontrastu to kolejna kategoria komizmu, łatwo rozpoznawalna przez dzieci, które lubią wszelkiego
typu niespodzianki i nieoczekiwane puenty, a zderzenie elementów przeciwstawnych i niewspółmiernych z reguły wywołuje reakcję śmiechu23. Stąd niekłamaną radość dzieci i chęć zabawy budzą
np. Dwa Michały J. Tuwima.
Do pierwszej refleksji nad językiem
oraz serdecznego śmiechu pobudzają
starsze przedszkolaki gry słowne i dowcipy językowe, będące kolejnym literackim środkiem komizmotwórczym.
Do ich zrozumienia niezbędne jest
na pewno bogate doświadczenie językowe i życiowe dziecka, a czasem dodatkowo wyższy poziom jego sprawności
umysłowej. Odnosi się to zwłaszcza
do wierszy, w których wykorzystany
jest – jako zabieg wywołujący humor
– rym homofoniczny. Ma to miejsce
np. w wierszach Dwa Bytaki Magdaleny Samozwaniec, Figielek Juliana
Tuwima, Dziwna rymowanka, Bajdurka,
Nieporozumienie Jerzego Ficowskiego,
Tata rak Wandy Grodzieńskiej, Jerzy
i jeż Wincentego Fabera, Kłopoty z imionami Mieczysławy Buczkówny, Zebra
z Zegrza Igora Sikiryckiego.
Innym przykładem lubianych przez
dzieci żartów słownych jest powoływanie do życia magicznego języka, zrozumiałego tylko dla wtajemniczonych,
tak jak ma to miejsce np. w Mysiej
mowie i Kaczce tłumaczce W. Chotomskiej.
Dużą dawkę humoru niosą utwory,
w których żart oparty jest na homonimii. Wykorzystywanie wyrazów
o podobnym brzmieniu, ale innym znaczeniu pozwala skonstruować sytuacje, w których dochodzi do nieporozumienia między nadawcą a odbiorcą komunikatu słownego. Kopiowane
są w ten sposób rzeczywiste pomyłki
zdarzające się w sytuacjach codziennych i wynikające z wieloznaczności
pewnych słów. Zjawisko odmiennego
od intencji nadawcy interpretowania
treści wyrazu (kotki, babka) wyzyskała
22 Dzieci po narysowaniu własnej wizji Kaczki Dziwaczki proponują różne jej imiona, adekwatne do treści rysunku, np. Kaczka Czupiraczka, Kaczka
Kapeluszaczka, Kaczka Dziubaczka, Kaczka Czteronóżaczka, Kaczka Straszaczka, Kaczka Kokardaczka, Kaczka Czubaczka.
23 Z. Adamczykowa, Literatura dziecięca. Funkcje – kategorie – gatunki, Warszawa 2004, s. 76.
16
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 | maj 2013
| Kształcenie i doskonalenie
np. Helena Bechlerowa w wierszu Kotki
oraz w powieści odcinkowej o sympatycznym króliczku Groszku, zatytułowanej Wesołe lato (rozdział Jak kotki
przyniosły babkę). Ten rodzaj humoru rodzi się w sytuacji jednoznacznego rozumienia sensu wyrazu, który
zainteresowane osoby słyszą pierwszy
raz w innym użyciu, ale odnoszą go
do przedmiotów dobrze sobie znanych, mówią o tym samym, ale myślą
o czymś innym24. Powyższy schemat
wykorzystany jest także w wierszu
Świnka Danuty Wawiłow, Nieporozumienie, Niby-ptaki Jerzego Ficowskiego,
Pączki Joanny Kulmowej oraz w zbiorze zabawnych historyjek Grzegorza
Kasdepkego Co to znaczy… (rozdział
Biały kruk).
Szczególnie lubiane przez dzieci
są utwory, w których operuje się niedorzecznością, nieprawdopodobnymi
sytuacjami i w których świat zbudowany jest „na opak”. Wiersze z wywróconym porządkiem już dla trzy- lub czterolatków są nie tylko źródłem zabawy, ale
także istotnym sposobem sprawdzania
oraz utrwalania wiedzy o świecie. Taka
zabawa myślami i pojęciami, gra absurdu podejmowana jest w wielu utworach,
których autorzy na równi stawiają cel
rozrywkowy z poznawczym.
Takie wiersze, jak: Ryby śpiewają,
Dziwy Tadeusza Kubiaka, Kaczka Dziwaczka, Na wyspach Bergamutach, Klej,
Sroka, Androny Jana Brzechwy, Cuda
i dziwy Juliana Tuwima, Prima aprilis Emilii Waśniowskiej, Rozmowa śniegowych bałwanków Tadeusza Śliwiaka,
Daktyle Danuty Wawiłow, Gęgał słoń
Tadeusza Fangrata, Kurka, Za górami,
za lasami Wandy Chotomskiej, Szukanka Juliana Kornhausera, Prima aprilis
Julii Duszyńskiej, Przedziwny dzionek
Wiktora Woroszylskiego, Co to było?,
Pożar, Kornela Czukowskiego, A gdzie
wróżka rośnie Jana Izydora Sztaudyngera, Bez piątej klepki Janusza Minkiewicza,
pozwalają odbiorcy nie tylko beztrosko
się cieszyć, gdyż za każdym „na opak”
dziecko odczuwa, „jak trzeba”, wszelkie
odstępstwo od normy umacnia w dziecku normę i jeszcze wyżej ocenia ono swoją
stanowczą orientację w świecie. Jak gdyby
poddawało próbie swoje walory umysłowe
i niezmiennie wychodziło z próby zwycięsko, co znacznie wzmaga jego szacunek
do siebie, pewność własnego intelektu, tak
konieczną, aby nie zgubić się w tym chaotycznym świecie. (…) Motywacja przewrotności przez głupotę w pełni satysfakcjonuje
dziecko: odczuwa ono przewagę umysłową
nad tymi, którzy ujawniają tak głęboką
nieznajomość otaczającego świata25.
Zaprezentowany przegląd utworów
zawierających humorystyczne treści
nie wyczerpuje oczywiście wszystkich ich form obecnych w tekstach
poetyckich i prozatorskich dla dzieci.
Wskazuje jednak, że dominuje w nich
komizm sytuacyjny i słowno-intelektualny, który jest najbardziej czytelny
i zrozumiały dla dzieci w wieku przedszkolnym. Dokumentuje także trafność
słów Juliusza Kleinera, że humor pogodny, mądry i wielki to wzniesienie świata
zwykłego, pozornie szarego, na wyżyny
ożywczo zasilone i rozświetlone ciepłem
serca26.
Postawa humoru jako kategoria kulturowa, trwała postawa wobec rzeczywistości, cecha osobowości rozbudzona w dzieciństwie utrzymuje się przez
całe życie człowieka (przykładem literackiego wzorca może być dla przedszkolaków pogodna i radosna bohaterka opowiadania O wesołej Ludwiczce
Anny Świrszczyńskiej). Kształcenie
poczucia humoru jest ściśle związane ze wspomaganiem wielostronnego rozwoju dziecka i jego poglądów
na świat. Ważne zatem wydaje się jak
najczęstsze wprowadzanie elementów
humoru w edukacji dzieci przedszkolnych, dostarczanie im w tym zakresie
stosownych wzorców oraz wskazywanie właściwych sposobów reagowania śmiechem na określone sytuacje.
W tym obszarze znacznie mogą pomóc
i rodzice, i nauczyciele przeświadczeni,
że poczucie humoru jest celem wychowania, a humor jako przeżycie jest środkiem
realizacji tego celu27.
dr Jolanta Olkusz
Uniwersytet Opolski
24 Zob.: J. Bystroń, op. cit., s. 120; D. Buttler, Komizm językowy w poezji dla dzieci, „Wychowanie
w Przedszkolu” 1981, nr 1, s. 13.
25 K. Czukowski, Od dwóch do pięciu, tłum. W. Woroszylski, Warszawa 1962, s. 252.
26 J. Kleiner, Z zagadnień komizmu [w:] W kręgu historii i teorii literatury, pod red. J. Kleinera,
Warszawa 1981, s. 683.
27 Cyt. za: S. Garczyński, op. cit., s. 46.
Wychowanie w Przedszkolu nr 5 | maj 2013
17