Alkohol a odżywianie

Alkohol a odżywianie
tłum. Magdalena Ślósarska
Rok: 1999
Czasopismo: Alkohol i Nauka
Numer: 4
Źródło: Alcohol Alert, nr: 22, Październik 1993, National Institute on Alcohol Abuse and
alcoholism.
http://www.niaaa.nih.gov
Odżywianie to proces służący dwóm celom: jednym jest dostarczanie energii, drugim
zachowanie struktury i podtrzymanie funkcji organizmu. Żywność dostarcza energii i elementów
budulcowych, potrzebnych do wymiany zużytych i uszkodzonych komórek, a także dostarcza
składników odżywczych, ważnych dla funkcjonowania organizmu. Alkoholicy często odżywiają
się źle, nie zaspokajając zapotrzebowania organizmu na podstawowe składniki pokarmowe, co
sprawia, że nie otrzymuje on wraz z pożywieniem wystarczającej ilości energii i elementów
niezbędnych do utrzymania struktury. Co więcej, alkohol zaburza proces odżywiania,
oddziałując na trawienie, magazynowanie, wykorzystywanie i wydalanie składników
pokarmowych [1].
Osłabienie procesów trawienia i wykorzystywania składników pokarmowych
Aby pożywienie spełniło zadanie, jakim jest dostarczenie energii i składników potrzebnych do
utrzymania struktury i funkcji organizmu, musi ulec strawieniu (rozłożeniu na prostsze składniki).
Proces trawienia rozpoczyna się w jamie ustnej, a następnie przebiega w żołądku i jelitach,
wspomagany przez trzustkę. Składniki pokarmowe strawionego pożywienia z jelit wchłaniane są
do krwi i wraz z krwią przenoszone do wątroby. W wyniku procesów zachodzących w tym
narządzie składniki pokarmowe są gotowe do natychmiastowego wykorzystania przez organizm
lub magazynowane.
Alkohol hamuje proces rozkładania składników pokarmowych na prostsze cząsteczki, ponieważ
pod jego wpływem zmniejsza się wydzielanie hormonów trawiennych trzustki [2]. Osłabia także
wchłanianie składników, uszkadzając komórki wyściełające ścianki żołądka i jelit i upośledzając
przenoszenie niektórych składników do krwi [3]. Ponadto, same niedobory składników mogą
prowadzić do kłopotów z wchłanianiem. Na przykład, niedobór pochodnych kwasu foliowego
powoduje zmiany w komórkach ścianek żołądka i jelita cienkiego, co z kolei osłabia absorpcję
wody i składników zawierających glukozę, sód i kwas foliowy.
Alkohol może uniemożliwić pełne wykorzystanie już strawionych i wchłoniętych przez krew
składników pokarmowych, szkodliwie wpływając na ich przenoszenie, przechowywanie i
wydalanie [4]. Organizm alkoholika nie wykorzystuje składników pokarmowych, o czym
świadczy upośledzone magazynowanie w wątrobie witamin, na przykład witaminy A [5], i
1/6
Alkohol a odżywianie
zwiększone wydalanie składników pokarmowych, takich jak tłuszcz [3].
Alkohol a dostarczanie energii
Energii dostarczają trzy podstawowe składniki pożywienia: węglowodany, białka i tłuszcze,
rozkładane w procesie trawienia. Niektórzy alkoholicy 50% dziennego zapotrzebowania na
kalorie przyjmują wraz z alkoholem, często zaniedbując odżywianie się [3, 6].
Lecz nawet przy odpowiednim odżywianiu alkohol osłabia mechanizmy organizmu
odpowiedzialne za kontrolę poziomu glukozy we krwi, co powoduje albo jego wzrost, albo
spadek (glukoza jest podstawowym cukrem w organizmie) [7]. U alkoholików nie cierpiących na
cukrzycę wzrost poziomu cukru, czyli hiperglikemia, spowodowany zaburzeniem w wydzielaniu
insuliny, na ogół jest chwilowy i przebiega bez poważniejszych konsekwencji. Obniżenie
poziomu cukru, czyli hipoglikemia, nawet jeśli trwa krótko, powoduje niekiedy poważne
uszkodzenia. Może wystąpić wówczas, gdy osoba pijąca alkohol jest niedożywiona. Wobec
braku pożywienia, które dostarcza energii, naruszone zostają zapasy cukru w organizmie, a
produkty przemiany alkoholu hamują tworzenie się glukozy z innych składników, takich jak
aminokwasy [7]. W rezultacie alkohol powoduje, że mózg i inne tkanki ciała zostają pozbawione
glukozy, składnika potrzebnego do prawidłowego funkcjonowania i źródła energii.
Chociaż alkohol sam jest źródłem energii, działanie organizmu i pobieranie przez organizm
energii to procesy tak skomplikowane, że nie można ich opisać za pomocą prostego
przeliczenia wartości kalorycznej składników pokarmowych [8]. Na przykład, alkohol stanowi
przeciętnie 20% wartości kalorycznej diety ponad jednej trzeciej pijących Amerykanów i można
by podejrzewać, że ci, którzy piją takie ilości, cierpią na nadwagę. Tymczasem dane z badania
populacji krajowej wskazują, że chociaż pijący przyjmują z dietą więcej kalorii, nie ważą więcej
niż niepijący [9, 1]). Jeśli węglowodany zastąpi się alkoholem, to przy identycznej liczbie kalorii
człowiek traci na wadze, co wskazuje, że organizm pobiera mniej energii z alkoholu niż z
pożywienia [podsumowane w poz. 8].
Mechanizmy odpowiedzialne za niewydolność procesów przemiany alkoholu w energię są
złożone i nie w pełni wyjaśnione [11], ale niektóre z nich są znane. Na przykład przewlekłe picie
powoduje niewydolność układu odpowiedzialnego za metabolizm alkoholu na poziomie
komórkowym (MEOS - microsomal ethanol-oxidizing system), którego działanie polega na tym,
że znaczna część energii powstałej w procesie utleniania etanolu, nie zasilając organizmu,
zostaje przemieniona w ciepło i utracona.
Alkohol a zachowanie struktury i funkcji komórki
Struktura
Ponieważ komórki składają się w większości z białek, dla zachowania ich struktury istotna jest
odpowiednia dieta białkowa, szczególnie wtedy, gdy komórki są uszkodzone. Badania
wskazują, że alkohol oddziałuje na białka zawarte w pożywieniu, utrudniając w procesie
trawienia ich przemianę w aminokwasy, osłabiając przetwarzanie aminokwasów w jelicie
cienkim i wątrobie, upośledzając syntezę białek z aminokwasów i osłabiając wydzielanie białek
przez wątrobę [3].
Funkcje
2/6
Alkohol a odżywianie
Składniki pokarmowe są podstawą właściwego funkcjonowania organizmu; białka, witaminy i
składniki mineralne dostarczają organizmowi narzędzi do utrzymania prawidłowego przebiegu
jego funkcji. Alkohol może zaburzyć te funkcje, przyczyniając się do niedoborów składników
pokarmowych i "przejmując" mechanizmy potrzebne do ich przemiany.
Witaminy
Witaminy są niezbędne do odnowy komórek i prawidłowej przemiany materii, ponieważ regulują
wiele procesów fizjologicznych. Przewlekłe intensywne picie prowadzi do niedoboru wielu
witamin, ponieważ wiąże się ze zmniejszeniem ilości spożywanych pokarmów, a także w wielu
przypadkach osłabia przyswajanie, metabolizm i wykorzystywanie składników pokarmowych [1,
12]. Na przykład alkohol hamuje wchłanianie tłuszczu, a tym samym witamin A, E i D, które
trafiają do organizmu wraz z tłuszczami zawartymi w diecie [12, 13]. Niedobór witaminy A może
być przyczyną kurzej ślepoty, a niedobór witaminy D - rozmiękania kości [6].
Witaminy A, C, D, E, K i witaminy z grupy B, których niedobory występują u wielu alkoholików,
pomagają zachować zdrowie organizmu i jego komórek [14]. Szczególnie niebezpieczny jest
niedobór witaminy K, niezbędnej do prawidłowej krzepliwości krwi: niedobór witaminy K może
spowodować obniżenie krzepliwości i w rezultacie krwawienia. Brak niektórych witamin wpływa
na czynność mózgu i może przyczynić się do powstania uszkodzeń neurologicznych.
Składniki mineralne
U alkoholików powszechnie występuje niedobór składników mineralnych, takich jak wapń,
magnez, żelazo i cynk, chociaż alkohol sam w sobie nie wpływa na ich przyswajanie [15].
Niedobór ten jest raczej zjawiskiem wtórnym, towarzyszącym innym problemom związanym z
piciem alkoholu: zmniejszenie przyswajania wapnia wynika z upośledzonego przyswajania
tłuszczu; niedobór magnezu spowodowany jest niskim jego spożyciem wraz z dietą,
zwiększonym wydalaniem moczu, wymiotami i biegunką [16]; brak dostatecznej ilości żelaza
spowodowany jest krwawieniem z jelit [3,15]; złe przyswajanie cynku lub jego utrata związane
są z innymi niedoborami składników pokarmowych [17]. Niedostateczna ilość składników
mineralnych może spowodować bardzo różne dolegliwości zdrowotne, począwszy od chorób
kości związanych z niedoborem wapnia, na kurzej ślepocie i chorobach skóry skończywszy.
Alkohol, niedożywienie i komplikacje zdrowotne
Choroba wątroby
Chociaż sam alkohol jest u alkoholików główną przyczyną uszkodzenia wątroby, złe odżywianie
może zwiększyć ryzyko związanego z piciem uszkodzenia tego narządu. Na przykład wiadomo,
że alkohol oddziałuje na składniki pokarmowe w wątrobie, takie jak karotenoidy będące źródłem
witaminy A, czy związki zawierające witaminę E [18, 19]. Ich niedobór może także wiązać się z
wystąpieniem alkoholowego uszkodzenia wątroby.
Trzustka
Wyniki badań wskazują, że niedożywienie zwiększa ryzyko rozwoju alkoholowego uszkodzenia
trzustki [20, 21], choć niektóre badania przeprowadzone poza USA wiążą choroby trzustki z
przejadaniem się [21]. Wstępne dane pozwalają przypuszczać, że dieta uboga w białko może
zaostrzać skutki szkodliwego wpływu alkoholu na trzustkę [22].
3/6
Alkohol a odżywianie
Mózg
Niedobory składników odżywczych mogą wywołać poważne i trwałe uszkodzenia funkcji mózgu.
Szczególnie dotyczy to niedoboru tiaminy, często występującego u alkoholików, który powoduje
ostre problemy neurologiczne, takie jak upośledzenie czynności ruchowej i utrata pamięci w
zespole Wernickego-Korsakowa [23].
Ciąża
Alkohol wywiera bezpośredni toksyczny wpływ na rozwój płodu, powodując uszkodzenia, takie
jak alkoholowy zespół płodowy (FAS - fetal alcohol syndrome). Poza tym towarzyszące
niedobory składników pokarmowych mogą wywrzeć wpływ na rozwój płodu, pogłębiając
uszkodzenia rozwojowe [24, 25].
Podczas ciąży potrzeby odżywcze organizmu są o 10% do 30% większe niż normalnie;
zaspokojenie potrzeb matki i płodu wymaga niekiedy zwiększenia ilości spożywanych
pokarmów aż o 140% [24]. Nie tylko niedobory składników pokarmowych u matki alkoholiczki
wywierają niekorzystny wpływ na odżywienie płodu; także sam alkohol może ograniczać
przepływ tych składników do jego organizmu [24, 25].
Stan odżywienia u alkoholików
Techniki oceny stanu odżywienia polegają na pomiarach ciała, a więc ciężaru ciała, wzrostu,
masy ciała, grubości fałd skórnych w celu oceny zapasów tłuszczu oraz pomiarach poziomu
zawartości we krwi protein, witamin i składników mineralnych. Techniki te nie są zbyt precyzyjne
i w przypadku wielu składników trudno wyznaczyć "punkt krytyczny", który pozwala na dokładne
określenie niedoboru [4]. Ocena stanu odżywienia alkoholików jest zatem ograniczona
możliwościami stosowanych technik. Uzupełniających informacji na temat ryzyka rozwoju
niedoborów pokarmowych dostarcza analiza stanu diety pacjenta na podstawie wywiadu
dotyczącego diety oraz oceny ilości i rodzajów spożywanych pokarmów.
Trudno określić dawkę progową, powyżej której zaczyna się szkodliwy wpływ alkoholu na
odżywienie. Ogólnie, ryzyko niedoborów pokarmowych u osób pijących umiarkowanie (dwie
porcje dziennie lub mniej) wydaje się niewielkie. Różnego rodzaju zaburzenia zdrowotne
pojawiają się przy większych ilościach alkoholu.
Badania wskazują, że większość nawet intensywnie pijących alkohol ma niewiele dających się
wykryć niedoborów pokarmowych, natomiast wielu spośród tych alkoholików, którzy są
hospitalizowani z powodu komplikacji zdrowotnych, to osoby poważnie niedożywione [1, 12].
Ponieważ alkoholicy zwykle źle się odżywiają, jedząc mniej niż potrzeba pokarmów
zawierających odpowiednie ilości węglowodanów, białek i tłuszczów, witamin A i C, witamin
grupy B oraz składników mineralnych, jak wapń i żelazo [6, 9, 26], występuje poważne
zagrożenie, iż oddziaływanie alkoholu na trawienie pożywienia i wykorzystanie składników
pokarmowych może przyczynić się do przesunięcia osób średnio niedożywionych do grupy
mocno niedożywionych.
Alkohol a odżywianie - komentarz dyrektora NIAAA dr. med. Enocha Gordisa
Najlepszym sposobem leczenia pacjentów alkoholików z niedożywieniem jest połączenie
odpowiedniej diety i abstynencji. W celu ogólnej poprawy ich zdrowia i wyrównania niedoborów
4/6
Alkohol a odżywianie
składników pokarmowych dodatkowo podaje się witaminy i mikroelementy. Skutkiem
stosowania nadmiernych dawek takich suplementów, jak witamina A, przekraczających
normalnie zalecane, mogą być objawy przedawkowania.
Chociaż różne sposoby odżywiania reklamowane są jako "leki" na alkoholizm, niewiele
dowodów wskazuje na słuszność takiego podejścia. Niemniej pojawiają się wciąż na nowo
podejmowane badania na temat alkoholu w aspekcie odżywiania. Tak więc ciągle otwarta
pozostaje możliwość włączenia do metod leczenia alkoholizmu terapii opartych na specjalnym
żywieniu alkoholików.
tłum. Magdalena Ślósarska
Bibliografia
[1] Lieber, C.S. The influence of alcohol on nutritional status. Nutrition Reviews 46(7):241-254,
1988. [2] Korsten, M.A. Alcoholism and pancreatitis: Does nutrition play a role? Alcohol Health
& Research World 13(3):232-237, 1989. [3] Feinman, L. Absorption and utilization of nutrients in
alcoholism. Alcohol Health & Research World 13(3):207-210, 1989. [4] Thomson, A.D., and
Pratt, O.E. Interaction of nutrients and alcohol: Absorption, transport, utilization, and
metabolism. In: Watson, R.R., and Watzl, B., eds. Nutrition and Alcohol. Boca Raton, FL: CRC
Press, 1992. pp. 75-99. [5] Sato, M., and Lieber, C.S. Hepatic vitamin A depletion after chronic
ethanol consumption in baboons and rats. Journal of Nutrition 111:2015-2023, 1981. [6]
Feinman, L., and Lieber, C.S. Nutrition: Medical problems of alcoholism. In: Lieber, C.S., ed.
Medical and Nutritional Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York:
Plenum Publishing Corp., 1992. pp. 515-530. [7] Patel, D.G. Effects of ethanol on carbohydrate
metabolism and implications for the aging alcoholic. Alcohol Health & Research World
13(3):240-246, 1989. [8] U.S. Department of Health and Human Services. The Surgeon
General’s Report on Nutrition and Health. DHHS Pub. No. (PHS)88-50210. Washington, DC:
Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off., 1988. [9] Gruchow, H.W.; Sobocinski, K.A.; Barboriak,
J.J.; and Scheller, J.G. Alcohol consumption, nutrient intake and relative body weight among
U.S. adults. American Journal of Clinical Nutrition 42(2):289-295, 1985. [10] Colditz, G.A.;
Giovannucci, E.; Rimm, E.B.; Stampfer, M.J.; Rosner, B.; Speizer, F.E.; Gordis, E.; and Willett,
W.C. Alcohol intake in relation to diet and obesity in women and men. American Journal of
Clinical Nutrition 54(1):49-55, 1991. [11] World, M.J.; Ryle, P.R.; Pratt, O.E.; and Thomson, A.D.
Alcohol and body weight. Alcohol and Alcoholism 19(1):1-6, 1984. [12] Lieber, C.S. Alcohol and
nutrition: An overview. Alcohol Health & Research World 13(3):197-205, 1989. [13] Leo, M.A.,
and Lieber, C.S. Alcohol and vitamin A. Alcohol Health & Research World 13(3):250-254, 1989.
[14] Tortora, G.J., and Anagnostakos, N.P., eds. Principles of Anatomy and Physiology. 5th ed.
New York: Harper & Row Publishers, 1987. [15] Marsano, L., and McClain, C.J. Effects of
alcohol on electrolytes and minerals. Alcohol Health & Research World 13(3):255-260, 1989.
[16] Flink, E.B. Magnesium deficiency in alcoholism. Alcoholism: Clinical and Experimental
Research 10(6):590-594, 1986. [17] McClain, C.J.; Antonow, D.R.; Cohen, D.A.; and
Shedlofsky, S.I. Zinc metabolism in alcoholic liver disease. Alcoholism: Clinical and
Experimental Research 10(6):582-589, 1986. [18] Leo, M.A.; Kim, C.-I.; Lowe, N.; and Lieber,
C.S. Interaction of ethanol with *-carotene: Delayed blood clearance and enhanced
5/6
Alkohol a odżywianie
hepatotoxicity. Hepatology 15(5):883-891, 1992. [19] Leo, M.A.; Rosman, A.S.; and Lieber, C.S.
Differential depletion of carotenoids and tocopherol in liver disease. Hepatology 17(6):977-986,
1993. [20] Mezey, E.; Kolman, C.J.; Diehl, A.M.; Mitchell, M.C.; and Herlong, H.F. Alcohol and
dietary intake in the development of chronic pancreatitis and liver disease in alcoholism.
American Journal of Clinical Nutrition 48(1):148-151, 1988. [21] Korsten, M.A.; Pirola, R.C.; and
Lieber, C.S. Alcohol and the pancreas. In: Lieber, C.S., ed. Medical and Nutritional
Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York: Plenum Publishing
Corp., 1992. pp. 341-358. [22] Korsten, M.A.; Wilson, J.S.; and Lieber, C.S. Interactive effects
of dietary protein and ethanol on rat pancreas: Protein synthesis and enzyme secretion.
Gastroenterology 99(1):229-236, 1990. [23] Victor, M. The effects of alcohol on the nervous
system: Clinical features, pathogenesis, and treatment. In: Lieber, C.S., ed. Medical and
Nutritional Complications of Alcoholism: Mechanisms in Management. New York: Plenum
Publishing Corp., 1992. pp. 413-457. [24] Weinberg, J. Nutritional issues in perinatal alcohol
exposure. Neurobehavioral Toxicology and Teratology 6(4):261-269, 1984. [25] Phillips, D.K.;
Henderson, G.I.; and Schenker, S. Pathogenesis of fetal alcohol syndrome: Overview with
emphasis on the possible role of nutrition. Alcohol Health & Research World 13(3):219-227,
1989. [26] Hillers, V.N., and Massey, L.K. Interrelationships of moderate and high alcohol
consumption with diet and health status. American Journal of Clinical Nutrition 41(2):356-362,
1985.
6/6