Piskorz - Natura 2000

tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Piskorz
Misgurnus fossilis
(Linnaeus, 1758)
Piskorz
ryby, karpiokszta∏tne,
kozowate
Opis gatunku
1145
Ze wzgl´du na du˝à zmiennoÊç ubarwienia mo˝e byç pomylony ze Êlizem (Barbatula barbatula). Przy bli˝szym
przyjrzeniu si´ widaç charakterystyczne ró˝nice, tzn. Êliz
ma 3 pary wàsików, a piskorz 5 par oraz u Êliza jest widoczna wyraêna linia naboczna, której brak u piskorza.
Cechy biologiczne
Rozmna˝anie
Do najcz´Êciej wymienianych cech dymorfizmu p∏ciowego
samców piskorza nale˝à: charakterystyczne zgrubienia na
bokach cia∏a za p∏etwà grzbietowà, trójkàtny kszta∏t p∏etw
piersiowych, pogrubiony pierwszy mi´kki promieƒ tej p∏etwy i jej wi´ksza d∏ugoÊç. Samice majà p∏etwy piersiowe
zaokràglone, dorastajà te˝ do wi´kszych rozmiarów ni˝
samce. Piskorze dojrzewajà w drugim roku ˝ycia. Tar∏o ma
miejsce od kwietnia do czerwca, zaczyna si´, gdy woda
osiàgnie temperatur´ oko∏o 16–20ºC i trwa 2–5 godzin.
Osobniki przyst´pujàce do rozrodu majà cia∏o jaskrawiej
zabarwione. Przednie brzegi p∏etw parzystych i wàsiki samców sà czerwonawe. W czasie gry tar∏owej para piskorzy
szybko si´ porusza, od czasu do czasu ryby splatajà si´
w uÊcisku, po chwili odp∏ywajà od siebie i ∏àczà si´ ponownie. P∏odnoÊç absolutna samic o masie cia∏a od 66 do
117 g waha si´ od 15 980 do 25 864 ziaren ikry. Ârednio przypada 250 jaj na 1 gram masy cia∏a dojrza∏ej samicy. Jaja sà sk∏adane na roÊlinach wodnych lub na mulistym dnie. Jaja piskorzy sà drobne, po nap´cznieniu osiàgajà Êrednic´ 1,7–1,9 mm. Wykluwanie larw zaczyna si´
po oko∏o 48 godzinach od momentu zap∏odnienia. Wykluwajàce si´ larwy przyczepiajà si´ do roÊlin za pomocà wydzieliny gruczo∏ów cementowych na g∏owie. Tak przyklejone przebywajà do wyczerpania si´ zapasów woreczka ˝ó∏tkowego. Larwy piskorza sà przystosowane do znoszenia
niedoborów tlenowych. Po oko∏o 40 godzinach od wyl´gu
wykszta∏cajà skrzela zewn´trzne, a przed uformowaniem
si´ skrzeli wewn´trznych funkcje oddechowe pe∏nià tak˝e
p∏etwy piersiowe, pokryte na wewn´trznej stronie g´stà siecià naczyƒ krwionoÊnych.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cia∏o wyd∏u˝one, lekko sp∏aszczone z boków, pokryte
drobnà ∏uskà ukrytà w skórze. G∏owa jest ma∏a, jej d∏ugoÊç
nie przekracza 15% d∏ugoÊci cia∏a. Otwór g´bowy dolny,
ma∏y, otoczony mi´sistymi wargami i pi´cioma parami wàsików. Dwie pary znajdujà si´ na górnej wardze, trzecia
para, podobnej d∏ugoÊci, le˝y w kàcikach ust, a dwie najkrótsze wyrastajà z dolnej wargi. Oczy ma∏e, po∏o˝one wysoko na g∏owie. WysokoÊç cia∏a mieÊci si´ od 6 do 9 razy
w jego d∏ugoÊci. Linia boczna nie jest widoczna. P∏etwa
grzbietowa po∏o˝ona jest nad p∏etwami brzusznymi. Kolec
podoczny niewyczuwalny. Cia∏o piskorza jest koloru ˝ó∏tawego, oliwkowo˝ó∏tego, brunatno˝ó∏tego. Wzd∏u˝ boków
cia∏a od pokryw skrzelowych do nasady p∏etwy ogonowej
ciàgnie si´ szeroki ciemnobràzowy pas. Podobne pasy pokrywajà grzbiet i brzuszne partie cia∏a. Czasami nie mo˝na ich odró˝niç, gdy˝ sà s∏abo widoczne. Barwa cia∏a piskorza zale˝y od Êrodowiska, w jakim przebywa. Z regu∏y
grzbiet cia∏a i pasy na bokach sà koloru od ciemnobràzowego do czerwonobràzowego. G∏owa, brzuch i p∏etwy pokryte wieloma plamkami. P∏etwy sà koloru brudno˝ó∏tego.
Cia∏o pokrywa warstwa Êluzu. Piskorz ˝yje zwykle do 6 lat
i rzadko osiàga d∏ugoÊç cia∏a ponad 250 mm, maksymalnie do 300 mm. W pierwszych czterech latach ˝ycia piskorz roÊnie szybciej i przyrasta Êrednio po 40 mm. Nazwa
zwiàzana jest z rodzajem dêwi´ku, jaki wydobywa si´ z piskorza wzi´tego do r´ki, gdy pod wp∏ywem ucisku uchodzi
z jelita powietrze.
WartoÊci cech przeliczalnych:
D III–IV (V)/ 5–7; A III–V/(4)5–6; P I/8–11(13); V II/5–6(7)
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
245
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1145
AktywnoÊç
Piskorz preferuje siedliska w∏aÊciwie ma∏o dost´pne dla innych ryb. ˚yje w pobli˝u dna, mo˝e zagrzebywaç si´ w mule w momencie zagro˝enia. Tak˝e podczas dnia piskorze le˝à zagrzebane w mule. Dzi´ki mo˝liwoÊci oddychania jelitowego piskorz jest rybà odpornà na ma∏à zawartoÊç tlenu
w wodzie. Gorsze warunki tlenowe nie zmuszajà piskorza do
wykonywania szybszych ruchów wieczek skrzelowych, jak
czynià to inne ryby, tylko cz´Êciej podp∏ywa pod powierzchni´ i po∏yka powietrze. Powietrze przechodzàc przez bogato
unaczynione partie jelita, oddaje tlen, nast´pnie zu˝yte powietrze jest usuwane przez odbyt. Podobnie w przypadku
okresowego braku wody w zbiorniku ryba zagrzebuje si´
w mule i wykorzystuje powietrze atmosferyczne do oddychania. Piskorze reagujà na zmiany ciÊnienia atmosferycznego.
Gdy spada, sà zaniepokojone i podp∏ywajà ku górze.
Sposób od˝ywiania
Wyl´g piskorza jeszcze przed wyczerpaniem zapasów woreczka ˝ó∏tkowego zaczyna aktywnie si´ od˝ywiaç. Piskorze
wykrywajà po˝ywienie za pomocà wàsików, a dok∏adniej
receptorów, które si´ na nich znajdujà. Zjadajà ma∏e bezkr´gowce denne: larwy muchówek (Diptera), skorupiaki
(Crustacea), mi´czaki (Mollusca) oraz detrytus.
14
A
1
2
15
3
4
16
5
6
17
7
8
18
9
19
20
21
22
Wyst´puje w Europie od rzeki Loary na zachodzie po dorzecze Wo∏gi na wschodzie. Brak go w Wielkiej Brytanii,
Skandynawii, na Pó∏wyspie Pirenejskim, Apeniƒskim i Ba∏kaƒskim oraz w dop∏ywach rzek uchodzàcych do Morza
Âródziemnego, Adriatyckiego, Egejskiego i Arktycznego.
A
B
C
D
D
54
54
E
E
F
F
G
G
53
53
H
H
I
I
52
52
J
J
K
K
L
L
M
M
51
51
N
N
O
1
O
2
3
4
5
16
2
6
50
7
17
P
P
A
1Bf
a bc
R
R
j k l
Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, mogàce wchodziç w zakres
zainteresowania
3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
3160 – naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
3260 – nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników Ranunculion fluitantis
24
C
e f
Bd
g h i
Siedliska
Zasiedla wody stojàce i wolno p∏ynàce, p∏ytkie, zanikajàce jeziora, drobne, muliste Êródpolne zbiorniki, starorzecza, kana∏y, a nawet rowy melioracyjne. Rol´ naturalnych
siedlisk piskorza mogà pe∏niç stawy karpiowe, w których
znajduje w∏aÊciwe warunki bytowe. W niewielkich strumieniach Polski Êrodkowej piskorz preferuje cieki o piaszczystym dnie, szybkoÊci nurtu 0,3–0,5 m/s i pH 6,9–8,0.
W uregulowanych ciekach cz´sto wyst´puje mi´dzy faszynà a brzegiem.
23
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
B
1
Cechy ekologiczne
Rozmieszczenie geograficzne
246
Mapa rozmieszczenia w Polsce
Obszar Polski znajduje si´ w centrum zasi´gu wyst´powania tego gatunku. W Polsce piskorz dawniej by∏ bardzo pospolity, szczególnie na wschodnich terenach. Obecnie nadal zasiedla niemal wszystkie systemy rzek nizinnych, jednak nigdzie nie jest liczny, a ponadto wykazuje tendencje
spadkowe. Najcz´Êciej jest od∏awiany w stawach karpiowych lub w ich pobli˝u. W wodach otwartych najliczniejsze
populacje zosta∏y stwierdzone w dorzeczu Bugu i Narwi.
Na za∏àczonej mapie przedstawiono wszystkie miejsca wyst´powania potwierdzone po 1975 roku.
0
C
20 40 60 80 100km
S
S
49
Status gatunku
Dyrektywa „Siedliska–Fauna–Flora”: Za∏àczniki II i IV.
Konwencja Berneƒska: Za∏àcznik III.
Ryba obj´ta ochronà gatunkowà na terenie ca∏ej Polski i ze
wzgl´du na zanikanie umieszczona w Polskiej Czerwonej
Ksi´dze Zwierzàt.
Ocena IUCN: Êwiat – zagro˝one (EN); Polska – bliskie zagro˝enia (NT).
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Na obszarach chronionych wyst´puje cz´Êç polskich populacji piskorza. Obszary w miar´ cz´stego wyst´powania
omawianego gatunku obejmujà nast´pujàce parki narodowe: Biebrzaƒski, Narwiaƒski, Poleski, Roztoczaƒski.
Przemiany i stan populacji w skali
kraju, potencjalne zagro˝enia
Rozwój i stan populacji
Jeszcze do po∏owy XX wieku by∏a to jedna z najpospolitszych
ryb w Polsce, którà mo˝na by∏o z∏owiç niemal w ka˝dym rowie, mokradle czy przydomowej sadzawce, a na targach
tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Piskorz
Potencjalne zagro˝enia
Jest zagro˝onym gatunkiem ryb kozowatych Cobitidae, zanikajàcym, wymagajàcym ochrony polegajàcej g∏ównie na
ochronie naturalnych biotopów. Pomimo ˝e wyst´puje w zdecydowanej wi´kszoÊci systemów rzek nizinnych Polski, to rzadko kiedy jest liczny. Zniszczenie Êrodowiska ˝ycia poprzez obwa∏owanie i kanalizacj´ rzek oraz odci´cie starorzeczy od koryt uniemo˝liwia kontakty mi´dzy lokalnymi populacjami
i mo˝liwoÊci naturalnej restytucji. Grozi to powstaniem izolowanych populacji, które sà bardziej podatne na wygini´cie.
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Propozycje wzgl´dem siedliska gatunku
Odtworzyç naturalne po∏àczenia starorzeczy z rzekami.
Ochrona naturalnych, zanikajàcych zbiorników przed melioracjà i zasypywaniem. Rekultywacja sieci rowów melioracyjnych, które wskutek zaniedbaƒ (wyp∏ycenie i zaroÊni´cie)
przesta∏y spe∏niaç rol´ specyficznego Êrodowiska wodnego.
Utrzymaç stabilnoÊç i jakoÊç systemów hydrologicznych
wód p∏ynàcych, poziomów wodonoÊnych i wód stojàcych.
Propozycje wzgl´dem gatunku
Polityka szczególnej ochrony wraz z planem zarybiania
chronionych u˝ytków wodnych b´dàcych kiedyÊ naturalnym miejscem wyst´powania piskorza. Wszelkie restytucje
przeprowadzaç za pomocà materia∏u pozyskanego z tej
samej zlewni w celu zachowania czystoÊci genetycznej.
Opracowanie w∏aÊciwych sposobów zarzàdzania zasobami wyst´pujàcymi w stawach hodowlanych w celu pozyskania wartoÊciowego materia∏u zarybieniowego. Ustalenie
zasad monitoringu gospodarstw stawowych w celu optymalnego opracowania zasad ochrony i post´powania z piskorzem w trakcie zabiegów hodowlanych.
DoÊwiadczenia i kierunki badaƒ
Opracowaç standardowà i ∏atwà do powszechnego stosowania metod´ sztucznego rozrodu i podchowu piskorza.
Zbadaç toksycznoÊç najcz´Êciej stosowanych Êrodków ochrony roÊlin i nawozów sztucznych na populacj´ piskorza.
Wyznaczyç pasy ochronne (zakaz stosowania Êrodków
ochrony roÊlin i nawozów) wokó∏ zbiorników stanowiàcych
jeszcze nadal silne mateczniki piskorza.
Opracowaç zalecenia dla rybackich u˝ytkowników wód
(stawy hodowlane) w celu ochrony populacji wyst´pujàcych
w tych sztucznych siedliskach.
OkreÊliç dok∏adne wymagania Êrodowiskowe w celu prawid∏owego typowania siedlisk do restytucji.
1145
Bibliografia
BÃNÃRESCU P. 1992. Zoogeography of Freshwaters. Vol. 2. Distribution and dispersal of freshwater animals in North America and Eurasia. Aula, Wiesbaden, Germany, pp.
BORO¡ A. 2000. Cytogenetic characterization of the loaches of
the genera Sabanejewia, Misgurnus and Barbatula (Pisces;
Cobitidae). Folia Zool., 49 (Suppl. 1): 37–44.
BORO¡ A. 2000. Piskorz Misgurnus fossilis (L.). W: Bryliƒska M.
(red.) Ryby s∏odkowodne Polski, PWN, Warszawa: 347–350.
BORO¡ A., KOTUSZ J., PRZYBYLSKI M. 2000. Koza, koza z∏otawa, piskorz, Êliz. Wyd. IRÂ. Olsztyn, 113 pp.
DANILKIEWICZ Z. 1997. Minogi oraz ryby rzeki Bugu i jego polskich dop∏ywów. Arch. Ryb. Pol., 5: 5–82
GELDHAUSER F. 1992. Die kontrollierte Vermehrung des Schlammpeitzgers (Misgurnus fossilis, L.). Sonderdruck aus Fischer &
Teichwirt 43: 2–5.
KOTUSZ J. 1995. Morphological characteristics of the mud loach
Misgurnus fossilis (L.) (Pisces: Cobitidae) from the mid Odra
and Vistula River basins. Acta Ichthyologica et Piscatoria, 25:
3–14.
KOTUSZ J. 1996. Ochrona gatunkowa piskorzowców (Cobitoidea, Cypriniformes) w Polsce na tle ich wyst´powania i statusu w innych krajach Europy. Zoologica Poloniae, 41
Suppl.: 147–155.
KOTUSZ J. 2001. Piskorz Misgurnus fossilis. W: G∏owaciƒski Z.
(red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt. PWRiL, Warszawa:
315–316.
KRHYŽANOVSKIJ S. G. 1949. Ekologo-morfologiceskie zakonomernosti razvitija karpovych, vjunovyvh i somovyvh ryb (Cyprinoidei i Siluroidei). Tr. inst. Morf. Ziv., 1, 332 pp.
MOVČAN Yu. V. 1988. Fauna Ukrainy. T. 8. Ryby, vyp. 3. Naukova Dumka, Kiev.
NALBANT T. T. 1963. A study of the genera of Botiinae and Cobitinae (Pisces, Ostariophysi, Cobitidae). Trav. Mus. Hist. Nat.
“Grigore Antipa”. 4: 343–379.
OLIVA O., CHITRAVADIVELU K. 1973. Morphometrical note on
the weather-fish, Misgurnus fossilis (Linnaeus, 1758) (Osteichthyes – Cobitidae). Vest. Cesk. Spol. Zool., 37: 257–281
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
miejskich sprzedawano suszone piskorze. Z powodu du˝ej
zawartoÊci t∏uszczu u˝ywano ich do oÊwietlania izb. Ryba
stanowi∏a wówczas knot i paliwo jednoczeÊnie. Piskorze stosowano te˝ jako ˝ywà przyn´t´ w po∏owach na w´dk´ ryb
drapie˝nych. W okresie drugiej po∏owy XX wieku nastàpi∏o
gwa∏towne zanikanie wielu populacji piskorza. Przyczyn´ takiego stanu rzeczy daje si´ ustaliç doÊç precyzyjnie i Jest nià
sta∏e obni˝anie si´ poziomu wód gruntowych na ca∏ej Nizinie Ârodkowoeuropejskiej, zwiàzane z coraz intensywniejszà
rolniczà i przemys∏owà eksploatacjà gruntów. Osuszanie terenów podmok∏ych pod uprawy bàdê zabudow´, cz´sto nieuzasadnione drenowanie bagien i zbiorników Êródpolnych,
regulacje rzek po∏àczone z likwidacjà bocznych r´kawów,
zakoli i starorzeczy – wszystko to prowadzi do zanikania naturalnych siedlisk piskorza i kurczenia si´ jego przestrzeni
˝yciowej. Dodatkowà przyczynà zanikania tego gatunku by∏
rozwój rolnictwa (stosowanie nawozów i Êrodków ochrony
roÊlin) i przemys∏u, który powoduje zanieczyszczenia i dewastacj´ naturalnych siedlisk piskorza.
247
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1145
248
OPALATENKO L. K. 1974. K morfobiologikoj charakteristike vjunovych (Cobitidae) Verchnevo Dniestra. Vest. Zool., 6.
PENCZAK T., ZALEWSKI M., SUSZYCKA E., MOLI¡SKI M. 1981.
Estimation of the density, biomass and growth rate of fish populations in two small lowland rivers. Ekol. pol., 29: 233–255.
PODUBSKY V. 1955. Střevní dýchání piskoŕe pruhovaného (Misgurnus fossilis L.), mřenky mramorované (Nemachilus barbatulus L.) a sekavce obecného (Cobitis taenia L.). Živoč. výroba, 28: 423–432.
PODUBSKI V., ŠTEDRONSKÝ E. 1954. Prispevek k biologii piskore
pruhovaneho (Misgurnus fossilis L.). Sb. CSAZV, 27: 333–336.
ROLIK H. REMBISZEWSKI J. M. 1987. Ryby i kràg∏ouste, (Pisces et
Cyclostomi). PWN, Warszawa, 314 pp. 240–242.
SAWADA Y. 1982. Phylogeny and zoogeography of the superfamily Cobitoidea (Cyprinoidei, Cypriniformes). Mem. Fac.
Fish. Hokkaido Univ., 28: 65–223.
WITKOWSKI A. 1984. Analiza ichthiofauny basenu Biebrzy. Acta
Univ. Wratisl., 646: 70–73.
ŽUKOV P. I. 1988. Spravocknik po ekologi presnovodnych ryb.
Miƒsk, Nauka i Technika 9: 240–249.
Alicja Boroƒ