Szkoła Policji w Katowicach

Szkoła Policji w Katowicach
Nauki Prawne
Zwalczanie procederu fałszowania i kolportażu
fałszywych banknotów oraz działania profilaktyczne
Opracowanie:
kom. mgr Andrzej Cichy
ŁA PO
O
C JI
LI
SZK
Zakład Prawa i Psychologii
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2004
2
3
SPIS TREŚCI:
Wstęp
5
1. Istota i znaczenie procesu wykrywczego oraz dowodowego
7
2. Zapobieganie i zwalczanie procederu fałszowania
i kolportażu fałszywych banknotów
12
3. Efekty działań organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości
39
Bibliografia
41
4
5
WSTĘP
Ze
względu
na
rozbieżności
związane
z
rozumieniem
pojęcia:
„wykrywanie” oraz brak wyczerpującej i jasnej definicji tego zwrotu, postanowiłem
przybliżyć w przystępnej formie znaczenie tego sformułowania; zarówno w ujęciu
ogólnym, jak też w odniesieniu do problematyki fałszerstw i kolportażu fałszywych
pieniędzy.
Niniejszy skrypt zawiera także wyjaśnienia najistotniejszych zagadnień,
ściśle związanych z istotą wykrywania i pracy wykrywczej organów ścigania karnego
i wymiaru sprawiedliwości. Opracowanie to jest rezultatem prowadzonych przeze
mnie badań. To zbiór teoretycznych rozważań, wynikających z doświadczeń
zdobytych przez wyspecjalizowane w tej dziedzinie podmioty.
Tematyka tego skryptu może posłużyć jako poszerzenie i uzupełnienie
wiadomości zdobytych przez słuchaczy w trakcie zajęć z kryminalistyki, głównie
w aspekcie taktyki kryminalistycznej. Źródło to będzie także pomocne we
wzbogaceniu posiadanej przez wykładowców wiedzy, m.in. w ramach doskonalenia
zawodowego.
6
7
1. Istota i znaczenie procesu wykrywczego oraz dowodowego
Na podstawie teorii i bieżącej praktyki wypracowany został model procesu
wykrywania fałszerza i kolportera fałszywych pieniędzy. Precyzując ten model,
T. Hanausek stwierdził, że: „tradycyjny model wykrywania sprawców przestępstw
w większości koncepcji teoretycznych opierał się na poszukiwaniu zazwyczaj
jednego punktu wyjścia dla działań wykrywczych na miejscu zdarzenia ...”
Nie negując przydatności oględzin i innych czynności procesowych, wskazał on na
konieczność poszukiwania efektywnych źródeł informacji w różnych sferach oraz
wielopłaszczyznowo. Zaakcentował w ten sposób potrzebę przesunięcia zainteresowań
również na taktykę kryminalistyczną, a w obrębie tego na pracę operacyjną.
Szczególną rolę w tym zakresie przypisuje właśnie metodom i środkom pracy
operacyjnej.
Opierając się na modelu określonym przez T. Hanauska, zmodyfikowanym
przez K. Sławika, a następnie przeze mnie, przedstawiam poniżej schemat procesu
wykrywania sprawcy fałszerstwa pieniędzy i ich kolportażu oraz krótkie objaśnienia
użytych tam zwrotów:
1.
BANKI,
INSTYTUCJE,
SKLEPY
4.
EKSPERTYZY
BIEGŁYCH
6.
DANE
Z EWIDENCJI
KRYMINALNEJ
2.
POKRZYWDZONY
3.
OGLĘDZINY
SPRAWCA
FAŁSZERSTWA,
KOLPORTAŻU
5.
DANE
Z ROZPOZNANIA
I INWIGILACJI
8.
ŹRÓDŁA
ZAGRANICZNE
7.
PRZESZUKANIA
8
1.
Informacje
pochodzące
od
pracowników
banków,
instytucji
finansowych, sklepów spożywczych itd., dotyczą często nie tylko przedmiotu
fałszerstwa, lecz także okoliczności wprowadzenia falsyfikatu do obiegu. W takich
sytuacjach dochodzi do zatrzymania kolportera lub fałszerza na gorącym uczynku
wprowadzenia „fałszywki” do obrotu. Dane te mogą też pośrednio wskazywać
kolportera (fałszerza): rysopis, miejsce przebywania.
2. Pokrzywdzony w tym wypadku najczęściej pochodzi z kręgu osób
wymienionych w punkcie 1.
3. Oględziny, szczególnie miejsca produkcji falsyfikatów oraz narzędzi,
odzieży i ciała, wzbogacają posiadane wiadomości, wykorzystywane również
w trakcie dowodzenia.
4. Biegli w ekspertyzach określają sposób dokonanego fałszerstwa,
technikę fałszowania, ze wskazaniem użytych w tym celu przedmiotów.
5. W ramach pracy operacyjnej, głównie rozpoznanie terenowo – osobowe
w miejscach, gdzie wprowadzono falsyfikaty oraz inwigilacja przestępców, polegająca
na obserwacji, kontroli tychże środowisk i konkretnych osób, mogą być cennym
źródłem informacji.
6. Zbiory ewidencji kryminalnej to zgromadzone dane dotyczące
przestępców już wcześniej notowanych w kartotekach; zawierające m.in. opisy modus
operandi oraz innych specyficznych elementów. Na tej podstawie typuje się sprawcę
lub sprawców i ewentualnie z ich grona selekcjonuje fałszerza, czy kolportera.
7. Przeszukanie to czynność procesowa, w omawianym zakresie
szczególnie ważna; gdyż dostarcza dowodów nie tylko w razie jej przeprowadzenia
w przedmiotowej sprawie, ale ponadto w sytuacji, gdy postępowanie przygotowawcze
dotyczy innego czynu.
8. Dane uzyskane z Interpolu, Europolu oraz od organów ścigania innych
państw, dotyczyć mogą wiadomości o nowych typach falsyfikatów, o czasie i miejscu
pojawienia się ich na rynku, środkach technicznych służących do ich wykonania oraz
o samych kolporterach i fałszerzach.
Ponadto, zatrzymanie fałszerza lub kolportera i jego przesłuchanie może się
przyczynić do ujawnienia innych tego typu sprawców.
9
Należy dodać, że żadnych z opisanych wyżej źródeł, czy czynności nie
powinno się preferować w szczególny sposób. T. Hanausek uznaje bowiem, że „na
proces wykrywania składa się (...) cały szereg różnych czynności zarówno
operacyjnych, jak i procesowych. Nie zawsze możliwe jest ustalenie, które z tych
czynności przesądziły o wykryciu sprawcy”. W związku z tym zasadne wydaje się
przyjęcie takiej koncepcji modelu procesu wykrywania – wielowariantowego
i wielokierunkowego.1
Konsekwencją skutecznego przeprowadzenia procesu wykrywczego jest
dowodzenie, jako logicznie uzasadniony proces myślowy. Według S. Kalinowskiego
„ten proces intelektualny musi się odbywać w pewnych formach procesowych,
udokumentowanych tak, że umożliwiają sprawdzenie jego przebiegu. Również
zbieranie, gromadzenie i dokumentowanie (utrwalanie) materiału dowodowego musi
się odbywać w określonym przez prawo postępowaniu dowodowym, którego formy
mają zapewnić prawidłowy sposób (tryb) zbierania, gromadzenia, utrwalania
i demonstrowania dowodów przed tym podmiotem, który ma uzyskać pewność
o istnieniu i cechach ustalonego faktu czy stanu lub osoby, czyli innymi słowy,
który ma dokonać ustaleń faktycznych, które następnie będą stanowić podstawę
rozstrzygnięcia.
Aby
uzyskać
przekonanie,
że
badane
fakty
zdarzyły
się
w rzeczywistości, prowadzi się postępowanie dowodowe. Prowadzi je podmiot
postępowania dowodowego, posługując się środkami dowodowymi, czerpanymi
ze źródeł dowodowych. Źródłem jest tu osoba, przedmiot, stan – dostarczające
podmiotowi postępowania dowodowego informacji o badanych faktach”.2
Najważniejsze czynniki w procesie dowodzenia w sprawach o fałszerstwa
pieniędzy to:
-
zeznania świadków,
-
oględziny,
-
przeszukania,
-
opinie biegłych,
-
dokumenty,
1
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych i obcych znaków pieniężnych w Polsce w latach 1973-1977, Departament
Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1979.
2
S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971, s. 282.
10
-
wyjaśnienia podejrzanych.
Świadkami są osoby, które:
-
stały się pokrzywdzonymi z powodu przyjęcia falsyfikatu;
-
zetknęły się z kolporterem (fałszerzem) ze względu na charakter wykonywanej
pracy, np. kasjerzy, ekspedienci;
-
naocznie stwierdziły fakt fałszerstwa;
-
dostarczyły pewnych surowców, bądź narzędzi, np. wypożyczyły, sprzedały
papier, farbę, sprzęt poligraficzny;
-
znają sprawców lub posiadają ważne dla sprawy informacje.
Oględziny miejsca produkowania falsyfikatów, użytych do tego narzędzi,
fałszywego pieniądza oraz ciała i odzieży przestępcy, mogą wzbogacić zasób wiedzy
prowadzącego postępowanie, np. o możliwości wykorzystania pewnych przedmiotów
lub przysporzyć rzeczowych środków dowodowych, np. śladów linii papilarnych,
mikrośladów itp.
W wyniku przeszukania pomieszczeń lub osób, ujawniane bywają:
przyrządy służące do fałszerstw, falsyfikaty, półprodukty falsyfikatów, surowce do ich
wykonania itp.
Biegli ustosunkowują się do kwestii autentyczności przekazanego im do
oceny pieniądza. W przypadku stwierdzenia fałszerstwa, kwalifikują go do jednego
z określonych typów. Powinni też sprecyzować sposób dokonania, użyte środki oraz
skalę trudności jego rozpoznania. Wskazują też liczbę porządkową tego typu
"fałszywki" w danym roku, miejsca, w których pojawiły się już podobne falsyfikaty,
czas ujawnienia oraz numery prowadzonych spraw karnych.
W procesie karnym wykorzystywane są też dokumenty, takie jak: wywiady
z miejsc zamieszkania i zatrudnienia podejrzanych. Ich treść wpływa na wymiar
kary, z uwagi na możliwość ocenienia przez sąd osobowości sprawcy.
Spośród wyjaśnień podejrzanych, najbardziej przydatne są te, w których
przyznają się oni do winy i przybliżają okoliczności popełnionych czynów, własnych
lub innych osób.
W sprawach o fałszerstwo lub kolportaż pieniędzy często występują
pomówienia.
Przybierają
one
formę
wyjaśnień
podejrzanych,
dotyczących
11
okoliczności niekorzystnych dla współpodejrzanych. Należy przy tym pamiętać,
że podejrzanemu najbardziej zależy na pozytywnym wyniku postępowania. Nie
ma on obowiązku mówienia prawdy i dlatego szczególnie wnikliwie trzeba
analizować uzyskiwane od niego wiadomości oraz konfrontować je z innymi
ustaleniami.
karnego,
W rozpatrywanym zakresie prowadzenia czynności
w ramach procesu
wykorzystywane
postaci
są
też
środki
dowodowe
w
wyników
eksperymentów. Metodą tą można doświadczalnie ustalić, np. przydatność pewnych
narzędzi do wytwarzania falsyfikatów.3
Procedura dowodzenia niejednokrotnie oparta jest na poszlakach. Są to
dowody złożone, gdyż o istnieniu określonych okoliczności wnioskujemy na
podstawie innych okoliczności, będących punktem wyjścia takiego rozumowania,
bowiem uznanych za udowodnione. W związku z tym S. Kalinowski zaleca, „by ze
szczególną wnikliwością badać, czy podstawa dowodu z poszlak jest zupełnie pewna,
czy ustalona została w sposób niezbity, bez cienia jakichkolwiek zastrzeżeń zarówno
co do jej treści, jak i sposobu ustalenia.” Dowody z poszlak muszą być uznawane
jedynie jako uzupełnienie dowodzenia, wynikającego z bezpośrednich środków
dowodowych. Wolno je traktować tylko jako uzupełnienie cząstkowych hipotez,
wypełniających luki procesu dowodzenia, opartego na zwykłych środkach
dowodowych. „Podstawami tych hipotez są fakty, które muszą być ściśle ustalone,
i jeżeli fakty te są prawdziwe, rozumowanie bezbłędne i wnioski jedyne, wykluczające
inną hipotezę, a inne znane fakty w żadnym szczególe nie obalają przyjętej
hipotezy, lecz wszystkie tę właśnie hipotezę popierają – to możemy tę hipotezę
procesowo tak traktować, jakby była ona udowodniona środkami dowodowymi”.4
3
4
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op.cit.
S. Kalinowski, Polski ..., op. cit., s. 307-308.
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit.
12
2. Zapobieganie i zwalczanie procederu fałszowania i kolportażu fałszywych
banknotów
Aktualne uwarunkowania walki z przestępczością powodują konieczność
ciągłego
wzbogacania
znajomości
sposobów
i metod
działania
sprawców,
doskonalenia form ścigania karnego oraz wyprzedzania przestępnej działalności
poprzez bezpośrednie zapobieganie czynom godzącym w porządek prawny.
Zamknięty system kryminalistyki tworzy więc metodyka przestępcza, śledcza
i profilaktyczna. Nie jest to klasyfikacja przypadkowa, ponieważ dopiero znajomość
przestępczości będzie niezbędnym czynnikiem warunkującym efektywność ścigania
karnego, pozwalającym również na wdrożenie racjonalnego modelu profilaktyki.5
Problematyka zwalczania przestępczości od dawna związana jest
z dylematem nadania odpowiedniego priorytetu pewnym działaniom. Chodzi tu
o właściwe wyważenie przedsięwzięć, między surową represją karną za dokonane
przestępstwa, a zapobieganiem tym zjawiskom. Już w XVIII wieku wielcy myśliciele
Oświecenia, tacy jak: Beccaria, Monteskiusz, Wolter, Radiszczew, Marat, Bukowski,
Hercen, Ostrowski i Szymanowski uznali, że zapobieganie jest skuteczniejszą od
karania metodą walki z przestępczością.
Korzyści wynikające z działań prewencyjnych były już dawno dostrzegane.
E. Mayne, pierwszy szef londyńskiej policji, twierdził, że „zasadniczym celem
sprawnej policji jest prewencja, następnym – skoro przestępstwo popełniono –
wykrycie i doprowadzenie do ukarania sprawcy”. Wynika z tego, że „zapobieganie,
a nie ściganie jest sprawą główną”.
W teorii oraz praktyce, przeciwdziałanie przestępczości jest różnie
określane, a mianowicie jako: „zapobieganie”, „prewencja”, czy też: „profilaktyka”.
Nie wdając się w szczegóły terminologiczne, trzeba jednak zwrócić uwagę na
najistotniejsze
działania
zapobiegawcze
o
podmiotowym
i
przedmiotowym
charakterze, realizowane w ramach polityki kryminalnej. Według A. Krukowskiego,
to przedsięwzięcia złożone z czterech integralnie scalonych ze sobą elementów:
5
polityki
profilaktyki
predeliktualnej,
B. Hołyst, Kryminalistyka ..., op. cit.
która
zajmuje
się
zapobieganiem
13
przestępczości, wyprzedzaniem działań sprzecznych z prawem;
-
polityki legislacyjnej, dotyczącej tworzenia norm prawnokarnych;
-
polityki karnej i w jej ramach: polityki sądowego wymiaru kary oraz polityki
ścigania przestępców;
-
polityki wykonawczej – egzekwowania kary, głównie pozbawienia wolności i jej
pochodnych.6
Na efektywność całego systemu wpływają zaś wyniki funkcjonowania wszystkich
jego części składowych.7
B. Hołyst, biorąc pod uwagę cel i metody działań przestępczych, mówi
jeszcze o profilaktyce: kryminalistycznej, kryminologicznej, karnej i penitencjarnej.8
W odniesieniu do rozpatrywanego przeze mnie wycinka przestępczości,
przedsięwzięcia prewencyjne powinny być wdrażane na kilku płaszczyznach.
Podstawowe znaczenie ma profilaktyka realizowana przez samo społeczeństwo,
przy współdziałaniu organów ścigania oraz Narodowego Banku Polskiego. Na jakość
takiej obrony w znacznym stopniu wpływa stan wiedzy o omawianym zjawisku.
W wielu państwach społeczeństwo jest informowane o przypadkach fałszerstw
pieniędzy, a przede wszystkim o sposobach odróżniania pieniędzy autentycznych od
fałszywych. Program uświadamiający rozwinięto głównie w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej, gdzie m.in. w 1940 r. wydano informator: „Poznaj swoje
pieniądze”. Podobna publikacja ukazała się też w Republice Federalnej Niemiec.
Zawierała ona ilustracje z opisem zabezpieczeń wszystkich pieniędzy obiegowych.9
Do działań profilaktycznych bywają także angażowane środki masowego przekazu.
Np. w Belgii, tamtejszy Bank Narodowy, przy ich pomocy organizuje działania
uświadamiające społeczeństwo w tym zakresie. Również w Polsce, w okresie
wprowadzania pieniędzy serii denominacyjnej i przeddenominacyjnej, NBP
rozpowszechniał wśród klientów banków broszury informujące o istniejących
zabezpieczeniach. W późniejszym czasie niestety, procedury tej nie ponawiano.
6
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op.cit.
A. Krukowski, Zapobieganie przestępczości – próba ujęcia całościowego, Problemy Kryminalistyki 1974,
nr 109-110, s. 318.
A. Krukowski, Główne zadanie: profilaktyka, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1972.
8
B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, PWN, Warszawa 1977.
9
B. Hołyst, Przestępczość II połowy XX wieku, Warszawa 1975, s. 125.
7
14
Ponadto, na rynku wydawniczym znajdują się pozycje książkowe, dotyczące
zabezpieczeń, jednak ich ilość jest znikoma, a nakłady niewielkie. W związku
z powyższym, a także na podstawie innych swoich ustaleń twierdzę, że stan
naszego uświadomienia nie jest właściwy i pozostawia wiele do życzenia.
Jeśli chodzi o informacje związane z metodami i technikami dokonywanych
fałszerstw, to szczegóły dotyczące tej materii powinny być znane jedynie
w środowiskach, które stykają się z tym procederem najczęściej. Mowa
tu o pracownikach
banków,
poczty,
placówek
handlowo
–
usługowych,
gastronomicznych itp. Dlatego konieczne jest inspirowanie szkoleń, prowadzonych
przez pracowników banków, przedstawicieli organów ścigania i innych specjalistów.
Ułatwiłyby one rozpoznawanie falsyfikatów i pouczyły, jakie podjąć czynności
w razie ujawnienia kolportera. Nie jest przy tym dopuszczalne wprowadzanie na rynek
jakichkolwiek imitacji pieniędzy i to w jakiejkolwiek formie, np. ulotek
reklamowych, opakowań produktów. Nie tylko bowiem w innych krajach, ale też
w Polsce takie próby podejmowano. W latach siedemdziesiątych, stwierdzono 13
przypadków posługiwania się jako autentycznymi, wyciętymi ze „Szpilek”,
reprodukcjami banknotów 1000 – złotowych.
W tym miejscu trzeba stwierdzić, że kwestia zabezpieczeń pieniędzy przed
fałszerstwami dla działań profilaktycznych ma niemal fundamentalne znaczenie.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pewne prewencyjne znaczenie miały
akcje „defalsyfikacyjne”. Co pewien okres NBP, z inicjatywy Milicji Obywatelskiej,
wycofywał na jakiś czas pieniądze o określonym nominale, eliminując w ten sposób
również falsyfikaty. Akcje trwały kilka dni i przebiegały wieloetapowo. Po
uzgodnieniu terminu przeprowadzenia, odbywano spotkania z kierownikami
wybranych instytucji, zapoznając ich z cechami charakterystycznymi „fałszywek”.
Zlecano im wtedy także, aby w podległych punktach:
-
dokonywali przeglądu pochodzących z utargu pieniędzy;
-
ujawnione falsyfikaty przekazywali właściwej jednostce MO, a kolporterów
ujmowali i przekazywali ich również tejże jednostce;
-
wszystkie pieniądze niezwłocznie przekazywali NBP, w celu dokonania ich oceny.
W wyniku takich działań, tylko pojedyncze egzemplarze falsyfikatów pozostawały
15
w obrocie, ułatwiając wykrycie kolportera. Podczas takich przedsięwzięć oraz
w trakcie codziennej pracy, powinno się wycofywać z obiegu także pieniądze, które
posiadają zatarte cechy oryginalności.
Poza tym, skuteczniejszą ochronę zewnętrzną i wewnętrzną należałoby
zapewnić
zakładom
poligraficznym
i
placówkom
dysponującym
sprzętem
kserograficznym. Powinno to polegać na uniemożliwieniu penetracji takich miejsc
przez nieuprawnione osoby, oraz na wyeliminowaniu korzystania z tych urządzeń
przez pracowników, w celach pozasłużbowych.
Funkcje prewencyjne spełnia też, jak wiadomo, polityka legislacyjna.
Chodzi tu głównie o propagowanie przepisów prawnokarnych w niektórych
środowiskach. Polegać ono powinno na przeprowadzaniu rozmów profilaktycznych,
przede wszystkim z nieletnimi i młodocianymi sprawcami przestępstw.
Prowadząc
działania
zapobiegawcze
w
stosunku
do
nieletnich
i młodocianych, należy pamiętać, aby stosowane metody i środki były odpowiednio
dobrane, aby je indywidualizować zgodnie z założeniami socjologii i psychologii.
Znaczenie profilaktyczne mają także inne czynności podejmowane wobec
potencjalnych kolporterów i fałszerzy. Należą do nich:
-
kontrole zachowania się i trybu życia osób w przeszłości karanych za tego rodzaju
czyny,
-
rozmowy przestrzegające przed powrotem do popełniania przestępstw.
Osoby takie powinny pozostawać w ciągłym zainteresowaniu policji.
Funkcję indywidualno – i ogólnozapobiegawczą pełni również dobra
polityka ścigania przestępców, wymiaru kary oraz samo jej egzekwowanie.
Często podkreśla się, że wysoka wykrywalność jest czynnikiem
powstrzymującym przed wkroczeniem na drogę przestępczą. Praktyka polska od wielu
lat pokazuje, że cel ten nie jest realizowany należycie. Zdecydowana większość
postępowań przygotowawczych to sprawy, które nie są pozytywnie kończone. Wiele
jest umarzanych z powodu nieustalenia fałszerzy. Pokaźny ich odsetek wieńczy
ujawnienie tylko kolportera, i to częstokroć nieświadomego. Nie są też ujawniane
miejsca fałszerskiej produkcji, a fałszerze unikają odpowiedzialności i nadal prowadzą
swoją działalność.
16
W przedmiocie polityki sądowego wymiaru kary zaś, należałoby doskonalić
głównie:
-
dostosowanie kar do osobowości sprawców i okoliczności dokonania przestępstw;
-
efektywność pracy, poprzez skracanie czasu, który upływa od chwili popełnienia
czynów do ich ujawnienia i do skazania sprawców.
Właściwe wykonywanie kary, w ramach polityki penitencjarnej, także
posiada dużą wartość zapobiegawczą. Przebieg odbywania, przede wszystkim kary
pozbawienia wolności, powinien wpływać na więźnia resocjalizacyjnie.
W praktyce bowiem często spotyka się przypadki zarówno powstawania
związków przestępczych w zakładach karnych, jak i wymiany „doświadczeń” między
więźniami. Dlatego też, opuszczający zakład posiadają niejednokrotnie rozleglejsze
wiadomości o metodach fałszowania pieniędzy i ich kolportażu oraz o sposobach
uchylenia się od odpowiedzialności.
Biorąc pod uwagę istniejący stan rzeczy, nadal aktualna jest potrzeba
właściwego doboru typu zakładu karnego i rygoru wykonania kary, głównie
w odniesieniu do recydywistów i przestępców działających szczególnie szkodliwie.
Osoby, które odbyły karę pozbawienia wolności, powinny być objęte
opieką postpenitencjarną. Chodzi tu o pomoc w adaptacji w nowych, wolnościowych
warunkach. Taka profilaktyka, w połączeniu z systematyczną kontrolą trybu życia
takich osób, powinna odnieść zamierzony skutek, czyli zapobiec powrotowi do
przestępstwa.10
Jeżeli
chodzi
o
sprawę
zapobiegania
samego
rozpowszechniania
fałszywych banknotów, to skuteczne w tym zakresie pozostaje także wykorzystanie
właściwych narzędzi, służących do rozpoznawania falsyfikatów, przede wszystkim
oczywiście przez osoby, które mają częsty kontakt z dużą ilością pieniędzy. Zdaniem
ekspertów, najczęściej używane i najbardziej efektywne jest tutaj urządzenie o nazwie:
„TOPSCAN MFX”. Powstało ono w oparciu o wieloletnie doświadczenia
pracowników firmy: „TOP ARH” s.c., z siedzibą w Warszawie, zajmującej się
techniczno – kryminalistycznym badaniem dokumentów publicznych. Podczas
projektowania i produkcji testera wdrożono najnowsze osiągnięcia nauki z dziedziny
10
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit.
17
optyki i elektroniki, co umożliwia kontrolę zabezpieczeń najnowszej generacji
wprowadzanych obecnie przez producentów znaków pieniężnych i innych druków
wartościowych. Tester przeznaczony jest do kontroli każdego druku wartościowego
(znaki pieniężne – polskie, jak i wszystkie waluty obce), czeki, euroczeki, dokumenty
(dowód osobisty, paszport, prawo jazdy), bony i inne, co potwierdzają opinie.
„TOPSCAN MFX” umożliwia pewne i bezpieczne sprawdzenie następujących
rodzajów zabezpieczeń:
-
w papierze (znaki wodne, włókna zabezpieczające, nitki, konfetti);
-
w druku (staloryt, typografia, irys, mikorduk, ukryty obraz itp.);
-
utajonych (widocznych w promieniach UV – 365 nm, 254 nm oraz 400 nm);
-
specjalnych (znaki optyczne, hologramy, zabezpieczenia oparte na zjawisku efektu
kątowego);
w przeciwieństwie do innych dostępnych testerów, którymi można sprawdzić tylko
jeden rodzaj zabezpieczeń.
Najnowszy model testera „TOPSCAN MFX” powstał przy współpracy specjalistów
z Komendy Głównej Policji, Urzędu Ochrony Państwa i Państwowej Wytwórni
Papierów Wartościowych. Producent naszych znaków pieniężnych, firma: „DE LA
RUE” pozytywnie ocenia możliwości techniczne urządzenia: „TOPSCAN MFX”, przy
rozpoznawaniu zabezpieczeń stosowanych przez tę firmę.
Zalety techniczne testera: „TOPSCAN MFX” wyróżniają go spośród innych
dostępnych na rynku, poprzez możliwość dotarcia do wszystkich zabezpieczeń
w drukach wartościowych tj. znakach pieniężnych, czekach, dokumentach i innych.
W przypadku zabezpieczeń utajonych możemy mieć 100% pewności co do
prawidłowości emisji świata aktynicznego, bowiem „TOPSCAN” posiada układ stałej
kontroli sprawności jarzeniówki UV, akumulatorów, przetwornicy, którego nie
posiada żaden inny tester. Podzespoły te są odpowiedzialne za wyemitowanie
promieniowania UV w odpowiednim zakresie częstotliwości. Jest to warunek
niezbędny aby pobudzić do świecenia wszystkie zabezpieczenia utajone, zastosowane
przez producenta druku wartościowego (chodzi tutaj o barwę, w jakiej powinny one
świecić w promieniach UV). Często okazuje się, że testery „wykrywają”
zabezpieczenia świecące w kolorze czerwonym lub pomarańczowym, a są nieczułe na
18
kolor zielony lub niebieski. Może to wywołać zrozumiałe wątpliwości co do
autentyczności druku.
Jak widać na przykładzie ostatnich falsyfikatów nominału 100 złotych,
sprawdzanie zabezpieczeń w skali makro już nie wystarcza. Fałszerze uzyskali
prawidłowe barwy fluorescencji i wykonali imitacje wszystkich elementów druku,
aktywnych
fluorescencyjnie.
Dopiero
obserwacja
pod
lupą
pokazuje,
np.
niespasowanie nadruku fluorescencyjnego, raster – co jednoznacznie wyklucza
autentyczność banknotu.
Największe zalety opisywanego urządzenia to:
-
możliwość kontroli zniszczonych, oryginalnych banknotów oraz szybkie wykrycie
imitacji w potencjalnym falsyfikacie. Stała kontrola światła aktynicznego UV
pozwala
na
wykrycie
nieautentyczności
farb
specjalnych,
widocznych
w promieniach UV;
-
możliwość wstępnej kontroli dużego pliku banknotów;
-
kontrola trzech punktów charakterystyki zabezpieczeń UV (254 nm, 365 nm,
400 nm);
-
sprawdzanie cech metalicznych nitki zabezpieczającej;
-
sprawdzanie efektów fosforescencyjnych farby UV (np. polskie złote, korony
słowackie);
-
sprawdzanie znaku wodnego.11
W połowie 2001 r., pracownia badań dokumentów jednego z laboratoriów
kryminalistycznych, zainicjowała testowanie nowego urządzenia o nazwie: „Mobile –
Doc”, wyprodukowanego przez szwajcarską firmę: „Projectina”. Obok badania
zabezpieczeń dokumentów, umożliwia ono również m.in. ujawnianie miejsc
przerabiania
dokumentów
(metodami
chemicznymi
lub
mechanicznymi)
oraz odczytywanie elementów usytuowanych na podłożu i w jego strukturze,
np. w termoczułym papierze – nieczytelnych w dziennym świetle. Konstrukcja
maszyny wraz z podzespołami umożliwia dostosowanie jej do doraźnych potrzeb
badawczych. Integralną część „Mobile – Doc” stanowi kamera z monochromatycznym
monitorem. Badane obiekty można obserwować wykorzystując powiększenie oraz
11
Materiały własne firmy: „TOP ARH” ..., op.cit.
19
filtry barierowe o wartościach od 570 do 1000 nanometrów. Główne możliwości
jakie posiada: „Mobile – Doc”, to:
-
obserwacja badanych obiektów w promieniowaniu ultrafioletowym: kontrola
zabezpieczeń fluorescencyjnych, obecności i cech optycznych znaków wodnych,
właściwości optycznych podłoża – np. ich zróżnicowanie w różnych miejscach
tego samego materiału, wykrywanie cech działalności fałszerskiej na dokumencie
przerobionym
metodami
chemicznymi
lub
mechanicznymi,
ujawnianie
zróżnicowania środków kryjących w wyniku obserwacji w ultrafiolecie ich
właściwości optycznych;
-
obserwacja badanych obiektów w świetle widzialnym – „LUMI”;
-
ujawnianie i wizualizacja w luminescencji podczerwieni – świetle niebieskim,
zróżnicowania cech optycznych środków kryjących, np. grafitów ołówkowych,
atramentów, oraz cech przerobionych dokumentów (o podłożu plastikowym,
papierowym) chemicznymi metodami;
-
obserwacja w świetle bocznym podczerwonym: „EPI”. Stosowana jest
w badaniach: wytłaczanych odcisków pieczęci, powierzchniowej struktury papieru,
np.: reliefów, wygnieceń, śladów mechanicznego usuwania itd.;
-
obserwacja w warunkach absorpcji podczerwieni: „REMI”, pozwalająca na:
wykrycie różnic pomiędzy atramentami, grafitami ołówkowymi, ujawnienie
mechanicznych zmian w podłożu, badanie optycznych właściwości środków
kryjących (absorpcji, bądź remisji promieniowania podczerwonego) oraz badanie
znaków zabezpieczających;
-
ustawienie w pozycji: „DIA/SPOT. Daje to możliwość szczegółowej (także
w powiększeniu): analizy znaków wodnych, mikrodruków, badania perforacji,
mechanicznych zmian w podłożu – np. cech usuwania jego elementów oraz
znaków zabezpieczających w świetle przechodzącym, jednorodnym – pozycja:
„DIA”, lub w świetle przechodzącym, wzmocnionym – pozycja: „SPOT”.
Należy zaznaczyć, że przedstawione powyżej funkcje omawianego
przyrządu są wyłącznie opcjami standardowymi. Producent pozostawił użytkownikom
szerokie możliwości ich kombinacji, w zależności od konkretnych potrzeb
badawczych. Do korzystania z opisywanego urządzenia, potrzebny jest szybki
20
procesor komputera z dużą ilością pamięci operacyjnej. W efekcie współdziałania ze
sprzętem standardowym, występuje pogorszenie czytelności niektórych detali
badanych obiektów.12
Poza opisanymi wyżej przyrządami, w ostatnim czasie, na rynku pojawiło
się nowe urządzenie, przeznaczone do sprawdzania banknotów. Jest nim: „Eurotester”
firmy: „CST”, wyposażony w nowego typu, oszczędną, podwójną lampę UV. Produkt
dostępny jest w dwóch wersjach, jako model: „U” i „UL”. Tester ten może być
wykorzystywany nawet w jasno oświetlonych pomieszczeniach.13
Od niemal osiemdziesięciu lat uwaga organów ścigania różnych krajów,
skupiona jest na problematyce fałszerstw pieniędzy.
W 1923 r. dr Schober w Wiedniu zwołał II Międzynarodowy Kongres
Policji Kryminalnej. Uczestniczyli w nim przedstawiciele 20 państw, którzy pracowali
nad utworzeniem organizacji zajmującej się zwalczaniem fałszerstw środków
płatniczych. Chodziło o zorganizowanie odpowiednich ogniw i zintegrowanie działań
we wszystkich państwach, poprzez nawiązanie oraz zacieśnienie współdziałania w tym
zakresie.14
Efektem tych rozmów było powołanie Międzynarodowej Komisji Policji
Kryminalnej, również w Wiedniu. W 1938 r. reprezentowano w Komisji 34 kraje.
Począwszy od 1946 r. działano już pod nową nazwą – Międzynarodowej Organizacji
Policji Kryminalnej, czyli Interpolu, z siedzibą w Paryżu, choć nazwy tej oficjalnie
zaczęto używać w 1956 r.15
Organizacja ta odegrała znaczącą rolę doradczą w opracowaniu Konwencji
o zwalczaniu fałszerstwa pieniędzy z 1929 r. Od tamtego momentu Sekretariat
Generalny Interpolu pełni funkcję Międzynarodowego Biura Centralnego.
W ramach Interpolu działa Grupa do spraw Fałszywych Pieniędzy
i Sfałszowanych Dokumentów. Jest to zespół zajmujący się gromadzeniem
i rozpowszechnianiem wiadomości o cechach charakterystycznych, datach pojawienia
się oraz zasięgu obiegu wszystkich rodzajów fałszywych banknotów i dokumentów,
12
W. Czerniawski, Mobile – Doc – szwajcarski sposób na fałszerzy dokumentów, Problemy
Kryminalistyki 2002, nr 235.
13
A. Henschke, Urządzenie do sprawdzania autentyczności banknotów, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235.
14
K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit.
15
A. Pruszak, Waluty wymienialne ..., op.cit.
21
zgłoszonych przez krajowe biura Interpolu, wraz z danymi informacyjnymi
dotyczącymi fałszerzy.
Grupa, o której mowa, złożona jest z trzech jednostek organizacyjnych:
-
technicznej, odpowiedzialnej za źródłową, dwutomową publikację: „Fałszywe
pieniądze i dokumenty”. Tom pierwszy zawiera informacje o fałszywych
banknotach i czekach podróżnych, tom drugi zaś – opisy autentycznych banknotów
i monet oraz czeków podróżnych. Wydawnictwo ukazało się w pięciu językach:
angielskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim i arabskim. Ponadto, co miesiąc
wydawany jest suplement z aktualizacją danych. Opracowanie to adresowane jest
do ok. 16000 pracowników różnych firm z całego świata, w tym do instytucji
porządku prawnego i banków emisyjnych;
-
do spraw fałszywych dokumentów. Zajmuje się ona udzielaniem wsparcia
technicznego krajom, które chcą lepiej zabezpieczyć swoje dokumenty oraz
stosować efektywniejsze środki kontroli. Jednostka koordynuje działania państw
członkowskich, podejmowane w celu położenia kresu stosowaniu podrobionych,
przerobionych lub kradzionych dokumentów podróży;
-
wywiadu.
Interpol organizuje także międzynarodowe i regionalne konferencje,
dotyczące fałszywych pieniędzy i dokumentów. Uczestniczą w nich przedstawiciele
specjalistycznych wydziałów Policji oraz sektora prywatnego. Omawiają oni
napotykane problemy, sposoby koordynacji przedsięwzięć profilaktycznych, nowe
techniki fałszerskie oraz rozwiązania technologiczne, które mogą posłużyć do
dokonania fałszerstw. Podczas tych spotkań, przyjęto wiele zaleceń w sprawie
zapobiegania i zwalczania procederu fałszowania pieniędzy.16
W 2001 r. b. Biuro Koordynacji Służby Kryminalnej Komendy Głównej
Policji, za pośrednictwem Biura Międzynarodowej Współpracy Policji KGP, zostało
powiadomione przez Sekretariat Generalny Interpolu w Lyonie, o wprowadzeniu do
użytku przez Wydział ds. Fałszywych Środków Płatniczych SG Interpolu, systemu
pozwalającego na badanie fałszywych banknotów wyprodukowanych przy użyciu
kolorowych kopiarek – „Bitmap Analysis System”.
16
Interpol – informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998.
22
W przypadku identyfikacji przez system użytej kopiarki, SG Interpolu
nawiązuje kontakt z jej producentem, celem uzyskania wszelkich niezbędnych danych
identyfikacyjnych. Uzyskane dane, w sposób poufny zostają przekazywane do
krajowych biur Interpolu państw, które nadesłały banknoty do badań.
Wszystkie fałszywe banknoty przekazane do badań, a wyprodukowane przy
użyciu kolorowych kopiarek, po zidentyfikowaniu przez system: „BAS”, otrzymują
indykatyw „RCB” (np. prefix + RCB + nominał).
Zgłoszenie
fałszywego
kopiarki,
następuje
kolorowej
banknotu,
po
wyprodukowanego
wypełnieniu
stosownego
przy
użyciu
formularza,
w następujących przypadkach:
-
przesyłania banknotów do badań w celu identyfikacji kopiarki;
-
zidentyfikowania przez system kopiarki, na której wyprodukowano fałszywe
banknoty.
Informacje dotyczące kopiarek, zidentyfikowanych jako wykorzystane do
produkcji fałszywych banknotów, gromadzone są w elektronicznej bazie danych.
Jeżeli chodzi o Polskę, to do końca 2002r., w Biurze Służby Kryminalnej
KGP odnotowano jedynie pięć przypadków zapytań, kierowanych do SG Interpolu.
Pierwsze zgłoszenie miało miejsce w grudniu 2001 r. i dotyczyło, podobnie jak
w pozostałych czterech przypadkach, banknotów polskich. Wysłanie pieniędzy wraz
z formularzem
nastąpiło
tutaj
w
ramach
prowadzonego
postępowania
przygotowawczego. Mimo licznych monitów ze strony KGP i upływu ponad sześciu
miesięcy, nie uzyskano żadnej odpowiedzi. Prośby o identyfikację kopiarek, nadesłane
przez cztery inne jednostki Policji, również nie przyniosły rezultatu. Zapytania te
wynikały z prowadzonych czynności pozaprocesowych.
Wskazana sytuacja skłoniła pracowników KGP do ograniczenia tych
pilotażowych działań, mimo zapewnień ze strony Interpolu, że do tej pory współpraca
taka z innymi krajami była bardzo skuteczna.
Większą uwagę zaczęto w tym czasie przywiązywać do inicjacji
współpracy z Europolem, licząc na dużą pomoc ze strony tej organizacji. Dnia
3 października 2001r. w Warszawie, między Rzecząpospolitą Polską, a Europejskim
Biurem Policji, zawarta została umowa o współpracy w zwalczaniu przestępczości.
23
Zgodnie z ust.1 art.3 niniejszego aktu, współdziałanie zarówno w interesie RP, jak też
Europolu, ma dotyczyć także problematyki fałszerstw pieniędzy.17 Koordynatorzy tego
przedsięwzięcia zauważają obecnie znaczne postępy w integracji i profesjonalizacji
takich działań, wiążąc z tym jeszcze większe nadzieje na przyszłość.18
Osobom zajmującym się badaniem dokumentów, rozpoznanie fałszywych
banknotów nie stwarza specjalnych problemów. Posiadając mikroskop oraz źródło
promieniowania ultrafioletowego, można zaobserwować i zweryfikować wszystkie
zabezpieczenia banknotów autentycznych. Fakt ten, wraz z weryfikacją użytego
papieru, daje odpowiedź na pytanie o oryginalność znaku pieniężnego. Trudności
mogą się pojawić w kolejnym stadium badań falsyfikatu, a mianowicie podczas
określania techniki jego wykonania.
Pokaźną liczbę kursujących w obiegu podrobionych banknotów stanowią
te, które wykonano używając cyfrowych urządzeń kopiujących. Do wskazanych
przyrządów należą kopiarki atramentowe oraz kserokopiarki laserowe.19
Rozwój
techniki,
poza
nowymi
możliwościami
w
sferze
badań
kryminalistycznych, aparaturą i metodyką, do tej pory nie spotykanymi; wpływa na
powstanie nowych obiektów badań, które jeszcze kilka lat wcześniej, w obecnej
postaci nie były znane.
W ostatnim czasie wyjątkowe znaczenie mają badania identyfikacyjne m.in.
kserokopiarek, głównie laserowych.20 Wynika to z faktu licznych fałszerstw
różnorakich dokumentów, przy użyciu takich narzędzi. Łatwy do nich dostęp, prosta
obsługa, duża wydajność, wysoka jakość uzyskiwanego obrazu oraz niskie koszty
eksploatacyjne, w stosunku do środków poligraficznych sprawiają, że są one bardzo
atrakcyjnymi przyrządami dla fałszerzy, zarówno posiadających wiedzę w tej
dziedzinie, jak też nieprofesjonalistów.
W praktyce kryminalistycznej, ekspertyzy w tym przedmiocie zaczęto
17
Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Europejskim Biurem Policji, sporządzona w Warszawie dnia
03.10.2001r., o współpracy w zwalczaniu przestępczości (Dz. U. z 2002 r., nr 144, poz. 1210).
18
Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, nie publikowane.
19
M. Hryciuk, Podrabianie polskich znaków pieniężnych przy użyciu cyfrowych urządzeń kopiujących,
Problemy Kryminalistyki 1995, nr 209.
20
M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja wybranych urządzeń kopiujących, tj. komputerowych drukarek
laserowych oraz kserokopiarek, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 208.
24
wykonywać dopiero od niedawna, z uwagi na nieodległe ich upowszechnienie.
Identyfikacja przedmiotowych maszyn, polega na przeprowadzeniu analizy cech
grupowych i indywidualnych, pozostawionych na kopiach.
Z punktu widzenia kryminalistyki, cechy grupowe widniejące na kopiach
mają bardzo różne znaczenie, zależnie od tego; czy na ich podstawie można podzielić
wszystkie urządzenia na podstawowe grupy, wyodrębnione ze względu na pewną
cechę o kluczowym znaczeniu dla całego podziału; czy też wskazują na wąską grupę
kopiarek, np. danego modelu jednej firmy. Opierając się na cechach grupowych
odzwierciedlonych na kserokopiach, z większą bądź mniejszą precyzją możliwe jest
różnicowanie grupowe kserografów laserowych, poprzez ustalenie, np. ich producenta.
Identyfikacja indywidualna laserowych kopiarek kserograficznych, już od
chwili pojawienia się ich na rynku, stała się sprawą naglącą. Przyczyną tego jest
znaczny wzrost ilości kserograficznie podrobionych dokumentów. Producenci zaczęli
wprowadzać niewidoczne gołym okiem kody, umieszczając je na całej powierzchni
kserokopii. Kody te indywidualizują konkretny egzemplarz laserowej kserokopiarki
(jej numer fabryczny). Kodowanie kserograficznych kopii urzeczywistniło się
w obustronnie kopiujących kserografach laserowych. Przyjęło ono formę wzorów,
złożonych z żółtych punktów (kresek, plamek). Zastosowane jest w kserokopiarkach,
m.in. firmy: „Canon” – modele: „CLC 350”, „CLC 550”, „CLC 700”, „CLC 800”;
„Rank Xerox” – „5760/5765 MajestiK”; „Ricoh – NC 5006”. Odkodowanie następuje
przy wykorzystaniu skanera oraz komputera ze specjalnym programem, posiadającym
w
pamięci
wzory
kodów
przyporządkowanych
wszystkim
kserokopiarkom,
nanoszącym takie oznaczenia. W przypadku firmy: „Rank Xerox”, do odkodowania
kopii wykonanych na kserografach: „5760/5765 MajestiK”, stosowane jest specjalnie
wykalibrowane urządzenie. Każda z firm, problem odkodowania kserokopii
rozwiązuje we własnym zakresie. Firma: „Canon” zawarła umowę z Interpolem,
udostępniając tej instytucji urządzenie do odkodowywania kserokopii. „Rank Xerox”
odkodowanie wykonuje bezpłatnie, w Centrum Technicznym, w Welwyn Garden City
w Anglii. W tym przypadku, kopię kserograficzną (oryginał) wraz z kartą, zawierającą
dane personalne nadawcy, przesyła się tam za pośrednictwem renomowanego,
międzynarodowego kuriera, np.: „DHL”, „TNT”, „Federal Ekspress”, po uprzednim
25
ubezpieczeniu dokumentu i opłaceniu kosztów wysyłki. Po przeprowadzeniu badań
dokument wraca do nadawcy, łącznie z numerem fabrycznym kserokopiarki, której
użyto do jego reprodukcji. Należy dodać, że wymiana głównej płyty sterującej
kopiarki: „Xerox 5760/5765 MajestiK”, nie ma wpływu na zmianę kodu tego
urządzenia. Dwukrotne przepuszczenie papieru przez ten przyrząd powoduje
nieczytelność kodu. Firma: „Canon” wprowadziła ponadto dodatkowe zabezpieczenie
przed kopiowaniem kontrolnym. Dla: „CLC 700” właściwa jest karta sterująca
licznika. Chroni ona przed kopiowaniem przez niepożądane osoby. Kserografy
wspomnianej firmy posiadają także zabezpieczenie systemowe przed powielaniem
banknotów niektórych krajów. Reaguje ono m.in. na formaty kopiowanych banknotów
oraz na systemy giloszy. Wykonane kserokopie są nieczytelne.21
Lawinowo
rosnąca
liczba
wprowadzanych
do
obrotu
fałszywych
banknotów, wpływa na konieczność gromadzenia i pogłębiania informacji
dotyczących tego zjawiska. Zmusza również do poszukiwań i stałego obserwowania
procesu rozwoju sprzętu kopiującego oraz nowych technik drukarskich. Wiedza
poligraficzna jest przydatna, lecz obecnie niewystarczająca do określenia techniki
sporządzenia wielu dokumentów. W związku z tym istnieje konieczność szerszych
konsultacji w tym zakresie oraz weryfikacji zdobytych doświadczeń.22
W celu ustalenia jak przedstawia się sytuacja w zakresie postępowania
z przyjmowanymi banknotami w obrocie gotówkowym, przeprowadziłem badania
sondażowe. Zrealizowałem je wśród osób, które zakwalifikowałem do dwóch grup
badawczych. Pierwsza grupa obejmowała osoby niedoświadczone w rozpoznawaniu
fałszywych pieniędzy, nie posiadające fachowego przeszkolenia w tej dziedzinie.
Druga zaś grupa składała się z osób obeznanych z wyglądem pieniędzy
nieautentycznych, z uwagi na odbyte szkolenia oraz mniejsze, bądź większe
doświadczenie.
Grupa pierwsza, licząca czterdzieści osób, została podzielona na cztery
podgrupy:
1. Sprzedawcy sklepów spożywczych (dziesięć osób).
21
22
M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja kserokopiarek laserowych, Problemy Kryminalistyki 1995,
nr 210.
M. Hryciuk, Podrabianie polskich znaków pieniężnych ..., op.cit.
26
2. Barmani (dziesięć osób).
3. Kelnerzy (dziesięć osób).
4. Sprzedawcy targowi (dziesięć osób).
Osoby te miały odpowiedzieć na następujące pytanie: „Na co w pierwszej
kolejności zwracają uwagę podczas przyjmowania banknotów od klientów? ”.
Na podstawie przeprowadzonej ankiety uzyskałem następujące wyniki:
Jakość wykonania
Wypukłości,
(precyzja rysunków,
Podgrupa
jakość papieru
kolorystyka)
1.
5
1
2.
6
3
3.
5
2
4.
4
3
Stopień
Znak
Nitka
przylegania farby
wodny
zabezpieczająca
do papieru
3
1
-1
--2
-1
2
1
--
Na podstawie danych przedstawionych powyżej można stwierdzić, że
w tzw. „drobnym” obrocie gotówkowym najczęściej przywiązuje się wagę do
ogólnego wyglądu banknotu. Generalnie, sprawdzenia są dotykowe – „na wyczucie”,
albo optyczne – „na oko”. W dalszej kolejności kontrolowana jest jakość znaku
wodnego, a ściślej fakt, czy on w ogóle występuje. Rzadziej sprawdza się czy
z banknotu nie „odchodzi” farba i czy posiada on nitkę zabezpieczającą.
Grupa druga, również licząca czterdzieści osób, została podzielona na dwie
podgrupy:
1. Kasjerzy bankowi (trzydzieści osób).
2. Pracownicy kantorów wymiany walut (dziesięć osób).
Osoby te miały odpowiedzieć na następujące pytanie: „w jaki sposób (na
podstawie czego) ujawniają falsyfikaty banknotów?”.
Na podstawie przeprowadzonej ankiety uzyskałem następujące rezultaty:
Podgrupa
1.
2.
Techniki
drukarskie
(głównie
staloryt)
14
2
Jakość papieru,
precyzja
wykonania,
kolorystyka
8
4
Znak wodny,
nitka zabezpieczająca
3
3
Mikrodruki,
Efekt kątowy,
zabezpieczenia farba zmienna
antykseryczne
optycznie
3
1
2
--
27
W tej grupie także dominuje metoda na „wyczucie” oraz „wprawne oko”.
Należy dodać, że w każdym przypadku wystąpienia podejrzanego co do
autentyczności banknotu, poddawany on jest dodatkowemu sprawdzeniu, przede
wszystkim za pomocą urządzenia: „TOPSCAN MFX” – w bankach, bądź innych
testerów – w kantorach wymiany walut.
Liczba ujawnianych falsyfikatów przez pracowników banków i kantorów
wymiany walut jest niewielka. Przypadki takie są sporadyczne i dotyczą głównie
banknotów o nominałach: 100, 10 i 20 zł.
Osoby zakwalifikowane do pierwszej grupy badawczej, znacznie częściej
ujawniają „fałszywki”. Są to głównie banknoty o nominałach: 100 i 10 zł.
Szkolenie z zakresu rozpoznawania autentyczności znaków pieniężnych,
bądź tzw. kurs kasjerski, kasjerzy odbywają przed rozpoczęciem samodzielnej pracy
na stanowisku kasjerskim. Edukacja prowadzona jest przez: ekspertów DES NBP,
Międzynarodowej Szkoły Bankowości i Finansów oraz pracowników zakładów
doskonalenia zawodowego. W ogólnym szkoleniu kasjer uczestniczy tylko raz.
W przypadku wprowadzenia do obiegu „nowych” banknotów, lub pojawienia się
„nowych”
falsyfikatów,
szkolenia
przeprowadzane
są
kaskadowo.
Zarówno
pracownicy kantorów, jak też kasjerzy, aktualnie sami ponoszą koszty własnego
przeszkolenia.
W odniesieniu do problematyki ściśle procesowej, trzeba stwierdzić, że
w tej dziedzinie następują dość znaczne zmiany.
Dążąc do uregulowania sposobu wszczynania i prowadzenia na terenie
kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż
krajowych znaków pieniężnych, Wydział Dochodzeniowo - Śledczy Biura Służby
Kryminalnej (b. Biura Koordynacji Służby Kryminalnej) Komendy Głównej Policji
dokonał rozpoznania tego zagadnienia.
Na podstawie przekazanych informacji przez jednostki terenowe Policji
ustalono, że w skali kraju istnieje pięć różnych sposobów prowadzenia tego rodzaju
postępowań. W ramach danego typu wyodrębniono od jednej do ośmiu modyfikacji
dotyczących zróżnicowania co do zakresu i sposobu wykonywanych przez policję
czynności.
28
Ponadto ustalono, że w dwunastu przypadkach jednostki organizacyjne
Prokuratury i Policji opracowały własne zasady prowadzenia tego rodzaju
postępowań.
Analiza tychże sposobów oraz zasad pozwala stwierdzić, iż dotychczasowy
sposób regulowania tej problematyki jest bardzo zróżnicowany.
Z uzyskanych informacji wynika, że na terenie każdego z województw
występuje kilka sposobów prowadzenia postępowań w sprawach o fałszowanie
i kolportaż krajowych znaków pieniężnych. W najdrastyczniejszych przypadkach
jedna jednostka policji nadzorowana przez kilka prokuratur prowadzi postępowania
o ten sam czyn na kilka różnych sposobów.
Nieuregulowana na szczeblu krajowym sytuacja w zakresie prowadzenia
postępowań przygotowawczych w tej kategorii przestępstw, przyczyniła się do
zafałszowania obrazu zagrożenia tą przestępczością, rozdrobnienia sił i środków
organów ścigania oraz obniżenia skuteczności i efektywności ich działania.
Mając powyższe na uwadze, już w lutym 1999 r. podjęto działania
zmierzające
do
opracowania
projektu
rozwiązań
systemowych
dotyczących
omawianej problematyki. Podejmowane w tym zakresie czynności weszły w końcową
fazę realizacji w drugiej połowie 2001 r.
W dniu 7 grudnia 2001 r. projekt „Zasad szczególnej organizacji pracy
w zakresie
wszczynania
i
prowadzenia
na
terenie
kraju
postępowań
przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków
pieniężnych”
uzyskał
pełną
akceptację
Prokuratury
Krajowej
Ministerstwa
Sprawiedliwości.
Opracowane „zasady”23 ujednolicają sposób prowadzenia postępowań
przygotowawczych o fałszerstwo i kolportaż pieniędzy polskich.
Potrzeba wykorzystania nowych rozwiązań, głównie w odniesieniu do
pieniędzy polskich (banknotów), wynika z ilości ujawnianych w obiegu falsyfikatów.
Pieniądze obce oraz pozostałe wymienione w treści art. 310 kk przedmioty
przestępstwa, stanowią jedynie kilka procent ogółu ujawnianych falsyfikatów.
23
Zasady szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań
przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych, Warszawa,
dn.20.12.2001r., l. dz. Ad-1973/638/2001Komendy Głównej Policji.
29
Oczywistym więc jest koncentrowanie uwagi organów ścigania na głównym
problemie związanym z tą grupą przestępstw. Nie zamyka to jednak możliwości
rozszerzenia stosowania proponowanego rozwiązania wobec innych przedmiotów
kryminalizacji z art. 310 kk (głównie fałszerstw pieniędzy obcych), w przypadku
stwierdzenia takiej potrzeby. Na podstawie przeanalizowanych danych należy
stwierdzić, że zastosowanie szczególnej organizacji pracy w zakresie ścigania
fałszerstw pieniędzy obcych dotyczy niewielkiej liczby spraw i powinno mieć miejsce
w przypadku faktycznego stwierdzenia takiej potrzeby.
W przygotowanych „zasadach" celowo odstąpiono od wszczynania
dochodzeń o czyn z art. 312 kk.
Jak wynika z danych statystycznych, w 2000 r. na 12666 wszczętych
postępowań stwierdzono jedynie 793 przestępstwa, z których wykryto 135 czynów.
Jak z tego wynika w 11873 postępowaniach nie stwierdzono popełnienia przestępstwa.
Sytuacja taka ma miejsce od wielu lat i świadczy o kształtowaniu się nieprawidłowej
praktyki w tym zakresie. Zastanawiająca jest również różnica pomiędzy liczbą czynów
stwierdzonych a wykrytych. W praktyce bowiem - wobec niewykrycia sprawcy
przestępstwa - brak jest możliwości stwierdzenia czy otrzymał on ten falsyfikat jako
prawdziwy oraz czy w momencie wprowadzenia do obiegu swoją świadomością
obejmował fakt, iż jest on falsyfikatem.
Prowadzenie śledztw zbiorczych o fałszerstwo pieniędzy polskich o tym
samym nominale i typie fałszerskim, pomimo niedoskonałości tego drugiego
kryterium, ma w praktyce miejsce.
Proponowany sposób prowadzenia postępowań o fałszerstwo i kolportaż
pieniędzy polskich nie pozwala na bierność w pracy operacyjnej jednostek policji.
Prowadzenie przez nie dochodzeń o czyn z art. 310§2 kk, mimo przekazania
materiałów o czyn z art. 310§1 kk do śledztwa zbiorczego, niejako „wymusza" na
policjantach prowadzenie czynności operacyjnych, które zmierzają również do
ustalenia źródła wprowadzania falsyfikatów do obiegu.
Należy stwierdzić, że policja jest o wiele lepiej przygotowana do
prowadzenia tego rodzaju postępowań niż miało to miejsce w latach 1994 i 1997.
Wówczas dopiero zdobywano doświadczenia związane z nowatorskim sposobem
30
prowadzenia śledztw zbiorczych. Ponadto prowadzenie takich śledztw w obrębie
województwa nie sprawia tylu problemów organizacyjnych jak prowadzone ówcześnie
śledztwa ogólnokrajowe.
Aby jak najefektywniej korzystać z nowego rozwiązania systemowego
w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych, w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych,
koniecznym stało się zapewnienie jednostkom terenowym policji możliwości
analitycznych w tym zakresie.
Dotychczas, zgodnie z wymogami umowy oraz niejawnym charakterem
uzyskiwanych informacji, baza danych Narodowego Banku Polskiego mogła być
wykorzystywana jedynie przez Biuro Służby Kryminalnej (b. Biuro Koordynacji
Służby Kryminalnej) Komendy Głównej Policji.
W związku z powyższym podjęto z Departamentem Emisyjno-Skarbcowym
Narodowego Banku Polskiego rozmowy mające na celu rozszerzenie możliwości
korzystania ze wspomnianej bazy na jednostki Policji szczebla wojewódzkiego.
W dniu 15.10.2001 r. podpisano aneks do umowy z dnia 14.07.1999 r.
w sprawie przekazywania do BKSK KGP przez DES NBP danych dotyczących
falsyfikatów krajowych znaków pieniężnych, na podstawie którego stało się to
możliwym.
We współpracy z Biurem Łączności i Informatyki KGP podejmowane były
prace zmierzające do opracowania technicznej strony planowanego przedsięwzięcia
(opracowanie sposobu przekazywania i ochrony uzyskiwanych danych). Planowane
było utworzenie na szczeblu komend wojewódzkich i komendy stołecznej
komputerowych stanowisk analitycznych. Przedmiotowa baza jako wydzielony moduł:
„Falsyfikaty", włączona miała być do bazy: „KSIP-Oracle”. Podejmowano też starania
o jak najszybsze wdrożenie systemu do użytku w skali kraju, jednak jest to
uzależnione od pozyskania stosownych środków budżetowych.
W przypadku prowadzenia powiatowych dochodzeń i wojewódzkich
śledztw zbiorczych, należy dokonywać ich rejestracji statystycznej na jednym
formularzu: „Stp”, właściwym dla bieżącego etapu postępowania.
Treść „Zasad szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania
31
i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach
o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych”, została przekazana
również do Prokuratury Krajowej Ministerstwa Sprawiedliwości, celem ich upowszechnienia w jednostkach prokuratury.
Również Komendanci wojewódzcy i Komendant Stołeczny Policji
podejmowali
rozmowy z poszczególnymi prokuratorami apelacyjnymi, celem
wypracowania porozumień, w wyniku których wskazane miały być wyznaczone do
prowadzenia śledztw zbiorczych prokuratury rejonowe oraz współpracujące z nimi
w tym zakresie komendy Policji (komendy powiatowe Policji, komendy miejskie
Policji).
Jednocześnie, mając na uwadze konieczność zabezpieczenia procesu
wdrażania „zasad”, a w przyszłości obsługi bazy NBP; na szczeblu komend
wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji wyznaczono policjantów –
koordynatorów, zajmujących się problematyką fałszerstw pieniędzy, a dane ich
przekazane zostały do Wydziału Dochodzeniowo – Śledczego BSK KGP.
„Zasady
szczególnej
organizacji
pracy
w
zakresie
wszczynania
i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach
o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych” weszły w życie z dniem
01.01.2002 r.
Źródłem informacji o ujawnieniu falsyfikatów znaków pieniężnych są
przede wszystkim:
-
zawiadomienia instytucji finansowych, przedsiębiorców itp. o ujawnieniu w obiegu
falsyfikatów znaków pieniężnych;
-
zawiadomienia oddziałów NBP i innych banków o ujawnieniu falsyfikatów
w zbiornicach pieniężnych, np. z codziennych utargów;
-
zawiadomienia Departamentu Emisyjno - Skarbcowego NBP o ujawnieniu
falsyfikatów i potwierdzeniu ich nieautentyczności poprzez wydanie ekspertyzy;
-
zgłoszenia obywateli (pokrzywdzonych), którzy weszli w posiadanie falsyfikatów
polskich lub obcych znaków pieniężnych;
-
własne ustalenia Policji.
Zatrzymanie fałszywego znaku pieniężnego zostało uregulowane w art. 35
32
ustawy z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim. W ust. 1 cytowanego
artykułu stwierdza się, że fałszywe znaki pieniężne podlegają zatrzymaniu, bez prawa
do zwrotu ich wartości. W ust. 2 stwierdza się, że przepis ten stosuje się również do
fałszywych banknotów i monet opiewających na waluty obce.24
Zatrzymanie
sfałszowanych
lub
budzących
wątpliwości
co
do
autentyczności znaków pieniężnych następuje na podstawie zarządzenia Prezesa
NBP z dnia 31.08.1989 r. w sprawie zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych:
(§ 1) W razie przedstawienia w kasie banku lub innego podmiotu gospodarczego, krajowego bądź zagranicznego, znaków pieniężnych o wskazanych cechach,
osoba działająca z ramienia banku lub innego podmiotu gospodarczego, obowiązana
jest taki znak pieniężny zatrzymać i o zatrzymaniu sporządzić protokół w 3
egzemplarzach. Protokół taki powinien zawierać:
-
nazwę i siedzibę jednostki zatrzymującej znak pieniężny, liczbę porządkową
protokołu i datę jego sporządzenia;
-
nazwę i adres jednostki przedstawiającej znak pieniężny, z zaznaczeniem
nazwiska, imienia, adresu i charakteru służbowego pracownika działającego
w imieniu tej jednostki, a w razie, gdy zatrzymany znak pieniężny przedstawiła
osoba fizyczna we własnym imieniu - jej nazwisko, imię i adres;
-
wartość nominalną i datę emisji zatrzymanego znaku pieniężnego, a ponadto serię
i numery - jeżeli zatrzymanym znakiem pieniężnym jest banknot;
-
podpis osoby zatrzymującej znak pieniężny oraz podpis i numer dowodu
osobistego lub dokumentu równorzędnego osoby, która znak ten przedstawiła.
(§ 2) W razie ujawnienia przez kasę banku lub innego podmiotu gospo-
darczego znaku pieniężnego sfałszowanego lub budzącego wątpliwości co do
autentyczności i w razie niemożności ustalenia, przez kogo znak został wpłacony,
osoba działająca z ramienia tej jednostki obowiązana jest znak zatrzymać
i o zatrzymaniu sporządzić protokół w 2 egzemplarzach. Protokół taki powinien
zawierać:
24
Ustawa z dnia 29.08.1997r., o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz.938).
33
-
nazwę i siedzibę jednostki zatrzymującej znak pieniężny, liczbę porządkową
protokołu i datę jego sporządzenia;
-
wartość nominalną i datę emisji zatrzymanego znaku pieniężnego, a ponadto serię
i numery - jeżeli zatrzymanym znakiem pieniężnym jest banknot;
-
podpis osoby sporządzającej protokół.
(§ 3) Zatrzymany znak pieniężny jednostka zatrzymująca przesyła nie-
zwłocznie wraz z oryginałem protokołu właściwej terytorialnie jednostce policji.
Drugi egzemplarz protokołu otrzymuje jako pokwitowanie osoba, która przedstawiła
zatrzymany znak pieniężny, a trzeci pozostaje w aktach jednostki go sporządzającej.
(§ 4) Jeżeli zachodzi podejrzenie, że zatrzymany znak pieniężny został sfałszowany
przez osobę go przedstawiającą lub jeżeli nasuwa się przypuszczenie, że osoba ta
rozmyślnie puszcza w obieg sfałszowane znaki pieniężne, to jednostka, która
zatrzymała znak pieniężny, obowiązana jest niezwłocznie wezwać przedstawicieli
policji.25
25
Zarządzenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dn. 31.08.1989 r., w sprawie zatrzymywania fałszywych
znaków pieniężnych, zmienione przez Zarządzenie Prezesa NBP z dn. 10.03.1990 r., op.cit.
Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, nie publikowane.
34
Pieczęć ................................
......................................
Miejscowość, data
Nr placówki ........................
PROTOKÓŁ NR ...........
zatrzymania fałszywych znaków pieniężnych
1. Dane osoby wpłacającej/ instytucji:*)
Imię
Nazwisko/Nazwa ...............................................................................................................
Adres ..................................................................................................................................
............................................................................................................................................
2. Opis znaków pieniężnych:
Rodzaj nominału **)
Wartość
nominalna
Rok emisji
Seria i numeracja
banknotu
Liczba sztuk
banknoty/monety
banknoty/monety
banknoty/monety
banknoty/monety
3. Przyczyny zatrzymania znaków pieniężnych (cechy sugerujące nieautentyczność):
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
4. Źródło pochodzenia zatrzymanego/nych znaków pieniężnych wg oświadczenia wpłacającego.
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
...........................................
podpis pracownika banku
......................................
podpis wpłacającego
W załączeniu zatrzymane znaki pieniężne.
Sporządzono w 4 egz.
2 egz. (oryginał i kopia) – Policja/ Prokuratura**)
1 egz. (kopia ) – wpłacający
1 egz. (kopia) – a/a
*) w przypadku przedłożenia znaków pieniężnych przez przedstawiciela instytucji, należy,
oprócz nazwy instytucji, podać dane osobowe przedkładającego.
**) niepotrzebne skreślić.26
26
A. Pruszak, Znaki pieniężne ..., op. cit.
35
Wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego o fałszerstwo
i kolportaż sfałszowanych znaków pieniężnych, zgodnie z art. 303 kpk, następuje
w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że popełniono to przestępstwo.
Wskazany stan prawny, potwierdzający bezspornie celowość wszczęcia
postępowania, zaistnieć może w przypadku zatrzymania kolportera lub ustalenia osób
produkujących falsyfikaty znaków pieniężnych.
Wszczęcie postępowania przygotowawczego umożliwia również zawiadomienie bankowe, stwierdzające, że określony znak pieniężny jest falsyfikatem.
Podstawą do wykonania czynności operacyjno-procesowych są również,
przekazane organom ścigania przez podmioty gospodarcze lub osoby fizyczne, znaki
pieniężne budzące wątpliwości co do autentyczności.
W przypadku zawiadomienia jednostki Policji lub uzyskania przez nią
informacji o ujawnieniu falsyfikatu, bądź budzącego wątpliwości co do autentyczności
znaku pieniężnego, powinna ona:
a) wystąpić do właściwej miejscowo prokuratury z wnioskiem o wszczęcie śledztwa
o czyn z art. 310§1 kk, jeżeli zebrany materiał uzasadnia podejrzenie, że sprawca
podrabiał albo przerabiał polskie pieniądze;
b) wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§2 kk, jeżeli zebrany materiał uzasadnia
podejrzenie, że sprawca pieniądz puszczał w obieg albo go w takim celu
przyjmował, przechowywał, przewoził, przenosił, przesyłał albo pomagał w jego
zbyciu lub ukryciu. W przypadku zaistnienia przesłanek z art. 309§1 pkt 5 kpk,
należy wystąpić do właściwej miejscowo prokuratury z wnioskiem o wszczęcie
śledztwa;
c) wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§4 kk, jeżeli zebrany materiał
uzasadnia podejrzenie, że sprawca czynił przygotowania do przestępstwa
z art. 310§ 1 lub 2 kk.
Postępowania przygotowawcze o czyny wyżej wskazane prowadzone
są przez właściwe miejscowo prokuratury lub jednostki policji (art. 31-32 kpk).
Po osiągnięciu określonych w art. 297 kpk celów postępowania
przygotowawczego, w zależności od jego wyniku, należy je zakończyć właściwą
merytorycznie decyzją.
36
Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej
przepisach ustawy, należy wszcząć i prowadzić postępowanie, również na
powyższych zasadach (np. o czyn z art. 310§1 i 2 kk, bądź z art. 310§2 i 286§1 kk
w zw. z art. 12 kk).
Wszczęcie
śledztwa
może
być
poprzedzone
przeprowadzeniem
w niezbędnym zakresie czynności procesowych, na podstawie art. 308§1 kpk.
W szczególności, dla usprawnienia całego postępowania, celowym byłoby
jak najszybsze przesłanie zabezpieczonego falsyfikatu wraz z wnioskiem o wydanie
ekspertyzy krajowych znaków pieniężnych do Departamentu Emisyjno - Skarbcowego
NBP.
W wypadkach uzasadnionych okolicznościami ujawnienia znaku pieniężnego, w szczególności gdy ekspertyza daktyloskopijna mogłaby dać szansę na
zidentyfikowanie sprawcy puszczenia w obieg falsyfikatu, przed przesłaniem go do
ekspertyzy należy wykonać czynności polegające na: oględzinach, sporządzeniu
dokumentacji techniczno-fotograficznej i zabezpieczeniu ujawnionych na nim śladów
linii papilarnych, ale techniką, która nie doprowadzi do jego zniszczenia w sposób
uniemożliwiający przeprowadzenie ekspertyzy co do jego autentyczności.
W każdym przypadku ujawnienia falsyfikatu znaku pieniężnego należy
wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§2 kk.
W przypadku stwierdzenia w toku prowadzonego postępowania zaistnienia
czynu z art. 312 kk, materiały dotyczące tego przestępstwa należy wyłączyć do
odrębnego postępowania i zakończyć je właściwą merytorycznie decyzją. Sprawcę
czynu z art. 312 kk należy również przesłuchać w charakterze pokrzywdzonego
czynem określonym np. w art. 310§2 i 286§1 kk w zw. z art. 12 kk.
Do tej pory, w sytuacji ujawnienia falsyfikatu znaku pieniężnego, istniała
praktyka obligatoryjnego wszczynania dochodzenia o czyn z art. 312 kk. Wobec
niewykrycia sprawcy przestępstwa, brak było możliwości stwierdzenia czy otrzymał
on ten falsyfikat jako prawdziwy oraz czy w momencie wprowadzenia do obiegu,
swoją świadomością obejmował fakt, iż jest on falsyfikatem.
W uzasadnionych przypadkach (łączność podmiotowa, brak sprawcy),
postępowania o czyn z art. 310§2 kk, z terenu podległego jednej komendzie szczebla
37
powiatowego, mogą być łączone w tzw. powiatowe dochodzenia zbiorcze.
Dochodzenia takie nie powinny być prowadzone przez okres dłuższy niż 3 miesiące.
Jeżeli przeprowadzone w ramach art. 308§1 kpk czynności procesowe pozwolą na ustalenie, że osoba, która wprowadziła do obiegu falsyfikat znaku
pieniężnego swoją świadomością nie obejmowała faktu, iż jest on fałszywy, to nie
ponosi ona odpowiedzialności karnej.
Po zrealizowaniu określonych w art. 297 kpk celów postępowania
przygotowawczego o czyn z art. 310§2 kk, jeżeli w toku jego prowadzenia nie
ustalono sprawców podrobienia lub przerobienia pieniędzy, należy wystąpić do
prokuratora nadzorującego postępowanie z wnioskiem o wyłączenie materiałów do
odrębnego postępowania, prowadzonego o czyn z art. 310§1 kk.
Konieczność wszczęcia śledztwa o przestępstwo z art. 310§1 kk wynika
z faktu, iż każdy falsyfikat przed jego „puszczeniem w obieg” musiał być
przedmiotem podrobienia lub przerobienia.
W myśl postanowień Konwencji Genewskiej z 1929r. o zwalczaniu
fałszowania
pieniędzy,
skutecznym
sposobem
zapobiegania
i
zwalczania
przestępczości fałszowania pieniędzy jest m.in. wprowadzenie szczególnych dla tej
kategorii przestępstw metod organizacji pracy organów ścigania.27
Rozproszenie postępowań przygotowawczych dotyczących tej dziedziny
przestępczości, nierzadko w zakresie jednostkowych przypadków puszczania w obieg
falsyfikatów, w praktyce nie pozwala na poddawanie zgromadzonych materiałów
procesowych analizom, pozwalającym na znajdywanie elementów łączących je w skali
województwa i kraju, przyczynia się do rozdrobnienia sił i środków organów ścigania
oraz obniżenia skuteczności i efektywności ich działań. Zadania te mogą być
realizowane przez koncentrację informacji o prowadzonych postępowaniach.
W związku z powyższym wyłączane materiały z art. 310§1 kk należy
grupować w skali województwa do odrębnego prowadzenia.
W przypadku falsyfikatów pieniędzy polskich (głównie banknotów),
podstawą
27
łączenia
materiałów
będzie
łączność
przedmiotowa
falsyfikatów,
Konwencja Międzynarodowa o zwalczaniu fałszowania pieniędzy, podpisana w dniu 20.04.1929 r.
w Genewie, ratyfikowana przez Sejm RP w dniu 05.03.1934 r. (Dz. U. nr 102, poz. 919, 920).
38
ujawnianych w określonym czasie na terenie danego województwa (według
nominałów i typów fałszerskich, nadawanych przez NBP).
Wyznaczone prokuratury prowadzić będą tzw. wojewódzkie śledztwa
zbiorcze o czyn z art. 310§1 kk, obejmujące falsyfikaty o wskazanym nominale i typie
fałszerskim.
Na podstawie porozumień zawartych pomiędzy poszczególnymi prokuratorami apelacyjnymi i komendantami wojewódzkimi Policji (Komendantem Stołecznym
Policji), wskazane zostaną wyznaczone do prowadzenia śledztw zbiorczych
prokuratury rejonowe oraz współpracujące z nimi w tym zakresie komendy Policji
(komendy powiatowe Policji, komendy miejskie Policji).
Śledztwa te, w wypadku niewykrycia sprawcy przestępstwa, powinny
być zakończone postanowieniem o umorzeniu postępowania na podstawie art. 322
§1 kpk.
Śledztwa takie nie powinny być prowadzone przez okres dłuższy niż
12 miesięcy. Po ich zakończeniu, właściwa prokuratura winna wydać postanowienie
o wszczęciu nowego śledztwa, niezwłocznie po otrzymaniu materiałów dotyczących
ponownego zaistnienia czynu tej kategorii. Za takim rozwiązaniem, pomimo treści
art. 327 §1 kpk, przemawia zasada ekonomiki procesowej oraz szczególny sposób
organizacji pracy (Konwencja).
W przypadku ujawnienia sprawców czynu z art. 310§1 kk, na podstawie
art. 316 kk należy zabezpieczyć przedmioty służące do popełnienia tego przestępstwa
(sprzęt komputerowy, poligraficzny, reprograficzny itd.), gdyż ulegają one
przepadkowi, chociażby nie stanowiły własności sprawcy. Na podstawie tego artykułu
należy również zabezpieczać wykorzystywane do kolportażu pojazdy.
Nadzór nad śledztwami zbiorczymi prowadzić będą właściwe wydziały
prokuratur okręgowych oraz wydziały służby kryminalnej komend wojewódzkich
policji i komendy stołecznej.28
Na ocenę skuteczności wprowadzanych rozwiązań należy - jak się wydaje jeszcze długo oczekiwać.
28
Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, op.cit.
39
3. Efekty działań organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości
Sytuację związaną z prowadzeniem działalności wykrywczej i dowodowej
przez organy ścigania karnego przedstawiłem powyżej. Efekty tej pracy są szczególnie
widoczne na etapie postępowania sądowego, gdzie jakość zebranych i przekazanych
materiałów pozwala na wydanie takiego, a nie innego wyroku. Najczęściej orzekane
kary pozbawienia wolności są warunkowo zawieszone na okresy próby. W czasie tym
skazani podlegają dozorowi kuratora sądowego. Odbywanie kar pozbawienia wolności
jest sporadyczne. Na ich poczet zaliczane są wówczas, zgodnie z ogólnymi zasadami,
okresy tymczasowych aresztowań. We wszystkich przypadkach orzeczono kary
grzywny, które z reguły są zamieniane, w razie ich nieuiszczenia w terminie, na
zastępcze
kary
pozbawienia
wolności.
Sprawcy
zobowiązywani
są
do
powstrzymywania się od nadużywania alkoholu, przebywania w środowiskach
przestępczych i zdemoralizowanych, a także do kontynuowania nauki, stałej pracy
zarobkowej, bądź podjęcia starań o uzyskanie stałej pracy zarobkowej. Zdarza się, że
sąd
nakazuje
naprawienie
szkody
wyrządzonej
przestępstwem.
Jedynymi
dolegliwościami dla skazanych są praktycznie opłaty sądowe oraz koszty
postępowania w sprawie, którymi są oni obciążani. Ponadto, fałszywe banknoty i inne
przedmioty przestępczej działalności ulegają przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa.
Wyroki są rzadko apelowane, a te od których apelację wniesiono nie ulegają istotnym,
bądź żadnym zmianom.
Analizując stan wykrywalności wytwórców i kolporterów fałszywych
banknotów, wnioski nasuwają się same. Jak pokazują dane statystyczne, w okresie
ostatnich lat drastycznie wzrosła ilość stwierdzonych przestępstw w trzech badanych
przeze mnie kategoriach. Wskaźnik wykrywalności nie wykazuje tendencji do
stagnacji. W skali kraju jest on średni, bądź niski; na obszarze Województwa
Śląskiego – bardzo niski, bardzo wyskoki, rzadziej średni. Najniższy wskaźnik
wykrywalności, zarówno w odniesieniu do Województwa Śląskiego, jak i całego
państwa, wciąż dotyczy przestępstw z art. 310 § 1 kk (227 § 1 dkk). Nieco wyżej
plasuje się wykrywalność przestępstw z art. 312 kk (228 dkk). Najwyższy zaś
wskaźnik odnosi się do przestępstw z art. 310 § 2 kk (227 § 2 i 3 dkk). Sytuacja w tym
40
zakresie jest zła i nie rokuje nadziei na poprawę. Panuje ogólny chaos, zarówno
w dziedzinie
wypracowania
jednolitego
schematu
procesu
wykrywczego
i dowodowego, jak też w kwestii właściwej integracji czynionych zabiegów
antyprzestępczych. Egzekwowanie niewielkiej ilości orzeczonych kar, również nie jest
zbyt skuteczne.
41
BIBLIOGRAFIA
1. S. Adamczak, T. Hanausek, J. Jarosz, Kryminalistyka, Zagadnienia wybrane, cz. I,
Kraków 1971.
2. Z. Czeczot, M. Czubalski, Zarys kryminalistyki, Warszawa 1972.
3. W. Czerniawski, Mobile – Doc – szwajcarski sposób na fałszerzy dokumentów,
Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235.
4. W. Gutekunst, Kryminalistyka, Warszawa 1956.
5. T. Hanausek, Zarys kryminalistycznej teorii wykrywania, Departament Szkolenia
i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1987.
6. T. Hanausek, Z. Marek, J. Widacki, Kryminalistyczne i medyczno - sądowe aspekty
ścigania sprawców zgwałceń, Warszawa 1957.
7. A. Henschke, Urządzenie do sprawdzania autentyczności banknotów,
Problemy
Kryminalistyki 2002, nr 235.
8. B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1973.
9. B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, PWN, Warszawa 1977.
10. B. Hołyst, Przestępczość II połowy XX wieku, Warszawa 1975.
11. B. Hołyst, Wykrywalność sprawców zabójstw, Warszawa 1967.
12. P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958.
13. P. Horoszowski, Od zbrodni do kary, Warszawa 1966.
14. M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja kserokopiarek laserowych, Problemy
Kryminalistyki 1995, nr 210.
15. Interpol – informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998.
16. S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971.
17. Krukowski, Główne zadanie: profilaktyka, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny
1972.
18. Krukowski, Zapobieganie przestępczości – próba ujęcia całościowego, Problemy
Kryminalistyki nr 1974, 109-110.
19. M. Kulicki, Kryminalistyka, Zarys wykładu, cz. I, Toruń 1972.
20. F. Meixner, Kriminaltaktik, Hamburg 1954.
21. K. Sławik, Fałszerstwa krajowych i obcych znaków pieniężnych w Polsce
w latach 1973-1977, Departament
Warszawa 1979.
Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW,