docPeriodyzacja przygotowania sportowców
download 
Reklamacja Transkrypt
Periodyzacja przygotowania sportowców
Mariusz Ozimek Tadeusz Ambroży PERIODYZACJA PRZYGOTOWANIA SPORTOWCÓW Rozwiązania programowe na przykładzie lekkoatletycznego sprintu WSBPI „Apeiron” Kraków 2016 Recenzje: dr hab. Dariusz Mucha, prof. nadzw. AWF Kraków dr hab. Zbigniew Barabasz, prof. nadzw. Uniwersytet Rzeszowski © Copyright by Mariusz Ozimek, Tadeusz Ambroży Wydanie pierwsze Żadna część tej publikacji nie może być powielana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich. Ze względu na specyfikę tematyki opracowania, mieszczącej się w obrębie nauk o kulturze fizycznej, wydawnictwo zdecydowało się odstąpić od standardu zapisu odniesień do literatury w formie przypisów dolnych na rzecz systemu harwardzkiego Projekt okładki: AMSGrafix! Korekta: Ewelina Szczupak ISBN 978-83-64035-50-0 Spis treści: I. WSTĘP ..................................................................................... 5 II. MATERIAŁ I METODY BADAŃ ............................... 27 2.1. Materiał badań .......................................................... 27 2.1.2. Podmiot badań empirycznych – sylwetki wybitnych sportowców i trenerów lekkiej atletyki ........ 28 2.2. Metody i techniki badań........................................... 30 III. WYNIKI .............................................................................. 39 3.1. Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu .................... 39 3.1.1. Przygotowanie podstawowe......................................... 41 3.1.2. Przygotowanie na etapie wstępnego bazowego przygotowania............................................................. 59 3.1.3. Przygotowanie na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania ............................................ 73 3.1.4. Przygotowanie na etapie realizacji maksymalnych możliwości indywidualnych ........................................ 87 3.1.5. Etap utrzymania wysokiego mistrzostwa sportowego.................................................................. 91 3.2. Organizacyjne i metodyczne przesłanki racjonalnego systemu wieloletniego przygotowania sportowców ..................................... 94 IV. PODSUMOWANIE ........................................................... 109 V. WNIOSKI I WSKAZANIA PRAKTYCZNE ................. 121 VI. PIŚMIENNICTWO ........................................................... 125 VII. ANEKS ............................................................................... 163 STRESZCZENIE ...................................................................... 181 3 I. WSTĘP Nadrzędnym celem sportu kwalifikowanego powinno być nie tylko osiąganie możliwie najlepszych wyników na zawodach najwyższej rangi, ale i długotrwałe utrzymanie przez sportowców szczytu mistrzostwa, a także wysokiej sprawności, wyspecjalizowanej w kierunku uprawianej konkurencji w danej dyscyplinie sportu. Realizacja tego celu wymaga ciągłego doskonalenia teoretyczno-metodycznych podstaw wieloletniego przygotowania sportowców, zwłaszcza w skomplikowanych warunkach współzawodnictwa sportowego. W nowoczesnym świecie sport stanowi bowiem zjawisko masowe nie tylko z tego względu, iż czynne jego uprawianie jest udziałem szerokich rzesz społeczeństwa, ale również ze względu na powszechne zainteresowanie i zaangażowanie emocjonalne milionów ludzi. Dzięki wysiłkowi badaczy sportowych z wielu krajów świata [Matwiejew 1977, 1999, Dick 1980, Płatonow 19801997, Ważny 1981, Bułgakowa 1986, Sozański 1986, 1999, Filin 1987, Reddy i Henderson 1987, Sands i Aleksander 1987, Blanke 1989, Lychatz 1989, Bompa i Fox 1990, Czerwiński 1996, Ryguła i Wyderka 1993, Sachanowski 1997, Raczek 1989, 1991, Bompa 1999, Costill 1999, Cross 1999, Naglak 1999, Yan 1999, Ryguła 2000, 2004, Ważny 2000, Eseryel 2002, Hoffman 2002, Wołkow 2002, Krueger 2003, Lames i wsp. 2003] udało się zgromadzić znaczną wiedzę na temat wieloletniego przygotowania sportowców, uogólnienie której można znaleźć w obszernych pracach Płatonowa [1997, 2004], Bompy [1999], Matwiejewa [1999] a także w pracach innych wybitnych specjalistów. 5 Zaktywizowanie badań w tamtych latach i stały postęp w zakresie teorii i praktyki sportu ukierunkowano na ulepszenie systemu wieloletniego przygotowania sportowców wysokiej klasy. Jest to zasługa wielu naukowców i specjalistów, którzy za sprawą prowadzonych przez siebie badań naukowych uczynili bardzo wiele dla optymalizacji tego systemu. Literatura uwzględniona w niniejszej pracy dowodzi ogromnego dorobku naukowego w stosunkowo młodej dziedzinie, jaką jest kultura fizyczna i sport. Zasób teorii sportu w minionym dziesięcioleciu wzbogacony został ponadto o dużą ilość publikacji z zakresu optymalizacji treningu sportowego i jego uwarunkowań, metod kierowania w procesie optymalizacji, narzędzi analizy systemowej i elementów sterowania w treningu sportowym, wprowadzając modele cybernetyczne, matematyczne czy też modele biomechaniczne [Ryguła i Wyderka 1993, Ryguła 2000, 2004]. Oddając należne zasługi zgromadzonej wiedzy, nie można pominąć znaczących istniejących rezerw, niezbędnych do rozpoczęcia współczesnych przemian na etapie rozwoju sportu. Przemiany te oraz wpływ czteroletnich cykli olimpijskich na doskonalenie wieloletniego systemu przygotowania sportowców wysokiej klasy wymagają dalszych badań w tym kierunku. Podstawą prawidłowo realizowanego procesu treningowego jest takie oddziaływanie na organizm zawodnika, którego efektem powinien być równomierny rozwój cech i dyspozycji stanowiących podstawę pod przyszłą specjalizację. Prawidłowe założenia szkoleniowe, poza potrzebami specjalizacji, muszą być podporządkowane prawom rozwoju biologicznego zawodnika, jako że większość czasu potrzebnego na realizację procesu treningowego dotyczy dzieci i młodzieży. Biorąc pod uwagę przedstawione argumenty, początkowy i centralny etap 6 treningu przebiegający w latach intensywnego naturalnego rozwoju winien być ukierunkowany na rozbudowę potencjału sprawnościowego oraz nabywanie różnorakich umiejętności ruchowych. Efektywność w szkoleniu sportowym gwarantuje też odpowiedni sposób zarządzania treningiem. Nowoczesny proces zarządzania wpisujący się w przemyślane kierowanie procesem szkolenia sportowego to zespół funkcji dotyczących planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania, które prowadzą do osiągnięcia optymalnego wyniku sportowego. Można też powiedzieć, że zarządzanie treningiem to takie wykorzystanie istniejących mocy (sposobów i środków treningowych oraz możliwości zawodnika), które służy osiąganiu wytyczonych celów [Ambroży i Korzeniowski 2013]. Planowanie polega na wyznaczaniu ściśle określonego celu szkolenia sportowego na podstawie prognozy, z uwzględnieniem możliwości zawodników poddawanych treningowi i warunków jego realizacji. Dzięki teorii planowania można określić zadania i zasady budowy cykli oraz okresów treningowych w celu osiągnięcia optymalnego poziomu rozwoju cech istotnych z punktu widzenia osiąganych wyników [Sozański 1999]. Prognozowanie w sporcie to przewidywanie przyszłych zdarzeń na podstawie wcześniej rozpoznanych wydarzeń bieżących i historycznych (np. rozwój zawodnika, dyscypliny i wyniku sportowego). Plan treningu powinien opierać się na wynikach kontroli trenerskiej realizowanej za pomocą testów lub obserwacji prowadzonych podczas zawodów. Winien także uwzględniać rozwój wszystkich parametrów treningowych, wymogi kalendarza imprez i dostęp do materialnych środków treningowych. W odczycie plan powinna 7 charakteryzować prostota i elastyczność, stwarzająca możliwość modyfikacji. Prakseologia planowania sportowego obejmuje: prognozowanie (cel – wizja stanu przyszłego, określenie własnych możliwości i potrzeb, cel – realny), programowanie (kalendarz zawodów, cele pośrednie, struktura treningu, system kontroli, globalne wielkości obciążeń, zabezpieczenie materialne i organizacyjne szkolenia), planowanie właściwe (cele szczegółowe, metody, formy, środki), realizację (kontrola procesu treningowego i efektów potreningowych), wynik sportowy określający stopień osiągnięcia celu, analizę przebiegu i efektywności procesu szkolenia sportowego, wnioskowanie i wdrażanie wyników analizy [Ambroży 2016]. Organizowanie jest to element periodyzacji szkolenia sportowego. Służy ustaleniu niezbędnego zakresu pracy treningowej, którego wykonanie jest warunkiem realizacji następnych celów, przydziału zadań i czynności dla trenerów, wdrażania postanowień pokontrolnych służących utrzymania lub zwiększenia poziomu efektywności szkolenia. Dzięki procesom organizowania nawiązuje się współpraca, wprowadzony zostaje też pewien ład. Organizowanie jest to takie działanie, w którym – poprzez właściwe gospodarowanie ludźmi i środkami treningowymi – osiąga się maksymalnie efektywną realizację wytyczonych celów. Motywowanie w szkoleniu sportowym, stanowiące zachętę do wydajnej pracy, dotyczy zarówno szkoleniowców jak i zawodników. Polega ono na takim 8 wykorzystywaniu mechanizmów motywacji, które zapewni zaangażowanie na rzecz sukcesu końcowego, zachęci do podnoszenia kwalifikacji i przyniesie satysfakcję z pracy. Motywowanie sprowadza się do wpływania na postawy i zachowania zawodnika za pośrednictwem określonych bodźców [Ambroży 2016]. Kontrola pracy treningowej jest to zespół działań służących ocenie bieżącego stanu organizmu zawodnika oraz jego reakcji na stosowane bodźce treningowe. Wyróżnić można cztery rodzaje działań kontrolnych (ryc. 1): 1. Kontrola trenerska lub metodyczna obejmująca testowanie sprawności ogólnej i specjalnej, obserwację walki sportowej, analizę obciążeń treningowych, 2. Kontrola lekarska obejmująca badania okresowe lub okolicznościowe, 3. Kontrola psychologiczna, w zakres której wchodzą testy, wywiady, rozmowy, 4. Samokontrola, prowadzona przez zawodnika codziennie w formie dzienniczka [Ambroży 2007]. W zależności od tego jak długi okres ma zostać objęty kontrolą, wyróżnia się trzy stany gotowości: trwały – optymalna forma sportowa, niedotrenowanie, przetrenowanie, reakcja na obciążenia, bieżący – przyrost cechy lub zmęczenie treningiem, które zmienia się pod wpływem jednostki treningowej lub mikrocyklu, operacyjny – reakcja na konkretne ćwiczenie lub zestaw ćwiczeń. 9 Ryc. 1. Zakres i rodzaje kontroli pracy treningowej [Ambroży 2007] Podczas prowadzenia szkolenia sportowego trener pełni rolę kierownika w zakresie organizacji i realizacji procesu szkolenia sportowego. Dla efektywnej realizacji wymienionych zadań niezbędne jest prowadzenie działań kontrolnych (ryc.2). 10 Ryc. 2. Rodzaje kontroli trenerskiej Miarą efektywności pracy trenera są wyniki osiągane przez zawodników, których prowadzi. To właśnie one stanowią podstawę kontroli jego działań. Postulaty pokontrolne realizowane są poprzez proces selekcji sportowej. Selekcja sportowa jest procesem warunkującym przebieg i sposób realizacji zadań podczas wieloletniego szkolenia sportowców. Celem selekcji jest także kwalifikowanie wybranych osobników do kolejnych etapów treningu sportowego. Jest to postępowanie ciągłe, dynamiczne i kierowane. Wiąże się ono nierozerwalnie z procesem szkolenia, przebiegiem i rezultatem walki sportowej [Ambroży 2016]. W wymiarze czasowym trening charakteryzuje się podziałem na etapy, cykle, okresy i jednostki treningowe. 11 Wyróżnia się trzy zasadnicze etapy szkolenia (tab. 1): wszechstronny (ogólnorozwojowy), ukierunkowany i specjalistyczny (mistrzowski). Tabela 1. Etapy szkolenia sportowego Wszechstronny Etap nastawiony na ogólnorozwojowe kształtowanie dyspozycji motorycznych zawodnika. Sposób prowadzenia szkolenia podporządkowany jest kryteriom rozwoju biologicznego Czas trwania jest uzależniony od dyscypliny sportowej i trwa od 2 do 6 lat Etapy szkolenia sportowego Ukierunkowany Rozwijanie poziomu sprawności fizycznej ukierunkowanego na specjalizację techniki sportowej oraz podstaw taktyki walki sportowej Do osiągnięcia I klasy sportowej Specjalistyczny Podtrzymanie, rozwijanie i wykorzystywanie wypracowanego poziomu mistrzostwa sportowego Do zakończenia kariery Proporcje środków treningowych: Ogólne – 80% Specjalne – 20% Ogólne – 50% Specjalne – 50% Ogólne – 20% Specjalne – 80% Klasyczny cykl szkoleniowy zawodnika (tab.2) obejmuje kompleks działań organizacyjnych, opracowań i zadań treningowych prowadzących do budowania formy sportowej, jej stabilizacji i wykorzystania a także niezbędnej regeneracji. Roczny trening można zatem podzielić na długie (makrocykle), średnie (mezocykle) oraz krótkie (mikrocykle) cykle treningowe. Makrocykle, najczęściej roczne, dzielą się na trzy okresy: okres przygotowawczy (budowanie formy sportowej), okres startowy (stabilizacja i wykorzystanie formy), okres przejściowy (częściowe, kontrolowane obniżenie formy). W celu optymalizacji formy sportowej konieczna jest progresja obciążeń trenin12 gowych, jednak objętość i intensywność muszą zmieniać się falowo. Tabela 2. Struktura czasowa treningu [Ambroży 2016] CYKLE Makrocykl (długość zależna od etapu, poziomu sportowego zawodnika oraz kalendarza imprez) Wieloletnie Roczny Półroczny Przygotowawczy (4-6 miesięcy, 4 mezocykle) Wprowadzający, bazowy, kontrolnoprzygotowawczy, przedstartowy Odtwarzające, wprowadzające, budujące, intensyfikujące, uderzeniowe, kontrastowe Okresy Startowy (3-7 miesięcy, wymiennie 2 mezocykle) Przejściowy (1 miesiąc lub brak) Mezocykle Startowy, regenerujący - Mikrocykle Przedstartowe, doprowadzające, startowe, odnawiające Czynny wypoczynek, roztrenowanie Jednostki treningowe Nauczająca, doskonaląca, utrwalająca, kontrolna, podtrzymująca, kształtująca Periodyzacja treningu zawodników wysokiej klasy zależna jest w głównej mierze od kalendarza startów. Podział czasowy treningu wiąże się z powtarzalnym systemem blokowym, którego konstrukcja oparta jest na trzech fazach akumulacji i intensyfikacji, transformacji (przekształcania) oraz regeneracji organizmu zawodnika (tab. 3). Akumulacja oznacza przygotowanie zawodnika do znoszenia znacznych obciążeń treningowych. Zadaniem tej fazy jest pełna odbudowa możliwości funkcjonalnych organizmu, wyczerpanych przez wcześniejsze starty oraz obniżonych w fazie regeneracji. Podczas treningu dominują 13 głównie obciążenia o dużej objętości, przy czym cechuje je niska lub średnia intensywność treningowa (ćwiczenia o charakterze aerobowym). Faza intensyfikacji charakteryzuje się przewagą obciążeń o dużej intensywności, jednak jej zwyżka następuje stopniowo, wraz ze zmniejszaniem objętości (trening anaerobowy). Podczas dozowania obciążeń treningowych najistotniejsze jest zachowanie odpowiednich proporcji między intensywnością a objętością ćwiczeń i ich harmonijna regulacja. W tym czasie rekomenduje się realizację dwóch jednostek treningowych odzwierciedlających warunki i intensywność na poziomie startowym. Podczas tej fazy można wprowadzać starty w zawodach niższej rangi. Należy jednak zwrócić uwagę, aby nie były one nadmiernie obciążające dla organizmu sportowca, gdyż może mieć to negatywny wpływ na dalszą pracę treningową. W fazie intensyfikacji niezmiernie ważną rolę odgrywa też odnowa biologiczna. Transformacja to przekształcanie pracy wykonanej podczas akumulacji i intensyfikacji na formę startową. Najważniejszym celem tej fazy jest wypracowanie u zawodnika optymalnej gotowości startowej. Intensywność wykonywanych ćwiczeń będzie tutaj submaksymalna lub maksymalna. Mniejsza będzie natomiast ich objętość. Po zakończeniu tego etapu następuje start w zawodach głównych. Regeneracja to jedna z najtrudniejszych i najbardziej wymagających części struktury blokowej. Realizowany na tym etapie trening cechuje znacznie mniejsze obciążenie niż ma to miejsce we wcześniejszych fazach. Powinien on spełniać jednocześnie dwie funkcje. Są to: regeneracja po wysiłkach startowych oraz podtrzymywanie wypracowanego poziomu sprawności [Ambroży i wsp. 2016]. 14 Tabela 3. Trening blokowy – mistrzowski Akumulacja (1-2 tygodnie) Intensyfikacja (1-4 tygodnie) TRENING BLOKOWY Transformacja (2 tygodnie) i start w zawodach Regeneracja (1 tydzień) Strukturę wieloletniego przygotowania sportowców warunkuje głównie ich płeć, specjalizacja a także indywidualne właściwości wytwarzania się długotrwałej adaptacji oraz specyfika przygotowania [Ulatowski 1981, 1992, Ważny 1981, Żarek 1984, Płatonow 1986, Bompa i Fox 1990, Naglak 1991, 1999, Raczek 1991, Czerwiński 1996, Sozański 1993, 1999, Bompa 1999, Cross 1999, Naglak 2001, Krueger 2003]. Nie umniejszając znaczenia czynnika indywidualizacji, warto jednak zwrócić uwagę, że za początkowy punkt orientacyjny, niezbędny z punktu widzenia racjonalnego budowania wieloletniego przygotowania sportowców, obiera się wiek rozpoczęcia zajęć i osiągnięcia najlepszych rezultatów, który jest typowy dla specjalizacji i płci zawodnika. Niemniej istotny jest czas przygotowań poprzedzających osiągnięcie najwyższego poziomu mistrzostwa i etap jego utrzymania [Raczek 1991, Sozański i Zaporożanow 1993, Sachnowski 1997]. Najlepszy wiek dla rozpoczęcia zajęć sportowych zawsze był i jest przedmiotem zainteresowania nie tylko specjalistów, ale również amatorów, zwłaszcza rodziców początkujących sportowców i tych, którzy niedawno przeszli przez etap wyboru odpowiedniej dyscypliny sportowej dla swojego dziecka. Najodpowiedniejszy dla rozpoczęcia zajęć wiek próbowali wyznaczać liczni specjaliści [Ważny i wsp. 1972, Bułgakowa 1978, 1986, Naglak 1979, Ulatowski 1981, Sozański 1986]. Miało to miejsce zwłaszcza w latach 70. i 80. XX wieku i wiązało się 15 z brakiem wystarczającej wiedzy na temat omawianego zagadnienia, gwałtowną intensyfikacją procesu przygotowania sportowców w tamtych czasach oraz z szeroko rozpowszechnionym przyspieszaniem przygotowania młodych sportowców. Wśród głównych wniosków znalazł się poparty mocną argumentacją i nadal utrzymujący się pogląd, iż optymalny dla rozpoczęcia zajęć sportowych jest wiek rozpoczęcia zajęć typowy dla jego najwybitniejszych przedstawicieli [Sachnowski 1990]. Wspomniany pogląd jest trudny do obalenia, ponieważ miarą są tutaj konkretne wyniki osiągnięć sportowców. Podobnie jest w przypadku innych głównych punktów orientacyjnych dla kształtowania oceny wieloletniego przygotowania sportowców. Obalone zostały natomiast wcześniej rozpowszechnione prymitywne koncepcje, zakładające celowość wcześniejszego rozpoczęcia zajęć. Powszechne jest również autorytatywne stwierdzenie, iż lepiej jest nieco spóźnić się z zaangażowaniem dziecka w zajęcia sportowe, niż zacząć za wcześnie [Czajkowski 1988]. Koncepcję tę potwierdzają m.in. badania przeprowadzone przez Sozańskiego [1993]. Wynika z nich, że najlepszy wiek do rozpoczęcia treningów w dyscyplinach olimpijskich w większości przypadków to 10–11 lat życia, w lekkiej atletyce 11–12 lat, w boksie i kolarstwie 12–13 lat, w podnoszeniu ciężarów oraz strzelaniu 13–14 lat. Wcześniej natomiast, bo w wieku 7–9 lat, trening – wg tego autora – powinno się rozpocząć w takich dyscyplinach sportu jak: pływanie, łyżwiarstwo figurowe, gimnastyka, akrobatyka, narciarstwo zjazdowe. Wyniki badań Januszewskiego i Żarka [1995], podkreślają z kolei zróżnicowany wiek rozpoczęcia zajęć, w zależności od specjalizacji. Pokazują, że o ile w pływaniu właściwy wiek rozpoczęcia zajęć to 7–8 lat, o tyle już w innych dyscyplinach wymagających wytrzymałości wynosi on 16 około 12 lat. Charakterystyczna jest zmiana w podejściu do wieku rozpoczęcia nauki pływania. Jeszcze dwadzieścia – trzydzieści lat temu powszechny był pogląd, iż „pływanie to sport tylko dla nastolatków” (w 1977 roku wydawnictwo „Kultura Fizyczna i Sport” wydało monografię o tej samej nazwie) oraz inny pogląd, że trening należy zacząć w jak najmłodszym wieku. Podobne zdanie w pewnym stopniu było umacniane w niektórych państwach, w tym w USA i w Australii, poprzez angażowanie w zajęcia dzieci w wieku 5–6 lat. Jednak badania przeprowadzone przez Bułgakową [1986] wyraźnie dowodzą, że wczesne rozpoczęcie przygotowań nie gwarantuje osiągania przez sportowców najwyższego poziomu mistrzostwa. Wnioski te potwierdzają wyniki badań Timakowej [1985] i Sachnowskiego [1997]. Omówione zagadnienie nie dotyczy wyłącznie pływania. Bauer [2001] zwrócił ponadto uwagę na występowanie uzasadnionych psychologicznie i biologicznie granic wieku odpowiedniego do rozpoczęcia zajęć sportowych. Zwrócił także uwagę na fakt, że wczesne rozpoczęcie przygotowania sportowego nie ułatwia zdobycia szczytów mistrzostwa i nie gwarantuje stabilności jego poziomu. Względnie wczesne rozpoczęcie zajęć ma sens wyłącznie w przypadku zajęć sportowych o charakterze „oszczędzającym”, zabawowym i nasyconym emocjonalnie [Płatonow i Sachnowski 2000]. Mając na uwadze posiadaną wiedzę na temat wieku optymalnego do rozpoczęcia zajęć sportowych różnego typu, należy zauważyć, że dla opracowania racjonalnej strategii wieloletniego przygotowania sportowego niezbędna jest konkretna informacja o tym, czy w ostatnich latach zaobserwowano podwyższenie wieku rozpoczęcia zajęć sportowych. 17 Oprócz kwestii związanej z wiekiem rozpoczęcia zajęć, uwagę specjalistów skupiał na sobie również wiek, w którym osiąga się najlepsze wyniki. Od połowy lat 60. XX wieku oraz na początku wieku XXI zagadnienie to było badane z perspektywy różnych rodzajów i dyscyplin sportowych [Weiss 1974, Czudinow i Chordin 1978, Ważny i Sozański 1980, Siris i wsp. 1983, Tumanian 1984, Bułgakowa 1986, Jagiełło 1991, Iskra i wsp. 2003, Płatonow 2004]. Najbardziej znaczącym rezultatem owych badań było obalenie istniejących przez lata i mocno zakorzenionych wśród amatorów poglądów dotyczących „odmładzania” sportowców, którzy osiągają najlepsze wyniki. Jeszcze w roku 1978 Czudinow dowiódł, że w pierwszych osiemdziesięciu latach rozwoju współczesnego sportu olimpijskiego wiek mistrzów olimpijskich i medalistów, bez względu na akcelerację, absolutnie się nie obniżył. Ostatnie ćwierćwiecze charakteryzowało się „dorastaniem” sportowców osiągających najlepsze wyniki. Szustin [2001] stwierdził fakt „dorośnięcia” w ostatnich dwóch dekadach zwycięzców największych zawodów lekkoatletycznych. Polegało to na przesunięciu w górę granicy wieku zwycięzców największych zawodów lekkoatletycznych średnio o 2–3 lata. Podobne „dorośnięcie” najlepszych pływaków zaobserwowali Sachnowski [1997] oraz Bułgakowa i Sachnowski [2000]. Iskra i wsp. [2003] analizując co prawda dłuższy odcinek czasowy – 75 lat oraz badając wiek lekkoatletów – miotaczy w latach 1928-20031, porównując lata 1928 i 1948 we wszystkich czterech konkurencjach „rzutnych” (oprócz rzutu młotem), zauważył tendencję wzrostową wieku. W porównaniu z rokiem 1968 tendencję tę zaobserwowano we wszystkich dyscyplinach. 1 ten przedział czasowy został podzielony na 4 okresy: 3 dwudziestoletnie i 1 piętnastoletni 18 Zgodnie z danymi tych autorów, w latach 1988 – 2003, w trzech z czterech konkurencji nastąpiło wydłużenie wieku, w którym osiąga się najlepsze rezultaty. Jak podaje Bułgakowa i Sachnowski [2000], do połowy lat 80. XX stulecia wiek 10 najlepszych sportowców stanowił średnio (podsumowując wyniki z całego roku) 17–18 lat u kobiet oraz 19–20 lat u mężczyzn. Z kolei w roku 1994 wyniósł odpowiednio 19,4 2,9 oraz 22,2 2,6 lat zaś w roku 2000 osiągnął odpowiednio 21,8 4,3 i 23,0 3,1 lata. Powołując się na dane przytoczone przez Bauera [2001] średni wiek olimpijskiej reprezentacji Rosji na Igrzyskach Olimpijskich 2000 wzrósł, w porównaniu do 1996 roku, o 1,3 lat, tj. prawie o półtora roku w ciągu jednego cyklu olimpijskiego. Zauważalna jest niewystarczająca wiedza na temat znaczącego dla teorii i praktyki sportowej „dorośnięcia” sportu, w którym zawodnik osiąga najlepsze rezultaty. Wciąż nie można jednoznacznie określić czy tendencja wzrostowa się już wyczerpała, czy jednak jeszcze nie. Wyjaśnienie tej kwestii jest konieczne dla uzasadnienia współczesnej racjonalnej strategii wieloletniej drogi sportowej oraz prognozowania dalszych zmian strategii wieloletniego przygotowania sportowców wysokiej klasy. Istnieje ogólne przekonanie, że dyscyplina w której osiągane są najlepsze wyniki podatna jest na wpływy komercjalizacji i profesjonalizacji. Może również ulegać przemianom w wyniku zmian regulaminu zawodów [Sachnowski 1997], jednak mimo to celowe jest prowadzenie dalszych systematycznych i szczegółowych badań tego procesu. Jeszcze w 1975 roku Chomienkow zauważył, że „dalsze badanie granic wiekowych, w których osiągane są najlepsze rezultaty, stanowi jeden z głównych czynników doskonalenia organizacyjno-metodycznych podstaw rozwoju 19 systemu selekcji i przygotowania rezerwy sportowej”. Zgadzając się z tym twierdzeniem można założyć, że znaczenie odpowiedniej analizy ma szerszy zakres. Wydłużenie wieku, w którym osiąga się najlepsze rezultaty ma ścisły związek ze zwiększeniem okresu trwania wcześniejszego przygotowania. To z kolei wiąże się z bardziej planowym kształtowaniem najwyższego poziomu mistrzostwa. Dynamikę tego procesu z punktu widzenia różnych rodzajów i dyscyplin sportowych, zwłaszcza tych, które charakteryzują się dokładnym rejestrowaniem wyników, badali liczni naukowcy. Jako przykład można przytoczyć badania w zakresie lekkiej atletyki Ważnego [1973], Tabacznika [1980], a także Sirisa i wsp. [1973], w których zawarta została pożyteczna informacja dotycząca kształtowania mistrzostwa w rozmaitych dyscyplinach sportowych. Na uwagę zasługują także badania Harsanyi i Martina [1985], które dowiodły, że lekkoatleci różnych specjalizacji na drodze do rekordów życiowych w określonym wieku osiągają ogólnie bardzo wysoki poziom mistrzostwa w stosunku do swoich maksymalnych rezultatów. Podobne badania zostały przeprowadzone przez Wańkowa [1978]. Jak dowodzi Matwiejew [1999], w odniesieniu do dyscyplin sportowych, w których istnieją konkretnie zarysowane kryteria oceny rezultatów sportowych, tor wieloletniej dynamiki wyników sportowych może zostać wystarczająco obiektywnie opisany za pomocą krzywej typu parabolicznego. Odpowiednio mogą też zostać dobrane równania matematyczne, pozwalające obliczyć w przybliżeniu wielkość rocznych zmian wyników sportowych w zależności od stażu treningowego. Matwiejew zauważył również, że wieloletnia dynamika rezultatów sportowych na równi z ogólną tendencją zmniejszania się tempa ich 20 wzrostu, przy zwiększeniu stażu treningowego, charakteryzuje się indywidualnymi wariancjami przy obecności dwóch podstawowych odpowiednich wariantów względnie równomiernego i skokowego przebiegu zmniejszania się wzrostu rezultatów. Jedną z możliwych przyczyn skokowej dynamiki zmniejszania się wzrostu rezultatów Matwiejew [1999] hipotetycznie powiązał z istnieniem dwuletnich (przeważnie u kobiet) oraz trzyletnich (przeważnie u mężczyzn) makrobiorytmów, na które bardziej wrażliwa jest pewna część sportowców. Inną i zupełnie prawdopodobną przyczyną, zdaniem autora, jest szeroka skala wariancji obciążeń treningowych i rywalizacyjnych w makrocyklach przygotowania sportowców. Nie wyklucza on jednak, że zbyt gwałtowny wzrost rezultatów na danym etapie uzasadniony jest intensyfikacją przygotowań sportowców, za co trzeba „płacić” czasowym obniżeniem natężenia i efektywności działalności sportowej. Matwiejew wskazuje też na fakt, że przy pierwszym i drugim wariancie wieloletniej dynamiki rezultatów sportowych, w 8–10 roku docelowego przygotowania sportowców, zazwyczaj obserwowana jest skrajna minimalizacja wzrostu rezultatów, ich stabilizacja, bądź też spadek. Wspomniany autor podkreśla przy tym, że „tendencje etapowe wieloletniej dynamiki rezultatów sportowych nie są trwałe ani w płaszczyźnie historycznej ani w przejawach indywidualnych". Zwraca również uwagę na zależność dynamiki rezultatów nie tylko od systemu przygotowania sportowców, ale także od „szeregu innych czynników, w tym permanentnych, zmieniających się czasem pod wieloma względami”. Podkreśla też znaczenie wpływu skutków tempa dojrzewania fizycznego sportowców oraz „krytycznych” okresów jego rozwoju na dynamikę osiągnięć w poszczególnych latach. Matwiejew zwraca uwagę na kwestię 21 celowości traktowania tych aspektów wyłącznie jako przybliżonej, uogólnionej charakterystyki danych okresów, które są niezbędne dla dokonania postępu w przygotowaniu i mistrzostwie. Solidaryzujący się z nim Płatonow [1997, 2004] oraz Sozański [2003], również podkreślali niewystarczalność orientacji tylko na przybliżone charakterystyki kształtowania się mistrzostwa sportowców oraz konieczność ustalenia dla każdego indywidualnych i adekwatnych wariantów. Celowość indywidualizacji procesu kształtowania mistrzostwa sportowego podkreśla Timakowa [1998], która stwierdziła, iż „każdy utalentowany sportowiec zdobywa swój szczyt na własnej drodze, która dla jednych jest prosta i krótka, a dla innych długa i kręta”. Balsewicz [2002] zakłada, że uzasadnienie indywidualnej strategii wieloletniego przygotowania sportowców stanowi jedną z głównych podstaw dalszego rozwoju sportu, w którym osiągane są najlepsze wyniki. Nie poddając w wątpliwość teoretycznej i praktycznej wartości słusznego ukierunkowania na uzasadnioną indywidualizację kształtowania mistrzostwa sportowców, należy mimo wszystko pamiętać o tym, iż nie ma pełnej zgody w kwestii uzasadnionych granic odpowiedniej indywidualizacji i stosowania najbardziej rozpowszechnionych modeli kształtowania mistrzostwa na najwyższym poziomie. Typowe warianty kształtowania mistrzostwa na najwyższym poziomie omawiają w swoich pracach Płatonow [1997, 2004] oraz Sachnowski [1997]. Z przeprowadzonej przez nich analizy na przykładzie pływania wynika, że dla niemal 2/3 najlepszych sportowców charakterystyczne jest kształtowanie się mistrzostwa i osiąganie jego szczytu w określonym wieku oraz w wyniku przygotowania o średniej długotrwałości. Z kolei dla niemal 1/3 sportowców typowe jest przyspieszone bądź spowolnione 22 kształtowanie się mistrzostwa z wcześniejszym lub późniejszym osiąganiem najlepszych wyników, do czego dochodzi w ostatecznym bilansie po okresie krótszych lub dłuższych treningów. Analiza tej istotnej kwestii tylko na przykładzie pływania wydaje się być niewystarczająca. Wyjaśnienia wymaga także zagadnienie, w jaki sposób planowe zdobywanie szczytów mistrzostwa łączy się z jego wzrastającą indywidualizacją. Należy zgodzić się z Wołkowem i Filinem [1983], zdaniem których każdy następny etap wzrostu poziomu mistrzostwa sportowców wymaga weryfikacji poglądu na sprzyjającą dynamikę jego kształtowania, celem pogłębienia posiadanej już wiedzy. Znajomość sprzyjającej dynamiki kształtowania się mistrzostwa sportowców jest punktem wyjścia nie tylko do kształtowania wieloletniego przygotowania, ale również oceny jej perspektywiczności. Zbadania wymaga także stosunek przodujących specjalistów do zróżnicowanego tempa doskonalenia sportowego. Timakowa [1998] nie uważa za optymalne zarówno niskie, jak i bardzo wysokie tempa doskonalenia się młodych sportowców. Z kolei Bułgakowa [1986] nie konkretyzując co prawda etapu wieloletniego przygotowania sportowców twierdzi, „że właśnie szybkie tempo wzrostu poziomu mistrzostwa odróżnia najlepszych sportowców od dobrych”. Zbliżony pogląd wyraża Ważny [1978] wnioskując, „że najpełniejszy obraz potencjalnych rezultatów sportowca w przyszłości można stworzyć, śledząc, jak szybko robi on postępy”. Uwzględniając rzeczywiste zwiększenie czasu przygotowania poprzedzającego osiągnięcie przez sportowca najwyższego poziomu mistrzostwa, na aktualności nie traci pozycja Timakowej [1998], która dynamikę kształtowania mistrzostwa młodych sportowców rozpatrywała nie tylko 23 z uwzględnieniem cech typowych dla ich przygotowania, ale również tempa dojrzewania biologicznego. Na równi z okresem przygotowania poprzedzającym osiąganie przez sportowców najlepszych wyników, w ostatnich latach nastąpiło wydłużenie się czasu utrzymywania przez nich najwyższego poziomu mistrzostwa. Zdaniem Płatonowa [1997] i Szustina [2001] wzrosła liczba sportowców, którzy odnieśli sukces dwa i więcej razy na igrzyskach olimpijskich. Szustin zauważył przy tym, że sami sportowcy tłumaczą wydłużenie czasu trwania kariery sportowej i wieku, w którym osiągają najlepsze wyniki, intensyfikacją bodźców materialnych oraz zwiększeniem możliwości finansowych. Czynniki te wpływają nie tylko na motywację, ale również na jakość przygotowania. Udokumentowano, że długotrwałe utrzymanie mistrzostwa dotyczy w większym stopniu dyscyplin sportowych charakteryzujących się wieloczynnikową strukturą zawodów i przygotowania oraz tych, w których duże znaczenie przywiązuje się do dojrzałości taktycznej i doświadczenia w zawodach. Potwierdza to wiele przykładów długotrwałości osiągania wysokich rezultatów przez wybitnych sportowców w grach sportowych, kategoriach indywidualnych oraz zespołowych. Wskazuje się również na bardziej długotrwałe utrzymanie szczytów mistrzostwa przez mężczyzn niż przez kobiety. Jednocześnie odnotowuje się coraz częstsze przypadki bardzo długiego utrzymywania szczytów mistrzostwa nie tylko we wspomnianych dyscyplinach, lecz również w dyscyplinach szybkościowo-siłowych, lekkiej atletyce, kolarstwie czy pływaniu. Zaobserwowano też mniej znaczącą tendencję spadkową w zacieraniu się uwarunkowanych płcią różnic dotyczących utrzymywania się szczytów mistrzostwa [Sachnowski 1997]. Istniejącą sprzeczność pogłębia fakt, że dostępna literatura zawiera 24 charakterystyki ilościowe na przykładach wybranych dyscyplin sportowych, oparte przeważnie na uogólnionych charakterystykach dotyczących czasu utrzymania mistrzostwa, które nie uwzględniają analizy ich możliwej wariancji. O konieczności szczegółowej analizy tego zjawiska świadczy to, iż nawet w prestiżowych czasopismach publikujących prace znakomitych autorów pojawiają się dyskusyjne artykuły. Przykładowo Łubyszewa [2002] odnotowuje krótkotrwałość kariery sportowej kobiet, opierając to stwierdzenie prawdopodobnie na badaniach socjologicznych niezbyt wysoko wykwalifikowanych zawodniczek, w związku z czym powyższe wnioski nie mogą być rozpatrywane jako uniwersalna reguła. Sachnowski [2002] z kolei pisze o gwałtownym „odmłodzeniu” sportu na początku nowego wieku, odnosząc się do sportu w ogóle, a także do poszczególnych dyscyplin sportowych oraz do czasu trwania kariery sportowej. Cel pracy Celem pracy jest określenie teoretycznych, organizacyjnych i metodycznych przesłanek planowania wieloletnich przygotowań lekkoatletów – sprinterów, z uwzględnieniem dotychczasowego stanu wiedzy i doświadczeń praktyki sportowej w tej dyscyplinie sportu. Pytania badawcze 1. Jakie działania i propozycje rozwiązań programowych w lekkoatletycznych biegach krótkich należy prowadzić w celu budowy i doskonalenia procesu wieloletniego przygotowania sportowców? 25 2. Jakie przedsięwzięcia organizacyjne i metodyczne mogłyby sprzyjać doskonaleniu racjonalnego systemu wieloletniego przygotowania sportowców? Hipoteza badawcza W przebiegu kariery sportowej postęp wyników lub ich stabilizacja często jest efektem poszukiwania rezerw u zawodników w powiązaniu z metodyką budowania oraz prowadzenia treningu i walki sportowej lub też z czynnikami pozatreningowymi i pozarywalizacyjnymi. Możliwa będzie rewizja poglądu, iż rezerwy zawodników nie są warunkowane jedynie dalszym wzrostem poziomu obciążeń w strukturze rzeczowej treningu. 26 II. MATERIAŁ I METODY BADAŃ 2.1. Materiał badań Materiał badawczy wykorzystany w niniejszej pracy stanowiły dokumenty i wytwory łącznie (Grabowski 1996, Sozański 1996, Morawski 2000, Ryguła 2004): Pisane – publikacje, prace teoretyczne i metodyczne na temat różnych aspektów przygotowania sportowców; prace o charakterze ogólnym dotyczące sportu olimpijskiego i zawodowego, a także odnoszące się do teorii i metodyki przygotowania sportowców w lekkiej atletyce, dyscypliny chara kteryzującej się mnogością konkurencji i największą liczbą zdobywanych medali na najważniejszych imprezach sportowych; literatura odnosząca się do pokrewnych dziedzin naukowych, w tym prace dotyczące medycyny sportowej, fizjologii, psycho logii i socjologii sportu, co sprzyjało wszechstronnej analizie ich rezultatów, a także określeniu sfery ich zastosowania. Szczególną uwagę poświęcono obszernym publikacjom bezpośrednio dotyczących przedmiotu badań, przy czym były to prace z różnych lat, co pozwoliło prześledzić proces odnawiania wiedzy, określić współczesne aspekty wieloletniego przygotowania sportowców oraz ukształtować pogląd dotyczący możliwych kierunków jego zmian w przyszłości. Elektroniczne – doniesienia, zestawienia internetowe, oficjalne strony federacji narodowych, 27 związków sportowych i rozgrywanych imprez sportowych, oficjalne strony statystyczne. Cyfrowe – opracowania i wszelkie zestawienia liczbowe, statystyczne, wydawnictwa w formie opracowań drukowanych, zwartych. 2.1.2. Podmiot badań empirycznych – sylwetki wybitnych sportowców i trenerów lekkiej atletyki A. Obserwacje przeprowadzono na grupie 16 wybitnych lekkoatletach oraz pięciu trenerach, których zawodnicy osiągali miejsca medalowe lub finałowe na najważniejszych imprezach sportowych na świecie. Wszyscy badani sportowcy pochodzili z Polski i Ukrainy 2 (tab. 4) oraz spełniali zasadniczy warunek – są lub byli mistrzami, medalistami lub finalistami igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata, mistrzostw Europy. Dobór sportowców oraz trenerów do badań był arbitralny (celowy). W przypadku sportowców, możliwość ich doboru była uwarunkowana i ograniczona opisanym 2 Badaniom empirycznym poddano sportowców z Polski i Ukrainy z kilku podstawowych przyczyn. Przyczyny te były głównie podporządkowane jak największej spójności i jednolitości materiału badań, dążeniu do możliwie obszernego i gruntownego rozpoznania w zakresie przedmiotu, a także podmiotu badań a w efekcie – uzyskaniu poznawczych, pragmatycznych elementów przeprowadzonych badań empirycznych i wypracowaniu wniosków. Ponadto sportowcy z obu analizowanych krajów: a) posiadają podobne warunki geoklimatyczne życia i treningu (w wielu kwestiach zbliżony proces przygotowań i zabezpieczenia możliwości szkolenia czy treningu – podobna baza szkoleniowa); b) osiągają zbliżone wyniki na najważniejszych imprezach sportowych. Równie istotną przyczyną tego wyboru była możliwość kontaktu (przeprowadzenia badań) z wybitnymi sportowcami (głównie Ukrainy) dzięki współpracy z jednostkami badawczymi Narodowego Uniwersytetu Wychowania Fizycznego i Sportu Ukrainy w Kijowie. 28 powyżej reprezentowanym poziomem sportowym. Z kolei dobór trenerów warunkowały wybitne osiągnięcia w pracy szkoleniowej (szkolenie reprezentacji narodowej lub sportowców spełniających wymienione powyżej kryteria doboru do badań) w badanych dyscyplinach sportu. Jako że zarówno liczba sportowców jak i trenerów spełniających dość rygorystyczne kryteria doboru do badań jest ograniczona należy uznać, iż spełniony został warunek niezbędnej ilości badanych do realizacji przyjętych celów i założeń pracy. Badania sportowców polskich były prowadzone przez autorów pracy przy współpracy z trenerami badanych zawodników. Podczas badań sportowców ukraińskich autor współpracował z K.P.S., dyrektorem Instytutu NaukowoBadawczego Ukraińskiego Państwowego Uniwersytetu Wychowania Fizycznego i Sportu. Tabela 4. Liczebność wybitnych sportowców z Polski i Ukrainy Dyscyplina sportu Lekka atletyka Kraj i liczba badanych sportowców Polska Ukraina 9 7 Razem 16 Badaniami zostali objęci m.in. tacy wybitni lekkoatleci jak: czterokrotny mistrz olimpijski i trzykrotny mistrz świata R.K., mistrzyni olimpijska i mistrzyni świata I.K., mistrzyni olimpijska K.S., medalistka mistrzostw świata M.P., medaliści olimpijscy J.G. i R.S., mistrz olimpijski, mistrz Europy i medalista mistrzostw świata – J.B., mistrz Europy i medalista mistrzostw świata – P.C. oraz finalista olimpijski, mistrz Europy P.J. W gronie trenerów poproszonych o udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące przygotowania sportowców wysokiej klasy znaleźli się m. in.: K.K. (lekka atletyka) – 29 trener czterokrotnego mistrza olimpijskiego i trzykrotnego mistrza świata R.K., J.I. (lekka atletyka) – trener finalisty igrzysk olimpijskich i mistrza Europy P.J., P.B. (lekka atletyka) – trener mistrza Europy, finalisty mistrzostw świata, skoczka wzwyż legitymującego się najlepszym wynikiem na świecie w roku 2003 (2,36 m) A.W. oraz olimpijczyków D.K. i M.S. – Pekin 2008, A.Ś. i L.S. (lekka atletyka) – trenerzy finalistów igrzysk olimpijskich z Sydney, Aten oraz Pekinu M.U., M.N. i P.K. 2.2. Metody i techniki badań Reguły postępowania badawczego zostały podporządkowane głównemu celowi pracy a także zasadom metodologii badań obowiązującym w naukach o kulturze fizycznej. Stąd też organizacja oraz zastosowane metody i techniki badań były różnorodne i interdyscyplinarne. Badania zostały oparte przede wszystkim na zasadach i prawidłowościach ogólnej teorii i metodyki przygotowania sportowców oraz metodach empirycznych obecnych w naukach o kulturze fizycznej [Płatonow 1980, 1997, Grabowski 1996, Sozański 1996, Matwiejew 1999, Morawski 2000, Ryguła 2004]. Metodologia badań zakładała wykorzystanie szerokiego zakresu metod, technik oraz ogólnonaukowych czynności teoretycznego i empirycznego poziomu poznania naukowego [Grabowki 1996, Ryguła 2004]. Wykorzystano dwa podstawowe rodzaje technik i czynności poznania naukowego: przy rozwiązywaniu zadań o charakterze teoretycznym – analizę i syntezę, indukcję i dedukcję, 30 uogólnienie, abstrahowanie i przeprowadzenie analogii; przy rozwiązywaniu zadań o charakterze empirycznym – analizę literatury i dokumentów, obserwacje, ankietowanie, w tym również specjalistów, obliczenia matematyczno-statystyczne. Do badania sportowców wysokiej klasy oraz wybitnych trenerów, w zależności od zamierzonego celu badań, zastosowano wymienione poniżej, następujące rodzaje metod i technik badawczych [Bukowiec 1996, Grabowski 1996, Sozański 1996, Jankowski 2000, Morawski 2000, 2002, Ryguła 2004]. 1. Metodę sondażu diagnostycznego, w której zastosowano następujące techniki badań: A. Wywiad standaryzowany wśród wybitnych sportowców i trenerów, prowadzony z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu, wymuszający konieczność ścisłego dostosowania się do tematyki badań i ograniczający nadmierną swobodę wypowiedzi respondenta; technika ta gwarantowała dokładność i porównywalność odpowiedzi oraz policzenia wyników, B. Nieskategoryzowany wywiad z trenerami na temat wieloletniego przygotowania sportowców wysokiej klasy, C. Analizę dokumentów (analizę wytworów lub dokumentów i wytworów łącznie): pisanych – literatura i dokumenty, protokoły i sprawozdania, opinie i świadectwa, artykuły prasowe itp., elektronicznych – doniesienia, zestawienia internetowe, oficjalne strony federacji narodo- 31 wych, związków sportowych i rozgrywanych imprez sportowych, oficjalne strony statystyczne [źródła internetowe], cyfrowych – opracowanie i wszelkie zestawienia liczbowe, statystyczne, wydawnictwa w formie opracowań drukowanych zwartych. Metoda sondażu diagnostycznego pozwala wszechstronnie poznać badane zjawisko, określić jego poziom i zasięg, a następnie dokonać oceny jego zmian. O dużej jej przydatności w naukach o sporcie pisali m.in. Grabowski [1996], Ryguła [2004]. Metoda ta gwarantuje uzupełnienie, zachowanie podobnego sposobu aranżacji badań, objaśniania pytań i reguł zapisu, wyjaśniania na bieżąco wszystkich wątpliwości badanych podczas prowadzenia wywiadu standaryzowanego i nieskategoryzowanego, wielostronną i dogłębną analizę wyników imprez sportowych, zestawień wyników i rankingów rocznych, przebiegu karier i najważniejszych wydarzeń związanych z wybitnymi zawodnikami. 2. Metodę indywidualnych przypadków [Pilch 2001, Ryguła 2004] z zachowaniem jej podstawowych założeń, lecz z modyfikacjami własnymi dostosowującymi ją do potrzeb. Metoda ta stanowiła również uzupełnienie i poszerzenie możliwości opisu badanych zjawisk, wynikających z głównego celu badań. Modyfikacje własne dotyczyły odniesienia metody do badań indywidualnych karier sportowych lub dokładnych wycinków z ich wieloletniego przebiegu, rozwoju wyników, opinii na temat czynników treningowych i pozatreningowych. Metoda indywidualnych przypadków stanowi rodzaj uzupełnienia i poszerzenia metody sondażu diagnostycznego. Głównymi technikami badawczymi tej metody są: wywiad ze 32 sportowcami i analiza dokumentów (elektronicznych i cyfrowych) dotyczących ich kariery sportowej. Wywiad standaryzowany Ankietowanie sportowców polegało na wypełnieniu trzech skonstruowanych przez autora pracy kwestionariuszy wywiadu3 oraz przeprowadzeniu ukierunkowanej rozmowy. Rozmowa poprzedzała i towarzyszyła wypełnianiu kwestionariuszy i miała na celu wyjaśnienie ich roli oraz istoty oddzielnych pytań. Pomogła też w uzyskaniu dodatkowej cennej informacji. Uwzględnienie zasług sportowych, wieku, płci i znanych indywidualnopsychologicznych cech respondentów sprzyjało stworzeniu pozytywnego tła emocjonalnego w czasie przeprowadzania ankiety. W tym celu wykluczono również użycie dyktafonu, co z kolei sprzyjało pogłębieniu atmosfery zaufania i usposabiało respondentów do wyczerpujących odpowiedzi. Przypominanie respondentom różnych zdarzeń, związanych z ich karierą sportową również sprzyjało otrzymaniu pełniejszej informacji. Kwestionariusze sporządzono z uwzględnieniem zaleceń i zgodnie z procedurami metod empirycznych obecnych w naukach o kulturze fizycznej, sporcie i socjologii [Grabowski 1996, Sozański 1996, Jankowski 2000, Morawski 2000, Ryguła 2004]. W niektórych przypadkach informacja udzielona przez sportowców została uzupełniona przez ich trenerów, co wpłynęło korzystnie na podniesienie poziomu i jakości ankietowania. 3 Wzory kwestionariuszy wywiadu przedstawiono w aneksie – załączniki nr 1, 2, 3. 33 Nieskategoryzowany wywiad Ankietowanie trenerów. W świetle zmian, jakimi w systemie przygotowania sportowców charakteryzuje się każdy nowy etap rozwoju sportu oraz priorytetów w kierunkach ich realizacji, oprócz wywiadu z wybitnymi zawodnikami, przeprowadzono wywiad ze współtwórcami sukcesów sportowych – wybitnymi trenerami4. Wśród czynników wywierających istotny wpływ na osiąganie i utrzymywanie przez zawodników wysokiej klasy najwyższych wyników wyróżniono kilka grup, do których zaliczono: 1) podejście do różnych aspektów przygotowania sportowców (motorycznego, technicznego, psychologicznego itd.), 2) parametry pracy treningowej (ogólna ilość zajęć treningowych, ilość dni treningowych, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio), intensywność, objętość pracy wszechstronnej, ukierunkowanej, specjalnej, struktura parametrów i środków treningowych oraz walki sportowej – udział w zawodach, system startów, liczba startów), 3) budowę różnych struktur obrazujących proces treningowy – począwszy od pojedynczych zajęć treningowych, skończywszy na wieloletnim przygotowaniu sportowców w ogóle – jako całości (budowa jednostki treningowej w różnych okresach, mikrocykli treningowych, obozowych, makrocykli rocznych – jeden – dwa okresy startowe, wieloletnich, BPS5 itp.), 4 5 Wzór kwestionariusza wywiadu przedstawiono w aneksie – załącznik nr 4. BPS – bezpośrednie przygotowanie startowe 34 4) wpływ i realizację różnych pozatreningowych i niezwiązanych z bezpośrednią rywalizacją czynników (warunki metodyczne, medyczne, materialnotechniczne i informacyjne zabezpieczenie przygotowania sportowców, organizacyjne formy przygotowania zawodników i inne). Analiza dokumentów Analizy literatury dokonano z uwzględnieniem skomplikowanego i wieloplanowego charakteru pracy. Przegląd ważnych publikacji o charakterze filozoficznym wpłynął na wyklarowanie metodologicznego podejścia do badań. Analizie zostały poddane prace teoretyczne i metodyczne na temat formy sportowców oraz ich przygotowania fizycznego. Ponadto przeanalizowano prace o charakterze ogólnym, dotyczące olimpijskiego i zawodowego sportu, a także pozycje odnoszące się do teorii i metodyki przygotowania sportowców w poszczególnych dyscyplinach sportowych. Szczególną uwagę zwrócono na publikacje dotyczące dyscyplin sportowych składających się z wielu konkurencji i charakteryzujących się zdobywaniem największej liczby medali, czyli lekkiej atletyki. Wnikliwej analizie poddana została także literatura odnosząca się do pokrewnych dziedzin naukowych, w tym prace dotyczące medycyny sportowej, fizjologii, psychologii i socjologii sportu. Wszystko to sprzyjało wszechstronnej analizie ich rezultatów, a także określeniu sfery ich zastosowania. Konieczność uzyskania wiedzy na temat wieloletniej kariery sportowej wybitnych zawodników przesądziła o dokładnym zbadaniu periodyków, przy czym najbardziej szczegółowym badaniom zostały poddane pozycje dotyczące lekkiej atletyki. Szczególną uwagę poświęcono obszernym publikacjom odnoszącym się w sposób bezpośredni do 35 przedmiotu badań. Były to prace z różnych lat, w związku z czym możliwe stało się prześledzenie procesu odnawiania wiedzy, określenie współczesnych aspektów wieloletniego przygotowania sportowców oraz ukształtowanie poglądu na temat możliwych kierunków jego zmian w przyszłości. Wnikliwej analizie poddane zostały publikacje specjalistów, którzy wznieśli znaczący wkład w zgłębienie problemu skutecznego wieloletniego przygotowania sportowców [Matwiejew 1977–1999, Naglak 1979, 1991, 1999, Dick 1980, Ulatowski 1981, 1992, Ważny 1981, 1992, Bułgakowa 1986, Sozański 1986, 1993, 1995, 1999, Filin 1987, Reddy i Henderson 1987, Sands i Alexander 1987, Blanke 1989, Lychatz 1989, Raczek 1989, 1991, Bompa 1990, 1999, Costill i wsp. 1992, Wilmore i Costill 1994, Płatonow 1997–2004, Sachnowski 1997, Żarek 1996, Costill 1999, Cross i Lyle 1999, Cross i Wright 2002, Yan 1999, Eseryel 2002, Hoffman 2002, Wołkow 2002, Krueger 2003, Lames i wsp. 2003]. Przeprowadzona została też skrupulatna analiza dokumentów, w tym protokołów największych zawodów, przede wszystkim igrzysk olimpijskich i mistrzostw świata, a także związanych z tymi zawodami materiałów, zawierających wszelką niezbędną wiedzę na temat wybitnych sportowców, jak również zestawień najlepszych sportowców roku. Wspomniane dokumenty obejmowały dość długi odcinek czasowy – kilka dziesięcioleci, co pozwoliło określić charakter zmian struktury wieloletniego przygotowania sportowców i sprecyzować jej współczesne aspekty a także sformułować pogląd odnośnie możliwych zmian jakie mogą nastąpić w przyszłości. Przeanalizowano ujednolicone klasyfikacje sportowe, koncepcje przygotowania sportowców do igrzysk olimpijskich, dostępne plany i programy przygotowania najlepszych sportowców, 36 w tym indywidualne i dyda-ktyczne programy dla różnego typu szkół sportowych. W trakcie analizy wykorzystano możliwości Internetu – oficjalne witryny i strony internetowe [źródła internetowe]. Techniki statystyczne W obliczeniach matematyczno-statystycznych wykorzystano program komputerowy „STATISTICA” firmy StatSoft Polska. Opierając się na uzyskanych wynikach badań obliczono podstawowe miary pozycyjne i rozstępu: średnie arytmetyczne (x), odchylenie standardowe (s), minimum i maksimum. Tabele zamieszczone w części głównej pracy numerowano cyframi arabskimi. 37 III. WYNIKI 3.1. Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu Jednym z bardziej istotnych problemów współczesnego przygotowania sportowców jest to, iż nie zawsze we właściwy sposób wykorzystuje się znaczące wyniki badań. Bardzo dużo traci się z tej wiedzy już na poziomie tworzenia i planowania programu treningu. Właśnie dlatego wartościowy wydaje się być materiał, którego celem jest ułatwienie – nie tylko w lekkoatletyce, ale i w innych dyscyplinach sportu – połączenia wiedzy na odpowiednim poziomie z praktyką, na przykładzie konkretnej dyscypliny sportu. Łącząc wszystkie etapy wieloletniego treningu (oprócz ostatniego, który zakłada stopniowe obniżanie wyników) i w ramach każdego etapu kariery sportowej, wyróżniono główne składniki przygotowania takie jak: cel, zasadnicze składniki treningu, obciążenia treningowe, praktyka startowa, kontrola. Tym samym skonstruowano model postępowania na każdym etapie szkolenia (tab.5). 39 Tabela 5. Etapy, wymogi i praktyka przygotowania sportowego Parametry Objętość pracy Liczebność szkoleniowej (liczba grupy godzin tygodniowo) (ilość osób) Pierwszy rok- 4, 2 lata 15 drugi - 6 Przygotowanie *Pierwsze półrocze: 1) chęć uprawiania lekkiej atletyki, podstawowe 2) brak przeciwwskazań zdrowotnych. Dalsze przygotowanie początkowe: konieczna ocena perspektyw na podstawie badań kompleksowych lekkoatlety 1-2 rok-8-10, 2-3 3 lata 12 Wstępne bazowe rok-10-12 przygotowanie *Konieczna ocena perspektyw na podstawie badań kompleksowych lekkoatlety 1 rok - 12, 3 lata 8-10 Specjalistyczne 2-3 rok - 14 bazowe *1) brak medycznych przeciwwskazań co do dużych przygotowanie obciążeń, 2) motywacja dalszego celowego przygotowania, 3) sprzyjająca dynamika rezultatów sportowych 2 lata 14-15 6-8 *1) brak chorób i kontuzji utrudniających przygotowanie do Przygotowanie wyższych osiągnięć, 2) wysoki poziom motywacji do wyższych pozwalający pokonać wzrastające obciążenia treningowe, osiągnięć i udział w poważniejszych zawodach sportowych, 3) osiąganie pierwszych sukcesów sportowych 4-5 lat 14-16 6 i mniej *1) brak chorób i kontuzji przeszkadzających Maksymalnej w kształtowaniu wyższego mistrzostwa sportowego, realizacji 2) wysoki poziom motywacji do osiągnięcia szczytów indywidualnych mistrzostwa, 3) miejsce nie niższe niż 100. na liście możliwości najlepszych sportowców na podstawie zestawień wyników rocznych Etapy Czas przygotowania (nauczania) *podstawowe wymogi rekrutacyjne 40 3.1.1. Przygotowanie podstawowe Przygotowanie Podstawowe zadania: 1) wzbudzanie zainteresowania sportem u dzieci, 2) wzmacnianie ich zdrowia i wszechstronny rozwój fizyczny, 3) stworzenie silnego aparatu ruchowego, 4) nauka techniki różnych konkurencji lekkoatletycznych z obszernym uwzględnieniem biegów w różnych formach i na różnej szybkości, 5) rywalizacja sportowa traktowana w sposób rozważny, przemyślany i ograniczony do form zabawowych lub z akcentem wielobojowym. Główny kierunek – wszechstronnie przygotowujący, zakładający nie mniej niż 50-60 rodzajów nawyków w ogólnym zakresie pracy treningowej, szerokie wykorzystanie elementów zapożyczonych z różnych dyscyplin sportu, zwłaszcza gier sportowych, pozytywne tło emocjonalne oraz różnorodność przygotowania. Do najbardziej efektywnych czynników w różnych okresach przygotowania podstawowego zaliczono czynniki zabezpieczające pozytywne tło emocjonalne (tab. 3). Obciążenia szkoleniowe. Zasadniczy dostęp do obciążeń szkoleniowych, w których łączne obciążenia tygodniowe po zakończeniu przygotowania początkowego nie powinny przekraczać 6 godzin treningu (3-4 zajęcia po 1-1,5 godziny). Treść aspektów przygotowania. Przygotowanie fizyczne zakłada przeważnie wykorzystanie umiejętności czy aspektów ogólnorozwojowych, co zapewnia wszechstronność przygotowania fizycznego. Szczególną uwagę należy zwrócić na rozwój nawyków ruchowych, doskonalenie uzdolnień koordynacyjnych, nauczanie podstaw technicznych i techniki bardziej precyzyjnej, 41 gibkości i szybkości, które bez szkodliwego wpływu na organizm doskonalone są na etapie przygotowania podstawowego. Praca nad rozwojem maksymalnej siły, a także możliwości anaerobowych – odwrotnie, powinna być ograniczona. Najbardziej efektywnymi sposobami rozwoju szybkości są ćwiczenia ruchowe i gry sportowe. Dla doskonalenia szybkości reakcji wykorzystywane są ćwiczenia o zmianie charakteru koordynacyjnego na rozkaz, np.: bieg z niskiego startu, skoki w różne strony, bieg ze zmianą kierunku itd. W procesie przygotowania siłowego szczególną uwagę zwraca się na rozwój najsłabszych grup mięśniowych. U dzieci między 7 a 10 rokiem życia są to mięśnie brzucha, pleców, mięśnie skośne tułowia i tylnej powierzchni bioder. U dziewcząt często rozwijają się wolniej mięśnie rąk. Ćwiczenia należy wykonywać z różnych pozycji wyjściowych, łączyć ćwiczenia siłowe z ćwiczeniami relaksacyjnymi i eliminować przeciążenia. Najefektywniejszymi sposobami rozwoju wytrzymałości u początkujących są: bieg przełajowy, ćwiczenia ruchowe i gry sportowe; koordynacji – ćwiczenia ruchowe i gry sportowe, elementy akrobatyki. Rozwój koordynacji należy połączyć z rozwojem „skoczności” dla przyszłego efektywnego wykonywania startów i przyspieszeń. Ćwiczenia rozwijające gibkość należy wykonywać nie mniej niż 3-4 razy tygodniowo, tzn. praktycznie na każdych zajęciach. Należy przy tym liczyć się z indywidualnym poziomem predyspozycji. Niektórym może wystarczyć kilka minut odpowiedniej pracy, jednak dla większości początkujących lekkoatletów optymalny jest dziesięciominutowy program rozwoju gibkości. Przygotowanie techniczne zakłada opanowanie różnorodnych nawyków i umiejętności ruchowych, co stwarza 42 przesłanki do osiągnięcia w przyszłości wysokiego technicznie mistrzostwa oraz pozwala ukształtować odpowiednią dla właściwości morfofunkcjonalnych różnorodną technikę. Nie sprzyja temu zarówno ograniczanie nauczania techniki do jednego czy dwóch rodzajów konkurencji, jak i próby stabilizacji techniki. Przygotowanie strategiczne sprowadza się do zapoznania z zasadami programu przygotowania. Przygotowanie teoretyczne zakłada zapoznanie się z racjonalnym reżimem dnia treningowego, podstawami higieny i regułami zachowania obowiązującymi na treningach. Nieodłącznym elementem pracy wychowawczej jest psychiczne przygotowanie początkujących lekkoatletów. Przeważnie jest ono ukierunkowane na ukształtowanie dyscypliny i odpowiedzialności. Wypracowanie odpowiednich cech charakteru następuje m.in. dzięki grom sportowym. Sukces pracy wychowawczej na etapie przygotowania początkowego w znacznym stopniu zależy od cech osobistych pedagoga i jego umiejętności wzbudzania zainteresowania wśród uczniów. Do konkretnych efektywnych sposobów można zaliczyć: spotkania ze znanymi sportowcami, wycieczki i obozy, uroczyste podsumowania roku czy sezonu sportowego. Budowa procesu szkoleniowego. Kompleksowy charakter poszczególnych zajęć zabezpiecza wszechstronny wpływ na funkcjonalną i psychiczną sferę młodego sportowca. Różne typy mikro- i mezocykli nie są jeszcze zauważalne, bowiem dopiero się kształtują. Łączne obciążenia cyklu tygodniowego powinny być niewielkie. Sensowne są treningi o małym obciążeniu i jeden lub dwa treningi o średnim obciążeniu. Roczne przygotowanie 43 budowane jest natomiast na podstawie schematu całego okresu przygotowawczego. Na rozpatrywanym etapie nie należy nadawać docelowego charakteru przygotowaniom do zawodów. Nie występuje przy tym konieczność periodyzacji przygotowania. Tabela 6. Najistotniejsze czynniki wpływające na efektywność szkolenia (tło emocjonalne) w pierwszych dwóch latach etapu początkowego przygotowania Czynniki Zastosowanie gier Cechy trenera i umiejętność zachęcania podopiecznych I półrocze Boisko, stadion: ćwiczenia ruchowe i gry sportowe wg uproszczonych reguł Etap początkowego przygotowania II półrocze III półrocze Boisko, stadion: Boisko, stadion: ćwiczenia ruchowe gry sportowe wg i gry sportowe wg uproszczonych uproszczonych reguł. reguł. Gry Sprzyja to adaptacji o charakterze w kierunku biegowym wszechstronności Optymizm, dobry humor, umiejętność porozumienia z dziećmi, omawianie problemów, które interesują dzieci, duża erudycja Mistrzostwo pedagogiczne Barwny język, trafne porównania i unaocznienie metody (przy nauczaniu techniki) Organizacja wypoczynku Wycieczki poza miasto, do lasu nad rzekę Sposoby zachęcania Podziękowania dla grupy Podziękowania dla grupy, dla rodziców, wybór starosty grupy Wykorzystanie metody współzawodnictwa Rywalizacja o lepsze wykonanie ćwiczeń ogólnorozwojowych, rywalizacja w ćwiczeniach ruchowych Rywalizacja o lepsze wykonanie ogólnorozwojowych i wspomagających ćwiczeń, rywalizacja w ćwiczeniach ruchowych i grach sportowych Różnorodność wystroju miejsca zajęć Przeprowadzanie zajęć w malowniczym miejscu Jak w pierwszym półroczu oraz dekoracja miejsca zajęć (zdjęcia znanych sportowców, tablice rekordów, różnorodny sprzęt) 44 IV półrocze Boisko, stadion: gry sportowe. Gry o charakterze biegowym i akcentach szybkościowych Fachowe omówienie zasad moralności, etyki i estetyki Jak w pierwszych półroczach oraz wycieczki do kina, muzeum, oglądanie wystaw, chodzenie do teatru, spotkania ze znanymi sportowcami, oglądanie zawodów Jak w pierwszych półroczach oraz rodzaje powitania znanych sportowców i trenerów, wręczenie autografów, upominków przez znanych sportowców Jak w pierwszych Jak w poprzednich półroczach oraz półroczach oraz wprowadzenie zawody norm kontrolnych odbywające się dotyczących zasad wg programu rywalizacji, szkoły sportowej sztafetowe zawody (szkolne, biegowe, kontrolne międzyszkolne, cotygodniowe miejskie itd.) zawody Jak w poprzednich Jak w pierwszych półroczach oraz półroczach oraz zaproszenia na przeprowadzanie treningi znanych zajęć w różnych lekkoatletów ośrodkach (demonstracja sportowych, techniki współpraca ze konkurencji la), znanymi zajęcia lekkoatletami teoretyczne Te same zdolności i umiejętność motywacji Odnawianie programu treningowego i współzawodnictwa Odpoczynek od treningów Maksymalna różnorodność ćwiczeń ogólnorozwojowych Po pierwszym półroczu podczas ferii zimowych – ulubione sporty zimowe, pływanie w basenie Po drugim półroczu, w lecie – 3 miesiące odpoczynku od treningów Maksymalna różnorodność ogólnorozwojowych i ukierunkowanych ćwiczeń, wariantów budowy programów treningowych i współzawodnictwa Po trzecim półroczu, Po czwartym podczas ferii półroczu, w lecie zimowych – tydzień – nie mniej niż 2 jazdy na nartach i miesiące pływanie odpoczynku Praktyka startowa - udział w zawodach sportowych Praktyka rywalizacyjna początkujących lekkoatletów powinna przede wszystkim być skierowana na ocenę ich perspektyw. Program należy oprzeć na wieloboju, gdyż każda jego część pozwala ocenić dowolny składnik predyspozycji do osiągnięcia najwyższego poziomu mistrzostwa w przyszłości. Tabela 7. Przykładowy program zajęć pod koniec pierwszego roku Pierwszy dzień (stadion) 1. Bieg na 30 m ze startu wysokiego 2. Bieg na 600 m 3. Gra ruchowa (każda grupa – drużyna ośmioosobowa: 4 chłopców i 4 dziewczęta) Drugi dzień (hala, sala gimnastyczna, stadion) 1. Skok w dal z miejsca 2. Skłon z postawy na ławce gimnastycznej 3. Ocena ekspertów dotycząca ćwiczeń wspomagających 4. Bieg na 40 m ze startu wysokiego (technika jest oceniana w punktach, czas jest mierzony w sekundach) Tabela 8. Przykładowy program zajęć pod koniec drugiego roku Pierwszy dzień (stadion) 1. Skok w dal z miejsca 2. Rzut piłeczką palantową 3. Bieg na 60 m Drugi dzień (stadion) 1. Pokonanie dwóch 60-metrowych dystansów ze startu wysokiego 2. Pokonanie 15-metrowego odcinka startowego (ze startu wysokiego) 3. Pokonanie 30-metrowego odcinka z biegu lotnego Każdy wykonywany element zakłada ocenę techniki i określenie czasu 45 Kontrola. Pod koniec każdego półrocza i po zakończeniu początkowego przygotowania niezbędne są kompleksowe badania medyczne na podstawie zwykłego schematu oraz kontrola przygotowania początkującego lekkoatlety i rejestracja czynników zawartych w tabeli 9. Tabela 9. Proponowane wskaźniki kontroli przygotowania podstawowego młodego lekkoatlety Numer Parametry i wskaźniki wskaźnika 1. Predyspozycje szybkościowe 1.1. - Chód przechodzący w bieg na 30 m 1.2. - Czas pokonania 30m odcinka biegu 1.3. - Dziesięcioskok z miejsca 1.4. 2.6. - Bieg w miejscu 10s z równoczesnym klaśnięciem pod uniesioną nogą - Bieg wahadłowy 10x5 m (Shuttle run 10x5) Predyspozycje siłowe - Wysokość wyskoku dosiężnego z miejsca z odbicia obunóż - Wysokość wyskoku w miejscu - Czas wytrzymania wysiłku stanowiącego 70% wysiłku maksymalnego - Siła statyczna („hand grip”) - Siła eksplozywna („standing broad jump”) - Rzut kulą w tył nad głową 2.7. - Podciąganie na drążku 1.5. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 46 Jednostki s s m liczba klaśnięć s Wymogi metodologiczne 5 m chód +30 m bieg lotny Wg. Matiasa [1985] Wg. Juszkiewicz [1991] Indeks Sprawności Fizycznej Zuchory [1982] Test Eurofit [1989] Cm Test Denisiuka [1969] cm kg Szelki Abałakowa Wg Ważnego [1994] Wykorzystany ręczny dynamometr Collina, pomiar czasu stoperem Test Eurofit [1989] cm Test Eurofit [1989] m Do 14 lat kula 3 kg, powyżej 4 kg Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej s liczba 2.8. 2.9. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 4. 4.1. 4.2. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 6. 6.1. - Rzut piłką lekarską (3 kg) w tył nad głową - W zwisie na drążku podciąganie nóg do poziomu Wytrzymałość - Ogólna wytrzymałość – rezultat biegu na 600 m - Szczególna wytrzymałość – rezultat biegu na 300 m - Bieg 12 minutowy - Zwis o ramionach ugiętych („bent arm hang”) - 20 m bieg wahadłowy (20 m „shutle run”) - Wytrzymałość siłowa („sit ups”) gibkość - Głębokość skłonu w siadzie - Głębokość skłonu z postawy Predyspozycje koordynacyjne - Kooordynacja wzrokoworuchowa („Piórkowski”, „Krzyżowy”) - Szybkość reakcji prostej na bodziec wzrokowy - Szybkość reakcji złożonej na bodźce wzrokowe - Podzielność uwagi - Orientacja – postrzeganie - Szybkość ruchów ręki - Szybkość ruchów nogi Przygotowanie techniczne Wskaźniki efektywności startu: - wysokiego „na oderwanie” nogi zakrocznej+bieg 10 m m liczba ICSPFT, Larson [1970] Wg Barankiewicz [1994], Test Chromińskiego [1978] Wg Matiasa [1985] s Wg Gleska [1990,1998] s Wg Matiasa [1985] m s Test Coopera [1978] Test Eurofit [1989] min Test Eurofit (1989) liczba Test Eurofit (1989) cm cm s, liczba błędów Test Eurofit [1989] Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej ICSPFT, Larson [1970] Mierzone wg Klocka i wsp. [2002] s jw. s jw. liczba %, liczba s s jw. jw. Test Erofit [1989] Test wg metodologii „plate tapping” Eurofit [1989] punkty Ocena własna trenera (np. w punktach od 0 do10) 47 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. - wysokiego „na postawienie” nogi zakrocznej+bieg 10 m - startu niskiego z bloków startowych+bieg na odcinku 15 m Wskaźniki efektywności biegu: - bieg lotny na odcinku 50 m (szybkość 75% możliwości) - bieg lotny na odcinku 30 m (szybkość 100% możliwości) - bieg na odcinku 120 m z wysokiego startu (szybkość 50% możliwości) punkty jw. punkty jw. punkty s, punkty Ocena jw. połączona z zapisem i analizą video oraz w odniesieniu do kinogramów obrazujących właściwą technikę biegu punkty Tabela 10. Proponowane wskaźniki kontroli i okresy ich wykonania* 48 + + + + + + + Kontrola podsumowująca (zakończenie czwartego półrocza) 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. Zakończenie trzeciego półrocza zajęć Numer wskaźnika (jak w tab.45) Zakończenie drugiego półrocza zajęć Kontrola początkowa (wejściowa). Koniec pierwszego miesiąca zajęć Zakończenie pierwszego półrocza zajęć Terminy kontroli + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 3.1. + + 3.2. + + + 3.3. + 3.4. + + + + 3.5. + 3.6. + + + + 4.1. + + + + 4.2. + + + + 5.1. + + + 5.2. + + + 5.3. + + + 5.4. + + + 5.5. + + + 5.6. + + + 5.7. + + + 6.1. + + + 6.2. + + + 6.3. + + + 6.4. + + + 6.5. + + + 6.6. + + * numer wskaźnika w powiązaniu z tab. 6, „+” oznacza kontrolę wskaźnika w poszczególnych terminach + + + + + + + + + + + + + + + + danego Tabela 11. Propozycja przykładowych sposobów przygotowania młodych lekkoatletów w pierwszych dwóch latach etapu szkolenia sportowego Sposoby przygotowania I W terenie lub na sali gimnastycznej: 1. Gry zespołowe, w tym o uproszczonych regułach: - piłka nożna, - koszykówka, - siatkówka. 2. Gry ruchowe i różne formy sztafet 3. Bieg na przełaj II Na stadionie: 1. Bieg sprinterski (30-60 m) - z wysokim unoszeniem kolan (formy skipingowe A,B,A+B), - z wyrzucaniem podudzi w przód, - bieg z uderzaniem piętami o pośladki, Lata nauczania Pierwszy Drugi rok rok + + + + + + + + + + + + + + 49 - marsz w pół- i pełnym przysiadzie, - łączenie marszu i biegu (marsz z przejściem w bieg, z przyspieszeniem itp.) III Wyprawa narciarska - narty biegowe IV Ćwiczenia rąk i mięśni ramion - naprzemianstronne krążenia ramion w przód lub w tył, - uginanie i prostowanie rąk z podporem z tyłu, z przodu („pompki”) V Ćwiczenia tułowia i szyi: - skłony głowy w prawo i w lewo, okrężne ruchy głową, - skłony tułowia, ruchy okrężne tułowiem i biodrami, - w pozycji leżącej – podnoszenie i opuszczanie wyprostowanych nóg VI Ćwiczenia nóg - przysiady z różnych pozycji wyjściowych (nogi razem, na szerokości ramion, w szerokim rozkroku i wykroku itd.), - podskoki, - wieloskoki (na miękkim podłożu), - skoki przez ławeczkę gimnastyczną (jedną, dwie) itp. VII Ćwiczenia gibkościowe - ruchy okrężne rąk i nóg ze stopniowo wzrastającą amplitudą w stawach barkowych, goleniowo – skokowych, kolanowych i biodrowych; obroty tułowia, schylanie i rozprostowywanie tułowia w pozycji horyzontalnej, ruchy okrężne ramion itd. VIII Ćwiczenia imitacyjne - ruchy rąk, nóg i tułowia, jak podczas biegu (w różnym tempie) IX Ćwiczenia doskonalące szybkość odbicia - szybki pół- i pełny przysiad, po czym szybkie wybicie się do góry, to samo z pozycji startowej sprintera; ćwiczenia wykonywane w różnych wariantach X Ćwiczenia akrobatyczne - przewroty w przód, w tył, (z miejsca, z marszu, z biegu) XI Ćwiczenia nauczające i doskonalące technikę startu niskiego XII Gry i zabawy ruchowe lekkoatletyczne o charakterze szybkościowym o uproszczonych regułach 50 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Program treningowy dla etapu przygotowania podstawowego Tabela 12. Rekomendowane parametry podstawowego przygotowania (początek zajęć – chłopcy i dziewczęta w wieku 11-12 lat) Parametry I 50 60 30 30 Półrocza szkolenia II III 70 80 85 105 25 90 40 55 35 40 IV Liczba zajęć 90 Ogólny wymiar pracy, (godz.)* 120 Zakres biegania, (km) 115 Zakres pracy w terenie, (godz.) 65 Zakres pracy skierowany na rozwój 50 gibkości, szybkości, zdolności koordynacyjnych, (godz.) Czas przeznaczony na elementy innych 20 35 35 30 dyscyplin sportowych (pływanie, biegi terenowe, ruchowe gry sportowe), (godz.) Zakres ćwiczeń w ramach 80 60 50 50 wykorzystania metody gier (%) * proponowana, czysta objętość pracy szkoleniowej, bez czasu przeznaczonego na przygotowanie teoretyczne, przebieg zawodów, przygotowanie zawodów itp. Założenia praktycznego programu przygotowania podstawowego Pierwsze półrocze podzielono na dwa etapy: pierwszy etap – kiedy treningi przeprowadzane są w terenie (do ok. 20 września) niedaleko od miejsca, w którym znajduje się stadion; drugi etap – gdy treningi odbywają się w specjalistycznej sali (hali) sportowej (orientacyjnie od 21 września do 31 grudnia). Pierwszy etap. Podstawę zajęć w terenie (czas trwania 30-35 min) w 100% stanowią ćwiczenia ogólnorozwojowe, około 90% czasu zajmują gry ruchowe (najczęściej „gra w berka” itd.) i gry sportowe (głównie piłka nożna o uproszczonych regułach i siatkówka lub koszykówka), ok. 51 10% czasu zajmują ćwiczenia ogólnorozwojowe. Ćwiczenia lekkoatletyczne (do 20 min) odbywają się po zakończeniu poprzedniej części zajęć, ukierunkowane są na oswojenie się z podstawowymi elementami techniki biegu lekkoatletycznego. Rezultat tego zadania osiągany jest wyłącznie za pomocą specjalnie dobranych gier. Typowy program zajęć dla całego okresu: bieg 3-4 min, stojąc w kole – kompleks ćwiczeń ogólnorozwojowych (ok. 10 min), obroty tułowia w lewo – prawo przy różnym wyjściowym ułożeniu rąk; przysiady nie odrywając pięt od podłogi przy różnym ułożeniu rąk (ręce do góry, z tyłu głowy, wyciągnięte do przodu); pompki, skoki obunóż, trzymając ręce z tyłu głowy lub na pasie: a) zmiana pozycji nóg w płaszczyźnie poziomej (nogi razem – nogi osobno); b) zmiana pozycji nóg w płaszczyźnie pionowej; c) obrót wokół własnej osi (¼, ½, pełny obrót); d) stopy i kolana na zewnątrz; e) na jednej nodze. Gry ruchowe – 15-20 min itp. Drugi etap (orientacyjnie od 21 września do 31 grudnia). Program zajęć na stadionie (20-25 min) w 20% składa się z gier ruchowych, w 80% z ćwiczeń ogólnorozwojowych, większość z których zawiera element rywalizacji – „kto szybciej”, „kto dalej”, „kto wyżej”, „kto lepiej” itp. Uwaga początkujących skupia się wyłącznie na prawidłowym wykonaniu każdego ćwiczenia, przy czym każdy nowicjusz musi koniecznie otrzymać jakąś pochwałę (ustna pochwała w trakcie zajęć lub pochwała przed grupą po zakończeniu zajęć). Nie stosuje się żadnych ćwiczeń imitacyjnych ani innych ćwiczeń poprawiających lub przyspieszających opanowanie techniki biegu lekkoatletycznego. Typowy program zajęć dla całego okresu: bieg po okręgu ze zmianą kierunku na sygnał (gwizdek, klaśnięcie itd.) – 3-4 min, następująco – chodzenie po okręgu – na komendę – przysiad podparty – wyskok do 52 góry, chód – na komendę – szybki chód drobnymi krokami 3-5 s. Stojąc w kole – dłonie ponad wysokością ramion – obroty z ugiętymi rękami do przodu i do tyłu; to samo, ale z wyprostowanymi rękami, ruchy okrężne tułowia w prawo, później w lewo, przy stopniowym zwiększaniu amplitudy ruchów zmieniając pozycję rąk (do góry, z tyłu głowy itd.); siedząc ze złączonymi nogami – obroty tułowia w prawo i w lewo zmieniając pozycję rąk (z tyłu głowy, do przodu, na boki, na pasie); pozycja siedząca, opierając się na rękach z tyłu, nogi wyprostowane, trochę uniesione nad podłogą – na komendę – ruchy nogami na przemian w płaszczyźnie poziomej i pionowej; pompki; przemieszczanie się opierając się na rękach (na środek sali, „kto szybciej”, po 3-5 osób); to samo dla skoków podpartych rękami; przemieszczanie się opierając się na rękach tyłem do przodu, bieg z wysokim unoszeniem biodra (do końca sali, po 3-5 osób, „kto lepiej” i „kto szybciej”); podciąganie się na drążku (2-3 grupy, sumowana jest liczba podciągnięć każdej grupy, „kto więcej”); sztafeta: wybierane są dwie drużyny, naprzeciwko każdej w odległości 10-15 m umieszcza się jakiś przedmiot (piłka, ciężarek od sztangi, jakakolwiek zabawka itd.), grający przemieszczają się na rękach powinni obejść naokoło przedmiot i wrócić do swojej drużyny, następnie osoba, która szła z tyłu przemieszcza się na „czworaka”, a kolejny uczestnik podtrzymuje ją za nogi itd. Wygrywa drużyna, której członkowie jako pierwsi zakończą grę. Drugie półrocze (orientacyjnie od 2 stycznia do 5 czerwca). W pierwszej części półrocza (orientacyjnie od 2 stycznia do 18 kwietnia) zajęcia (czas trwania od 25 do 30 min) odbywają się na sali gimnastycznej. Ich program zakłada ciągłe odnawianie i zwiększanie stopnia trudności ćwiczeń ogólnorozwojowych i wspomagających, skierowanych przeważnie na rozwój szybkości, zdolności koordy- 53 nacyjnych i gibkości. Rzadko zdarza się, że dzieciom, zwłaszcza dziewczętom, podobają się ćwiczenia siłowe, nawet te najbardziej podstawowe, np. podciąganie się na drążku, uginanie ramion w podporze, wyskoki z ½ przysiadu czy przysiady bez obciążenia. Należy wyjaśnić konieczność tego typu ćwiczeń: „ci, którzy chcą być silni i nauczyć się dobrze biegać, muszą wykonywać takie ćwiczenia ciągiem w seriach minimum 5-6 powtórzeń”. Njlepiej aby miały one formę rywalizacji, przy czym grupa powinna zostać podzielona na dwie podgrupy i podsumowywana jako ogólna liczba np. podciągnięć czy pompek wykonanych przez każdą podgrupę. Na tym etapie powszechnie stosuje się różne sztafety, np. przemieszczanie się na „czworaka”, następnie podciągnięcie się 1-2 razy na drążku i powrót do drużyny, albo przemieszczanie się biegiem, skokami itp. Typowy program zajęć dla tego okresu. Na stadionie: bieg po okręgu w przód krokiem odstawno-dostawnym, prawym lub lewym bokiem, tyłem w przód itp., – do 7 min; chodzenie po okręgu w połączeniu z ćwiczeniem koordynacyjnym – 1 min; przemieszczanie się do przodu w przysiadzie na palcach trzymając ręce za głową; w przysiadzie przenosząc ciężar ciała z jednej nogi na drugą – „gęsi krok”, ręce na kolanach 1-2 min; ćwiczenia ogólnorozwojowe i wspomagające: krążenie rękami w różnych płaszczyznach jednocześnie i na przemian; skłony tułowia – przód – tył, lewo – prawo; bieg w miejscu z wysokim unoszeniem bioder i kolan w maksymalnym tempie („2 razy po 10” – przeprowadzane w formie rywalizacji, podsumowuje się liczbę wykonanych kroków), należy wysoko unosić biodra i kolana, w przeciwnym razie nie zalicza się wyniku; z przysiadu podpartego – przewrót w tył kończący się przysiadem podpartym, wyskok do góry 54 – obrót kończący się przysiadem podpartym, następnie pozycja leżąca podparta (to ćwiczenie również jest wykonywane w formie rywalizacji, 3-5 osób na komendę trenera wykonuje ćwiczenie „kto szybciej”); zginanie i prostowanie rąk w pozycji leżącej, podpartej („kto szybciej” wykonuje 10-15 pompek); przysiady z pozycji wyjściowej „żabka”, ręce wyciągnięte do przodu, z tyłu, na pasie; skoki w dal z miejsca (osoby stoją w rzędzie, jedna za druga, ćwiczenie wykonuje się również w formie rywalizacji „kto dalej” skoczy, zalicza się najlepszy wynik); sztafeta – czas wykonywania 5-10 min. Drugie półrocze (orientacyjnie od 20 kwietnia do 5 czerwca). Zajęcia na stadionie lub w terenie, trwające 3540 min. Ich program składa się przeważnie z biegu na przełaj, biegu na krótkie dystanse, w tym bieg sztafetowy, gier ruchowych i sportowych (przeważnie piłka nożna i koszykówka). Zajęcia kończą się ćwiczeniami rozwijającymi gibkość. W nauce techniki ruchów nie stosuje się ustnych wskazówek, lecz specjalnie dobrane ćwiczenia. Nie powinno stosować się krytyki dotyczącej wykonania tego lub innego ruchu. Uwaga uczniów koncentruje się tylko na głównych elementach techniki. Należy liczyć się z tym, że opanowanie elementów techniki przez dzieci często je męczy i powoduje spadek zainteresowania zajęciami. Dlatego szerokie zastosowanie mają tu formy zabawowe – „samolot” kołyszący skrzydłami (ręce na boki), „rowerek” (imitacja pedałowania), „młynek” (ręce skierowane w jedną stronę, z obrotem 180o-360o). Typowy program dla całego okresu. W terenie: bieg na przełaj – 10 min, bieg 30 m 2-3 razy po 3-5 osób (przeprowadzany w formie rywalizacji); sztafeta n x 150200 m; ćwiczenia rozwijające gibkość odbywające się w parach, piłka nożna lub koszykówka – 15-20 min. 55 Trzecie półrocze. Pierwsza część półrocza – okres orientacyjnie od 3 września do 15 października – zajęcia przeprowadzane są na otwartej przestrzeni i trwają nie więcej niż 45 min. Zalicza się do nich: bieg na przełaj (1215 min), kompleks ćwiczeń ogólnorozwojowych (15-20 min), skierowanych przeważnie na rozwój gibkości, szybkości i zdolności koordynacyjnych, a także zabawy z piłką (15-20 min). Typowy program dla tego okresu. W terenie: bieg na przełaj – 15 min; kompleks ćwiczeń ogólnorozwojowych przy użyciu hantli o wadze 0,5-1 kg: obie ręce wyciągnięte do góry – jednoczesne przenoszenie obu rąk do tyłu i do przodu; takie same przenoszenia rąk, ale na przemian; obie ręce wyciągnięte do góry – skłony tułowia w prawo – lewo, przód – tył, ruchy okrężne tułowia; przysiady nie odrywając pięt od podłogi, ręce ponad wysokością ramion; z pozycji wyjściowej (na komendę trenera) – pozycja zasadnicza – szybkie przysiady, następnie wybicie się do góry, hantle do góry; z pozycji stojącej – hantle leżą na podłodze z przodu (na komendę trenera) szybkie pochylenie się do przodu, wzięcie hantli z podłogi i podniesienie do góry („kto szybciej”) – 3-4 razy; to samo, ale hantle znajdują się z tyłu; z pozycji stojącej wykonuje się przysiad, następnie wyskok w górę; piłka nożna lub koszykówka o uproszczonych regułach gry. Druga część półrocza – w okresie orientacyjnie od 16 października do 30 grudnia – zajęcia odbywają się na sali gimnastycznej i trwają 30-35 min, zawierają różne formy biegu w wolnym tempie, kompleks ćwiczeń ogólnorozwojowych i wspomagających, z których większość posiada formę gry lub rywalizacji (do 20 min) oraz gry ruchowe i sportowe. 56 Typowy program zajęć dla tego okresu. Na sali gimnastycznej: bieg po okręgu z szybką zmianą kierunku na komendę – 3-4 min, chód – ok. 1 min: krążenia ramion w różnych płaszczyznach jednocześnie i na przemian; w pozycji zasadniczej ręce do tyłu – obroty głową w lewo i prawo; nogi złączone ze sobą, ręce na kolanach, ruchy okrężne kolan w lewo i prawo; z pozycji zasadniczej – lewa noga wystawiona do przodu oparta na pięcie – dynamiczne skłony do prawej nogi; z pozycji stojącej – wypad prawą nogą do przodu, ręce na pasie, kołysanie się podczas schylania się w dół; to samo przy wypadzie lewą nogą; z pozycji nogi na szerokości ramion – kołysanie się podczas skłonów do prawej i lewej nogi na przemian; w zwisie na drążku – ruchy okrężne nogami w lewo i prawo; ćwiczenia z gumami: wymachy ramion do przodu i tyłu jednocześnie i na przemian podczas skłonów do przodu; stojąc plecami do naciągniętej gumy – ręce do góry – skłony tułowia do przodu i do tyłu; te same pozycje wyjściowe, ale ręce na boki – ręce łączy się z przodu na wysokości klatki piersiowej i powraca się do pozycji wyjściowej. Zazwyczaj wykonywane są 2-3 serie ćwiczeń z amortyzatorami, przy czym jedna z nich ma formę rywalizacji. W ciągu pewnego odcinka czasu (zazwyczaj 15-30 s) zwraca się uwagę na liczbę wykonanych ćwiczeń; skoki w dal z miejsca (uwaga zwrócona na pełne odbicie); gra ruchowa. Czwarte półrocze (orientacyjnie od 2 stycznia do 27 czerwca) charakteryzuje się zwiększeniem liczby zajęć do 4-5 tygodniowo, czas trwania zajęć podobnie jak w poprzednim półroczu. Na tym etapie zmienia się objętość pracy w terenie w stosunku do zajęć na sali gimnastycznej. Zajęcia na sali gimnastycznej trwają średnio 45 min i zachowują swoją podstawową funkcję – rozwój gibkości, szybkości i zdolności koordynacyjnych. W większym 57 zakresie niż poprzednio włącza się ćwiczenia wspomagające. Zajęcia w terenie trwają nie więcej niż 35 min i włączają rozmaite ćwiczenia skierowane na opanowanie techniki wszystkich form biegu. Doskonaleniu techniki startów w różnym tempie poświęca się nie mniej niż ¼ czasu zajęć. Zasadniczym zadaniem jest realizacja różnorodnych sposobów zapewnienia pozytywnego tła emocjonalnego przygotowania początkowego. Typowy program zajęć dla tego okresu. W terenie lub na sali gimnastycznej: bieg w wolnym tempie – 2-3 min; ćwiczenia ogólnorozwojowe – 10-12 min; ćwiczenia rozwijające gibkość; gry sportowe – koszykówka o uproszczonych regułach lub piłka nożna – 2 połowy po 5-10 min. 58 3.1.2. Przygotowanie na etapie wstępnego bazowego przygotowania Przygotowanie Podstawowe zadania: 1) kształtowanie motywacji do celowego przygotowania sportowego, 2) umocnienie poziomu zdrowotnego, 3) podnoszenie poziomu ogólnego, ukierunkowanego i specjalistycznego przygotowania, 4) stworzenie mocnej podstawy wysokiego przygotowania technicznego. Kierunek przygotowania – przeważnie ukierunkowane, co zakłada następujący stosunek ogólnorozwojowych, ukierunkowanych i specjalnych środków treningowych – 30:50:20. Najważniejsza zasada przygotowania – zastosowanie dostępnych dla młodego sportowca parametrów pracy treningowej i praktyki rywalizacyjnej (udział w zawodach sportowych), rozwój jego predyspozycji fizycznych i możliwości funkcjonalnych, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości organizmu w okresie dojrzewania, a także wrodzonych predyspozycji do rozwoju różnych cech i zdolności motorycznych. Obciążenia szkoleniowe. Dynamika obciążeń charakteryzuje się postępowym i nieuchronnym wzrostem zakresu oraz intensywności szkolenia wraz z kolejnym szerszym cyklem szkoleniowym. Poniżej przedstawiono zalecane parametry pracy treningowej. Treść aspektów przygotowania. Zasadniczą treść przygotowania fizycznego stanowią ogólnorozwojowe oraz pomocnicze ćwiczenia, których objętość powinna stanowić 59 prawie 80% całości pracy szkoleniowej. Największa uwaga skierowana jest na rozwój gibkości, szybkości, zdolności koordynacyjnych oraz na polepszenie możliwości aerobowych. Praca w tej dziedzinie powinna być wykonywana z niezwykłą ostrożnością. Dla rozwoju siły wykorzystywane są różnorodne ogólnorozwojowe, pomocnicze i specjalnie opracowane ćwiczenia, sprzyjające rozwojowi tych grup mięśniowych, na które są skierowane dodatkowe lub podstawowe obciążenia podczas biegu, a także ćwiczenia z obciążeniem: piłki lekarskie, hantle itp. Należy ograniczać korzystanie ze sprzętu izokinetycznego, np. uniwersalnego trenażera typu „Atlas”. Szersze wykorzystywanie specjalistycznych ćwiczeń, charakterystycznych dla treningu z wykorzystaniem sprzętu tego typu, może negatywnie wpływać na techniczne doskonalenie się młodych sportowców i szybko ich przemęczyć. Istotne jest korzystanie z różnego rodzaju ćwiczeń skocznościowych, co stanowi podstawę dla dobrego wykonywania startów w przyszłości. Czas, który poświęca się na przygotowanie siłowe podczas zajęć treningowych na danym etapie wynosi nie więcej niż 20 min. Czas potrzebny na przygotowanie siłowe młodych sportowców, predysponowanych do biegu na dystansach sprinterskich, jest zróżnicowany. Sprinterom specjalizującym się na dystansach 100, 200 m stosunkowo więcej czasu powinna zajmować część ćwiczeń ukierunkowanych na rozwój maksymalnej siły odbicia, z kolei biegającym na dłuższym dystansie (400 m) – ćwiczenia powinny być skierowane dodatkowo na rozwój wytrzymałości siłowej. Podstawowe sposoby przygotowania szybkościowego wraz z ćwiczeniami ogólnorozwojowymi (różne formy biegu, gry, ćwiczenia gimnastyczne) są ćwiczeniami specjalnie opracowanymi. Skierowane są zarówno na rozwój 60 poszczególnych komponentów zdolności szybkościowych (czas reakcji prostej i złożonej, szybkość wykonania pojedynczego ruchu, częstotliwość ruchów), jak i na ich doskonalenie w całości (efektywne starty z pozycji wysokiej lub niskiej, pokonywanie odcinków 10-25 m z maksymalną prędkością). Dużo miejsca poświęca się na rozwój gibkości. Na początku etapu bardzo istotny jest wszechstronny rozwój gibkości. Z kolei na końcu etapu stopniowo zwiększa się część ćwiczeń ukierunkowanych na rozwój specjalnej gibkości (ruchliwości w stawach barkowych, biodrowych i skokowych). W procesie rozwoju wytrzymałości u sprinterów specjalizujących się w biegu na najkrótszych dystansach (100, 200 m) i czterystumetrowców, także występują zasadnicze różnice. W procesie przygotowania wytrzymałościowego przyszłego czterystumetrowca główne miejsce zajmują ćwiczenia o umiarkowanej i dużej intensywności, zaś w procesie przygotowania 100- i 200-metrowców zwraca się szczególną uwagę na zwiększanie wydajności podczas wykonywania ćwiczeń szybkościowo-siłowych. Jako że w przygotowaniu młodych lekkoatletów nie uwzględnia się z początku przyszłej konkretnej specjalizacji, dochodzi do nieodwracalnych zmian w strukturze tkanki mięśniowej predysponowanych do pracy sprinterskiej lekkoatletów. Zaniechanie to stwarza także bariery na drodze do wysokich rezultatów w biegu na najkrótszych dystansach. Zawodnicy ci szybko zatracają swoją indywidualność i stają się przeciętnymi sprinterami „wieloboistami”, którzy z podobnym efektem pokonują różne dystanse. Szansa na pomyślne doskonalenie się w sprincie „krótkim” zatraca się, przez co urodzony sprinter traci możliwość odnoszenia wysokich rezultatów na 61 dłuższych dystansach. Jest to uwarunkowane genetycznie i bardzo trudne do nadrobienia w procesie szkoleniowym. W procesie przygotowania sportowców predysponowanych do sprintów na dystansie 400 m, zasadnicze miejsce zajmuje powtarzanie odcinków biegowych, przy założeniu przebiegnięcia dłuższych dystansów (400-800 m). W procesie przygotowania przyszłych sprinterów (100, 200 m) ważne miejsce zajmuje metoda powtórzeniowa, w której biegi wykonywane są na zasadzie przemienno – dystansowej, zakładającej bieganie na zmianę odcinków pokonywanych z dużą i małą szybkością (60-200 m). W obu przypadkach tempo, liczba odcinków oraz przerwy wypoczynkowe ustala się w odniesieniu do indywidualnych możliwości i poziomu zawodnika. Przy pokonywaniu przez młodych sportowców dłuższych odcinków należy zwracać uwagę aby praca serca nie przekraczała 145-170 uderzeń na minutę i żeby dystans nie był zbyt długi. Nadmierne obciążenia mogą prowadzić do dyskoordynacji systemów i narządów zabezpieczających konsumpcję oraz utylizację tlenu. Metoda interwałowa, która zakłada m.in. pokonywanie odcinków lub dystansów z umiarkowaną i wysoką intensywnością, w połączeniu z egzekwowaniem konkretnie określonych przerw, powinna być wykorzystywana z dużą ostrożnością. Przygotowanie techniczne zakłada opanowanie dużej liczby różnych ćwiczeń ukierunkowanych i specjalnych ćwiczeń przygotowawczych. Ćwiczenia i zadania należy dobierać tak, aby nie kształtował się utarty stereotyp ruchowy sprinterów. Takie postępowanie pozwoli im na ukształtowanie techniki, która odpowiada ich cechom morfologicznym oraz umiejętnościom kierowania różnymi ruchami koordynacjami w zależności od stanu funkcjo- 62 nalnego i ogólnej sytuacji. Ważne jest aby umiejętnie stosować wizualne metody orientacyjne. Ruchowe albo dźwiękowe obrazy i porównania przynoszą niekiedy lepszy efekt, niż trwałe tłumaczenia ustne. Za punkt orientacyjny można obrać dźwiękowe odtworzenia optymalnego tempa ruchów, charakterystyczne znaki na podłożu albo ścianie sali czy też zamontowane lustra, które pomagają sprinterowi przyjąć prawidłową pozycję nóg, tułowia, głowy itd. Przygotowanie taktyczne sprowadza się głównie do nauki podstawowych wariantów taktyki ogólnej działalności sprintera – równomiernego, na odpowiedniej szybkości pokonania dystansu i kształtowania umiejętności prawidłowego rozłożenia siły w czasie rywalizacji sportowej. Przygotowanie psychologiczne zakłada stopniowe zwiększanie roli ćwiczenia siły woli. Do procesu treningowego systematycznie wprowadza się dodatkowe trudności. Budowana jest także atmosfera rywalizacji Przygotowanie teoretyczne sprowadza się do nauki przepisów dotyczących zawodów oraz osobistej i ogólnej higieny. Poniżej przedstawiony został ogólny plan zajęć przygotowania teoretycznego oraz wymiar jego godzin (tab. 13). Tabela 13. Ogólny plan zajęć przygotowania teoretycznego oraz wymiar ich realizacji (w godz.) Temat Lekkoatletyka na świecie i w Polsce Budowa i funkcje organizmu ludzkiego Przepisy sędziowania, organizacji i przeprowadzenia zawodów Zasady i sposób odżywiania się, higiena lekkoatlety Dokumenty rejestracji pracy treningowej; dzienniczek sportowca Łącznie I 1 1 Okres nauczania II III IV 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 6 6 6 63 Praca wychowawcza. Wśród czynników, które w dużym stopniu wpływają na kształtowanie się osobowości sportowca należy wymienić: osobowość trenera; organizację procesu szkoleniowego; zespół (współdziałanie w grupie); stosunek do tradycji; system zachęcania emocjonalnego młodych sportowców; opiekę dorosłych i wykwalifikowanych sportowców. Wśród konkretnych zabiegów wychowawczych wyróżnia się: wycieczki i obozy; tematyczne dyskusje, rozmowy, imprezy; twórczą, zespołową i indywidualną analizę działalności treningowej i startowej; oglądanie (w tym również w telewizji) znaczących zawodów oraz ich zespołowe omówienie. Budowa procesu treningowego. Główne miejsce zajmują zajęcia o charakterze kompleksowym. Zajęcia skierowane na wybrane (specjalne) ćwiczenia stanowią tylko 20-25% całości. Nie istnieje potrzeba (choć dla lepszej orientacji można tak postępować) wyróżniania różnego typu mikro- i mezocykli procesu treningowego. Przygotowanie roczne składa się zazwyczaj z jednego cyklu, przy czym okres przygotowawczy cechuje długi czas trwania. Okres startowy jest z kolei krótki i niewyraźnie zarysowany. Okres przejściowy trwa nie mniej niż 50-60 dni. Sposoby regeneracji. Stosowane są przeważnie pedagogiczne sposoby regeneracji, które stanowią podstawę racjonalnej struktury procesu treningowego. Do medycznobiologicznych sposobów regeneracji zalicza się: witaminizację, ciepły prysznic, kąpiele w wannie. Wśród sposobów psychologicznych zaliczyć można natomiast wszelkie czynniki zapewnienia emocjonalnie pozytywnego tła zajęć: prowadzenie zajęć w różnych miejscach, szerokie wykorzystanie metody gier itd. 64 Praktyka startowa Program zajęć zróżnicowany jest w tym celu, aby każdy jego element odpowiadał głównemu kryterium sportowca mającego przed sobą duże perspektywy. Tabela 14. Orientacyjny program rywalizacji dla sportowców predysponowanych do sprintu na najkrótszych dystansach (100, 200 m) 1. 2. 3. Pierwszy dzień (stadion) Skok w dal z miejsca; 1. Rzut piłką lekarską (3 kg do 14 2. lat, powyżej 4 kg); 3. Bieg na 60 m ze startu wysokiego. Drugi dzień (stadion) Bieg na 15 m – odcinek startowy; Bieg na 30 m – odcinek startowy; Bieg na 100 m. Tabela 15. Orientacyjny program rywalizacji dla sportowców predysponowanych do sprintów na dystansie 400 m Pierwszy dzień (stadion) 1. 2. Dziesięcioskok z miejsca; Bieg na 200 m. Drugi dzień (hala, sala gimnastyczna, stadion) 1. Bieg na dystansie 300 m. Kontrola Co roku przeprowadzane są szczegółowe badania medyczne (opieka lekarska). Ponadto co najmniej trzy razy w roku odbywają się etapowe kontrole medyczne. W procesie kontroli przygotowania główne miejsce zajmuje ocena jego fizycznych i technicznych aspektów. Program oceny przygotowania technicznego: 1) ocena ekspertów (trenera) dotycząca techniki wykorzystanej przy pokonaniu biegiem trzech 50-metrowych odcinków z różną szybkością – od umiarkowanej do maksymalnej, uwaga skierowana na technikę kroku biegowego, ekonomiczność i płynność ruchów, „czucie dystansu”; 2) ocena ekspertów (trenera) dotycząca techniki biegu podczas pokonywania 65 100 lub 200-metrowego odcinka biegu z maksymalną szybkością; 3) ocena ekspertów (trenera) dotycząca techniki startu niskiego z bloków startowych oraz startów półwysokiego i wysokiego bez bloku; 4) wyznaczenie właściwego kroku biegowego (na podstawie liczby cykli podczas pokonywania 50-metrowego odcinka z maksymalną szybkością). Tabela 16. Zalecane parametry pracy treningowej dla etapu wstępnego bazowego przygotowania* (wg danych różnych autorów6) Lata nauczania Objętość biegu sprinterskiego (km) Ilość treningów (liczba w roku) Objętość treningowa (godz.) Objętość biegu sprinterskiego (km) Ilość treningów (liczba w roku) Objętość treningowa (godz.) Objętość biegu sprinterskiego (km) 165 180200 55 175 200 60 190 220 65 165 180200 55 175 200 60 200 220230 70 Konkure ncja Ilość treningów (liczba w roku) Objętość treningowa (godz.) Trzeci Sprinterzy skierowani do specjalizacji na 100 i 200 m (13-15 lat) Drugi Sprinterzy skierowani do specjalizacji na 400 m (13-15lat) Pierwszy Przytoczono tu wymiar „czystej” pracy, dlatego występuje odchylenie od wyznaczonych norm, zakładających poświęcenie czasu na przygotowanie teoretyczne, potrzeby organizacyjne itd. 6 Zaremba [1987, 1988], Kruczalak [1999], Sozański i wsp. [1999], Talaga [2004]. 66 Program kontroli działalności startowej zawiera ustalenie: 1) czasu pokonania 25-metrowego odcinka startowego; 2) czasu pokonania 30-metrowego odcinka lotnego; 3) wyniku na dystansie 100 m i różnicy między najszybszym i najwolniejszym przebiegnięciem 25metrowego odcinka – dla sportowców predysponowanych do sprintu na dystansach 100 i 200 m; 4) wyniku na dystansie 300 m i różnicy między najszybszym i najwolniejszym przebiegnięciem 100-metrowego odcinka – dla sportowców predysponowanych do dystansu 400 m. Tabela 17. Modelowe charakterystyki poziomu przygotowania na etapie wstępnego bazowego przygotowania sprinterek i sprinterów (na podstawie danych różnych autorów7) Płeć Wiek Lata nauczania/ Parametry Dziewczęta 13-14 lat Chłopcy 13-14 lat Dziewczęta 15 lat 1-2 rok 2,7 2,4 2,5 4,8 4,5 4,6 8,8 8,0 8,3 14,5 13,0 13,4 21,6 19,4 20,4 29,7 26,4 28,2 46,9 43,0 45,6 2:03:00 1:58:00 1:58:00 2250 2450 2400 200 240 220 6,50 7,30 6,70 22,75 24,30 23,00 19,5 17,5 19,0 6,5 9,5 7,5 *do 14 roku życia kula o wadze 3 kg, dla starszych 4 kg Bieg na 20 m, start lotny [s] Bieg na 30 m, start niski [s] Bieg na 60 m, start niski [s] Bieg na 100 m, start niski [s] Bieg na 150 m [s] Bieg na 200 m, start niski [s] Bieg na 300 m, start niski [s] Bieg na 600 m (min.) Bieg 12 min (m) Skok w dal z miejsca (cm) Trójskok z miejsca (m) Dziesięcioskok z miejsca (m) Wieloskok 100 m [s] Rzut kulą w tył* (m) 7 Chłopcy 15 lat 3 rok 2,2 4,3 7,5 11,8 18,1 24,2 39,8 1:51:00 2650 260 7,60 26,00 17,0 11,0 Juszkiewicz [1991], Kruczalak [1999], Talaga [2004]. 67 Tabela 18. Zakres prowadzenia kontroli okresowej w skali roku Miesiąc Zakres kontroli IX Etapowa szczegółowa kontrola medyczna (opieka poradniana) Etapowa kontrola medyczno – biologiczna Etapowa kontrola działalności startowej oraz poziomu przygotowania podczas realizacji całego programu Bieżąca kontrola (rejestracja wyznaczonych przez trenera parametrów) X XI XII I II III + VIII VII + + + + IV V VI + + + + + + + + + + + + + + Tabela 19. Zakres i zadania materiału szkoleniowego w grupach wstępnego (A) i specjalistycznego* bazowego przygotowania (B) (+ szerokie zastosowanie) Grupy Zadania Lata nauczania 1. Ogólne przygotowanie fizyczne 1) gry sportowe, w tym z uproszczonymi regułami (piłka nożna, koszykówka, siatkówka i in.) 2) gry ruchowe i sztafety 3) bieg na przełaj na stadionie, „fartlek” sprinterski 4) chód i bieg na nartach 5) elementy sportów zimowych (narciarstwo) 6) elementy pływania 7) elementy obozu wędrownego 8) ćwiczenia z piłkami lekarskimi (rzucanie i łapanie piłki w parach, trójkach itd.; wymachy okrężne z piłką w rękach i in.) 9) ćwiczenia z hantlami, ekspandorem 10) ćwiczenia ze sztangą lekką, np. sam gryf (wypychanie sztangi w pozycji stojącej, 68 A B 1-2 3 1-2 3 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + wyciskanie z pozycji leżącej i siedzącej) 11) pojedyncze ćwiczenia bez sprzętu wzmacniające mięśnie poszczególnych grup mięśniowych 12) ćwiczenia siłowe z partnerem wzmacniające mięśnie poszczególnych grup mięśniowych 13) ćwiczenia siłowe rozwijające mięśnie obręczy barkowej 14) ćwiczenia siłowe rozwijające mięśnie nóg 2. Ukierunkowane i specjalne przygotowanie fizyczne 2.1. Przykładowe sposoby rozwoju zdolności szybkościowych: 1) szybkość reakcji (czas reakcji) 2) czas ruchów przygotowawczych 3) szybkościowo-siłowe możliwości warunkujące efektywność odbicia 4) szybkość wykonania pojedynczego ruchu, efektywność przejścia od odbicia z bloków startowych do pierwszych kroków biegowych 5) ćwiczenia doskonalące zdolności szybkościowe podczas wybiegu startowego 6) ćwiczenia doskonalące zdolności szybkościowe podczas krótkich biegów na dystansie 7) bieganie odcinków i dystansów według wcześniej ustalonych narzutów czasowych 8) bieganie odcinków i dystansów z zadaną prędkością przy stałej zmianie tempa biegu 9) bieganie odcinków w odstępach czasu ze zmianą wyników o 5-15 s 2.2. Przykładowe sposoby rozwoju gibkości: 1) ćwiczenia rozwijające pasywną gibkość, w tym z gumami, hantlami, z wykorzystaniem własnej siły 2) ćwiczenia rozwijające aktywną gibkość (wymachy i sprężyste ruchy, rwanie, pochylanie się itd.) 2.3. Przykładowe sposoby rozwoju siły: 1) wykorzystanie oporu własnego ciała 2) ćwiczenia siłowe ze współpartnerem 3) ćwiczenia siłowe z małym obciążeniem (piłki lekarskie, hantle) 4) ćwiczenia izometryczne 2.4. Przykładowe sposoby rozwoju wytrzymałości: 1) bieganie odcinków i dystansów według wcześniej ustalonych narzutów czasowych + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 69 2) bieganie odcinków i dystansów z zadaną + prędkością przy stałej zmianie tempa biegu 3) bieganie odcinków w odstępach czasu ze zmianą wyników o 5-15 s 2.5. Przykładowe sposoby rozwoju zdolności koordynacyjnych: 1) gry sportowe + + 2) pomocnicze i specjalistyczne ćwiczenia w utrudnionych warunkach 3) ćwiczenia z wykorzystaniem rozmaitych symulatorów ze ściśle regulowanym oporem (np. bieżnia ruchoma) 4) bieg „na smyczy” z pewnym obciążeniem (guma oporująca; z różnymi hamującymi przyrządami) 5) zestaw ćwiczeń koordynacyjnych + + zaproponowany przez trenera 2.6. Przykładowe sposoby doskonalenia techniki: 1) start z pozycji półwysokiej i wysokiej + + 2) start niski 3) rozbieg startowy + 4) bieg na dystansie + + 5) atak linii mety 6) bieg po wirażu 7) bieg ze zmienną szybkością + + 8) bieg – wyjście z wirażu 9) bieg – wejście w wiraż 10) bieg lotny + 11) bieg na ½, ¾ szybkości + + 12) bieg z maksymalną szybkością 13) bieg z około maksymalną szybkością + + * dotyczy kolejnego etapu przygotowania opisanego w rozdziale 3.1.3. 70 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Plan - schemat rocznego przygotowania Tabela 20. Plan - schemat dla etapu wstępnego bazowego przygotowania 1-2. roku nauczania 71 Objaśnienia skrótów: RP – Rywalizacja, Program, KE – Kontrola etapowa, OM – Okresy makrocykli i podstawowe zadania, SZ – Stosunek zakresów ogólnego, ukierunkowanego i specjalnego przygotowania, %, LT – Liczba zajęć w tygodniu, KB – Kontrola bieżąca, SR – Sposoby regeneracji, OL – Opieka lekarska, LZ – Liczba zawodów i sprawdzianów Tabela 21. Plan - schemat dla etapu wstępnego bazowego przygotowania 3. roku nauczania Objaśnienia skrótów jak w tab. 17 72 3.1.3. Przygotowanie na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania Przygotowanie Podstawowym zadaniem tego etapu jest stworzenie wszystkich niezbędnych przesłanek efektywnego przygotowania do następnego, najintensywniejszego i decydującego etapu przygotowania – realizacji maksymalnych możliwości indywidualnych. Przewiduje się tutaj stworzenie mocnego fundamentu we wszystkich kierunkach przygotowania, w tym również przygotowania specjalnego. Najważniejszą zasadą postępowania jest tu stworzenie wszystkich niezbędnych przesłanek dalszego efektywnego przygotowania do najwyższych osiągnięć, nie wyczerpując przy tym zasobów kształtowania procesu szkolenia w grupach wyższego mistrzostwa sportowego. Obciążenia treningowe. Zakres pracy treningowej na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania stanowi 70-80% obciążenia maksymalnego, które zostanie wprowadzone na etapie maksymalnych indywidualnych możliwości. Treść aspektów przygotowania. Głównym zadaniem przygotowania fizycznego jest stworzenie wszystkich niezbędnych przesłanek osiągnięcia na następnym etapie indywidualnego, maksymalnego poziomu specjalnego przygotowania fizycznego. Znacznie zwiększa się udział ukierunkowanych, specjalnych i startowych środków przygotowania, zaś udział środków ogólnorozwojowych ulega odpowiednio zmniejszeniu. W większym stopniu niż na etapie wstępnego bazowego przygotowania, zróżnicowany jest proces treningowy sprinterów specjalizujących się w biegu na dystansach 100 i 200 m, w przeciwieństwie do czterystumetrowców. Przy przygotowaniu sprinterów (100, 73 200 m) szczególną uwagę zwraca się na rozwój zdolności szybkościowo-siłowych oraz efektywności anaerobowej. W procesie przygotowania czterystumetrowców podstawę stanowi rozwój wytrzymałości siłowej i doskonalenie możliwości zarówno anaerobowych jak i aerobowych. W procesie przygotowania siłowego trzeba uwzględnić fakt, iż wysoki poziom zdolności siłowych, który przejawia się w czasie wykonywania ćwiczeń w terenie, nie gwarantuje jeszcze wysokich zdolności siłowych podczas biegu. Dlatego też zasadniczą uwagę poświęca się ćwiczeniom ukierunkowanym i specjalnym, zbliżonym pod względem wymagań i struktury do konkretnych dystansów sprinterskich. Takie warunki w znacznym stopniu odpowiadają ćwiczeniom biegowym, wykonywanym w różnych formach i na różnych prędkościach – przeważnie w warunkach stadionu lekkoatletycznego. Tabela 22. Parametry pracy treningowej zalecane na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania (wg danych różnych autorów8) Specjalizując y się na 100 i 200 m (16-18 lat) Specjalizując y się na 400 m (16-18 lat) 8 220 300330 75 230 345 7580 250 375 8090 220240 310360 80 250 375 8085 270 405 85100 Sozański i wsp. [1993], Kruczalak [1999], Płatonow [2004]. 74 Objętość treningowa (godz.) Objętość biegu sprinterskiego (km) Trzeci Ilość treningów (liczba w roku) Ilość treningów (liczba w roku) Drugi Objętość treningowa (godz.) Objętość biegu sprinterskiego (km) Ilość treningów (liczba w roku) Konkurencja Pierwszy Objętość treningowa (godz.) Objętość biegu sprinterskiego (km) Lata nauczania Trzeba uwzględniać jednak i to, że regularne wykorzystywanie tych samych sposobów technicznych przytłacza zdolności sprinterów do sterowania różnymi parametrami ruchów podczas biegu, a także męczy ich psychikę. Podstawowym sposobem doskonalenia możliwości siłowych jest wykonywanie dynamicznych akcentów w treningu siły, z maksymalną lub zbliżoną do maksymalnej prędkością. Różnorodność ćwiczeń nie tylko nasyca tło emocjonalne treningów, ale także zapowiada kształtowanie „bariery szybkościowej”. Specjalną uwagę należy zwracać na doskonalenie techniki startów i przyspieszeń startowych. W terenie najlepsze efekty przynoszą powtarzane wiele razy starty w różnych formach oraz wielokrotnie powtarzane odcinki przyspieszeń startowych z maksymalną prędkością. Przy doskonaleniu startów trzeba wymagać od sprintera maksymalnie szybkiego odbicia od ścianek bloku startowego, odpowiedniej długości pierwszego i kolejnych kroków biegowych, szybkości reakcji na sygnał startowy oraz przejścia we właściwym czasie do ruchów cyklicznych. Przy doskonaleniu ataku linii mety uwagę sprintera skupia się na akcencie szybkiego i wykonanego we właściwym czasie i miejscu „rzutu na taśmę”. Przy rozwoju gibkości podstawową uwagę należy zwracać na zakres ruchu w stawach, które mają największe znaczenie dla specjalizacji sprintera. Na szeroką skalę wykorzystuje się ćwiczenia skierowane na jednoczesny rozwój obszerności ruchu w tawach i zdolności siłowych. Pamiętać należy jednak, że nadmierna gibkość u sprintera również nie jest pożądana. Rozwój wytrzymałości jest ukierunkowany przeważnie na doskonalenie specjalnego składnika, który bezpośrednio 75 warunkuje osiąganie dobrych wyników w wybranych konkurencjach. Doskonalenie ogólnej wytrzymałości dokonuje się z uwzględnieniem specjalizacji sprintera. Te same sposoby rozwoju ogólnej wytrzymałości sprinterów (specjalizujących się na dystansach 100 i 200 m) i czterystumetrowców za pomocą biegu ciągłego (metoda ciągła) głównie dla tych pierwszych są zazwyczaj mniej efektywne. Przygotowanie techniczne przeważnie skierowane jest na dokładne opanowanie działalności ruchowej i stabilizację jej podstawowych elementów. Na tym etapie kształtuje się racjonalna, czasowa, przestrzenna i dynamiczna struktura ruchów. Opanowanie wysokiego technicznego mistrzostwa wymaga różnorodnych tradycyjnych ćwiczeń (różne formy biegów, akcent pracy nóg, rąk, doskonalenie oddzielnych elementów ruchów itd.) oraz wykorzystanie, co prawda w mniejszym zakresie, nietradycyjnych elementów technicznych (biegi z obciążeniem, „holowanie” sportowca z prędkością większą niż w zwykłych warunkach). Większość nietradycyjnych sposobów jest wykorzystywana w końcowej fazie nauczania na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania. Przygotowanie taktyczne przewiduje doskonalenie podstawowych wariantów taktyki pokonania wymaganego dystansu – równomiernego, z przyspieszonym pokonaniem pierwszej połowy dystansu, najszybszym pokonaniem drugiej połowy dystansu i ze zróżnicowaniem prędkości na różnych jego odcinkach. Jednak szczególną uwagę zwraca się na równomierne pokonanie dystansu. Należy mieć również na uwadze, że im lepszą wytrzymałością specjalną dysponuje zawodnik, tym różnice pomiędzy poszczególnymi odcinkami dystansu są mniejsze (szczególnie jest to widoczne u zawodników specjalizujących się w konku- 76 rencji 400 m). Stąd też w podejściu do treningu wytrzymałości specjalnej sprintera należy uwzględniać fakt, że średnia różnica rezultatów pokonania pierwszej i drugiej połowy 100-metrowego dystansu najlepszych sprinterów świata wynosi 1-1,6 s, różnica między pokonaniem 100metrowych odcinków 200 m dystansu wynosi 0,6-1 s, natomiast w trakcie pokonywania 400-metrowych dystansów różnica pokonania pierwszej i drugiej połowy dystansu może wahać się w granicach 1-3 s. W przypadku biegów na dystansach 100 i 200 m różnica wyników uzyskana na poszczególnych połowach pokonywanego odcinka kształtuje się na korzyść jego części drugiej, a w przypadku 400 m – odwrotnie. Przykładowy rozkład tempa biegu na 400 m zawodników na różnym poziomie uzyskiwanych wyników przedstawiono w tabeli 23. Poszerzeniu spektrum nawyków i umiejętności taktycznych sprzyjają ćwiczenia taktyki „lidera” w zawodach z równymi pod względem poziomu rywalami, opanowanie taktyki „czuwania” z gwałtownym finiszem na końcu dystansu i opanowanie wydłużonego finiszu. Teoretyczne przygotowania na rozpatrywanym etapie polegają przede wszystkim na zapoznaniu sportowca z prawidłowościami kształtowania kondycji sportowej, właściwościami przygotowania do zawodów, prawidłową ewidencją przeprowadzonej pracy oraz wykorzystaniem sposobów regeneracji. 77 Tabela 23. Rozkład tempa w biegu na 400 m [s], (wg danych Kruczalaka 1999) Wynik Pierwsze Drugie biegu na 100 m 100 m 400 m 54,0 13,0 12,5 Czas na 200 m Trzecie 100 m 25,5 13,7 Czas Czas na Czwarte drugich 300 m 100 m 200 m 39,2 14,8 28,5 53,0 12,8 12,2 25,0 13,4 38,4 14,6 28,0 52,0 12,6 11,9 24,5 13,2 37,7 14,3 27,5 51,0 12,3 11,7 24,0 12,9 36,9 14,1 27,0 50,0 12,1 11,4 23,5 12,7 36,2 13,8 26,5 49,0 11,9 11,2 23,0 12,4 35,4 13,6 26,0 48,0 11,6 10,9 22,5 12,1 34,6 13,4 25,5 47,0 11,3 10,7 22,0 11,8 33,8 13,2 25,0 46,0 11,0 10,5 21,5 11,6 33,1 12,9 24,5 45,0 10,8 10,2 21,0 11,4 32,4 12,6 24,0 44,0 10,5 10,0 20,5 11,2 31,7 12,3 23,5 Tabela 24. Orientacyjny plan dydaktyczny i zakres przygotowania teoretycznego (w godz.) Temat Biegi krótkie w Polsce i na świecie Podstawowa treść różnych stron przygotowania sprintera Podstawy kształtowania procesu treningowego Planowanie i ewidencja w procesie przygotowania sprintera Odżywienie, odnowa biologiczna i higiena sprintera Bezpośrednie przygotowanie do głównych zawodów Zasady i przepisy sędziowania zawodów Łącznie 78 Lata przygotowania Pierwszy Drugi Trzeci 2 2 3 4 4 4 2 2 2 1 1 1 2 2 2 1 1 2 1 13 1 13 1 15 Przygotowanie psychologiczne przewiduje wzrastającą rolę wprowadzania dodatkowych utrudnień do procesu treningowego i metody startowej. To, łącznie z wytworzeniem atmosfery wysokiej konkurencji, wiąże się z zastosowaniem zespołu przedsięwzięć metodycznych, ukierunkowanych na tworzenie mikroklimatu rywalizacyjnego. Istotne znaczenie ma również kształtowanie prawidłowego nastawienia do większych obciążeń i umiejętności radzenia sobie z dużym zmęczeniem. W procesie przygotowania psychologicznego biegaczy na 400 m, zdecydowanie większą uwagę należy przywiązywać do rozwoju wytrzymałości i stabilności przejawów siły woli, a podczas przygotowania sprinterów (100, 200 m) – do rozwoju predyspozycji do krótkotrwałych, ale wyjątkowo dużych obciążeń. Praca wychowawcza. Sprinterzy będący na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania powinni mieć świadomość, że celem zajęć jest nie tylko zaspokojenie potrzeb osobistych (wyjazdy, korzyści materialne, zaspokojenie własnych ambicji), ale również pełnienie obowiązków w stosunku do grupy, a dla niektórych w przyszłości – reprezentowanie własnej ojczyzny. Występują tu takie same konkretne czynniki, jak w przypadku etapu wstępnego bazowego przygotowania, lecz z uwzględnieniem już nie nastoletniego, ale młodzieńczego wieku sportowca. 79 Tabela 25. Wybrane sposoby postępowania metodycznego stwarzające dodatkowe trudności w procesie treningowym Treść i podstawowe ukierunkowanie sposobów postępowania metodycznego Wprowadzenie dodatkowego zadania (bez wcześniejszej zapowiedzi) związanego z przedłużeniem pracy treningowej na tle zmęczenia (kształtuje upór i wytrzymałość, a także odporność psychiczną na silne zmęczenie) Przeprowadzenie zajęć treningowych w utrudnionych warunkach lub z wykorzystaniem przyrządów utrudniających wykonanie ćwiczeń (zwiększa sprawność nawyków ruchowych, kształtuje pewność siebie) Utrudnienie treningowych i rywalizacyjnych działań (wychowuje upór i dążenie do zwycięstwa) Przykłady Wykonanie zespołu ćwiczeń po intensywnych zajęciach treningowych w celu wykazania najlepszych wyników Biegi z wykorzystaniem terenu lub urządzeń o charakterze hamującym, obciążającym Zapewnienie podczas zajęć treningowych stałej konkurencji co najmniej równych pod względem poziomu sportowego rywali; udział w rywalizacji z silniejszymi przeciwnikami Kształtowanie procesu treningowego. Zajęcia o ukierunkowaniu kompleksowym (zwłaszcza w porównaniu z nauczaniem na etapie wstępnego bazowego przygotowania) w zakresie środków ogólnorozwojowych mają szerokie zastosowanie tylko w okresie przygotowawczym makrocyklu. Orientacyjny stosunek zajęć kompleksowego i wybranego ukierunkowania wynosi 40:60. Udział zajęć z dużymi i znacznymi obciążeniami osiąga się pod koniec szkolenia na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania 50-60% ogólnej ich ilości. Planowane są wszystkie typy mikro- i mezocykli, prócz (lub bardzo rzadko stosowanych) „uderzeniowych”. Budowa makrocykli przewiduje ścisły podział na etapy. W okresie startowym, w odróżnieniu od pracy na etapie wstępnego bazowego 80 przygotowania, wyodrębnia się etap przygotowania do głównych zawodów. Okres przejściowy trwa ogółem nie mniej niż 6 tygodni. Sposoby regeneracji. Poniżej zaprezentowano klasyfikację sposobów regeneracji, zalecanych w procesie przygotowania na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania. Tabela 26. Klasyfikacja sposobów regeneracji zalecanych w procesie przygotowania na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania Pedagogiczne Racjonalne połączenie pracy treningowej, praktyki startowej i odpoczynku Sposoby regeneracji Medyczno-biologiczne Witaminizacja, ciepły prysznic, masaż manualny, sucha i parowa łaźnia, naświetlanie promieniami UV, kąpiele w wannie, kąpiele błotne Psychologiczne Czynniki zapewnienia pozytywnego tła emocjonalnego przygotowania – różnorodność miejsc prowadzenia zajęć, wykorzystania metody gier itp. Praktyka startowa Sportowcy rywalizują głównie w konkurencjach wybranych jako specjalizacja, czyli w istocie program startów w sezonie planowany jest pod kątem konkurencji koronnych jako starty pierwszoplanowe. Planowane są z reguły dwa główne okresy startowe w ciągu roku – na początku lata i w jego drugiej połowie, co wymusza dwucyklowe planowanie rocznego przygotowania. Kalendarz startów ustala się tak, aby zapewnić planowy rozwój maksymalnych możliwości sportowych. 81 Kontrola Na początku nowego makrocyklu przygotowawczego przeprowadza się gruntowne badania medyczne (opieka poradniana) oraz dwa razy w roku, tj. na przełomie jesienno-zimowego i wiosenno-letniego mikrocyklu, etapową medyczną kontrolę i etapową kontrolę przygotowania pod kątem startów. Tabela 27. Przykładowe strony przygotowania fizycznego i wskaźniki kontrolne sprintera na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania Strony przygotowania a) przy wykonaniu startu i przyspieszenia startowego b) parametry biegu 82 Wskaźniki kontrolne, Wskazówki metodyczne jednostki pomiaru 1. Zdolności szybkościowe: - czas biegu na odcinku 30 m [s] Zmiany prędkości w biegu - czas pokonywania odcinków 5, rejestruje się używając tzw. 10, 15, 20, 25 m [s] spidografu, którego - chwilowe wartości prędkości na najważniejszym elementem jest końcu odcinków 5, 10, 15, 20, 25 wysokiej klasy prądnica. Jako i 30 m dystansu rejestrator służy komputer PC - średnie przyspieszenie w fazie wyposażony w program AAD. akceleracji biegu Biegnący zawodnik połączony jest - maksymalne, chwilowe wartości z aparaturą rejestrującą za pomocą przyspieszeń podczas czterech nierozciągliwej linki [Staszkiewicz pierwszych kroków biegu i wsp. 2005] Rejestracja podczas biegu zmian Stosowaną w trakcie badań linię kątowych w stawie kolanowym pomiarową stanowią: bieżnia w płaszczyźnie strzałkowej, ruchoma (Cardionics Treadmill będąca podstawą do wyznaczenia type 3113), elektrogoniometr szeregu parametrów i komputer PC z odpowiednim charakteryzujących bieg. Spośród oprogramowaniem. Części nich można opisać zmiany ruchome elektrogoniometru należy względnej długości kroków W mocować w ten sposób, aby oś (W=l/wysokość ciała; l – obrotu potencjometru była zgodna bezwzględna długość kroku [m]) z osią obrotu w stawie kolanowym i ich częstotliwości (f), a także i aby jej położenie nie zmieniało maksymalne wartości kąta ugięcia się w trakcie biegu. Zadaniem w stawie kolanowym w fazie badanego jest realizowanie biegu amortyzacji (A) i przeniesienia (P) o wzrastającej prędkości wymuszanej przez bieżnię; mężczyźni od 10 do 18-20 km/h, kobiety zaś od 8 do 16-18 km/h (prędkość bieżni należy zwiększać każdorazowo o 2 km/h) a) siła maksymalna b) wytrzymałość siłowa 2. Zdolności siłowe: - w warunkach statyki określenie Pomiary parametrów siłowych wartości momentów siły i szybkościowych prowadzi się wg rozwijanych przez zespoły powszechnie znanej metodyki zginaczy i prostowników stawów [Buśko 1995, Ruchlewicz i wsp. kolanowych 1997, Fidelus i wsp. 1998, Urbanik i wsp. 1999]. - rejestracja i analiza procesu Najistotniejszym elementem linii narastania siły w szybkim skurczu pomiarowej jest czujnik siły izometrycznym wspomnianych Hottinger (typ U9B/2kN). Z kolei grup mięśni dane archiwizuje się, przy użyciu stosownych programów - test maksymalnego wyskoku komputerowych. Warunkiem pionowego na platformie rozpoczęcia prób jest wstępne dynamograficznej rozluźnienie mięśni otaczających staw kolanowy. W grupie parametrów siłowych obliczono maksymalne (Mmax) i względne (Mw) wartości momentów sił rozwijanych przez zespoły mięśni zginaczy i prostowników stawu kolanowego Określenie poprzez długotrwały, Warunkiem koniecznym maksymalny skurcz izometryczny poprawnego przeprowadzenia poszczególnych zespołów próby jest uzyskanie mięśniowych (w jednostkach maksymalnego naprężenia bezwzględnych bądź względnych, badanych mięśni na początku tj. w przeliczeniu na kg masy pomiaru. Stąd też celowe jest ciała) odpowiednie motywowanie - wielkości spadku siły badanych do wysiłku. Stanowiska mięśniowej, pomiarowe w tego rodzaju - szybkości spadku siły próbach są identyczne do stosowanych w przypadku - seria łączonych, powtarzanych pomiarów parametrów siłowych pionowych wyskoków na mięśni. maksymalną możliwą wysokość, Służy ocenie wytrzymałości wykonywanych w możliwie mięśniowej prowadzonej na najkrótszym czasie platformach dynamograficznych (tensometrycznych), ocenia się czas utrzymywania wysokiego poziomu rozmaitych, mechanicznych parametrów ruchu (np. siły, prędkości, mocy) lub tempo spadku ich wartości od poziomu maksymalnego. Ważne jest zwracanie uwagi na to, by badani nie uginali kończyn dolnych w stawach kolanowych w fazie lotu więcej, niż jest to konieczne do właściwej 83 amortyzacji (czas lotu warunkuje poziom wszystkich dynamicznych parametrów wyskoku, stąd jego nienaturalne wydłużanie fałszuje uzyskane wyniki) 3. Gibkość: Zalecany jest ten sam wskaźnik, co dla etapu wstępnego bazowego przygotowania 4. Zdolności koordynacyjne: Zalecane są te same wskaźniki, co dla etapu wstępnego bazowego przygotowania 5. Wytrzymałość szybkościowa: a) dla - Czas biegu na odcinku 150, 200 Czas mierzony na postawienie lub sprinterów – m [s] oderwanie nogi zakrocznej specjalizacja - Wynik testu „interwał krótki Przestrzeganie reżimu czasu 100 m 4x50 m z maksymalną prędkością odpoczynku czynnego i odpoczynkiem 10 s” [s] Czas mierzony na postawienie lub - Bieg na dystansie 300 m [s] oderwanie nogi zakrocznej b) dla - Wynik testu „interwał krótki sprinterów – 4x60 m z maksymalną prędkością Przestrzeganie reżimu czasu specjalizacja i odpoczynkiem 10 s” [s] odpoczynku czynnego 200 m - Wyniki testu „interwał krótki 6x50 m z maksymalną prędkością i odpoczynkiem 20 s” [s] - Bieg na dystansie 500 m [s] Czas mierzony na postawienie lub - Wyniki testu „interwał krótki c) dla 8x50 m z maksymalną prędkością oderwanie nogi zakrocznej Przestrzeganie reżimu czasu sprinterów – i odpoczynkiem 20 s” [s] odpoczynku czynnego specjalizacja 400 m 6. Kontrola startowa: a) dla - bieg na dystansie 80 lub 120 m Ze startu niskiego i indywidualnie [s] bez rywalizacji sprinterów – specjalizacja - bieg na dystansie 150 lub 300 m Ze startu niskiego i indywidualnie 100 m [s] bez rywalizacji b) dla - bieg na dystansie 400 lub 500 m Ze startu niskiego i indywidualnie sprinterów – [s] bez rywalizacji specjalizacja 200 m c) dla sprinterów – specjalizacja 400 m 7. Kontrola wydolnościowa: Dla sprinterów - wydolność anaerobowa np. test Wg. metodologii Bar Or [1981], Wingate lub jego modyfikacje każdej Gabryś [2000, 2004a, 2004b] specjalizacji Test wzrastającego obciążenia - wydolność aerobowa wykonywany na bieżni ruchomej lub cykloergometrze 84 Plan – schemat rocznego cyklu przygotowania Tabela 28. Plan-schemat dla etapu specjalistycznego bazowego przygotowania – 1. rok nauczania Objaśnienia skrótów jak w tab. 17 85 Tabela 29. Plan-schemat dla etapu specjalistycznego bazowego przygotowania – 2.-3. rok nauczania Objaśnienia skrótów jak w tab. 17 86 3.1.4. Przygotowanie na etapie realizacji maksymalnych możliwości indywidualnych 9 Tabela 30. Granice wiekowe etapu maksymalnej realizacji możliwości indywidualnych (dane własne i według różnych autorów10, w latach) Konkurencja 100 m 200 m 400 m Mężczyźni Wiek początku Długość etapu etapu 20-21 5-6 20-21 5-6 21-22 5-6 Kobiety Wiek początku Długość etapu etapu 20-21 4-5 21-22 4-5 21-22 4-5 Przygotowanie Podstawowe zadania. Zadaniem tego etapu jest maksymalna realizacja indywidualnych możliwości, natomiast najważniejszą zasadą przygotowania jest wykorzystanie całkowitego zakresu środków tradycyjnych i niestandardowych, które stymulują wzrost poziomu przygotowania sportowców oraz pełna realizacja i maksymalne wyniki uzyskiwane w obranej specjalizacji sportowej. Obciążenia treningowe. Na etapie realizacji maksymalnych możliwości indywidualnych, w porównaniu z poprzednim etapem treningu, następuje gwałtowny wzrost (do 70% i więcej) udziału środków specjalnego przygotowania obciążenia ogólnego. Na tym etapie osiąga ono maksimum, a w zakres pracy treningowej w ciągu roku wchodzi ogólna objętość biegu sprinterskiego – do 125 km, u czterystumetrowców – do 160 km oraz ilość zajęć treningowych – do 480. 9 Przygotowanie na etapie realizacji maksymalnych możliwości indywidualnych z uwzględnieniem zasad indywidualnego podejścia na tym etapie wieloletniego doskonalenia jest przedstawione w ogólnej postaci. 10 Sozański [1993], Kruczalak [1999], Płatonow [2004]. 87 Tabela 31. Podstawowe parametry obciążeń treningowych i startowych sprintera w makrocyklu rocznym Parametry Liczba dni treningowych Liczba jednostek treningowych (w roku) Liczba jednostek treningowych (w tygodniu) Liczba godzin treningu Sumaryczna objętość wykonanej pracy Liczba startów Liczba 300-320 420-480 10-12 630-720 100-125 km biegu z maksymalną i submaksymalną szybkością 12-15 Zakres stron przygotowania. Przygotowanie fizyczne jest ukierunkowane na rozwój zdolności motorycznych odpowiednio do wysokich wymagań i przewiduje gwałtowne zwiększenie udziału środków ukierunkowanych, specjalnych oraz startowych (jednostki generalnie o dużym obciążeniu). Przygotowanie techniczne w dużym stopniu jest związane z wprowadzeniem metod pozwalających w pełni obiektywnie ocenić strukturę i poszczególne formy ruchów bazujących na technikach wizualnych, dokładnych metodach badania struktury dynamicznej i kinetycznej ruchów, a także metod matematycznych i techniki obliczeniowej11. Przygotowanie taktyczne przewiduje opracowanie taktycznych wariantów, które w największym stopniu odpowiadają możliwościom konkretnego sprintera. Dla większości zawodników jest to równomierne, najbardziej ekonomiczne i racjonalne pokonanie dystansu. Przygotowanie teoretyczne zakłada opanowanie przez sportowca całego kompleksu wiedzy niezbędnej z punktu widzenia efektywnego przygotowania do najwyższych osiągnięć oraz – na równi z twórczą współpracą z trenerem, 11 Ryguła [1993, 2000, 2003, 2004]. 88 pracownikami naukowymi i lekarzami – samodzielnego twórczego nastawienia do treningów. Kształtowanie procesu treningowego. Struktura zajęć charakteryzuje się głównie udziałem (do 80% i więcej) zajęć wybranego kierunku. Zajęcia o charakterze kompleksowym są szeroko wykorzystywane tylko w okresie pomiędzy makrocyklami i na etapie ogólnego przygotowania okresu przygotowawczego pierwszego. W szerokim zakresie wykorzystywane są wszystkie typy mikro- i mezocykli, w tym także uderzeniowe. Jeżeli sportowiec praktycznie bez przerwy bierze udział w zawodach, często wykorzystywane są serie mikrocykli startowych. Rozpowszechnionym wariantem struktury mezocykli jest zmienna kolejność cykli uderzeniowych i startowych a także mikrocykli regeneracyjnych. Struktura makrocykli charakteryzuje się stałym i wyraźnie zaznaczonym okresem rywalizacji oraz szczególną rolą etapu bezpośredniego przygotowania startowego (BPS) do głównych zawodów (zwykle 4-6 tygodni) i nie krótszymi niż 30-40 dni (w ciągu roku) okresami przejściowymi. Roczne przygotowanie wymaga przeważnie od 2 lub 3 mezocykli. Czynniki pozatreningowe i pozastartowe (pozarywalizacyjne). Na tym etapie maksimum osiąga wykorzystanie wszelkich pozatreningowych i pozastartowych czynników, które w dużym stopniu warunkują efektywność przygotowania sprinterów wysokiej klasy. Stanowią je: baza treningowa, sposoby regeneracji i poprzedzające stymulowanie zdolności do pracy, przygotowanie w warunkach wysokogórskich, odżywianie, profilaktyka i leczenie urazów oraz kontuzji a także miejsce przeprowadzania zawodów. Wśród czynników warunkujących efektywne przygotowanie do wyższych osiągnięć należy wymienić: 89 1) stworzenie nowoczesnych warunków do treningu (baza szkoleniowa, miejsce zgrupowań itp.), przewidujące wykorzystanie efektywnych symulatorów, aparatury diagnostycznej i korzystanie z gabinetów odnowy biologicznej; 2) pełnowartościową dietę i odżywianie się; 3) zabezpieczenie naukowo-metodyczne; 4) stworzenie warunków dla pełnowartościowego wypoczynku, w tym również w okresie przejściowym (obozy wypoczynkowe w sprzyjających warunkach klimatycznych, ośrodkach sanatoryjnych); 5) efektywny system materialnego i motywacyjnego zachęcania początkujących sportowców przez wybitne autorytety, wiodących trenerów, (w tym także trenerów, którzy pracowali ze sportowcami wcześniej), menedżerów sportowych, członków zespołu naukowego, lekarzy i działaczy sportowych. System startowy Praktyka startowa na tym etapie kształtuje się zgodnie z międzynarodowym i polskim wewnętrznym kalendarzem imprez sportowych oraz celami i zadaniami stawianymi sportowcom indywidualnie i zespołom sportowym (np. reprezentacji kraju). Priorytetem na tym etapie przygotowania jest jednak reprezentowanie kraju na najważniejszych oficjalnych zawodach danego sezonu czy też etapu cyklu olimpijskiego. Kontrola Przyjęte zostały wszystkie parametry kontroli zalecane dla etapu specjalistycznego przygotowania bazowego. Ponadto po zakończeniu lub jeszcze w trakcie sezonu startowego (np. po pierwszej część startów) ma miejsce ocena uzyskanych wyników na zawodach sportowych i wyciąganie na bieżąco wniosków z ich poziomu, 90 w odniesieniu do zakładanego planu. Niezbędne jest wprowadzenie szybkich korekt w planie szkoleniowym w przypadku np. zbyt słabych wyników sportowych w stosunku do zakładanych na danym etapie startów. 3.1.5. Etap utrzymania wysokiego mistrzostwa sportowego Przygotowanie Podstawowe zadania. Zadaniem tego etapu jest utrzymanie na możliwie najwyższym poziomie wyników uzyskiwanych w poprzednim etapie. Doświadczenie treningowe i zawodnicze pozwala na dobór form, środków i metod treningowych, najbardziej odpowiadających konkretnemu zawodnikowi. Etap ten cechuje wysoki stopień indywidualizacji zawodnika. Podobnie bardzo indywidualnie należy odnosić się do budowy i struktury makrocyklu treningowego zawodnika. Obciążenia treningowe. Na tym etapie kariery zawodniczej należy dążyć do utrzymania dotychczasowych wielkości obciążeń treningowych i startowych lub w przypadku gdy jest to niemożliwe (np. w związku z wysokim stopniem wyeksploatowania organizmu zawodnika w poprzednich latach kariery sportowej), starać się w niewielkim tylko stopniu je obniżyć. W związku z faktem, iż zawodnik jest w pełni ukształtowany fizycznie i motorycznie, należy poszukiwać rezerw również w innych czynnikach i stronach przygotowania. Do takich czynników należy m.in. podtrzymywanie lub wykorzystywanie rezerw w osiągniętych już na poprzednich etapach możliwościach 91 funkcjonalnych organizmu sportowca (o czym wspomniano np. w rozdziale V niniejszej pracy). Wykorzystując doświadczenie i wiedzę nabytą podczas wieloletniej kariery sportowej można niwelować niektóre braki i słabości organizmu sportowca. Ważną rolę odgrywa w tych działaniach trener (często dobrze znający i od wielu lat współpracujący z zawodnikiem), który przez odpowiednie sterowanie procesem treningowym może np. wprowadzać mezo- i mikrocykle „uderzeniowe”, stymulując możliwości podopiecznego przed najważniejszymi zawodami sezonu. Nie mniejszą rolę w działalności sportowej na tym etapie odgrywa mistrzostwo techniczne zawodnika. W treningu nie poświęca się czasu na doskonalenie form technicznych, a wykorzystuje się go w bardziej ekonomiczny i efektywny sposób. Często również dojrzałość psychiczna zawodnika i umiejętność wychodzenia przez niego z różnych presji czy opresji startowych jest jego sprzymierzeńcem w walce sportowej z młodszymi przeciwnikami. Kształtowanie procesu treningu. Struktura czasowa i rzeczowa treningu jest opracowywana indywidualnie dla każdego zawodnika, z uwzględnieniem wieloletnich doświadczeń z lat poprzednich. Proces treningowy często dostosowywany jest zarówno do samego zawodnika, jak i celu, do jakiego dąży on w konkretnym sezonie startowym (najważniejszych startów). Stąd też praktyka startowa jest kształtowana podobnie jak w okresie maksymalnej realizacji indywidualnych możliwości sportowca. Również rola czynników pozatreningowych i pozastartowych (podobnie jak na poprzednim etapie kariery) jest bardzo ważna, gdyż zawodnik często chce mieć pełen komfort w przygotowaniu do startów. Czynniki te są bardzo 92 zbliżone swoim charakterem do tych, z poprzedniego etapu kariery sportowej. Kontrola Kontrola wybranych parametrów proponowana jak na etapie specjalistycznego bazowego przygotowania (tab. 24) – najbardziej istotnych, zdaniem trenera i sportowca, w czasie walki sportowej. Po wieloletnim doświadczeniu i przy pełni profesjonalizmu trenera oraz jego podopiecznego, istotna wydaje się na tym etapie kontrola zarówno mocnych jak i słabszych stron wytrenowania, przy ścisłym indywidualnym podejściu, jak również kontrola bieżąca w konkretnie określonych terminach etapu w makrocyklu. Takie bowiem podejście stwarza możliwość szybkiej korekty ewentualnych niepokojących odchyleń od planowanych efektów treningowych czy uzyskiwanych wyników w konkretnych zawodach. Dla tego etapu kariery sportowej (podobnie jak dla poprzedniego) powinien być w pełni zapewniony nowoczesny i profesjonalny sprzęt pomiarowy, w powiązaniu ze ścisłą współpracą z naukowcami zajmującymi się badaniem efektów treningowych oraz stanu wytrenowania zawodnika. 93 3.2. Organizacyjne i metodyczne przesłanki racjonalnego systemu wieloletniego przygotowania sportowców Racjonalny system wieloletniego przygotowania zakłada realizację całego szeregu ważnych zadań organizacyjnych, obejmujących zarówno sferę długofalowego procesu sportu dziecięco-młodzieżowego jak i osiągnięć sportowych na najwyższym poziomie [Sozański 1999]. W systemie tym, jak twierdzi Sozański [1999], „bardzo złożonym, wieloczynnikowym procesem, którego efektywność nie zależy wprost od doskonałości któregoś z czynników rozpatrywanego analitycznie” jest szkolenie sportowe (ryc.3). Wszystkie składowe czynniki procesu szkolenia sportowego występują we wzajemnych powiązaniach, a „centralne miejsce w tym systemie zajmuje podsystem treningu, współzawodnictwa oraz odnowy” [Sozański 1999]. W odniesieniu do sfery sportu dziecięco-młodzieżowego należy zaznaczyć, że niezależnie od naturalnego dążenia szeregu państw, w celu zajęcia lub zachowania wysokiej pozycji na międzynarodowej arenie sportowej (w tym przede wszystkim na igrzyskach olimpijskich), nie zwraca się niestety dostatecznej uwagi na jego właściwy rozwój. Taka tendencja jest wyraźnie zauważalna również w Polsce, a jej negatywne skutki ujawniły się w pełnej mierze w postaci skromnych osiągnięć polskiego sportu na XXVIII Olimpiadzie w Atenach. Dlatego też w przypadku Polski konieczna jest wyraźna zmiana nastawienia do rozwoju sportu dziecięco-młodzieżowego, w tym określenie najbardziej znaczących aspektów organizacyjnych dla jego efektywniejszego rozwoju. Większość tego rodzaju 94 aspektów wiąże się z zasadniczym podejściem, zgodnie z którym w ramach sportu młodzieżowego należy wydzielać dwa w istocie autonomiczne kierunki, które odróżniają się wyraźnie pod względem przedmiotu, celów i zadań działalności. Kierunkami tymi są masowy sport młodzieżowy i sport rezerw lub inaczej sfera przygotowania rezerw dla osiągnięć sportowych na najwyższym poziomie. Ryc. 3. System skolenia sportowego 95 Odnośnie sfery przygotowania rezerw do sportu, w którym osiągane będą wyniki na najwyższym poziomie, zasadniczym problemem jest włączenie do wieloletniego planowego przygotowania tylko tych młodych sportowców, którzy odznaczają się wyraźnymi zdolnościami i możliwościami dalszego doskonalenia. To oczywiście zakłada zwrócenie szczególnej uwagi na dobór i selekcję zawodników, a także określenie optymalnej liczebności sportowców na każdym etapie wieloletniego doskonalenia. Niestety, w obecnych czasach przeważającą liczebnie część dzieci znajdujących się na etapach początkowego i wstępnego bazowego przygotowania, można uznać za nieperspektywiczną z punktu widzenia zadań przygotowania olimpijskiego. Na taki stan rzeczy wskazują badacze, teoretycy sportu z wielu krajów 12 . Jest to również charakterystyczne dla polskich warunków71. Podkreślając wyjątkową ważność doboru sportowego celowe jest przynajmniej schematyczne scharakteryzowanie zadań jego podstawowych stopni i założeń. W praktyce doboru spotykamy się z różnymi formami postępowania (tab. 32). Jedną z nich jest akceptacja spontanicznego zgłoszenia się zainteresowanych trenowaniem wybranej dyscypliny czy konkurencji. Najczęściej stosowanymi kryteriami przydatności potencjalnego zawodnika do jej uprawiania jest wiek, a także wysokość ciała. W pierwszym etapie szkolenia występuje wyłącznie dobrowolna rezygnacja tych, którzy zniechęcą się brakiem postępów lub tracą zainteresowanie uprawianiem sportu [Ulatowski 1992]. Jest ona spowodowana najczęściej 12 Brill [1980], Siris [1983], Godik [1988], Bułgakowa i Woroncow [1990], Jinary [1993], Płatonow [2004]. 71 Wojciechowski [1971], Zaciorski [1982], Śrutowski i Ozimek [1994], Śledziewski i Karwacki [2003], Giersz [2003]. 96 indywidualną reakcją osoby na obciążenia treningowe i stanowi (poza ostatecznym wynikiem w rywalizacji sportowej) podstawowe kryterium selekcji. Tabela 32. Sposoby przeprowadzania selekcji sportowej Rodzaje selekcji Selekcja naturalna Selekcja zorganizowana Polega na kierowaniu do określonej Charakteryzuje się tym, że wybór dyscypliny tych kandydatów, którzy i kwalifikowanie osobników najpierw już w młodym wieku charakteryzują do sportu, a potem do poszczególnych się wyższym od średniego poziomem dyscyplin odbywa się na podstawie czynników odgrywających w danej wyników badań, ocen i obserwacji dyscyplinie decydującą rolę Innym sposobem, bardziej uzasadnionym, wydaje się kwalifikacja do działalności sportowej wyselekcjonowanych zawodników przy użyciu naukowo opracowanych narzędzi pomiaru, oceniających cechy szczególnie przydatne w uprawianiu określonych dyscyplin sportu i będących podstawą uzyskiwania dobrych wyników13. Od wielu lat prowadzi się badania mające na celu określenie tzw. „cech prognostycznych”, warunkujących osiąganie w procesie szkolenia wysokich wyników przez osoby zakwalifikowane do uprawiania sportu 14 . Cechy te mogą być określone na podstawie tzw. „modelu mistrza”15 oraz siły ich uwarunkowań genetycznych. Kontrola 13 Żarek [1981], Letzelter [1991], Sozański i Zaporożanow [1993], Susłow i wsp. [1995], Płatonow [1997, 2004]. 14 Ważny [1969, 1981], Pilicz [1971], Milicerowa [1971], Ulbrich [1974], Zaciorski i Bułgakowa [1975], Wolański i Pařizkowa [1976], Przewęda [1978], Kovař [1980], Sozański [1981], Żarek i Tworzydło [1981], Zaciorski [1982], Żarek [1983], Szopa i wsp. [1984], Szopa i Mleczko [1987], Letzelter [1991], Raczek [1991], Sozański [1993], Sozański i Zaporożanow [1993], Płatonow [1997, 2004], Sozański [1999]. 15 W ostatnich latach odchodzi się często od modelu mistrza na rzecz modelu walki sportowej lub zestawu cech prognostycznych (predyktorów). 97 genetyczna zapewnia bowiem określoną stabilność rozwoju. Można więc już w wieku dziecięcym prognozować wielkość ostateczną danej cechy16. Rejestr takich cech nie został jak dotąd ostatecznie opracowany. Zmienia się również pogląd na temat poziomu rozwoju cech jakie należy uwzględniać w doborze czy selekcji. Istnieją bowiem różne możliwości rozwoju sportowego osób o wysokim, średnim i niskim poziomie wyjściowym potencjału funkcjonalnego i motorycznego [Szopa 1993]. Z szeregu badań wynika [Szopa i Śrutowski 1990, Szopa 1993], że osoby o wysokim poziomie wyjściowym danej cechy (skrajny przedział zmienności) czynią w toku treningu mniejsze postępy, niż te, które reprezentują średni jej poziom w momencie naboru. Uważa się, że jest to efekt prawidłowości biologicznej (większa ekosensytywność heterozygot), którą należy brać pod uwagę w naborze i selekcji. Należy jednak mieć na uwadze również siłę kontroli genetycznej danej cechy, którą określa wskaźnik odziedziczalności [Szopa i wsp. 1996]. Przegląd istniejącego w naszym kraju bogatego dorobku piśmiennictwa podejmującego problematykę naboru i selekcji nie pozwala również na stworzenie jasnego poglądu na kwestię cech istotnych dla rozwoju mistrzostwa sportowego w wielu dyscyplinach sportu. Wydaje się, że stwarza to ograniczone możliwości kontaktu założeń teoretycznych z praktyką. Trudności pogłębia przy tym fakt braku ujednoliconych, obiektywnych testów służących do pomiaru potencjału motorycznego, które mogłyby zostać zastosowane w praktyce sportowej. Stąd też występują trudności w porównywaniu wyników, tak w skali danej populacji, jak i szerszej (regionalnej, międzynarodowej czy 16 Milicerowa [1971], Ulbrich [1974], Ważny i Sozański [1980], Szopa [1983], Szopa i wsp. [1996]. 98 światowej). Wydaje się, że opisana sytuacja nie sprzyja wypracowaniu jednolitej koncepcji modelu mistrza danej dyscypliny sportu. Według założeń teoretycznych rozumiany pod tym pojęciem „abstrakcyjny (wyobrażeniowy) układ, którego zadaniem jest imitowanie wybranych, najistotniejszych cech oryginału, tj. dzisiejszego bądź przyszłego mistrza określonej dyscypliny sportowej” [Ważny 1981], powinien obejmować co najmniej kilka podstawowych parametrów takich jak: wiek osiągania rekordowych wyników, staż treningowy potrzebny do uzyskania klasy mistrzowskiej, budowa somatyczna oraz poziom ukierunkowanego przygotowania sprawnościowego, technicznego, taktycznego i psychicznego. Zaleca się ponadto aby dodatkowo znalazły się w nim parametry charakterystyki biomedycznej. Zagadnienie naboru i wstępnej selekcji sportowej było przedmiotem opracowań prezentowanych na licznych konferencjach naukowych, prac naukowo-badawczych czy też opracowań przeglądowych 17 . Generalnie większość autorów jest zgodna co do tego, że selekcja to zorganizowane postępowanie, w trakcie którego wyłaniane są jednostki wybitnie utalentowane i predestynowane do osiągania w przyszłości mistrzostwa sportowego. Procedura ta ma jednak pewne ograniczenia, którymi są uwarunkowania wiekowe (dotyczące zasadniczo dzieci i młodzieży) oraz cechy i właściwości psychofizyczne [Sozański 1994]. Według teoretyków sportu 18 selekcja jest jednym z elementów systemu szkolenia sportowego. Systemowe 17 Ważny [1981], Żarek [1981], Sozański i Zaporożanow [1993], Sozański [1994, 1999]. 18 Sozański [1986], Harre [1991], Mac Dougall [1992], Sozański [1994, 1999], Burns i Gaines [1996], Matwiejew [1999], Płatonow [2004]. 99 rozwiązania wymagają znajomości różnych jego elementów, dostosowania ich do możliwości i potrzeb w zakresie przygotowania sportowego na każdym poziomie szkolenia. Poszukiwanie talentów jest niemożliwe bez wiedzy i specjalistów wspomagających kształtowanie przyszłych mistrzów, którzy bazując na teraźniejszości, realnie prognozują przyszłość. Jako zorganizowane postępowanie, selekcja uwzględnia wynik działań nie tylko trenera czy instruktora, ale także wszystkich osób w różnych jednostkach organizacyjnych (lokalne, makroregionalne, krajowe)19. Według poglądów polskich i zagranicznych specjalistów, współcześnie tylko taki kierowany i zorganizowany sposób naboru i selekcji pomaga młodemu człowiekowi w znalezieniu miejsca i perspektywy rozwoju w adekwatnych do swoich możliwości formach aktywnego uczestnictwa w kulturze fizycznej [Ulatowski 1971, Żarek 1984, Raczek 1986]. Racjonalny system doboru zapewnia ciągły „odsiew” mało perspektywicznych, pod kątem osiągania wyników na najwyższym poziomie, zawodników oraz optymalną liczbę sportowców na różnych etapach wieloletniego doskonalenia. Wymaga to włączenia do szkolenia początkowego możliwie dużej liczby dzieci, natomiast już przed kwalifikowaniem do etapu przygotowania wstępnego, wyraźnego zmniejszenia liczebności dzieci, które będą włączone do przygotowania wstępnego w szkołach i klubach sportowych. Oznacza to, że do przygotowania wstępnego włącza się już tylko dzieci uzdolnione, które przejdą ten krótki okres początkowego nauczania w określonej dyscyplinie sportu. Po przejściu etapu przygotowania wstępnego powinien być przeprowadzony bardzo rygorystyczny dobór tak, aby 19 Mac Dougall [1992], Sozański [1994, 1999], Burns i Gaines [1996], Matwiejew [1999], Płatonow [2004]. 100 do drugiego etapu wieloletniego doskonalenia (etapu wstępnego bazowego przygotowania) włączyć tylko około 10% spośród tych dzieci, które przeszły wstępne przygotowanie sportowe. Przy racjonalnej organizacji, po zakończeniu etapu wstępnego bazowego przygotowania, do kolejnego etapu, którym jest specjalistyczne bazowe przygotowanie kwalifikuje się nie więcej niż 5-10% młodych zawodników, którzy przeszli przygotowanie na wcześniejszym etapie. Z kolei po racjonalnie przeprowadzonym doborze etapowym i efektywnym specjalistycznym bazowym przygotowaniu, tylko około połowę liczby zawodników trenujących na tym etapie włącza się do następnego etapu jakim jest etap przygotowania do wysokich osiągnięć. Na zakończenie tego okresu także około połowę liczby zawodników kwalifikuje się do przygotowania na etapie maksymalnej realizacji indywidualnych możliwości. Ważnym aspektem jest także właściwa liczba trenerów pracujących na różnych etapach wieloletniego doskonalenia sportowców, tj. określenie takiej liczby trenerów, którzy mogą w pełni zapewnić efektywny system przygotowania sportowców wysokiej klasy. Kolejnym istotnym zagadnieniem w odniesieniu do przygotowania rezerw sportowych, wymagającym odpowie dnich przedsięwzięć organizacyjnych, jest wykorzystanie w toku przygotowania młodych sportowców całego kompleksu informacji dotyczącego etapów wstępnego i bazowego doskonalenia. Kluczowym czynnikiem zapewniającym rozwój efektywnego łączenia metodycznych i organizacyjnych podstaw sportu młodzieżowego powinien być naukowo uzasadniony normatywny program. Zrozumiałe jest również, że koniecznym warunkiem realizacji wiedzy dotyczącej metodyki przygotowania młodych 101 sportowców, powinny być adekwatne wskazówki do konkretnych działań, odpowiadające racjonalnemu systemowi zawodów i wymaganiom klasyfikacji sportowej. Szczególnie ważnym zagadnieniem dotyczącym zapewnienia działań normatywnych jest jakość programów szkoleniowych dla szkół sportowych. Niedostateczna efektywność takich programów jest poważnym problemem dla szkół i klubów sportowych, prowadzących szkolenie w grupach czy sekcjach dziecięcych oraz młodzieżowych. Programy te nie wykorzystują w pełnej mierze zgromadzonej do chwili obecnej ogromnej wiedzy na temat racjonalnego systemu wieloletniego przygotowania. Kompleksowe udoskonalenie wszystkich zasadniczych dokumentów regulujących rozwój sportu młodzieżowego w Polsce, oparte na zunifikowanych (jedyne i takie same w każdym przypadku) metodologicznych podstawach, stworzy przesłanki dla efektywnego rozwoju osiągnięć sportowych na najwyższym poziomie. Ponadto zwiększenie skuteczności przygotowania rezerw do osiągnięć sportowych na najwyższym poziomie związane jest z zapewnieniem racjonalnego przygotowania młodych zawodników w szkołach, ośrodkach sportowych, klubach i reprezentacjach narodowych. Chodzi tu przede wszystkim o taki sposób przechodzenia (kwalifikowania) zawodników do kolejnych ogniw odpowiedniego łańcucha organizacyjnego, który zredukuje do minimum prawdopodobieństwo błędów i subiektywizmu, a także zapewni równą troskę i zainteresowanie sukcesem sportowca u wszystkich tych, którzy uczestniczą w jego przygotowaniu. W systemie przygotowania czy szkolenia młodego zawodnika często uczestniczą różni trenerzy. Bardzo ważne jest zatem racjonalne przekazywanie zawodnika od trenera do trenera czy też ze szkoły sportowej do klubu sportowego 102 tak, aby i jedni i dródzy byli zainteresowani końcowym sukcesem sportowym danego zawodnika. Podsumowując tę część krótkiej charakterystyki, która wiąże się ze sportem rezerw, celowe jest podkreślenie, iż zasadniczo ważny jest proces łączenia organizacyjnych podstaw przygotowania sportowców wysokiej klasy z prawidłowościami racjonalnego wieloletniego przygotowania. Niedoskonałość organizacyjnych podstaw wieloletniego szkolenia sportowców, brak potrzebnych kryteriów oceny efektywności pracy trenerów działających w systemie sportu dziecięco-młodzieżowego, nieprzemyślane programy zawodów sportowych dla dzieci na różnych etapach, mogą bardzo negatywnie odbić się na efektywności przygotowania rezerw sportowych. Dla potwierdzenia powyższych stwierdzeń wystarczające jest przywołanie powszechnie znanego faktu z lat ubiegłych. Otóż system sportu dziecięco-młodzieżowego w byłym ZSRR pod względem liczebności przewyższał wielokrotnie podobny mu system obowiązujący w tym samym czasie w NRD. Oznacza to, iż nieporównywalnie większy potencjał młodych sportowców z różnych ośrodków i szkół sportowych tkwił w zawodnikach z byłego ZSRR. Pomimo tych różnic, oba kraje zacięcie i w sposób wyrównany konkurowały w tamtych latach na arenach olimpijskich. Co ciekawe, pomimo znacznie mniejszego potencjału ilościowego na igrzyskach olimpijskich w 1984 roku sportowcy NRD wypadli nawet lepiej w porównaniu ze sportowcami ówczesnego Związku Radzieckiego. Należy zatem podkreślić, że w NRD każdy element systemu przygotowania rezerw (zaplecza sportowego) był podporządkowany poszukiwaniu i przygotowaniu sportowców zdolnych osiągać sukcesy na najważniejszych zawodach międzynarodowych, przede wszystkim na igrzyskach olimpijskich. Natomiast w ZSRR funkcjonował 103 całkiem odmienny system sportu dziecięco-młodzieżowego, zorientowany na realizację ogromnej liczby szczegółowych zadań gdzie każdy realizował swoje cele, nie zważając na cel nadrzędny, Cele te nie zawsze były też bezpośrednio związane z tworzeniem przesłanek dla efektywnego przygotowania sportowców do najważniejszych międzynarodowych zawodów. Jednym z najważniejszych aspektów organizacyjnometodycznych rozwoju polskiego sportu olimpijskiego, a konkretnie doskonalenia przygotowania olimpijskiego, powinno być szczegółowe, naukowo uzasadnione opracowanie przez najlepszych specjalistów, koncepcji przygotowania polskich sportowców do kolejnych igrzysk olimpijskich. Koncepcja ta, na równi z wieloma innymi zasadniczymi wskazaniami, powinna koniecznie uwzględniać ograniczenia liczebności kandydatów w reprezentacji olimpijskiej tylko do tych zawodników, którzy podczas igrzysk mają realne szanse na zajęcie punktowanych miejsc. Uzasadnione ograniczenie liczebności zawodników włączanych w przygotowania do igrzysk olimpijskich zakłada surowy, z etapu na etap, dobór kandydatów do drużyny olimpijskiej ze wskazaniem na tych sportowców, którzy w momencie startów olimpijskich będą w najlepszym wieku dla osiągania wyżyn mistrzostwa oraz u których nie stwierdzono przeciwwskazań medycznych a dynamika ich rezultatów pozwala prognozować osiągnięcie przez nich olimpijskich sukcesów. Ponadto zawodnicy ci powinni wykazywać się odpowiednio wysoką motywacją i właściwym poziomem specjalnego przygotowania a także psychologiczną stabilnością. Koncepcja przygotowania polskich sportowców do igrzysk olimpijskich powinna uwzględniać także główne zasady racjonalnej budowy (planowania) cyklu olimpij- 104 skiego. Podstawą winien być tutaj oczywiście priorytet przygotowania do igrzysk olimpijskich i poszukiwanie w ramach całego cyklu olimpijskiego mądrego kompromisu pomiędzy koniecznością osiągnięcia przez sportowców najwyższych rezultatów w głównych zawodach kolejnych lat cyklu czteroletniego, a zrozumiałym dążeniem do sukcesów w licznych – choć niestety często bez przejrzystego systemu – odbywających się zawodach praktycznie na przestrzeni całego roku. Ta pryncypialna pozycja związana jest z koncentracją sił na przygotowaniu do najbliższych i kolejnych letnich tudzież zimowych igrzysk olimpijskich. Na podstawie analizy uczestnictwa na igrzyskach olimpijskich reprezentacji szeregu państw, które nie osiągnęły tam znaczącego sukcesu (w tym także Polski) można wyciągnąć wniosek o istnieniu w nich wyraźnej sprzeczności między interesami państwa (orientującego sportowców przede wszystkim na przygotowanie olimpijskie i finansującego to przygotowanie) oraz narodowego komitetu olimpijskiego z jednej strony, a interesami związków poszczególnych dyscyplin sportu i często samych sportowców z drugiej. Ci ostatni często deklarując, że głównym ich priorytetem jest przygotowanie do igrzysk, w istocie planują swoją działalność z dbałością głównie o własne interesy, zwłaszcza o gratyfikacje finansowe. Takie postępowanie związane jest często z nieusystematyzowanym przygotowaniem do dużej liczby zawodów, niekoniecznie wysokiej rangi. Ten problem uwidacznia się w pełnej mierze również w Polsce. Według znanego specjalisty, Anatolija Koliesowa, strategia planowego przygotowania olimpijskiego ulega wyraźnemu naruszeniu z powodu wprowadzenia do procesu przygotowania sportowców osiągających wyniki na 105 najwyższym poziomie, nieujętych w planach zawodów o charakterze komercyjnym. Zasadniczą sprawą staje się wówczas poszukiwanie kompromisu między koniecznością efektywnego wystąpienia na najważniejszych zawodach – przede wszystkim igrzyskach olimpijskich – i naturalnym dążeniem w warunkach komercjalizacji sportu olimpij skiego do uczestnictwa w różnorodnych zawodach (w tym o charakterze komercyjnym). Wówczas perspektywy takiego postępowania związane są z opracowaniem odpowiednich wielocyklowych schematów przygotowania rocznego. Pozwalają one znaleźć mniej lub bardziej skuteczny kompromis między koniecznością osiągania sukcesu na igrzyskach olimpijskich a dążeniem do uczestnictwa w zawodach, w których występują specjalne premie, nagrody czy gratyfikacje finansowe już za sam w nich udział. Zasadniczym założeniem w strategii przygotowania olimpijskiego najlepszych zawodników czy reprezentacji jest także koncentracja organizacyjnych, materialnotechnicznych i metodycznych rezerw w przygotowaniu sportowców zdobywających medale tudzież będących w ścisłym finale na igrzyskach olimpijskich. Podsumowując należy wspomnieć o jeszcze jednym ważnym zagadnieniu, a dokładniej o problemie związanym zarówno ze sferą sportu dziecięco-młodzieżowego, jak i sferą osiągnięć sportowych na najwyższym poziomie. Otóż zasadniczym problemem szkół i klubów sportowych, a w niektórych przypadkach także reprezentacji kraju, są kwalifikacje trenerów, a ściślej mówiąc ich często niepełna wiedza oraz doświadczenie. Ten poważny problem kwalifikacji trenerów dotyczy nawet szkoleniowców pracujących z reprezentacjami narodowymi. Jeszcze jakiś czas temu polscy trenerzy mieli wyraźną przewagę nad 106 trenerami z wielu innych państw, w tym również państw zachodnich, pod względem wiedzy niezbędnej w pracy szkoleniowej. Bardzo często i z dużymi sukcesami prowadzili oni zawodników w różnych krajach świata. Obecnie wiele drużyn reprezentacji, zespołów klubowych czy sporty indywidualne w Polsce (siatkówka, hokej na lodzie, piłka nożna, lekkoatletyka) posiłkują się trenerami z innych państw, co często nie przynosi planowanych efektów czy sukcesów na skalę międzynarodową. Sięganie po szkoleniowców z innych państw jest charakterystyczne nie tylko dla Polski, ale i dla innych krajów świata, w których z kolei następuje bardzo dynamiczna – obserwowana w ostatnich latach tudzież cyklach olimpijskich – poprawa wyników i sukcesów sportowych. Jak twierdzi Sozański [1999] w ostatnich kilkunastu latach niektóre reprezentacje znajdujące się w pierwszej dziesiątce klasyfikacji generalnej na igrzyskach olimpijskich, w różnych okresach przygotowania zatrudniały nawet do 25% fachowców z zagranicy (w Chinach wskaźnik ten jest jeszcze wyższy bo sięga 40%). Według tego autora wskaźnik ten w przyszłości może być jeszcze wyższy, co stanowi „swoisty przejaw globalizacji sportu” [Sozański i wsp. 2004]. Wydaje się, że rezerwy, jeżeli chodzi o kwalifikacje trenerów w naszym kraju, w dużym stopniu tkwią w procesach nauczania na akademiach wychowania fizycznego. Dotyczy to w szczególności: unowocześnienia i naukowego wsparcia odpowiednich, w teorii bardzo dobrych, programów nauczania przyszłych trenerów w konkretnych specjalizacjach prowadzonych na tych uczelniach; 107 doskonalenia procesu podwyższania kwalifikacji trenerów obejmującego m.in. regularne organizowanie różnych konferencji oraz seminariów; ściślejszej współpracy trenerów ze specjalistami różnych dziedzin naukowych (np. fizjologii, psychologii, biomechaniki) przynoszącej konkretne efekty i przekładającej się na grunt praktyki sportowej. Na rynku wydawniczym funkcjonuje wiele bardzo ciekawych opracowań teoretycznych czy naukowych, dotyczących sportu na każdym jego etapie wieloletniego przygotowania. Jednak wiele z nich jest niezrozumiałych dla trenerów, a co za tym idzie – trudnych do praktycznego wdrożenia w procesie treningowym. Nie należy też zapominać o dostępności, ilości i jakości wydawnictw i periodyków, materiałów i programów szkoleniowych (w tym filmów i materiałów wideo), specjalnego oprogramowania komputerowego itp. W Polsce oferta ta nadal jest skromna w porównaniu z wieloma krajami w Europie czy na świecie (np. Francja, Włochy, Niemcy, Czechy, Wielka Brytania, Chiny czy USA). 108 IV. PODSUMOWANIE Niewystarczająca efektywność przygotowania sportowców była w przeszłości i jest obecnie jednym z ważniejszych problemów szkolenia w wielu dyscyplinach sportu. Głównej przyczyny tego stanu rzeczy należy upatrywać w braku lub niewłaściwym poziomie dostosowania odpowiednich podstaw organizacyjnych wieloletniego przygotowania sportowców do wymogów współczesnej metodyki treningu. Sport szybko się zmienia, co roku odnawia się zasób wiedzy z zakresu teorii i metodyki, w związku z czym potrzebna jest twórcza korekta przede wszystkim programowo-normatywnych podstaw szkolenia sportowego. Stąd też jednym z najważniejszych celów poznania w teorii sportu jest właściwe wykorzystanie założeń teoretycznych w praktyce. Dużym mankamentem współczesnego przygotowania sportowców jest nie zawsze właściwe wykorzystywanie wyników znaczących badań. Sporą część istotnej wiedzy traci się już na poziomie planowania i tworzenia programu treningu. Właśnie dlatego wartościowy wydaje się przedstawiony materiał, którego celem jest ułatwienie łączenia teorii z praktyką nie tylko w lekkoatletyce, ale i w innych dyscyplinach sportu. Proponowane rozwiązania będą służyć budowie procesu wieloletniego szkolenia pod warunkiem, że uwzględnią kompleksową wiedzę dotyczącą wieloletniego przygotowania sportowców, która na pierwszych etapach zapewnia niezbędne i podstawowe elementy, takie jak wzmacnianie zdrowia i wszechstronny rozwój wszystkich uprawiających sport, a na kolejnych etapach – maksymalną realizację 109 dużych możliwości tych, którzy je posiadają. Wiedza ta powinna być oparta na analizie praktyki światowej ostatnich dziesięcioleci, przestudiowaniu dokumentacji regulującej wieloletnie przygotowanie sportowe w różnych państwach, podsumowaniu teoretycznego oraz praktycznego doświadczenia, a także na tezach fundamentalnych prac znanych teoretyków i badaczy sportu [Naglak 1979, 1999, Ulatowski 1981, 1992, Bompa 1990, Sozański 1993, 1999, Ważny 1996, 1999, Płatonow 1997, 2004, Sozański i wsp. 2004]. Przesłanki organizacyjne i metodyczne współczesnego systemu przygotowania sportowców wysokiej klasy w Polsce wykazują częściowe podobieństwa w tym zakresie do innych państw. Stają się też coraz bardziej klarowne, jeśli wziąć pod uwagę te kraje, których reprezentacje oddały lub utraciły prymat w zmaganiach olimpijskich. Znakomitym przykładem jest doświadczenie sportowców byłej NRD [Rozumowski 1982], niedużego, bo prawie 17-milionowego państwa, którego zawodnicy z dużymi sukcesami walczyli o pozycję lidera w sporcie olimpijskim z zawodnikami takich sportowych mocarstw jak Stany Zjednoczone Ameryki Północnej czy były Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Oba te kraje górowały nad NRD choćby tylko liczbą mieszkańców, która była około 15-krotnie większa niż populacja obywateli ówczesnych Niemiec Wschodnich. Biorąc pod uwagę ten fakt i zestawiając go z dokonaniami sportowców można stwierdzić, że system przygotowania sportowców w NRD był jednym z najbardziej efektywnych na świecie, także mimo popełnianych błędów. Jak wiadomo, źródłem sukcesu wschodnioniemieckiego była szczególna waga, jaką przywiązywano do rozwoju sportu w kraju oraz przemyślana i konsekwentna polityka w zakresie sportu, połączone ze skrupulatną realizacją wszystkich programów, dotyczących 110 chociażby spartakiad i przygotowania olimpijskiego. Mocną stroną okazał się także w tym kraju ścisły związek i płynne przechodzenie szkolnych zajęć wychowania fizycznego w przygotowanie sportowe. Wysoką efektywność systemu przygotowania sportowców w NRD zapewniały również trzy lekcje wychowania fizycznego tygodniowo, których program zakładał szerokie wykorzystanie elementów istotnych dla kształtowania bazy ogólnego przygotowania fizycznego dyscyplin sportowych: biegów lekkoatletycznych i narciarskich oraz pływania. W tego rodzaju zajęciach uczestniczyło 70% uczniów w klasach 1-6. Zapewniały one bardzo dobre podstawowe i początkowe bazowe przygotowanie większości dzieci i młodzieży. Był to jednak zaledwie jeden z wielu zasadniczych aspektów racjonalnego systemu organizacyjnego, do których możemy zaliczyć również zgodność pewnego poziomu procesu edukacji fizycznej z konkretnym etapem doskonalenia sportowego. Pierwszy poziom był osiągany przez grupy sportowe w większości szkół ogólnokształcących. Do drugiego natomiast młodzież dochodziła w centrach treningowych, w których w ciągu 3-4 lat realizowano zadania bazowego przygotowania sportowców oraz określano ich perspektywy na przyszłość. Polegało to na umieszczaniu drużyn w internatach sportowych, które stanowiły kolejny poziom organizacji jako końcowe ogniwo systemu przygotowania zasobu olimpijskiego. Ponadto drużyny tworzono w klubach sportowych, które przejmowały opiekę nad kandydatami do reprezentacji olimpijskiej oraz nad sportowcami rokującymi nadzieje olimpijskie. Taki system istniał w NRD przez ponad 20 lat i nie widziano potrzeby jakichkolwiek udoskonaleń, typowych dla myśli trenerskich innych krajów. Cele poszczególnych poziomów systemu podporządkowane były bowiem celowi końcowemu – 111 przygotowaniu sportowców na poziomie klasy międzynarodowej [Rozumowski 1982]. W znacznym stopniu sprzyjała temu ocena pracy trenerów na poziomie wszechstronnego przygotowania uczniów do następnego etapu ich doskonalenia. Warto również zauważyć, że w trakcie początkowego przygotowania obowiązkowe było szerokie wykorzystanie elementów typowych dla różnych dyscyplin sportowych. Zapewniało to nie tylko efektywność przygotowania, ale stwarzało też szanse szybkiego przekwalifikowania dziecko na inną dyscyplinę sportową w przypadku jego nieefektywnego doskonalenia w początkowo wybranej dyscyplinie [Rozumowski 1982]. Przygotowanie sportowców było efektywne również pod względem naukowym. Trenerzy zobowiązani byli do ścisłej współpracy z pracownikami naukowymi i lekarzami. Wszystkie najważniejsze decyzje, zwłaszcza dotyczące potencjalnych olimpijczyków, podejmowane były kolegialnie. Przykładowo, odpowiedni moment dla rozpoczęcia etapu maksymalnej realizacji możliwości indywidualnych wraz z rozbudową procesu przygotowania sportowców wyznaczano na podstawie wyników szczegółowych badań i kryteriów medyczno-biologicznych. Takie postępowanie obfitowało zazwyczaj znacznym wzrostem wyników na tym etapie kariery sportowej. Szczególną wagę w NRD przywiązywano do selekcji sportowców [Sachnowski 1986, Rozumowski 1985]. Najbardziej rozpowszechnionym wariantem organizacji tego procesu był czterostopniowy system oceny perspektywiczności. Pierwszy stopień zakładał „obserwowanie” uczniów szkół ogólnokształcących w celu wykluczenia dzieci pozbawionych predyspozycji do pomyślnego doskonalenia się w danej dziedzinie sportowej. Trenerowi pomagali tutaj nauczyciele wychowania fizycznego, którzy 112 udzielali informacji na temat przygotowania uczniów. Drugi stopień zakładał ocenę perspektywiczności grup „eksperymentalnych” w centrach treningowych, zaś trzeci – ocenę perspektywiczności stałych grup w tych centrach treningowych. Przygotowanie docelowe obejmowało zaledwie kilka procent tworzących grupy „eksperymentalne”. Czwarty stopień poprzedzał zakwalifikowanie się uczniów do internatu sportowego, gdzie przyjmowano zaledwie 1% stanu osobowego grupy początkowej. Wszystkie składniki systemu przygotowania sportowców – zarówno nowicjuszy, jak i sportowców klasy międzynarodowej – były podporządkowane konsekwentnej metodyczno-organizacyjnej koncepcji, którą korygowano na podstawie wyników igrzysk olimpijskich [Rozumowski 1982]. Krótka analiza organizacyjno-metodycznych czynników przygotowania sportowców w NRD nie może oczywiście uwzględniać wyłącznie jego mocnych stron. Dążąc do wyników na skalę światową, nie ustrzeżono się przed pewnymi błędami w tym systemie przygotowania. Nie można bowiem zapomnieć o niepowodzeniach związanych ze stosowaniem niedozwolonego dopingu przez sportowców czy ze skoszarowanym stylem ich życia tudzież z prowadzeniem tendencyjnej pracy wychowawczej i wysokim upolitycznieniem sportu oraz jego skostnieniem w pewnych aspektach, niemalże na wzór wojskowy. Należy podkreślić, że sukcesy ówczesnego wschodnioniemieckiego sportu były rezultatem bardzo konsekwentnego, jednak mało elastycznego, systemu przygotowania sportowców, który w niewielkim stopniu brał pod uwagę ich możliwości indywidualne. W ostatnich dziesięcioleciach najwyższy poziom mistrzostwa był osiągany zazwyczaj na drodze konsekwentnie realizowanej indywidualizacji przygotowania. Narastanie typowych dla NRD-owskiej myśli 113 trenerskiej sprzeczności, stało się pod koniec lat 80. minionego stulecia najprawdopodobniej przyczyną utraty przez reprezentację tego kraju pozycji, którą zajmowała na początku tego dziesięciolecia, a także niezbyt pomyślnego startu reprezentacji NRD na igrzyskach olimpijskich w 1988 roku. Warto jednak zauważyć, że w systemie przygotowania sportowców w NRD dominował racjonalizm, a specjaliści z różnych krajów negatywnie ustosunkowali się w tamtym okresie do jego wyeliminowania. W odniesieniu do powyższych uwag wypada podkreślić, że niekwestionowana potęga sportowa jaką są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, nie posiadała w tych latach jednolitego systemu przygotowania sportowców [Georgescu 1975, Rozumowski 1982]. System przygotowania sportowców w USA jest tradycyjnie zdecentralizowany, bez określonego państwowego programu rozwojowego, jednak dominuje w nim kult twórczego myślenia i improwizacji. Amerykański sport zawsze wprowadzał w życie mnóstwo nowości metodycznych i charakteryzował się różnorodnością wariantów, w tym również budową wieloletniego przygotowania sportowców, stanowiąc w tym wymiarze alternatywę dla sztywnego systemu wschodnioniemieckiego [Płatonow i Fiesienko 1990]. W sporcie USA do czynników mających pozytywny wpływ na wieloletnie przygotowanie sportowców należy zaliczyć jego masowość i stwarzanie warunków dla jej wzrostu oraz tradycje, zgodnie z którymi sport stał się w tym państwie „drugą religią”. Również system wartości traktowany jest tam jako czynnik stymulujący chęć bycia pierwszym za wszelką cenę, wykazania się samodzielnością, inicjatywą i profesjonalizmem. Efektywne wychowanie fizyczne dzieci i młodzieży tworzyło kapitał przyszłego sportu (codzienne 114 zajęcia wychowania fizycznego w szkole zostały wprowadzone już w latach 60. XX w. a oprócz tego, prawie 80% uczniów i studentów uczestniczy w zajęciach fakultatywnych, w programie których znajdują się gry sportowe, zapewniające dobre ogólne przygotowanie fizyczne) Wielką rolę odgrywają kwalifikacje i dążenie do samodoskonalenia się trenerów. W dużej mierze sprzyja temu fakt, iż to nie oni dobierają sobie uczniów, lecz sami są wybierani przez uczniów i ich rodziców. Ponadto,co istotne, rozpowszechniona na wszystkich etapach doskonalenia sportowców amerykańskich praktyka rywalizacyjna sprzyja odkrywaniu talentów i kształtowaniu u sportowców cech „waleczności” [Kausilman 1982, Wojciechowski 1983, Płatonow i Fisienko 1990, Birgham 1991, Guskow 1992]. Warto również wspomnieć o cechach charakterystycznych i przesłankach efektywności wieloletniego przygotowania chińskich sportowców. Na igrzyskach olimpijskich z lat 1992 i 1996 chińska reprezentacja potwierdziła czwartą, w 2000 trzecią a 2004 roku już drugą pozycję Chin w świecie. Kraj ten cechują duże możliwości selekcji w sytuacji wyjątkowo wysokiej liczebności uczniów (ponad 200 mln). Szczególną uwagę poświęca się wychowaniu fizycznemu. W szkole średniej obowiązuje egzamin końcowy z wychowania fizycznego, zaś dla dyrektorów szkół, którzy nie zapewniają codziennego minimum jednogodzinnych zajęć sportowych, przewidziane są surowe kary. Do czynników sprzyjających rozwojowi sportu w tym państwie zalicza się: wysoką liczbę szkół sportowych, w tym tzw. kluczowych, tzn. internatów sportowych, w których stworzone są warunki do łączenia nauki szkolnej z zajęciami sportowymi; 115 szerokie wykorzystanie doświadczenia zagranicznego (szczególnie wschodnioniemieckiego), m.in. poprzez zatrudnianie trenerów – cudzoziemców, zwłaszcza realizujących niegdyś przygotowanie sportowców w NRD; wyjątkową pracowitość sportowców i trenerów oraz rekordowe natężenie treningów chińskich sportowców [Płatonow i Fiesienko 1994]. Wszystko to, jak twierdzą specjaliści z różnych państw, czyni coraz bardziej realnym dążenie kierujących chińskim sportem do zajęcia znaczącej pozycji na arenie olimpijskiej, a nawet do zdobycia prymatu już w niedalekiej przyszłości. Interesujące mogą okazać się wyniki analizy organizacyjno-metodycznych elementów przygotowania sportowców byłego ZSRR. Znane są powszechnie mocne strony tego przygotowania, które w dużym stopniu decydowały o wysokiej pozycji w świecie radzieckiego sportu olimpijskiego, zwłaszcza przez ostatnie dziesięciolecia XX wieku. System przygotowania olimpijskiego oparty był na pracy kilku tysięcy różnego typu szkół sportowych, dysponował też dostateczną bazą materialną i wspierany był finansowo przez państwo [Bauer 1994]. Mimo dużych sukcesów sportowych system byłego ZSRR tkwił przez dziesięciolecia w niezmiennych strukturach i sztywnych ramach organizacyjnych, które z biegiem czasu przyczyniły się do zmniejszenia efektywności przygotowania rezerw i w rezultacie – do osłabienia pozycji lidera w światowym sporcie olimpijskim. Wskazać tutaj można na sytuację, w której dzieci już w młodszym wieku szkolnym trafiały w ramy systemu treningu sportowego, a nie masowego szkolenia dzieci i młodzieży. Nie zakładano w nim zajęć ukierunkowanych na ogólne przygotowanie fizyczne i nie zawsze system 116 związany był ze wzmacnianiem zdrowia. Większość dzieci włączonych w docelowe przygotowanie sportowe nie miało szans na osiągnięcie sukcesu, a wręcz przeciwnie – obniżano jakość przygotowania zdolniejszych uczniów. Najistotniejszy jest jednak fakt, że tysiące młodych ludzi nie wzmacniało swojego zdrowia i tkwiło w działalności nierokującej przyszłości sportowej. Zdaniem Bauera [1994], zupełnie niepotrzebne było wprowadzanie współzależności pomiędzy młodymi sportowcami realizującymi podstawowe i docelowe przygotowanie. Natomiast Żmariew [1984] za niedorzeczną uznał sytuację, w której wiele radzieckich szkół sportowych było ukierunkowanych na przygotowanie uczniów do mistrzostwa na najwyższym poziomie. W efekcie takiej polityki większość z nich nie osiągała celu i nie kontynuowała kariery sportowej. Jednocześnie brak jest podstaw do jednoznacznego stwierdzenia, że w byłym ZSRR istniał konsekwentny system selekcji sportowej [Zaporożanow i wsp. 1990, Bauer 1994]. Nie była realizowana istotna dla tego procesu ocena działalności organizacji sportowych i pracy trenerskiej z uwzględnieniem perspektywiczności szkolonych grup. Nie w pełni usprawiedliwiony system wartości w sferze rezerw sportowych stał się przyczyną znanego forsowania przygotowania młodych sportowców. Znany radziecki specjalista w sferze sportu młodzieżowego, prof. Filin [1987], ocenę pracy trenerów oraz całej organizacji nauczania w szkołach sportowych, wiązał z sytuacją, w której pierwszy trener w przypadku przekazania swoich uczniów innym trenerom, byłby zainteresowany ich sukcesami tak samo jak swoimi własnymi. Jednak takie postępowanie nie było rozpowszechnione. Wiązało się bowiem z niewystarczającą sukcesywnością działalności 117 szkół sportowych, szkół rezerwy olimpijskiej, centrów przygotowania olimpijskiego czy reprezentacji narodowej. Niewystarczająco systematyczne było także przygotowanie sportowców w młodzieżowych oraz pierwszych reprezentacjach. Dążąc do spełnienia surowych wymagań przełożonych i chroniąc samych siebie, trenerzy reprezentacji młodzieżowych „powielali” system przygotowania pierwszej reprezentacji kraju. Swoim podopiecznym zalecali takie obciążenia w pracy treningowej, której objętość stanowiło 80-90% obciążenia charakterystycznego dla najlepszych „dojrzałych” zawodników. W procesie ich przygotowania szeroko wykorzystywali czynniki intensyfikujące, a w szczególności proces treningowy w paśmie gór średnich. Wskutek tego sportowcy osiągali wysokie wyniki, trafiali do pierwszej reprezentacji kraju, ale ich możliwości adaptacyjne i podatność na bodźce treningowe wyczerpywały się przedwcześnie. Również wielu utalentowanych, ale pozbawionych pełnej opieki i warunków do treningu sportowców kończyło kariery sportowe nie osiągając wysokich wyników. System wieloletniego przygotowania w radzieckich szkołach sportowych w znacznym stopniu odbiegał od zasad kształtowania najwyższego poziomu mistrzostwa [Zaporożanow i wsp. 1990, Bauer 1994]. Korzystając z modeli przedstawionych powyżej warto zaznaczyć także (co zostało zasygnalizowane we wstępie), że w celu zwiększenia efektywności współczesny system szkolenia winien być oparty na właściwym zarządaniu procesem treningowym. W takim przypadku proces zarządzania realizowany jest poprzez zespół funkcji czyli czynności wykonywanych przez zarządzającego (treneramenedżera) dotyczących planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania, które są nastawione na 118 pozyskanie i wykorzystanie zasobów ludzkich, rzeczowych, finansowych i informacyjnych dla osiągnięcia celu czyli optymalnego wyniku sportowego. Kolejność działań kierowniczych przedstawiałaby się następująco: charakterystyka dyscypliny (struktura treningu i warunków startowych), prognoza (ustalenie i charakterystyka modeli treningowych i warunków startowych, diagnostyka indywidualnych funkcjonalnych możliwości zawodnika, zestawienie i porównanie indywidualnych danych z modelami), program (określenie kierunku pracy i drogi osiągnięcia zamierzonego efektu), plan (dobór środków i metod treningowych, planowanie procesu treningowego), analiza (porównanie rzeczywistych i planowanych rezultatów, planowanie działań korygujących). 119 V. WNIOSKI I WSKAZANIA PRAKTYCZNE Połączenie wiedzy teoretycznej z praktyką sportową, przeprowadzonymi obserwacjami w zakresie organizacyjnometodycznych komponentów wieloletniego przygotowania zawodników w najbardziej rozwiniętych pod względem sportowym krajach oraz obecnego stanu działalności sportowej w Polsce – na przykładzie modelu i materiału programowego lekkoatletycznego sprintu – pozwoliło na wypracowanie realnych rozwiązań, służących budowie i doskonaleniu współczesnego wieloletniego przygotowania sportowców20. Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu mogą okazać się pomocne dla instruktorów, trenerów, zawodników w przypadku: planowania szkolenia zarówno krótko (bieżącego) jak i długoterminowego (tab. 5); określenia podstawowych zadań, kierunków, obciążeń szkoleniowych, treści aspektów przygotowania, budowy, praktyki startowej (patrz rozdział „Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu”), kontroli (tab. 9), sposobów regeneracji (tab. 24) czy założeń przygotowania praktycznego (tab. 11, tab. 12, tab. 16, tab. 19) – na poszczególnych etapach przygotowania; założeń teoretycznego przygotowania oraz pracy wychowawczej (tab. 13, tab. 24); łatwego wykorzystania wskaźników kontroli przygotowania w procesie szkolenia (tab. 9, tab. 27); 20 Rozdział 3.1. 121 planu rocznego przygotowania (tab. 20, tab. 21, tab. 28, tab. 29); poznania najistotniejszych czynników mających wpływ na efektywność szkolenia pod względem tła emocjonalnego młodego sportowca w pierwszych latach etapu początkowego przygotowania (tab. 6). Na podstawie analizy organizacyjnych i metodycznych przesłanek wieloletniego przygotowania sportowców można stwierdzić, że jego doskonaleniu w praktyce mogłyby sprzyjać takie przedsięwzięcia jak: kierowanie dzieci i młodzieży nierokującej nadziei na osiągnięcie wysokiego poziomu mistrzostwa, do sportu masowego i tworzenie niezbędnych do tego warunków w szkole i w domu oraz zapewnienie tym samym masowości początkowego przygotowania sportowców; rozwój masowego sportu dziecięcego w kraju, w oparciu o zapewnienie lepszej kadry, przede wszystkim na rzecz wzrostu prestiżu odpowiedniej działalności (pozwoliłoby to zaangażować w nią część trenerów szkół sportowych), doskonalenie odpowiedniego przygotowania absolwentów wyższych i średnich szkół oraz opracowanie programowo-normatywnej bazy rozwoju sportu; umożliwienie zajęć z wybranej dyscypliny sportu w połączeniu z propagowaniem zajęć o największej zdrowotnej lub aplikacyjnej wartości; organizowanie corocznych wielostopniowych zawodów masowych, poczynając od szkolnych, oraz popularowanie ich przez wybitnych sportowców; zaangażowanie w szkolenie wieloletnie, prowadzące do osiągnięcia wysokiego stopnia mistrzostwa 122 w perspektywie lat, najzdolniejszych i najbardziej utalentowanych zawodników; stworzenie efektywnego systemu sportowego doboru i selekcji na każdym z etapów szkolenia wieloletniego; opracowanie racjonalnego systemu oceny pracy trenerów i działalności organizacji sportowych oraz dostosowanie do niego systemu zawodów; podstawą oceny pracy trenerów początkowego przygotowania sportowego powinna być perspektywiczność ich uczniów oraz ich ogólne przygotowanie fizyczne i techniczne, oceniane na podstawie wyników zawodów w wieloboju. Za podstawę oceny pracy trenerów bazowego przygotowania sportowców powinien być przyjęty stopień prawdopodobieństwa osiągnięcia przez ich uczniów wysokiego poziomu mistrzostwa i poziom ich przygotowania ukierunkowanego i specjalnego; wzrost sukcesywności przygotowania sportowców w szkołach, klubach sportowych i reprezentacjach narodowych – głównie poprzez ich przejście na następny etap systemu organizacyjnego, zapewniającego zainteresowanie wszystkich biorących udział w wieloletnim przygotowaniu zawodnika, przyczyniając się w ten sposób do osiągnięcia przez niego sukcesu; pomoc w powstaniu i rozwoju alternatywnych (niepaństwowych) form organizacji przygotowania sportowego przy zachowaniu pomocy państwa; opracowaniu dogodnego systemu ulg podatkowych dla organizacji i przedsięwzięć sprzyjających rozwojowi sportu; 123 polepszanie warunków pracy i pomoc trenerom (np. poprzez zwiększenie prestiżu zawodu trenera czy gratyfikacje finansowe za wybitne osiągnięcia sportowe) oraz utrzymanie tych najwybitniejszych w zawodzie; poszerzanie i unowocześnianie bazy szkoleniowej przez szkoły, kluby i ośrodki sportowe przy zachowaniu pomocy sponsorów i państwa. Najpilniejszym celem działań polegających na dostosowaniu podstaw organizacyjnych wieloletniego przygotowania sportowego do wymagań efektywnej metodyki, powinna być kompleksowa realizacja całokształtu wiedzy, w tym doświadczeń w postaci wieloletniego przygotowania sportowego, przy doskonaleniu programowo-normatywnej bazy rozwoju sportu w kraju. 124 VI. PIŚMIENNICTWO Ałabin W.G. 1993. Sowieszenstwowanie sistemy mnogletniej trenirowki junych lekkoatletow. Disertacija doktora piedagogiczeskich nauk. Charkow. s. 304. Ambroży T. 2007. Wprowadzenie do teorii sportu: poradnik metodyczny dla studentów. Bielsko-Biała: Wydawnictwo „Dla Szkoły”. Ambroży T . Trening i jego istota. Zarys kinezjologii / pod red. nauk. Tadeusza Kasperczyka i Dariusza Muchy. Kraków : Wydawnictwo Jet, 2016. s. 143-165. Ambroży T., Korzeniowski L. 2013. Podstawy zarządzania: podręcznik dla studentów kształcących się w zakresie sportu i turystyki. European Association for Security, Kraków. Andersen K.L., Shephard R.J., Denolin H., Varnauskas E., Masironi R. 1971. Fundamentals of exercise testing. WHO, Genewa. Arziutow G.N. 1999. Mnogoletniaja podgotowka w sportiwnych jedinoborstwach. NPU im. M.P. Dragomanowa. Ukraina. s. 410. Baka M.M., Tulenkow N.W. 1993. Teoretiko – metodiczeskije problemy uprawlenija podgotowki sportsmienow wysokogo klassa: sostojanie i pierspektiwy razwitja. Sowremiennyj olimpijskij sport: tez. Dokł. Mieżdynarodnogo Kongressa. Kijów. KGIFK. s. 19-21. Bale P., James H. 1991. Massage, warm down and rest as measures after short term intense exercise. Physiother. in Sport, 13. 125 Balsewicz W.K. 1983. Mnogoletnija podgotowka sprinterow. Lekkaja atletika. Fizkultura i Sport. Nr 5. s. 6-7. Balsewicz W.K. 1999. New ways to improve current theory and methodology of sports training . Wychowanie Fizyczne i Sport. Supl. s. 183-184. Balsewicz W.K. 2000. Ontokinezjołogia czełowieka. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. s. 5-106. Balsewicz W.K. 2001. Kontury nowoj strategii podgotowki sportsmienow olimpijskogo kłassa. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 4. s. 9-10. Balsewicz W.K. 2002. Projektirowanie sowremiennych nacionalnych system fiziczeskogo wospitania dietiej i podrostkow. Wychowanie Fizyczne i Sport. AWF. Wydawnictwo Naukowe PWN. Supl. Nr 1. Tom XLVI. Vol. 46. s. 217-218. Barankiewicz J. 1994. Jak mierzyć, oceniać i kształtować swą sprawność fizyczną. Zakłady Dydaktyczne UAM Poznań. Bar-Or O. 1981. The Wingate Anaerobic Test. Characteristics and applications. Symbioses, 13, 157-172. Bartoszewski P. 2000. Wspomaganie procesu treningowego. Biblioteka Trenera. COS, Warszawa. s. 320. Bauer W.G. 1994. Nauczno-organizacjonnyje osnowy systemy podgotowki sportiwnogo rezerwa w Rossijskoj Federacji: Disertacija doktora piedagigiczeskich nauk w widie naucznogo dokłada. s. 25. Bauer W.G. 2001. Socjalnaja znaczimost fizyczeskoj kultury i sporta w sowremiennych usłowiach razwitja Rosiji. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 2. s. 50-56. 126 Biały D., Zimmer K. Zagrobelny Z. 1999. Krioterapia ogólnoustrojowa w sporcie. Med. Sport. 94. Birgham B. 1991. Swimming technology for the 90’s. Swimming technique. Vol. 27. Nr 4. s. 19-21. Birzin G.K. 1925. Suszcznost trenirowki. Izwiestja Fiziczeskoj Kultury. Nr 1. s. 2. Blanke M. B. 1989. Zur Theorie der Methodik des Sports. Sportwissenschaft und Sportpraxis; Bd. 74. Bloomfield J. (red.). 1992. Textbook of Science and Medicine in Sport. Melbourne. Blackwell. Blum B. 1995. Physiologische Leistungsörderer Physiotherapie und diverse Massageformen als Regenerazionshilfen. Leistungssport, 2. Błach W., Lerczak K., Hübner-Woźniak E. 2002. Charakterystyka wybranych środków treningowych stosowanych w judo mężczyzn. Trening na przełomie wieków. Współczesny sport olimpijski i sport dla wszystkich. Red. H. Sozański, K. Perkowski, D. Śledziewski. AWF, Warszawa. s. 95-99. Błajet P. 1989. Energetyczne uwarunkowania wysiłku w koszykówce. Sport Wyczynowy, Nr 3-4, s. 65-75. Bompa T.O. 1988. Teoria planowania treningu. Biblioteka Trenera. RCMSKFiS. Warszawa. s. 170. Bompa T.O. 1990. Teoria i metodyka treningu. RCMSZKFiS. Warszawa. s. 260. Bompa T.O. 1999. Periodization: Theory and Methodology of Training. Champaign, IL: Human Kinetics. Bompa T.O., Fox J. 1990. Theory and methodology of training: the key to athletic performance. 2nd ed. Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Pub. Co. 127 Bondarczuk A.P. 2000. Periodyzacja sportiwnoj trenirowki. Olimpijskaja literatura. s. 568. Boobis L., Williams C., Wooton S. 1983. Influence of sprint training on muscle metabolism during brief maximal exercise in man. J.Physiol. Lond. No. 34(2). s. 36-37. Bouchard C. 2003. Genetic determinants of endurance performance. W: Shepard R., Astrand P. (red.) Endurance in Sport. Blackwell Scientific. Oxford. s. 149-162. Bouchard C. i wsp. 1984. Aerobic performance in brothers, dizygotic and monozygotic twins. Med. And Scien. In Sports and Exerc. 18: 639-646. Bril M.S. 1980. Otbor w sportiwnych igrach. Fizkultura i Sport. Moskwa. Brooks G., Fahey T. 1989. Exercise Physiology: human bioenergetics and its applications. New York: Mac Willan Publ.Comp. Buhbinder B. 1972. Nowy system planowania rozkładu obciążeń treningowych. Sport Wyczynowy. Nr 5. Bułatowa M. 1996. Teoretiko metodiczeskije osnowy realizacji funkcjonalnych rezerwow sportsmienow w trenirowocznoj I soriewnowatielnoj dijatielnosti. Maszynopis pracy habilitacyjnej. Kijev. Bułatowa M., Płatonow W., 1996. Trening w różnych warunkach geoklimatycznych i pogodowych. COS. Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa. Bułgakowa N.Ż. 1978. Otbor i podgotowka junych płowcow. Fizkultura i Sport. Moskwa. s. 152. 128 Bułgakowa N.Ż. 1986. Otbor i podgotowka junych płowcow – izd. 2., pierierabotano i dopołnieno. Fizkultura i Sport. Moskwa. s. 192. Bułgakowa N.Ż., Sachnowski K. 2000. Pierwyj otbor i orienacja płowcow. Pławanie. Olimpijskaja literatura. Kijów. s. 149-155. Bułgakowa N.Ż., Woroncow A.R. 1990. Mietodołogija ocenki pławatielnoj pierspiektiwnosti. Teoriticzeskije i mietodiczeskije aspiekty priobliemy otbora w sportie. Moskwa. Bułgakowa W.Ż., Wołkow N.I., Kowalenko J.A. 1990. Adaptacija sportsmienow k kombinirowannomu wozdiejstwiju interwalonoj trienirowki k gipoksiczeskoj gipoksii. Gipoksije nagruzki, matiematiczeskoje modielirowanije, prognizirowanije I koriekcija. Kijew. AN USSR. s. 7-9. Bułgakowa W.Ż., Popow O.I., Partyka L.I. 2002. Pławanie w XXI wiekie: prognozy i pierspiektiwy. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 4. s. 29-34. Burke R.E., Levine E.D., Tsairis P., Zając F.E. 1973. Physiological types and histichemical profiles in motor unit of the cat gastrochemius. Journal of Physiology, 234: 723-748. Burns A.R., Gaines Ch. 1996. Sport Selection. New York, McGraw. Buśko K. 1995. Moment sił mięśniowych koszykarzy. Biomechanika ‘95. Zeszyty Naukowe Nr 73. AWF Kraków. s. 25-28. Chołodow Ż.K., Kuzniecow W.S. 2002. Teoria i praktika fiziczeskogo wospitania i sporta. Uzd. Centr. Akademia. s. 480. 129 Chomienkow L.S. 1975. Problemy płanirowania i uprawlenija podgotowki sbornych komand k olimpijskim igram. Disertacji doktora piedagogiczeskich nauk. s. 315. Chromiński Z. 1978. Powszechny bilans sprawności fizycznej młodzieży szkolnej. Kultura Fizyczna. Nr 8. Chwalibińska – Moneta J. 1990. Próg akumulacji mleczanu w mięśniach i we krwi podczas progresywnego wysiłku fizycznego. Sport Wyczynowy. Nr 5-6. s. 51-60. Cooper K.H. 1978. The aerobic way. Corbi Book. London. Cross N. 1999. Individualization of training programmes. In N. Cross and J. Lyle, (Eds.) The Coaching Process: Principles and Practice for Sport. Oxford: Butterworth Heinemann, 174-191. Cross N., Lyle J. 1999. Overtraining and the coaching process. In N. Cross & J. Lyle (Eds.). The coaching process: Principles and practice for sport. Oxford: Butterworth Heinemann, 192-209. Cross N., Wright I. 2002. Coaching performance swimmers: The individualization of training programmes in Great Britain. Czabański W. 1991. Wybrane zagadnienia uczenia się i nauczania techniki sportowej. AWF, Wrocław. s. 123. Czajkowski Z. 1988. Trening szermierza: Wybrane zagadnienia. Cz. 2. AWF, Katowice. s. 186. Czajkowski Z. 1991. Nauczanie techniki sportowej. Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa. Czajkowski Z. 1995. Nowe spojrzenie na etapy szkolenia. Sport Wyczynowy, Nr 1-2. s. 55-63. 130 Czajkowski Z. 2004. Nauczanie techniki sportowej. Biblioteka Trenera. COS. Warszawa. s. 283. Czerwiński J. 1996. Metodyczne i badawcze aspekty procesu wieloletniego treningu piłkarzy ręcznych. Wydawnictwo Uczelniane AWF, Gdańsk. s. 405. Czerwiński J. 2003. Indywidualizacja procesu szkolenia w grach sportowych, uzasadnienie, tradycja i rzeczywistość, struktura walki sportowej. W: Śledziewski D., Karwacki A. (red.). Szkolenie uzdolnionej sportowo młodzieży w polskim systemie edukacyjnym. PTNKF, Warszawa. s. 62-68. Czerwiński J. (red.). 2003. Trening i jego wpływ na efektywność walki sportowej w grach zespołowych. AWFiS, Gdańsk. s. 126. Czudinow W.I., Chordin A.W. /red./. 1978. Wozrast sportiwnyje dostiżenija olimpijcew – 76. W: Wsiesojuz naucz. Islied. Inst. Fiz. Kultury. s. 136. Dal Monte. 1997. The specifity in testing top level athletes. The proceedings of The Modern Olympic Sport. Internationan Scientific Congress. Kijów. Ukraina. s. 27-28. Denisiuk L. 1969. Metoda oceny sprawności fizycznej. Wychowanie Fizyczne i Sport, Nr 3. Dick F. W. 1980. Sports training principles. London: Lepus Books. s. 275. Dill D., Sackator B. 1962. Exercise and oxygen debt. J. Sports Med. No. 2. s. 66. Dobrzyński B. 1988. Próg beztlenowy w świetle reakcji fizjologicznych oraz potrzeb praktyki sportowej. Kultura Fizyczna, Nr 5-6, 11. 131 Driukow W. 2002. Modelirowanie systemy postrojenia trenirowocznogo processa w czetyrechletniem olimpijskom cykle. Wychowanie Fizyczne i Sport. AWF. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Supl. Nr 1. Tom XLVI. Vol. 46. s. 107-108. Dziak A., Rusin Z. 2000. Traumatologia sportowa: poradnik dla trenera. Biblioteka Trenera. COS Warszawa. s.184. Dziak A., Tayara S.H. 2000. Urazy i uszkodzenia w sporcie. Kraków. Kasper. s. 492. Ekblom B. 1986. Factors determining maximal aerobic power. Acta Physilog. Scand. Suppl. 556:15-19. Emmerich J. 1978. Cykloergometryczny test oceny wydolności anaerobowej oraz niektóre fizjologicznobiochemiczne aspekty wysiłków krótkotrwałych o maksymalnej intensywności. Wyd. Monograficzne Nr 11. AWF. Kraków. Eseryel D. 2002. Approaches to Evaluation of Training: Theory & Practice. Educational Technology and Society 5 (2). Essen B., Jansson E., Henriksson J., Taylor A.W. 1975. Metabolic charakteristics of fibre types in human skeletal muscles. Acta Physiol. Scand. Vol. 95. s. 153-165. Eurofit 1989 Eurofit. 1989. Europejski Test Sprawności Fizycznej. AWF. Kraków. Eurofit. 1991. Europejski Test Sprawności Fizycznej. Przekład z j. ang.: H. Grabowski i J. Szopa. Wydawnictwo Skryptowe nr 103. AWF. Kraków. 132 Fidelus K., Dziewiecki K., Jaszczuk J., Czaplicki A., Bujak Z. 1998. Zależność między prędkością i parametrami dynamicznymi przy uderzeniach w taekwondo. Materiały XV Szkoły Biomechaniki. Biology of Sport, vol. 15 suppl. 8, s. 87-90. Filin W.P. 1987. Teorija i metodika junoszeskogo sporta. Fizkultura i Sport. s. 128. Gabryś T. 2000. Wydolność beztlenowa sportowców. Trening, kontrola, wspomaganie. AWF. Katowice. s. 320. Gabryś T., Kosmol A. (red.). 2000. Wybrane zagadnienia kontroli procesu treningu w sporcie wyczynowym. ZSP, Alma-Press. Warszawa. s. 235. Gabryś T., Borek Z., Szmatlan-Gabryś U., Gromisz W. 2004a. Test Wingate. Wybrane zagadnienia diagnostyki wydolności beztlenowej w sporcie. Beskidzka Wyższa Szkoła Turystyki w Żywcu. UkiP J&D Gębka. Gliwice. s. 176. Gabryś T., Szmatlan-Gabryś U., Ficek K. 2004b. Biomedyczne uwarunkowania treningu młodych sportowców. Biblioteka Trenera. COS. Warszawa. s. 196. Georgesku M. 1975. Naucznyje kryterii otbora. Sport za rubieżom. Nr 6. s. 3-16. Geron E. 1972. Psychologiczne problemy organizacji i kierowania treningiem sportowym. Trenorska Misal, nr 1, s. 15. Giersz A. 2003. Szkolnictwo sportowe w Polsce w świetle działań strategicznych. W: Śledziewski D., Karwacki A. (red.) Szkolenie uzdolnionej sportowo młodzieży w polskim systemie edukacyjnym. Biblioteka PTNKF. T. XII. Estella. Warszawa. s. 7-11. 133 Glesk P. 1990. Atleticka priprava mladeze v bezeckych disciplinach vo veku 15 az 16 rokov. (metodicki list). SUV MO, Sport. Bratislava. s. 215. Glesk P., Harsanyi L. 1998. Vyber talentov so zameranim na atletiku. Edicia Monografii. Bratyslava. s. 216. Goats G.C. 1994. Massage – the scientific basis of an ancient art. Physiological and therapeutic effects. Br. J. Sp. Med. 28. Godik M.A. 1988. Sportiwnaja mietrołogija. Fizkultura i Sport. Moskwa. Gorbutow G. 1986. Psychopedagogika sportu. SanktPetersburg. Rosja. Goriniewski W.W. 1922. Naucznyje osnowy trenirowki. Fizyczeskaja kultura. Nr 2-3,4-5,6-7. Gowarzewska W. 1989. Wybrane metody statystyczne i ich zastosowanie w kulturze fizycznej. Wydanie II. AWF Katowice. s. 112. Grabowski H. (red.). 1996. Metody empiryczne w naukach o kulturze fizycznej. Wydawnictwo Skryptowe Nr 136. AWF. Kraków. Graham E., Neville C. 1999. Performance Coaching: The individualization of training programmes. Grajewska H.D., Gonczarowa G.A., Kaługina G.E. 1997. Jeszcze raz o problemie sportowego serca. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 4. s. 2-5. Green S., Dawson B., Goodmann C. 1996. Anaerobic ATP production and accumulated O2 deficit in cyclists. Med. Sci. Sports Exerc. Nr 28 (3). s. 315-321. Groessinc G. 1989. Holhlettungssport Giesrllschauptlung notmen. – Gigkeit oder paedalogische gefahz – oester – preichisches. Journal fuer sportmedizin. Nr 4. s. 12-14. 134 Guskow S.I. 1992. Organizacionne i socjalnoekonomiczeskije osnowy razwitja profesionalnogo sporta w USA na sowremiennom etapie. Disertacji doktora piedagogiczeskich nauk. s. 510. Gużałowski A.A. 1979. Etapnost razwitija fiziczeskich (dwigatielnych) kacziestw i probliema optimizacji fiziczeskoj podgotowki dietiej szkolnogo bozrasta: Awtorief. Disertacji doktora piedagogiczeskich nauk. s. 26. Gużałowski A.A. 1986. Osnowy teorii i metodiki fiziczeskoj kultury. Fizkultura i Sport. s. 356. Harre D. 1991. Trainingslehre. Berlin. Sportrelag. Harsanyi L., Martin M. 1985. Die kritische Phase der Leistungsentwicklung. Leistungssport 6: 64-66. Helgerud J. 1992. VO2max., próg beztlenowy i ekonomika biegu u maratończyków – mężczyzn i kobiet. Sport Wyczynowy. Nr 11-12. Hermansen L., Karlson J. 1967. Detta ar resultates av fisiologemas undersokning av vara toppsimmare. Simsport. Vol. 22. s. 19-27. Hill A.V. 1926. Muscular activity. Herter Lectures 1924. Baltimore: Williams and Wilkins. s. 136. Hoffman J. 2002. Periodization. In Hoffman, J. (red.), Physiological aspects of sport training and performance, Champaign, Ill., Human Kinetics, c 2002. s. 131-142. Holford Z. 1999. Smak zdrowia. Zasady prawidłowego odżywiania. Świat Książki. Warszawa. s. 112. Höllge J., Kunkel M., Ziemann U., Tergau F., Geese R., Reimers C.D. 1998. Zentrale Ermüdung bei Sport- und Alltagsbelastungen: eine Magnetstimulationsstudie. Deu. Zeit. Sportmed. 49. 135 Holloszy J.O., Coyle L.F. 1984. Adaptation of skeletal muscle to endurance exercise & their metabolic consequences. J. Appl. Physiol. Respiration, Environment & Exerc. Physiol. Vol. 56. N 4. s. 831-838. Holmer I. 1974. Physiology of swimming man. Acta physiologica scanddinavica. Supp. 405. 1-55. Hoppeler H., Kleinert E., Schegel C. Et.all. 1990. Morphological adaptations of human skeletal muscle to chronic hypoxia. Int. J. Sports Med. Vol. 11. s. 3. Iskra J., Wojnar J., Walaszczyk A. 2003. Wiek mistrzostwa sportowego najlepszych miotaczy świata w latach 19282003. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. AWF. Warszawa, T 1. s. 32-35. Issurin W,. Szklar W. 2002. Teoria i praktika fizyczeskoj kultury. Moskwa. 5. s. 2-5. Jagiełło W. 1991. Postrojenie mnogloetniej trenirowki borcow c uczetom zakonomernostiej formirowania wyszego sportiwnogo mastierstwa. (na materiale judo). Disertacja na soiskanie uczienoj stepieni doktora piedagogiczeskich nauk. UGUFWiS. Kijów. s. 117. Jagiełło W. 2002. Przygotowanie fizyczne młodego sportowca. Biblioteka Trenera. COS. Warszawa. s. 203. Jankowski K.W. 2000. Wywiad i jego narzędzia czyli o budowie kwestionariuszy i ankiet. W: Morawski J.M. /red./ Wybrane problemy metodologii badań na potrzeby sportu. Estrella, Sp. Z o.o. s. 90-103. Januszewski J., Żarek J. 1995. Teoria Sportu – tezy wykładów i ćwiczeń. Wydawnictwo Skryptowe Nr 129. AWF. Kraków. s. 100. 136 Jaskólska A., Jaskólski A., Krawczak J. 1988. Reakcje fizjologiczne na wysiłek o wzrastającym obciążeniu w zależności od wydolności tlenowej i beztlenowej. Wychowanie Fizyczne i Sport. Nr 3. Jaskólski A. (red.). 2002. Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka. Wyd. II. AWF. Wrocław. s. 417. Jaskólski A. 1991. Badania nad zależnością między wydolnością tlenową i beztlenową u osobników o zróżnicowanej aktywności fizycznej. AWF. Poznań. Jaskólski A., Pilis W., Krawczak W. 1977. Próg przemian beztlenowych w ocenie przystosowania do długotrwałych wysiłków sportowych. AWF. Poznań. Monografia 103, 43-51. Jinari J.M. 1993. How to select potential olympic swimmers. American Swimming Magazine. Feb-Mar. Juszkiewicz. T. 1991. Sprint ot A do Ja. Legkaja Atletika, 3, 16-18. Kaijser L. 1973. Oxygen supply as a limiting factor in physical performance. W: Limiting factors of physical performance. Pod red. E. Keul, George Thieme, Stuttgart, 145-156. Kaszuba W.A. 2003. Biomechanika osanki. Olimpijskaja Literatura. s. 278. Katch J., Weltman A. 1979. Interrelationship between anaerobic power output, anaerobic capacity and aerobic capacity and aerobic power. Ergonomics. Nr 22. s. 325-332. Kausilman D. 1982. Sportiwnoje pławanie. Fizkultura i Sport. s. 208. 137 Kielak D. 2003. Planowanie rocznego cyklu szkolenia – założenia teoretyczne, wskazania dla praktyki. W: Szkolenie uzdolnionej sportowo młodzieży w polskim systemie edukacyjnym pod red. D. Śledziewskiego i A. Karwackiego. Tom XII. Warszawa. s. 52-61. Klein V., Cziurlok R. 1997. Koncept – body. Sukces dzięki suplementom żywności, żywieniu wspomagającemu i właściwemu programowi treningu. Hi Tec Nutration. s. 160. Klocek T., Spieszny M., Szczepanik M. 2002. Komputerowe testy zdolności koordynacyjnych. Biblioteka Trenera. COS. Warszawa. Kolczinska A.Z. 1973. Kisłorodnyj rieżim organizma riebionka i podrostka. Nauk. Dumka. Kijów. s. 320. Konrad A.N. 1978. Issledowanie metaboliczeskich sostojani u czełowieka pri naprażennoj myszecznoj dejatielnosti. Maszynopis pracy doktorskiej. Moskwa. Kovař R. 1980. Human Variation in Motor Abilities and its Genetic Analysis. Univ. Carlova, Praha. Kruczalak E. 1999. Teoretyczne i metodyczne podstawy treningu sportowego w lekkoatletycznych biegach krótkich. Studia i Monografie. Nr 5. AWF. Kraków. s. 233. Krueger A. 2003. Popper, Dewey und die Theorie des Trainings – oder entscheidend ist auf'n Platz. / (Popper, Dewey and the theory of training – or what counts is what is happening on the ground). Leistungssport, Muenster: 33 (1). s. 11-16. Kubica R. 1995. Podstawy fizjologii pracy i wydolności fizycznej. Wydawnictwo Skryptowe Nr 24, AWF. Kraków. s. 285. 138 Kuno S., Takahashi H., Fujimoto K. 1995. Muscle metabolism during exercise using phosporus-31 nuclear magnetic resonance spectroscopy in adolescents. Eur. J. Appl. Physiol. No. 70. s. 301-304. Lames M., Hohmann A., Letzelter M. 2003. Trainingswissenschaft und Trainingslehre – Popper und die Russen. (Training science and training theory – Popper and the Russians). Leistungssport, Muenster: 33 (1). s. 5-10. Larson L. 1970. Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej ICSPFT. Lee H., Martin D.T., Anson J.M., Grundy D., Hahn A.G., 2002. Physiological characteristics of successful mountain bikers and professional road cyclists. J. Sports Sci. 20, 1001-1008. Letzelter M. 1991. Trainingsgrundlagen. Hamburg, Sachbuch. Liszczenko W.E. 1997. K postrojeniu mnogoletniej trenirowki wysokokwalificirowanych sportsmienow. Teoria i praktika fizyczeskoj kultury. Nr 3. s. 21-22. Lychatz S. 1989. Tendencies of the development of training methods in endurance events in the Olympic cycle 1985 to 1988. Part 2. Unpublished translation, Australian Institute of Sport, Belconnen, 1989: s. 1-15. Lychatz S. 1989. Trends in the development of training methods in endurance events in the 1985 to 1988 Olympic cycle. Part I. Unpublished translation, Australian Institute of Sport, Belconnen, 1989: s. 1-8. 139 Łubyszewa L.I. 2002. Socjologiczeskij prognoz obnowlenija rossijskoj sistemy sportiwnogo wospitanija dietiej i junoszestwa. Wychowanie Fizyczne i Sport. AWF. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Supl. Nr 1. Tom XLVI. Vol. 46. s. 264-265. Malarecki I. 1981. Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego. Sport i Turystyka. Warszawa. Margaria R. 1964. An historical revive of the physiology of oxygen debt and steady state in relation to lactic acid formation and physical exercise. W: Jokl E., Simon E. International research in sport and physical exercise. Springfield: Thomas Publ. Margaria R., Aghemo P., Rovelli E. 1966. Measurment of muscular power (anaerobic) in man. J. Appl. Physiol. No. 2. s. 1662-1664. Martens R. 1992. Successful Coaching. Human Kinetics. Champaign. Mathews D., Fox E. 1976. The physiological basis physical education and athletics. Philadelphia: W.B. Saunders Comp. Maugham R., Gleeson M., Greenhaff P. 1997 Biochemistry of Exercise and Training. Oxford University Press N.Y. s. 234. Matias B. 1985. Ocena przygotowań drużyny. Materiały szkoleniowe PZPN. Nr 12. Matwiejew L.P. 1966. Niekotoryje czoerty mnogoletniej dinamiki sportiwnych riezultatow. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 6. s 16-23. Matwiejew L.P. 1977. Osnowy sportiwnoj trenirowki. Fizkultura i Sport. s. 280. 140 Matwiejew L.P. 1991. Teorija i metodika fiziczeskoj klutury. Ucziebnik dla institutow fiziczeskoj kultury. Fizkultura i Sport. s. 543. Matwiejew L.P. 1993. Uprawlenije podgotowkoj olimpijcew w sportiwnoj borbie s uczietom struktury soriewnowatielnoj diejatielnostii. Sowremiennyj Olimpijskij Sport. Kijew. KGIFK. s. 164-167. Matwiejew L.P. 1999. Osnowy obszczej teorii sporta i systemy podgotowki sportsmienow. Olimpijskaja Literatura. s. 320. Matwiejew L.P. 2001. Obszczaja teoria sporta i jej prykładnyje aspekty. Izwiestia. s. 333. Maughan R., Glesson M., Greenhaff P. 1998. Biochemistry of exercise and training. Oxford University Press. Oxford. s. 15-26, 138-157. Medbo J. 1991. Quantification of the anaerobic energy relase during exercise in man. Maszynopis pracy doktorskiej. Oslo University. Milicerowa H. 1971. Budowa somatyczna jako kryterium selekcji sportowej. W: Wybrane zagadnienia selekcji w sporcie. Biblioteka Trenera. PKOL. Warszawa. Miszczenko W., Suchanowski A., Diaczenko A. 2002. Indywidualna specyfika przebiegu funkcjonalnych reakcji wysiłkowych i restytucyjnych oraz ich znaczenie dla wytrzymałości specjalnej. W: Sozański H., Perkowski K., Śledziewski D. (red.) Trening sportowy na przełomie wieków. Współczesny sport olimpijski i sport dla wszystkich. AWF. Warszawa. s. 41-47. 141 Miszczenko W.S. 1980. Wieduszczyje faktory funkcjonalnoj podgotowliennosti sportsmienow, specjaliziruszczichsja w cykliczeskich widach sporta. Medikobiołogiczeskije osnowy optymalizacji trenirowocznogo processa w cykliczeskich widach sporta. KGIFK. Kijów. s. 29-53. Miszczenko W.S. 1990. Funkcjonalnyje wozmożnosti sportsmienow. Zdorowia. s. 200. Miszczenko W.S., Bułatowa M.M. 1994. Ocenka funkcjonalnoj podgotowielnosti kwalificirowannych sportsmienow na osnowani uczieta struktury aerobnoj proizwoditielnosti. Nauka w Olimpijskom Sportie. Nr 1. s. 63-72. Mleczko E., Żarek J. 1991. Wykorzystanie Sport-Testera i mikrokomputerów w pomiarach obciążeń treningowych. Sport Wyczynowy. Nr 9-10. Moole R. 1972. Tendencje w rozwoju współczesnych metod treningowych. Trenorska Mistal, nr 3, s. 61-72. Morawski J. M. (red.). 2000. Wybrane problemy metodologii badań na potrzeby sportu. Biblioteka PTNKF. Estrella, Sp. z o. o. Warszawa. Morawski J. 2002. O interdyscyplinę w badaniach na potrzeby sportu. W: Ulatowski T. (red.). Zastosowanie metod naukowych na potrzeby sportu. Biblioteka PTNKF. Tom XI. Warszawa. s. 7-37. Mulik W.W. 2002. Sistema mnogoletniego sportiwnogo sowierszenstwowania w usłożennych usłowijach sopriażenija osnownych storon podgotowliennosti sportsmienow (na materiale narciarstwa). Disertacija doktora nauk z fiz. wychow. i sportu. KHGADI, Charków, Ukraina. S. 550. 142 Nabatnikowa M. 1982. Osnowy uprawlenija podgotowki junych sportsmienow. Fizkultura i Sport. s. 280. Naglak Z. 1974. Programowanie treningu sprawności fizycznej w sportowych grach zespołowych. Wydawnictwo AWF. Konferencja Naukowo-Metodyczna „Sportowe gry zespołowe”. Warszawa. s. 34-42. Naglak Z. 1979. Trening sportowy. Teoria i praktyka. Wyd. III PWN Warszawa – Wrocław. s. 328. Naglak Z. 1987. Społeczne i metodyczne aspekty sportu klasyfikowanego. Studia i Monografie AWF Wrocław. Zeszyt nr 16. s. 18-23. Naglak Z. 1991. Metodyka trenowania sportowca. AWF. Wrocław. Naglak Z. 1999. Metodyka trenowania sportowca. AWF. Wrocław. s. 191. Naglak Z. 2001. Wieloletni proces kształcenia gracza. Człowiek i ruch. Wroclaw. 3 (1). s. 68-75. Nevill M., Boobis L., Brooks S. 1989. Effect of training on muscle metabolism during treadmill sprinting. J. Appl. Physiol. Nr 67. s. 2376-2382. Newsholme E., Leech A. 1983. Biochemistry for the medical sciences. Chichester, England. Wiley. Nowikow A.A., Ippolitow J.A. Sokołowa S.W. 2002. Strategia podgotowki zbornoj komandy Rossyjskoj Federacji k Olimpijskim igram 2004 i 2008 goda. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 1. s. 32-34. Nowocień J. 2004. Olimpizm a przeobrażenia współczesnego sportu. W: Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. T 1. Pod red. A. Kuder, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF. Warszawa. s. 188-191. 143 Nygaard E., Goricke T. 1976. Morphological studies of skeletal muscles in women (in Danish). Report No. 99. August Krogh Institute. Copenhagen. Obuchow A.W. 1995. Mnogoletnije planirowanie sportiwnych rezultatow pławcow. Programnno – metodiczeskije osnowy podgotowki sportiwnych rezerwow. Wsiesojuz. n.-i. in-t fiziczeskoj kultury. s. 43-45. Ochs R.M., Smith J. L., Edgerton V.R. 1977. Fatigue characteristicsof human gastrocnemius and soleus muscle. Electr. Clin. Neurophysiol., 17: 297-306. O'Shea J.P. 1978. Super quality strength training for the elite athlete. In Terauds, J. (red.), Science in weightlifting, p. 69-76. Osiński W. 2000. Antropomotoryka. Seria: Podręczniki Nr 49. AWF Poznań. s. 301. Ozimek M., Wołkow N., Szmatlan-Gabryś U., Gabryś T. 2002. Analiza dynamiki rekordów świata wskaźnikiem rozwoju systemów treningowych. W: Problémy súčasnej atletiky. Katedra Atletiky FTVŠ UK. Bratysława. Słowacja. s. 137-142. Padilla S., Mujika I., Cuesta G., Goiriena J.J., 1999. Level ground and uphill cycling ability in professional road cycling. Med. Sci. Sports Exerc., 31, 6: 878-885. Pelayo P., Mujika I., Sidney M., Chatard J.D. 1996. Blood lactate recovery measurements, training, and performance during a 23-week period of competitive swimming. Euir. J. Appl. Physiol. Nr 74. s. 107-113. Pfeifer J. 1982. How they train: long distance. Los Altos. Tafnews Press. Pilch T. 2001. Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Żak. Warszawa. 144 Pilicz S. 1971. O doborze utalentowanej młodzieży do lekkiej atletyki. Lekkoatletyka. Nr 8. Pilicz S. 1971. Wybrane zagadnienia selekcji w sporcie. Biblioteka Trenera. PKOL. Płatonow W.N. 1980. Sowriemiennaja sportiwnaja trenirowka. Zdorowja. s. 336. Płatonow W.N. 1986. Podgotowka kwalificirowannych sportsmienow. Fizkultura i Sport. s. 288. Płatonow W.N. 1990. Adaptacja w sporcie. RCMSKFiS. Warszawa. Płatonow W.N. 1996. El entrenamiento deportivo. Barcelona: Paidotribo. s. 322. Płatonow W.N. 1997. Obszczaja teoria podgotowki sportmienow w olimpijskom sportie. Olimpijskaja Literatura. s. 583. Płatonow W.N. 2001. Perspektiwy sowierszenstwowania systemy olimpijskoj podgotowki w swietie urokow igr XXVII Olimpiady. Nauka w Olimpijskom Sportie. Nr 2. s. 5-13. Płatonow W.N. 2002. Teoria general del entrenamiento deportivo Olimpico. Barcelona: Paidotribo. s. 686. Płatonow W.N. 2003. Doping w olimpijskom sportie: istoria, sostojanie, pierspiektiwy. Doping u zrogogiennyje sriedstwa w sportie. Olimpijskaja Literatura. s. 9-108. Płatonow W.N. 2004. Systema podgotowki sportsmienow w olimpijskom sportie. Obszczaja teoria i jeje prakticzeskije priłożenia. Olimpijskaja Literatura. s. 807. Płatonow W.N., Bułatowa M.M. 1992. La preparacion fisica. Barcelona: Paidotribo. s. 407. 145 Płatonow W.N., Fiesienko S.L. 1990. Silniejszije płowcy mira (metodika sportiwnoj trenirowki). Fizkultura i Sport. s. 304. Płatonow W.N., Fiesenko S.L. 1994. Los sistemas de entrenamiento de los mejores nadadores del mundo. Barcelona: Paidotribo. s. 356. Płatonow W.N., Sachnowski K.P. 1998. Podgotowka junogo sportsmiena. Radianska szkoła. s. 288. Płatonow W.N., Sachnowski K.P. 2000. Postrojenie mnogoletniej podgotowki. Pławanie. Olimpijskaja Literatura. c. 173-203. Płatonow W.N., Sachnowski K.P. 2002. Konceptualnyje położenija razwitia junoszeskogo sporta w Ukrainie. Matriały II Mieżdunarodnogo foruma „Mołodież – Nauka – Olimpizm”. Sowremiennyj Sport. s. 173-176. Płatonow W.N., Sachnowski K.P., Ozimek M. 2003. Sowremiennaja strategia mnogoletniej sportiwnoj podgotowki. Nauka w Olimpijskom Sportie. Nr 1, s. 3-13. Płatonow W.N., Sozański H. (red.). 1991. Optymalizacja struktury treningu sportowego. Biblioteka Trenera. RCMSKFiS. Warszawa. s. 334. Przewęda R. 1978. Klasy sportowe w polskich szkołach. Kultura Fizyczna. Nr 1. Raczek J. 1986. Biegi średnie i długie. W: Lekkoatletyka. Cz. II (red. S. Socha, Z. Ważny). AWF. Katowice. Raczek J. 1989. Test Conconiego. Sport Wyczynowy. Nr 7-8. s. 39-46. Raczek J. 1991. Podstawy szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. Biblioteka Trenera. Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa. s. 228. 146 Raczek J., Brehmer R. 1980. Znaczenie określenia progów przemian tlenowych i beztlenowych dla sterowania treningiem wytrzymałościowym. Sport Wyczynowy. Nr 4. s. 3. Raczyński G., Raczyńska B. 1996. Sport i żywienie. COS, Warszawa. RCMSzKFiS. s.132. Radda G. 1996. Control of energy matabolism during muscle metabolism. Diabetes. Nr 45. s. 88-92. Rajkowski W. 1990. Finansowanie kultury fizycznej. W: Wybrane zagadnienia zarządzania kultury fizycznej w Polsce. AWF, Warszawa. Ratow I.P. 1995. Ispołzowanie techniczeskich sriedstw i metodiczeskich prijemow iskustwiennoj uprawlajuszczej sriedy w podgotowkie sportsmienow. Sowremiennaja systema sportiwnoj podgotowki. SAAM. s. 323-337. Reddy W. B., Henderson C. C. 1987. Training theory and practice. Arlington, Va.: NTL Institute for Applied Behavioral Science; San Diego, Calif.: University Associates. Edited by W. Brendan Reddy and Clenard „Chip” Henderson, Jr. NTL Institute for Applied Behavioral Science. University Associates. Reilly T. (red.) 1990. Physiology of Sports. Liverpool. E and FN Spon. Renström P. 1991. Sports traumatology today. A review of common current sports injury problems. Ann. Chir. Etgynacol. N 80. p. 81-93. Renström P., Kannus P. 1992. Prevention of injuries in endurance athletes. Endurance in Sport. Blackwell Sci. Publ. s. 325-350. 147 Robinson S., Edwards E.T., Del D.B. 1937. New records in human power. Science. Vol. 85, s. 409. Rodenburg J.B., Steenbek P., Schiereck P. 1998. Warm-up stretching and massage diminish harmful effects of eccentric exercise. Int. J. Sports Med., 15. Rogozkin W.A., Bundzen P.W., Zagrancev W.W., Nazarov I.B. 2002. Genetiszeskaja i psichofiziczeskaja determinacija kwantogo-polewogo urownja bioenergetiki organizma sportsmenow. Teorija i praktika fiziczeskoj kultury. Nr 6. s. 40-44. Rowland T. 1996. Developmental exercise physiology. Human Kinetics Publishers, Champaign, Il. Rozumowski E.A. 1982. Fizyczeskaja kultura i sport w GDR. Znanie. s. 48. Rozumowski E.A. 1985. Strategia płanirowania trenirowocznogo processa wysokokwalificirowannych sportsmienow w olimpijskom cykle podgotowki (Koncepcija GDR). Nauczno-Sportiwnyj Wiestnik. Nr 2. s. 38-40. Rubin V.S. 1999. Strategy of Olympic training. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Moskwa: (7). s. 28-31. Ruchlewicz T., Chwała W., Staszkiewicz R. 1997. Dymorfizm płciowy w zakresie dystrybucji sił mięśniowych u osób w wieku 20-23 lat. Biology of Sport, vol. 14, suppl. 7: 118-123. Rusko H. (red.). 2002. Cross Country Skiins. Handbook of Sports Medicine and Science. Blackwell Publishing, Oxford. Ryba B. 1995. Organizacja i zarządzanie sportem polskim. Biblioteka Trenera. RCMSKFiS. Warszawa. s. 116. 148 Ryguła I. 2000. Narzędzia analizy systemowej treningu sportowego. AWF. Katowice. s. 440. Ryguła I. (red.) 2000. Elementy teorii, metodyki diagnostyki i optymalizacji treningu sportowego. AWF. Katowice. s. 501. Ryguła I. 2004. Proces badawczy w naukach o sporcie. Wydanie II poprawione i uzupełnione. AWF. Katowice. s. 531. Ryguła I., Wyderka Z. 1993. Elementy sterowania i optymalizacji w treningu sportowym. AWF. Katowice. s. 136. Sachnowski K., Ozimek М. 2004. Suczasni aspekti strukturi bagatoricznoj pidgotowki legkoatletiw. Teoria i Metodika Fizicznogo Wychowania i Sportu. Nr 2. s. 50-54. Sachnowski K.P. 1986. Pławanie: od masowosti k mastierstwu. Zdorowie. s.72. Sachnowski K.P. 1990. Podgotowka sportiwnogo rezerwa. Zdorowie. s. 152. Sachnowski K.P. 1993. Piti optimalizacji processa postrojenia mnogoletniej sportiwnoj trenirowki. Sowremiennyj Olimpijskij Sport: KGIFK, Kijów. s. 194-195. Sachnowski K.P. 1997. Teoretyko-metodiczeskije osnowy systemy mnogoletniej sportiwnoj podgotowki. Disertacja na soiskanie uczienoj stepieni doktora piedagigiczeskich nauk. UGUFWiS. Kijów. s. 312. Sachnowski K.P. 2001. Postrojenije zakluczitelnogo etapa mnogoletniej podgotowki sportsmienow. Nauka w Olimpijskom Sportie. Nr 2. s. 21-24. 149 Sachnowski K.P. 2002. Sowremiennaja strategija mnogoletniej podgotowki sportsmienow. Wychowanie Fizyczne i Sport. AWF. Wydawnictwo Naukowe PWN. Supl. Nr 1. Tom XLVI. Vol. 46. s. 176. Sachnowski K.P., Driukow W. 2001. Naucznometodiczeskije obezpieczenie podgotowki sportsmienow Ukrainy k olimpijskom igram i drugim kripniejszym soriewnowaniam. Nauka w Olimpijskom Sportie. Nr 2. s. 14-17. Sachnowski K.P., Sozański H. 1991. Rozwój kariery sportowej, struktura wieloletniego procesu treningu. W: Optymalizacja struktury treningu sportowego. Pod red. Płatonow W.N., Sozański H. Biblioteka Trenera. RCMSKFiS. Warszawa. s. 21-101. Sadowski J., Makaruk H. 2004. Analiza struktury obciążeń treningowych wysokokwalifikowanych zawodników w skoku w dal. W: Proces doskonalenia treningu sportowego i walki sportowej. Pod red. A. Kuder, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF. Warszawa. s. 53-56. Sadurski K. 1988. System doboru i selekcji do klubowych sekcji dziecięco - młodzieżowych. Sport Wyczynowy. Nr 5. Saltin K. 1986. Metabolic changes limiting muscle performance. W: Bioch. Of Exercise, pod red. B. Saltin, Human Kinetics Pub., 323-342. Sands R., Alexander K. 1987. Sports Science, Theory into Practice and Coaching: A Practical Coaching Model. Paper presented at the Sports Management conference, Melbourne. Schinke R. 1999. Psychology Intervention and Performance Enhancement. Coaches Report (CAN). 5(3): 22-23. 150 Shephard R.J., Astrand P.O. (red.). 1992. Endurance in Sport. Oxford. Blackwell. Siris P.Z., Gajdarska P.M., Paczew K.I. 1983. Otbor i prognozirowanije sposobnostiej w liegkoj atletikie. Fizkultura i Sport. Moskwa. s. 104. Słowińska – Lisowska M., Sobiech K. 2000. Dieta sportowców. Wyd. 2. AWF. Wrocław. s. 98. Sozański H., Sikora Z., Rzepkiewicz M., Skubis J., Czerwiński J. 2004. Kierunki rozwoju sportu olimpijskiego. COS. Warszawa. s. 332. Sozański H. (red.). 1993. Podstawy teorii treningu. RCMSzKFiS. Warszawa. s. 218. Sozański H. (red.) 1994. Sport dzieci i młodzieży. RCMSzKFiS. Warszawa. Sozański H. (red.). 1999. Podstawy teorii treningu sportowego. Biblioteka Trenera. Centralny Ośrodek Sportu. Warszawa. s. 359. Sozański H. 1981. Selekcja – ważny element szkolenia. Sport Wyczynowy. Nr 2-3. Sozański H. 1986. Zróżnicowanie rozwoju sportowego młodocianych zawodników w zależności od rodzaju treningu. AWF. Warszawa. Sozański H. 1996. Wybrane metody badań empirycznych w sporcie. W: Metody empiryczne w naukach o kulturze fizycznej, red. H. Grabowski. Wydawnictwo Skryptowe Nr 136. AWF. Kraków. s. 138-149. Sozański H. 2002. Strategia optymalizacji systemu przygotowań olimpijskich. W: Trening sportowy na przełomie wieków. Pod red. H. Sozańskiego, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF. Warszawa. s. 9-15. 151 Sozański H. 2003. O potrzebie strategii rozwoju sportu. W: Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej. Pod red. H. Sozańskiego, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF Warszawa. s. 11-15. Sozański H. 2003. Progresywny i intensywny rozwój karier sportowych – uwarunkowania, specyfika, konsekwencje. PTNKF. Warszawa. Sozański H., Poliszczuk D., Perkowski K. 2004. Obciążenia treningowe jako czynnik kierowania rozwojem kariery sportowej zawodników w skokach lekkoatletycznych. W: Proces doskonalenia treningu sportowego. T. 1. Pod red. A. Kuder, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF. Warszawa. s. 66-70. Sozański H., Zaporożanow W. 1993. Kierowanie jako czynnik optymalizacji treningu. RCMSzKFiS. Warszawa. s. 360. Sparks K., Björklund G. 1984. Long distance runner: guide to training and racing. New Yersey. Printace Hall. s. 242. Stambułowa N.B. 1997. Krizysy sportiwnoj kariery. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Kijów. Nr 10. s. 13-17. Stanisz A. 1998. Przystępny kurs statystyki w oparciu o program STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Kraków. s. 362. Starosta W. 1990. Trening mentalny w sportach niewymiernych. COS. Trening. Nr 4. s. 128-142. Starosta W., Handelsmann A. 1990. Biospołeczne uwarunkowania treningu sportowego dzieci i młodzieży. RCMSzKFiS. Warszawa. s. 450. 152 Starosta W. 2003. Motoryczne zdolności koordynacyjne: znaczenie, struktura, uwarunkowania, kształtowanie. Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej. Warszawa. s. 552. Staszkiewicz R., Ozimek M., Bora P., Śrutowski A. 2005. Parametry kinematyczne startu niskiego u sprinterów. W: Kuder A., Perkowski K., Śledziewski D. (red.). Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. T. 2. s. 195-197. Stupnicki R. 2003. Analiza i prezentacja danych ankietowych. Skrypt. Wydanie I. AWF. Warszawa. s. 65. Suchanowski A., Nowak S. 2002. Indywidualna specyfika reakcji organizmu na trening okresu przygotowania ogólnego u najlepszego zawodnika świata w biegu na 800 m. W: Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej. Pod red. H. Sozańskiego, K. Perkowskiego, D. Śledziewskiego. AWF. Warszawa. s. 144-148. Susłow F. P. 1983. Trienirowka w usłowijach sredniegoria kak sriedstwa powyszenija sportiwnogo mastierstwa. Awtorefierat dissiertacji doktora piedagogiczeskich nauk. Mińsk. s. 48. Susłow F.P., Sych W.L., Szustin B.N. 1995. Sowremiennaja sistema sportiwnoj podgotowki. Moskwa. SAAM. Szachlina L.G. 2002. O niekotorych aspiektach adaptacji organizma żenszczyn k nagruzkam w sowremiennom sportie wyższych dostiżenij. Wychowanie Fizyczne i Sport. AWF. Wydawnictwo Naukowe PWN. Supl. Nr 1. Tom XLVI. Vol. 46. s. 192-193. Szopa J., Mleczko E. 1987. Genetyczne uwarunkowania czasu reakcji. Wychowanie Fizyczne i Sport, T. XXXI, Nr 3. 153 Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996. Podstawy antropomotoryki. PWN Warszawa – Kraków. Szopa J., Śrutowski A. 1990. Próba odrębnego oszacowania efektów doboru wstępnego oraz zwiększonej aktywności ruchowej w przebiegu rozwoju somatycznego, funkcjonalnego i sprawności motorycznej uczniów klas sportowych między 11 a 14 rokiem życia. Wydawnictwo Monograficzne Nr 41. AWF. Kraków. Szopa J. 1993. Raz jeszcze o strukturze motoryczności – próba syntezy. Antropomotoryka. Nr 10. Szustin B.N. 2001. Itogi wystuplenia rossijskich sportsmienow na Igrach XXVII Olimpiady. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 1. s. 57-62. Śledziewski D., Karwacki A. (red.). 2003. Szkolenie uzdolnionej sportowo młodzieży w polskim systemie edukacyjnym. T. XII. Estella Sp z o. o. Warszawa. s. 184. Śrutowski A., Ozimek M. 1994. Problemy szkolenia utalentowanej młodzieży w lekkoatletyce. W: Problemy badawcze w lekkoatletyce. AWF. Wrocław. s. 31-38. Tabacznik B.I. 1980. Mnogoletniaja podgotowka sportsmiena. Legkaja Atletika. s. 204-206. Talaga J. 2004. Sprawność fizyczna ogólna. Testy. Wydawnictwo Zysk i S-ka. Poznań. S.A. Kraków. s. 190. Tanaka H., Bassett D.R., Swensen T.C., Sampedro R.M., 1993. Aerobic and Anaerobic Power Characteristics of Competitive Cyclists in the United States Cycling Federation. Int. J. Sports Med., 14, 6: 334-338. Tesh P. 1980. Muscle fatigue in man. Acto Physiol. Scend. Suppl. 480l. 154 Tesh P.A., Wright J.E., Yogel J.A., Daniels W.L., Sharp D.S., Sjódin B. 1985. The influence of muscle metabolic characteristics on physical performance European Journal of Apllied Physiology, 54, 237-243. Thiess G. 1964. Określenie etapów treningowych jako zasady planowania w treningu podstawowym. Materiału Szkoleniowe PKOL, Warszawa, 4/12. s. 29. Tiidus P.M., Shoemaker J.K. 1995. Effeurage massage, muscle blood flow and long-term postexecise strength recovery. Int. J. Sports Med., 16. Timakowa T.S. 1985. Mnogoletniaja sportiwnaja podgotowka i jeje indywidualizacja. Fizkultura i Sport. s. 144. Timakowa T.S. 1998. Kriterii uprawlenija mnogoletniej podgotowki kwalificirowannych sportsmienow (cikliczeskije widy sporta). Awtorefierat dissiertacji doktora piedagogiczeskich nauk. Kijów. s. 76. Tumanian G.S. 1984. Sportiwnaja borba: otbor i płanirowanie. Fizkultura i Sport. s. 151. Ulatowski T. 1967. Niektóre problemy rocznego treningu sportowego. Wychowanie Fizyczne i Sport. Nr 11. s. 47. Ulatowski T. 1971. Sprawność fizyczna specjalna jako kryterium selekcyjne. W: Wybrane zagadnienia selekcji w sporcie. Pod red. S. Pilicza. Biblioteka Trenera PKOL, Warszawa. Ulatowski T. 1981. Teoria i metodyka sportu. Sport i Turystyka. Warszawa. s. 328. Ulatowski T. (red.). 1992. Teoria Sportu. T. I, II. Trening. Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu. Warszawa. s. 324. 155 Ulbrich J. 1974. Die Sporttalentbestimmung von Besichtspunkt der Kardiopulmanalen Leistungsfahigkeit. Leistungssport. Nr 4. Urbanik Cz., Nowacka S., Ostrowska E., Mastalerz A., Iwańska D., Milewska L. 1999. Porównanie biomechanicznych wielkości ruchu z wynikami testu Eurofit u 16-letniej młodzieży. W: Acta of Bioengineering and Biomechanics. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. s. 527-530. Viru A. 1995. Adaptation on sports training. Boca Ration: CRC Press. s. 310. Viru A.A. 1988. Endokrinnyje sistemy pri myszecznoj dejatelnosti. Tartu: Izdatel. Uniw. Tartu. Wańkow A. A. 1978. Optimalizacija podgotowki sportiwnogo rezerwa na osnowani analiza mnogoletniej trenirowki płowcow wysokogo klassa. Disertacija doktora piedagigiczeskich nauk. s. 156. Ważny Z. 1969. Prognoza a polityka szkolenia. Sport Wyczynowy. Nr 10. s. 1-6. Ważny Z. 1973. O sterowaniu procesem treningu sportowego. Sport Wyczynowy. Nr 7. s. 11. Ważny Z. 1973. Wiek a wynik sportowy. Sport Wyczynowy. Nr 2. s. 9-15. Ważny Z. 1978. Ewolucja form zapisu i analizy obciążeń treningowych. Sport Wyczynowy. Nr 12. s. 3. Ważny Z. 1981. Współczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym. Sport i Turystyka. Warszawa. s. 228. Ważny Z. 1992. Kilka uwag o współczesnym sporcie wyczynowym. Kultura Fizyczna. Nr 7-8. s. 11-12. Ważny Z. 1994. Leksykon treningu sportowego. Studia i Monografie. AWF. Warszawa. s. 240. 156 Ważny Z. 1996. Kierunki doskonalenia metod kontroli i treningu. Sport Wyczynowy. Nr 3-4. Ważny Z. 1999. Metodologiczne problemy trafności oceny wpływu obciążeń treningowych na osiągnięcia sportowe. Sport Wyczynowy. Nr 7-8. Ważny Z. 2000. Narodziny i rozwój teorii treningu sportowego. Sport Wyczynowy. Nr 1-2. Ważny Z., Sozański H. 1980. W poszukiwaniu elementów do modelu mistrzostwa sportowego – analiza wybranych parametrów uczestników Igrzysk w Moskwie, Montrealu i Monachium. Sport Wyczynowy. Nr 12. s. 46-51. Ważny Z., Sozański H., Turos B. 1972. Poszukiwanie elementów do procesu sterowania treningiem. Sport Wyczynowy. Nr 9. s. 1-18. Weineck J. 1993. Optimales training. Erlanger. Perimed Fachbuch. Weiss J. 1974. Wiek i wynik sportowy. Sport Wyczynowy. Nr 12. s. 46-51. Wierchoszański J. 1998. Gorizonty naucznoj teorii i metodologi sportiwnoj treninrowki. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 7. s. 43-47. Wilber R.L., Zawadzki K.M., Kearney J.T., Shannon M.P., Disalvo D. 1997. Physiological profiles of elite off-road and road cyclists. Med. Sci. Sports Exerc., 29, 8: 10901094. Williams M.H. 1999. Granice wspomagania. Biblioteka Medicina Sportiva. Kraków. Wilmore J.H., Costill D.L. 1993. Training for sport and activity: the physiological basis of the conditioning proces. Champaign Human Kinetics. 157 Wilmore J.H., Costill D.L. 1994. Physiology of Sport and Exercise. Champaign, IL Human Kinetics. Wojciechowski S.M. 1971. Kniga trenera. Fizkultura i Sport. Moskwa. Wojciechowski S.M. 1983. Bystraja woda. Mołodaja Gwardia. s. 152. Wojcieszak I. 1975. Badania nad czynnikami fizjologicznymi determinującymi wysoką wydolność fizyczną. Studia i Monografie Nr 7. AWF. Warszawa. Wojcieszak. I. 1985. Wydolnościowe testy specjalne. Instytut Sportu. Warszawa. Wolański N., Pařizkova J. 1976. Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Sit. Warszawa. Wołkow L.W. 1990. Wozrastnyje osobiennosti fiziczeskoj podgotowki dietiej i podrostkow: Uczieb. – metod. Posobie. Pieriejasław-Chmielnickij. s. 25. Wołkow L.W. 1997. Teorija sportiwnogo otbora: sposobnosti, odariennosti, talant. L.: Wieża. s. 128. Wołkow L.W. 1998. Sportiwnaja podgotowka dietiej i molodieży. Wieża. s. 190. Wołkow L.W. 2002. Teorija i mietodika dietskogo i junoszeskogo sporta. Olimpijskaja Literatura. s. 296. Wołkow N.I. 1962. Badania zależności między szybkością i czasem w biegu lekkoatletycznym. Wychowanie Fizyczne i Sport. T. 6. Nr 1. s. 41. Wołkow N.I. 1985. The energy continuum and metabolic states of athletes in muscular activity. Biochimistry of Sport. Materials of the Inern. Sym. Leningrad: 159. Wołkow N.I. 1986. Zakonomiernosti biochimiczeskoj adaptacji w processje sportiwnoj trenirowki. Moskwa. GCOLIFK. 158 Wołkow N.I. 1992. Mietaboliczeskije ergogieniczeskije effiekty soczetannogo primienienija intierwalnoj trienirowki i gipoksiczeskaja trenirowka. Kijew. KGIFK-ELTA. Wołkow N.I., Jonow S.W. 1996. Rekordy wytrzymałości: przeszłe, aktualne, przyszłe. Sport Wyczynowy. Nr 3-4. s. 97-102. Wołkow N.I., Niesen E.N., Osipienko A.A., Korsin S.N. 2000. Biochimia myszecznoj diejatielnosti. Olimpijskaja Literatura. s. 504. Wołkow N.I., Popow O.I. 1997. Istoriograficzeskij analiz riekordow w pławanii. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 7. s. 31-37. Wołkow W.M, Żilno Ż. 1994. Miedicinskoje sriedstwa wosstanowlenija w sportie. Smolensk: Smiadyn. s. 55-93. Wołkow W.M., Filin W.N. 1983. Sportiwnyj otbor. Fizkultura i Sport. s. 176. Yan F. 1999. Analyze "bucket theory" of inapplicability in training for high level athlete. Journal of Beijing teachers college of physical education: 11 (4). s. 61-64,70. Zaciorski W., Bułgakowa N. 1975. Teoretyczne podstawy selekcji sportowej. Sport Wyczynowy. Nr 6-7. Zaciorski W.M. 1982. Sportiwna metrołogia. Fizkultura i Sport. Moskwa. Zagrobelny Z., Zimmer K. 1999. Zastosowanie temperatur kriogenicznych w medycynie i fizjoterapii sportowej. Med. Sport., 94. 159 Zaporożanow W.A. 1995. Osnowy uprawlenija w sportiwnoj trenirowkie. Sowremiennaja sistema sportiwnoj podgotowki. SAAM. s. 213-225. Zaporożanow W.A., Sachnowski K.P., Kuźmin A.I. 1990. Mietodika ocenki pierspiektiwnosti sportsmienow w usłowijach centra otbora. Teoria i Praktika Fiziczeskoj Kultury. Nr 4. Zaremba Z. (red.) 1987. Program szkolenia. Lekkoatletyka, II etap. Wiek 14-15 lat. Dla szkół i klubów sportowych. GKKFiT. RCMSKFiS. Warszawa. s. 69. Zaremba Z. (red.) 1988. Program szkolenia. Lekkoatletyka, etap IIIA i IIIB. Wiek 16-17 lat; 18 lat-19 lat. Trening wstępnej specjalizacji. Trening specjalistyczny. GKKFiT. RCMSKFiS. Warszawa. s. 147. Ziemlański S., Niedźwiecka-Kącik D. 1997. Zalecenia żywieniowe i zdrowotne dla sportowców. COS. RCMSzKFiS. Warszawa. s. 115. Zuchora K. 1982. Indeks sprawności fizycznej. SiT. Warszawa. Żarek J. 1981. Wstęp do teorii sportu. Wydawnictwo Skryptowe Nr 47. AWF. Kraków. Żarek J. 1983. Wybrane zagadnienia modelowe w sporcie wyczynowym na przykładzie zawodników piłki ręcznej. Wydawnictwo Monograficzne Nr 18. AWF. Kraków. Żarek J. 1984. Wstęp do Teorii Sportu. Wyd. Skryptowe nr 48. Wyd. II. AWF. Kraków. s. 288. Żarek J. 1996. Wytrzymałość w sporcie. Wydawnictwo Skryptowe Nr 108. Wyd. II. AWF. Kraków. s. 117. 160 Żarek J., Tworzydło M. 1981. Rozwój sprawności fizycznej uczniów klas sportowych piłki ręcznej w kolejnych trzech latach szkolenia. Rocznik Naukowy T. XVIII, AWF Kraków. Żelazkow C. 1998. Osnowi na sportowoj trenirowkie. Sofia. NSA Press. Żelazkow C., Daszewa D.2002. Osnowi na sportowoj trenirowkie. Sofia: Giera art. s. 432. Żmariew N.W. 1984. Sistiemnij podchod i cieliewoje uprawlienije w sportie. Zdrowie. s. 144. Żmariew N.W. 1986. Uprawlienczeskaja i organizatorskaja diejatielnost trieniera. Zdrowie. s. 128. Żołądź J.A. 1994. Reakcje fizjologiczne wywołane przekroczeniem progu niekompensowanej kwasicy metabolicznej. AWF. Kraków. Wydawnictwo Monograficzne nr 63. Żukowski R. 1998. Potrzeby i kierunki zmian w kształceniu i doskonaleniu kadr kultury fizycznej. Trening. Nr 2-3. s. 193-198. 161 Źródła internetowe: http://www.european-athletics.org/ Oficjalna strona Europejskiej Federacji Lekkoatletycznej. http://www.iaaf.org Oficjalna strona Międzynarodowej Federacji Lekkiej Atletyki. http://www.insp.pl/ Oficjalna strona Instytutu Sportu w Polsce. http://www.medycynasportowa.pl/ Portal medycyny sportowej, organ Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej. http://www.menis.gov.pl/sport/archiwum/mineps2.php Oficjalna strona Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu. http://www.msport.home.pl/ Oficjalna strona Polskiej Federacji Sportu Młodzieżowego. http://www.olimpijski.pl/index.shtml Polski Portal Olimpijski PKOL. http://www.olympia-lexikon.de/ Niemiecki portal internetowy poświęcony informacjom dotyczącym Igrzysk Olimpijskich – zimowych i letnich (wyniki, medaliści, statystyki itp.). http://www.pksport.pl/ Portal poświęcony Polskiej Konfederacji Sportu. http://www.pzla.pl/ Oficjalna strona Polskiego Związku Lekkiej Atletyki. http://www.sportmed.com.pl/ Oficjalna strona Ośrodka Medycyny Sportowej. 162 VII. ANEKS Załącznik nr 1 ANKIETA Bardzo proszę o odpowiedź na kilka pytań i pomoc tym samym w opracowaniu dokumentacji dotyczącej doskonalenia wieloletniego przygotowania sportowców najwyższej klasy, do grona których się Państwo zaliczacie. Pani/Pan ..................................................................................................... 1. Czy uprawiał(a) Pani/Pan inną dyscyplinę sportu do momentu zajęcia się lekką atletyką, pływaniem, podnoszeniem ciężarów, kolarstwem* (proszę podkreślić odpowiedź): a) tak, w okresie ................................ lat, ........................................................(proszę podać dyscyplinę sportu) b) nie 2. Proszę podać wiek (w latach) w którym Pani/Pan: a) zaczął zajmować się sportem ............................................................; b) zaczął zajmować się lekką atletyką, pływaniem, podnoszeniem ciężarów, kolarstwem*.......................................................................; c) zaczął specjalizować się w dyscyplinie (konkurencji) oraz zaczął uzyskiwać najwyższe rezultaty .........................................................; d) uzyskał I klasę sportową ...............................; uzyskał klasę M (mistrzowską)....................; uzyskał klasę MM (mistrzowską międzynarodową) ..............................................................................; e) kiedy po raz pierwszy ze swoim najlepszym wynikiem sportowym została Pani/Pan sklasyfikowana/y w „dziesiątce” najlepszych na świecie .......................... (proszę podać rok), jeżeli nie było to miejsce w „dziesiątce” to proszę podać najwyższe uzyskane w ogóle ............................................................................................... f) kiedy po raz pierwszy uzyskała Pani/Pan miejsce (proszę podać jakie) na zawodach; Mistrzostwa Europy ................... rok, 163 .................... miejsce; Mistrzostwa Świata ............... rok, ................... miejsce, Igrzyska Olimpijskie ................... rok, ..................... miejsce g) osiągnął rekordowy wynik (rekord życiowy) ........................ rok, ..................... wynik h) kiedy powtórzyła (lub najbardziej zbliżył/a się) Pani/Pan swój najlepszy rezultat (jeśli to miało miejsce) ................... rok 3. Proszę podać dynamikę (rozwój) swoich sportowych wyników wg. lat, zaczynając od tego roku, w którym uzyskała Pani/Pan klasę MM (mistrzowską międzynarodową) i do 2004 roku włącznie: ............................................................................................................. ............................................................................................................. 4. Proszę podać podstawowe parametry Pani/a pracy treningowej i współzawodnictwa sportowego (starty w zawodach) przypadające na jeden rok: - w 1999 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... - w 2000 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... - w 2001 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... 164 - w 2002 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... - w 2003 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... - w 2004 roku: ilość zajęć treningowych ....................... miesięcy, ilość dni treningowych ............, ilość jednostek (godzin) treningowych w tygodniu (średnio) ...................., ilość startów w zawodach ............................, objętość pracy specjalnej w Pani/Pana koronnej konkurencji (kg, km, h) .................................................................................................................... .................................................................................................................... 5. Proszę podać typowy (okresy czasowe, od kiedy do kiedy) dla Pani/Pana przebieg pracy treningowej i ilość zajęć treningowych w tygodniu; a) w okresie przygotowawczym; od ........................ do ...................., liczba treningów ................, długość jednostki treningowej ..................... godzin. b) w okresie bezpośredniego przygotowania do głównych zawodów w sezonie (ostatnie dwa tygodnie do startu); liczba treningów ................, długość jednostki treningowej ..................... godzin. 6. Proszę podać maksymalną objętość pracy treningowej, w jednostkach pomiaru typowych dla Pani/Pana specjalizacji sportowej, proszę podać jednostki (np. kg, km, h itp.) ........................ i rok w którym została ona osiągnięta: a) w jednej jednostce treningowej ................................ w .......................... roku b) w całym roku ............................. w ........................... roku 165 7. Proszę podać, typową długość okresu przejściowego w cyklu treningowym po głównych zawodach w roku (proszę podkreślić): a) mniej niż dwa tygodnie, b) od dwóch tygodni do jednego miesiąca, c) więcej niż jeden miesiąc 8. Czy korzysta Pani/Pan z pomocy psychologa w treningu (proszę podkreślić): a) tak b) nie Jeśli tak to proszę podać na czym polega ta pomoc (proszę podkreślić): a) trening autogenny (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) b) trening podbudowy psychicznej (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) c) sugestywny sen-wypoczynek (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) d) sugestywny – hipnotyczny (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) e) terapia poprzez muzykę (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) f) inne środki specjalnej terapii psychologicznej – jeśli występują to proszę podać ich nazwę ............................................................................................................. ............................................................................................................. 9. Czy zmieniło się coś w wykorzystaniu środków specjalnego przygotowania psychologicznego w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim; a) tak (proszę podać co) .................................................................................................................... .................................................................................................................... b) nie 10. Proszę podać z jakich środków medyczno-biologicznych Pani/Pan korzysta i jak szeroko są one stosowane w procesie treningowym (proszę podkreślić); a) różne formy masażu (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) 166 b) sauna (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) c) różne rodzaje natrysków (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) d) kąpiele wodne (wanna) (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) e) naświetlanie (ultrafioletowe, podczerwone itp.) (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) f) magnetoterapia, ultradźwięki, jonoforeza, krioterapia (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) g) ultradźwięki (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) h) jonoforeza (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) i) krioterapia (systematycznie; w pewnych okresach; sporadycznie) j) inne środki, jeśli tak proszę podać jakie i jak stosowane ............................................................................................................. ............................................................................................................. 11. Czy zmieniło się coś w wykorzystaniu przygotowania medyczno-biologicznych środków specjalnego przygotowania w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim; a) tak (proszę podać co) .................................................................................................................... .................................................................................................................... b) nie 12. W jakim zakresie w Pani/Pana przygotowaniu mają zastosowanie takie środki jak racjonalne odżywianie i właściwe stosowanie środków farmakologicznych (proszę podkreślić); a) w dostatecznym b) w niedostatecznym 13. Czy zmieniło się coś w wykorzystaniu takich środków jak racjonalne odżywianie i właściwe stosowanie środków farmakologicznych (proszę podkreślić) w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim; a) zostały ulepszone, jeśli tak to proszę podać w jaki sposób .................................................................................................................... .................................................................................................................... b) pogorszyło się, jeśli tak to proszę podać co się zmieniło .................................................................................................................... c) nie było zmian 167 14. Jak wykorzystywana jest profilaktyka przeciw urazom (i chorobom) w procesie przygotowania oraz czy zmieniło się coś w tym zakresie w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim (np. szczepienia, stosowanie opasek, urządzeń chroniących przed urazami podczas treningu itp.) .................................................................................................................... .................................................................................................................... 15. Jakie miejsce w Pani/Pana przygotowaniu, treningu odgrywa sprzęt sportowy i warunki do treningu (baza szkoleniowa): a) są wystarczające b) są niewystarczające 16. Czy zmieniło się coś w wykorzystaniu środków materialno (sprzęt sportowy) – technicznych (baza szkoleniowa) (proszę podkreślić) w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim; a) zostały ulepszone, jeśli tak to proszę podać w jaki sposób .................................................................................................................... .................................................................................................................... b) pogorszyło się, jeśli tak to proszę podać co się zmieniło .................................................................................................................... .................................................................................................................... c) nie było zmian 17.Proszę określić jakie wystąpiły zmiany w Pani/Pana treningu w porównaniu z analogicznym etapem (okresem) poprzedniego cyklu olimpijskiego (w 1999 roku), (proszę podkreślić): a) zmiana pracy treningowej (wzrosła; zmniejszyła się; nie zmieniła się) b) ilość startów i startów w zawodach (wzrosła; zmniejszyła się; nie zmieniła się) c) struktura rocznego przygotowania; proszę podać co istotnego się zmieniło w przygotowaniu i realizacji rocznego planu treningowego (np. zmiana długości okresów przygotowawczego, ukierunkowanego, specjalnego, zmiana struktury środków treningowych itp.) .................................................................................................................... .................................................................................................................... 168 18. Jakie motywy podejmowania treningów są dla Pani/Pana w obecnym czasie najważniejsze (proszę podkreślić); a) samorealizacja i uznanie np. społeczne, popularność b) czynnik materialny (korzyści materialne) c) inne motywy; jeśli tak proszę określić jakie .................................................................................................................... ................................................................................................................... 19.Czy coś się zmieniło w Pani/Pana motywacji (podejściu do sportu) w porównaniu z poprzednim cyklem olimpijskim (proszę podkreślić); tak a) wzrosła motywacja w związku z samorealizacją i uznaniem społecznym (popularność, sława) b) wzrosła motywacja w związku z korzyściami materialnymi c) inna przyczyna zmiany (jeśli tak to proszę podać jaka/ie) .................................................................................................................... .................................................................................................................... UWAGA! Ankieta będzie wykorzystania wyłącznie do celów opracowania charakterystyki współczesnego zawodnika w lekkiej atletyce, pływaniu, podnoszeniu ciężarów, kolarstwie*, jego założeń procesu treningowego, reprezentującego najwyższy poziom sportowy. Nie będzie odstępowana, użyczana itp. drugim osobom w celach innych jak określone powyżej. Bardzo dziękujemy za wypełnienie powyższej ankiety i życzymy dalszych sukcesów tak sportowych jak i w życiu osobistym. *niepotrzebne skreślić 169 Załącznik nr 2 ANKIETA Bardzo proszę o odpowiedź na kilka pytań i pomoc tym samym w opracowaniu dokumentacji dotyczącej doskonalenia wieloletniego przygotowania sportowców najwyższej klasy, do grona których się Państwo zaliczacie. Pani/Pan (imię i nazwisko) ........................................................................ 1. Proszę podać wiek (w latach) w którym Pani/Pan: a) osiągnął rekordowy wynik (rekord życiowy) ........................ rok, ..................... wynik b) kiedy powtórzyła (lub najbardziej zbliżył/a się) Pani/Pan do swojego najlepszego rezultatu (jeśli to miało miejsce) ................... rok c) przestał zajmować się sportem .................................................... 2. Proszę podać czy zmieniło się coś w Pani/a treningu (jeśli tak to co), tuż po uzyskaniu rekordowego wyniku, w porównaniu do największej (maksymalnej) pracy treningowej przed największym osiągnięciem sportowym – (proszę podkreślić): 1) objętość pracy treningowej a) zmieniła się (zwiększyła się, zmniejszyła się) b) nie zmieniła się 2) ilość startów w zawodach a) zmieniła się (zwiększyła się, zmniejszyła się) b) nie zmieniła się 3. Proszę podać czy zmieniło się coś w Pani/a treningu na etapie utrzymania mistrzowskiego poziomu, jeśli tak to co, w porównaniu do największej (maksymalnej) pracy treningowej przed okresem największych sukcesów – (proszę podkreślić): 1) w strukturze rocznego planu treningowego (proszę podkreślić i opisać co się zmieniło): a) zmiany ilościowe ............................................................................................................. ............................................................................................................. b) nic nie zmieniło się 170 2) w wykorzystaniu, stosowanie środków odbudowy, odnowy (proszę podkreślić i opisach charakter zmian) a) zmiany ilościowe ............................................................................................................. ............................................................................................................. 4. Wykorzystanie profilaktyki przeciw urazom (i chorobom) w procesie przygotowania (czy zmieniło się coś w tym zakresie) (np. szczepienia, stosowanie opasek, urządzeń chroniących przed urazami podczas treningu itp.) a) zmiany ilościowe ............................................................................................................. ............................................................................................................. c) nic nie zmieniło się 5. Jeśli nastąpiła zmiana innych aspektów przygotowania to proszę wymienić co i w jaki sposób się zmieniło .................................................................................................................... .................................................................................................................... 6. Proszę podać główną i pośrednie przyczyny przerwania kariery sportowej (główną przyczynę proszę podkreślić 2 razy a pośrednie 1 raz); a) obniżenie poziomu sportowego w stosunku do najlepszych wyników b) problemy związane ze zdrowiem (jeśli tak to proszę podać przyczynę) ................................................................................... c) problemy materialno-bytowe (finansowe) d) psychiczne zmęczenia zajmowania się sportem e) konieczność wyboru pomiędzy sportem a zdobywaniem wykształcenia i kwalifikacji zawodowych f) konflikt: z trenerem; kapitanem drużyny; kolegami z drużyny g) obniżenie motywacji do uprawiania sportu w związku z: ciągłymi obowiązkami związanymi ze sportem; pojawienie się silniejszych motywacji od sportu; uzyskanie pełnego zadowolenia z osiągnięć sportowych h) niewystarczające warunki do treningu i) błędy w procesie treningu (proszę podkreślić) - zbyt duża ilość startów w zawodach - nieprzemyślany, źle przygotowany proces treningowy - złe planowanie startów i udziału w zawodach 171 - brak podstawowych środków odnowy biologicznej inne błędy (jeśli występowały, proszę podać jakie) ........................................................................................ 7. Jeśli powyższe fakty nie obejmują przyczyn zakończenia przez Panią/a kariery sportowej to proszę je podać .................................................................................................................... .................................................................................................................... 8. Czy zgadzacie się Państwo z poglądem, że przedłużenie kariery sportowej zawodnika na najwyższym poziomie sportowym ma ścisły związek z (proszę podkreślić to z czym się zgadzacie); a) wprowadzaniem zmian w systemie przygotowania po osiągnięciu maksymalnych indywidualnych możliwości w pracy treningowej b) zmniejszeniem objętości pracy treningowej c) wzrostem indywidualizacji przygotowania zawodnika z akcentem na jego specjalizację sportową przydatną w zawodach d) zwróceniem szczególnej uwagi na profilaktykę przeciw urazom w sporcie e) zwiększeniem długości okresów przygotowania w cyklu szkoleniowym f) dobrym przygotowaniem psychicznym zawodnika UWAGA! Ankieta będzie wykorzystania wyłącznie do celów opracowania charakterystyki współczesnego zawodnika, jego założeń procesu treningowego, reprezentującego najwyższy poziom sportowy. Nie będzie odstępowana, użyczana itp. drugim osobom w celach innych jak określone powyżej. Data ........................................... Bardzo dziękujmy za wypełnienie powyższej ankiety i życzymy sukcesów w życiu zawodowym i osobistym. 172 Załącznik nr 3 ANKIETA Pan/Pani ..................................................................................................... Bardzo proszę o odpowiedź na kilka pytań i pomoc tym samym w opracowaniu dokumentacji dotyczącej doskonalenia wieloletniego przygotowania sportowców najwyższej klasy, do grona których się Państwo zaliczacie. Poniższe pytania odnoszą się do pierwszego etapu Pani/a wieloletniego uczestnictwa w sporcie (pierwszy – drugi rok) 1. Proszę podać główne kierunki Pani/a początków treningu sportowego (proszę podkreślić): a) Ogólne, wszechstronne przygotowanie (szczególna uwaga zwrócona na przygotowanie fizyczne, stosowanie elementów innych dyscyplin sportu w treningu); b) ukierunkowane (zwrócenie uwagi na ukierunkowane przygotowanie przy szczególnej uwadze na przygotowania fizycznego); c) specjalizacja (zwrócenie uwagi na specjalne przygotowanie przy szczególnej uwadze na przygotowania fizycznego); d) połączony wariant między a i c. 2. Proszę zaznaczyć, w jakiej ilości stosowano w treningu metody, elementy gier zespołowych: a) szeroko; b) w optymalnej ilości (wystarczającej ilości); c) nieznacznie (śladowo, mało). 3. Proszę powiedzieć, jaka była Pani/a przeciętna ilość treningów w tygodniu: w pierwszym roku treningu .............................., drugim roku treningu ..................... 4. Proszę podać jak często uczestniczył Pan/i w zawodach sportowych: 4.1. W pierwszym roku treningu: a) nie uczestniczyłam/em w ogóle 173 b) tylko raz w roku c) raz w miesiącu lub częściej 4.2. W drugim roku treningu: a) nie uczestniczyłam/em w ogóle b) tylko raz w roku c) raz w miesiącu lub częściej 5. Ile trwał odpoczynek od treningu w tym okresie (pierwszy, drugi rok): a) mniej niż jeden miesiąc b) od miesiąca do dwóch miesięcy c) 2-3 miesiące d) przez cały okres letni. (okres przejściowy) 6. Proszę podać, najbardziej godne uwagi, szczególnie istotne elementy treningu Pani/a początkowego przygotowania sportowego: ............................................................................................................. ............................................................................................................. Poniższe pytania (1-6) odnoszą się do drugiego etapu Pani/a wieloletniego uczestnictwa w sporcie (trzeci - czwarty rok treningu lub etapu związanego z wiekiem uzyskania poziomu sportowego od II, I do M klasy sportowej). 1. Proszę określić główne kierunki, założenia drugiego etapu uczestnictwa w sporcie: a) Ogólne, wszechstronne przygotowanie (zwrócenie uwagi na przygotowanie fizyczne, szerokie stosowanie elementów innych dyscyplin sportu) b) ukierunkowane (zwrócenie uwagi na ukierunkowane przygotowanie przy szczególnej uwadze na przygotowania fizycznego); c) specjalizacja (zwrócenie uwagi na specjalne przygotowanie fizyczne przy mniejszym znaczeniu ogólnego przygotowania fizycznego) d) połączony wariant między a i c 174 2. Proszę zaznaczyć w jakiej ilości stosowano w treningu metody, elementy gier zespołowych: a) szeroko; b) w optymalnej ilości (wystarczającej ilości); c) nieznacznie (śladowo, mało). 3. Proszę podać, jaka była Pani/a przeciętna ilość zajęć treningowych (treningów) w tygodniu w tym okresie ............................ i ile przeciętnie trwała jednostka treningowa ..................... 4. Proszę podać, jak często startował/a Pan/i w zawodach sportowych? a) raz w tygodniu, b) rzadziej niż raz w tygodniu lecz częściej niż raz w miesiącu, c) raz w miesiącu lub rzadziej 5. Ile trwał odpoczynek od treningu w tym okresie (pierwszy, drugi rok): a) mniej niż jeden miesiąc b) od miesiąca do dwóch miesięcy c) 2 – 3 miesiące 6. Proszę podać, najbardziej istotne elementy treningu Pani/a drugiego etapu przygotowania sportowego: .................................................................................................................... .................................................................................................................... Poniższe pytania (1-6) odnoszą się do trzeciego etapu Pani/a wieloletniego uczestnictwa w sporcie (piąty - ósmy rok treningu lub etapu związanego z wiekiem kwalifikacji olimpijskiej, uzyskania mistrzostwa sportowego, klasy MM) 1. Proszę podać główne kierunki, założenia trzeciego etapu Pani/a przygotowania sportowego a) wąska specjalizacja (podstawowe miejsce w zajęciach miała wąska specjalizacja i udział w zawodach, a przygotowanie ogólnorozwojowe było stosowane w treningu nieznacznie) b) wspomaganie i specjalizacja (podstawowa objętość pracy treningowej koncentrowała się na elementach specjalnych oraz wspomaganiu medyczno – biologicznym) 175 c) inny wariant (proszę podać jaki) ...................................................................................................... ...................................................................................................... 2. Proszę podać, jaka była Pani/a przeciętna ilość zajęć treningowych (treningów) w tygodniu na tym etapie ............................ i ile przeciętnie trwała jednostka treningowa ..................... 3. Proszę określić (w procentach) stosunek rocznej objętości pracy treningowej w końcu trzeciego etapu wieloletniego przygotowania sportowego (uczestnictwa w sporcie) w odniesieniu do największej w ogóle objętości treningowej wykonanej kiedykolwiek ....../....... % 4. Proszę podać, jak często startował/a Pan/i w zawodach sportowych? a) nie częściej niż raz w tygodniu, b) rzadziej niż raz w tygodniu lecz częściej niż raz w miesiącu, c) raz w miesiącu, d) raz w miesiącu lub rzadziej e) Proszę podać ile trwał odpoczynek od treningu po głównych zawodach w roku na tym etapie szkolenia ............................................................................................................. ............................................................................................................. 5. 6. Proszę podać, najbardziej istotne elementy treningu Pani/a trzeciego etapu przygotowania sportowego: ............................................................................................................. ............................................................................................................. UWAGA! Ankieta będzie wykorzystania wyłącznie do celów opracowania charakterystyki współczesnego zawodnika, jego założeń procesu treningowego, reprezentującego najwyższy poziom sportowy. Nie będzie odstępowana, użyczana itp. drugim osobom w celach innych jak określone powyżej. Bardzo dziękujmy za wypełnienie powyższej ankiety i życzymy sukcesów w życiu zawodowym i osobistym. 176 Załącznik nr 4 ANKIETA Bardzo proszę o odpowiedź na kilka pytań i pomoc tym samym w opracowaniu dokumentacji dotyczącej doskonalenia wieloletniego przygotowania sportowców. Pani/Pan................................................... Część I 1. Proszę określić stopień znaczenia różnych czynników w procesie przygotowania sportowców wysokiej klasy (w %) a) Wzajemne stosunki sportowca i trenera .......................% b) Naukowo-metodyczne zabezpieczenie przygotowania sportowców.......................% c) Medyczno-biologiczne zabezpieczenie przygotowania sportowców.......................% d) Żywienie.......................% e) Farmakologiczne zabezpieczenie przygotowania sportowców.......................% f) Profilaktyka i leczenie urazów.......................% g) Materialno-techniczne zabezpieczenie przygotowania sportowców .......................% h) Finansowe zabezpieczenie przygotowania sportowców.......................% i) Informacyjne zabezpieczenie przygotowania sportowców.......................% j) Środki odbudowy i podnoszenia możliwości wydolnościowych (funkcjonalnych) sportowców.......................% k) Miejsce rozgrywania określonych zawodów sportowych.......................% 2. Proszę określić stopień wykorzystania różnego rodzaju środków medyczno-biologicznych i ich typowy (średni) udział w okresach makrocyklu rocznego a) Różne formy masażu - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby 177 b) c) d) e) f) g) h) 178 okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Sauna i łaźnia parowa - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Różne rodzaje natrysków - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Różne rodzaje kąpieli w wannie - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Naświetlanie - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Ultradźwięki - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Terapia magnetyczna - okres przygotowawczy –- liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby Krioterapia - okres przygotowawczy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby - okres startowy – liczba w tygodniu ................., * - w zależności od potrzeby 5. Proszę określić optymalną liczbę zajęć treningowych w różnych okresach przygotowania i w skali roku (liczba minimalna, liczba maksymalna) a) Okres przygotowawczy Liczba minimalna w roku ....................... Liczba maksymalna w roku .................... b) Okres startowy Liczba minimalna w roku ....................... Liczba maksymalna w roku .................... c) Suma w roku Liczba minimalna w roku ....................... Liczba maksymalna w roku .................... Część II Jakie jest Pani/Pana zdanie w poniższych kwestiach: 1. Wynalazki trenerskie stosowane w treningu i czemu służą (poprawa np. siły, techniki najważniejszych elementów itp.) .................................................................................................................... .................................................................................................................... 2. Czy korzystają przygotowania jedno, dwu lub więcej cyklowego w skali rocznego przygotowania i dlaczego? .................................................................................................................... .................................................................................................................... 3. Czy korzystają z przygotowania, obozów w górach i czemu to służy? .................................................................................................................... .................................................................................................................... 4. Indywidualizacja w sporcie, rozwijanie mocnych stron konkretnego sportowca - czy tak i dlaczego potrzebna jest indywidualizacja? .................................................................................................................... .................................................................................................................... 179 Tabela. I. Wybitni sportowcy polscy i ukraińscy poddani badaniom Polska Lekka atletyka (n=9) K.S. R.K. P.C. P.J. M.N. M.K. G.S. M.U. M.P. 180 Ukraina Lekka atletyka (n=7) J.K. I.K. J.G. J.S. J.B. R.S. W.P. STRESZCZENIE Celem pracy jest określenie teoretycznych, organizacyjnych i metodycznych przesłanek planowania wieloletnich przygotowań lekkoatletów – sprinterów, z uwzględnieniem dotychczasowego stanu wiedzy i doświadczeń praktyki sportowej w tej dyscyplinie sportu. W związku z tak sformułowanym celem postawiono następujące pytania badawcze: Jakie działania i propozycje rozwiązań programowych w lekkoatletycznych biegach krótkich należy prowadzić, w celu budowy i doskonalenia procesu wieloletniego przygotowania sportowców? oraz Jakie przedsięwzięcia organizacyjne i metodyczne mogłyby sprzyjać doskonaleniu racjonalnego systemu wieloletniego przygotowania sportowców? Materiał badawczy wykorzystany w niniejszej pracy stanowiły dokumenty i wytwory łącznie (Grabowski 1996, Sozański 1996, Morawski 2000, Ryguła 2004): pisane – publikacje, prace teoretyczne i metodyczne na temat różnych aspektów przygotowania sportowców; prace o charakterze ogólnym dotyczące sportu olimpijskiego i zawodowego, a także odnoszące się do teorii i metodyki przygotowania sportowców w lekkiej atletyce. Szczególną uwagę poświęcono obszernym publikacjom bezpośrednio odnoszącym się do przedmiotu badań, przy czym były to prace z różnych lat, dzięki czemu możliwe stało się prześledzenie procesu odnawiania wiedzy, określenie współczesnych aspektów wieloletniego przygotowania sportowców oraz ukształtowanie poglądów na temat możliwych kierunków jego zmian w przyszłości; elektroniczne – doniesienia, zestawienia internetowe, 181 oficjalne strony federacji narodowych, związków sportowych i rozgrywanych imprez sportowych, oficjalne strony statystyczne; cyfrowe – opracowania i wszelkie zestawienia liczbowe, statystyczne, wydawnictwa w formie opracowań drukowanych zwartych. Podmiot badań empirycznych – sylwetki wybitnych sportowców i trenerów lekkiej atletyki. Obserwacje przeprowadzono na grupie wybitnych lekkoatletów oraz trenerów, których zawodnicy osiągali miejsca medalowe lub finałowe na najważniejszych imprezach sportowych na świecie. Wszyscy badani sportowcy pochodzili z Polski i Ukrainy oraz spełniali warunek, że są lub byli mistrzami, medalistami lub finalistami igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata, mistrzostw Europy. Badania polskich sportowców prowadzone były przez autorów pracy przy współpracy z trenerami badanych zawodników. Podczas badań sportowców ukraińskich autor współpracował z K.P.S., dyrektorem Instytutu NaukowoBadawczego Ukraińskiego Państwowego Uniwersytetu Wychowania Fizycznego i Sportu. Badaniami objęci byli m.in. tacy wybitni lekkoatleci jak: czterokrotny mistrz olimpijski i trzykrotny mistrz świata R.K., mistrzyni olimpijska i mistrzyni świata I.K., mistrzyni olimpijska K.S., medalistka mistrzostw świata M.P., medaliści olimpijscy J.G. i R.S., mistrz olimpijski, mistrz Europy i medalista mistrzostw świata – J.B., mistrz Europy i medalista mistrzostw świata – P.C. oraz finalista olimpijski, mistrz Europy P.J. W gronie trenerów poproszonych o udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące przygotowania sportowców wysokiej klasy znaleźli się m.in.: K.K. (lekka atletyka) – trener czterokrotnego mistrza olimpijskiego i trzykrotnego mistrza świata R.K., J.I. (lekka atletyka) – trener finalisty igrzysk olimpijskich i mistrza 182 Europy P.J., P.B. (lekka atletyka) – trener mistrza Europy, finalisty mistrzostw świata, skoczka wzwyż legitymującego się najlepszym wynikiem na świecie w roku 2003 (2,36 m) A.W. oraz olimpijczyków D.K. i M.S. – Pekin 2008, A.Ś. i L.S. (lekka atletyka) – trenerzy finalistów igrzysk olimpijskich z Sydney, Aten oraz Pekinu M.U., M.N. i P.K. Reguły postępowania badawczego zostały podporządkowane głównemu celowi pracy oraz zasadom metodologii badań przyjętej w naukach o kulturze fizycznej. Stąd też organizacja i zastosowane metody i techniki badań były różnorodne i interdyscyplinarne. Do badania sportowców wysokiej klasy oraz wybitnych trenerów, w zależności od zamierzonego celu badań, zastosowano następujące rodzaje metod i technik badawczych [Bukowiec 1996, Grabowski 1996, Sozański 1996, Jankowski 2000, Morawski 2000, 2002, Ryguła 2004]: 1. Metodę sondażu diagnostycznego, w której zastosowano następujące techniki badań: A. Wywiad standaryzowany wśród wybitnych sportowców i trenerów, prowadzony z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu, wymuszający konieczność ścisłego dostosowania się do tematyki badań, ograniczający nadmierną swobodę wypowiedzi respondenta. Technika ta gwarantowała dokładność i porównywalność odpowiedzi, jak również policzalność wyników. B. Nieskategoryzowany wywiad z trenerami na temat wieloletniego przygotowania sportowców wysokiej klasy. C. Analiza dokumentów (analizę wytworów lub dokumentów i wytworów łącznie): pisanych, elektronicznych, cyfrowych. 183 2. Metodę indywidualnych przypadków [Pilch 2001, Ryguła 2004] z zachowaniem jej podstawowych założeń, lecz z własnymi modyfikacjami dostosowującymi ją do potrzeb niniejszej pracy. W obliczeniach matematyczno-statystycznych wykorzystano program komputerowy „STATISTICA” firmy StatSoft Polska. Opierając się na uzyskanych wynikach badań obliczono podstawowe miary pozycyjne i rozstępu: średnie arytmetyczne (x), odchylenie standardowe (s), minimum i maksimum. Połączenie wiedzy teoretycznej z praktyką sportową, przeprowadzonymi obserwacjami w zakresie organizacyjnometodycznych komponentów wieloletniego przygotowania zawodników w najbardziej rozwiniętych pod względem sportowym krajach oraz obecnego stanu działalności sportowej w Polsce – na przykładzie modelu i materiału programowego lekkoatletycznego sprintu – pozwoliło na wypracowanie realnych rozwiązań, służących budowie i doskonaleniu współczesnego wieloletniego przygotowania sportowców. Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu mogą być pomocne dla instruktorów, trenerów, zawodników w zakresie: planowania szkolenia zarówno krótko (bieżącego) jak i długoterminowego (tab. 5); określenia podstawowych zadań, kierunków, obciążeń szkoleniowych, treści aspektów przygotowania, budowy, praktyki startowej (patrz rozdział „Propozycje rozwiązań programowych na przykładzie lekkoatletycznego sprintu”), kontroli (tab. 9), sposobów regeneracji (tab. 24) czy założeń praktycznego przygotowania (tab. 11, tab. 12, tab. 16, tab. 19) – na poszczególnych etapach przygotowania; 184 założeń teoretycznego przygotowania oraz pracy wychowawczej (tab. 13, tab. 24); łatwego wykorzystania wskaźników kontroli przygotowania w procesie szkolenia (tab. 9, tab. 27); planu rocznego przygotowania (tab. 20, tab. 21, tab. 28, tab. 29); poznania najistotniejszych czynników wpływających na efektywność szkolenia pod względem tła emocjonalnego młodego sportowca w pierwszych latach etapu jego przygotowania początkowego (tab. 6). Na podstawie analizy organizacyjnych i metodycznych przesłanek wieloletniego przygotowania sportowców można stwierdzić, iż jego doskonaleniu w praktyce mogłyby sprzyjać takie przedsięwzięcia jak: kierowanie dzieci i młodzieży, nierokującej nadziei na osiągnięcie wysokiego poziomu mistrzostwa, do sportu masowego i tworzenie niezbędnych do tego warunków w szkole i w domu a także zapewnienie tym samym masowości początkowego przygotowania sportowców; rozwój masowego sportu dziecięcego w kraju, w oparciu o zapewnienie lepszej kadry, przede wszystkim na rzecz wzrostu prestiżu odpowiedniej działalności (pozwoliłoby zaangażować w nią część trenerów szkół sportowych), doskonalenie odpowiedniego przygotowania absolwentów wyższych i średnich szkół oraz opracowanie programowonormatywnej bazy rozwoju sportu; zaangażowanie w szkolenie wieloletnie, prowadzące do osiągnięcia wysokiego stopnia mistrzostwa w perspektywie lat, najzdolniejszych i najbardziej utalentowanych zawodników; 185 186 stworzenie efektywnego systemu sportowego doboru i selekcji na każdym z etapów szkolenia wieloletniego; opracowanie racjonalnego systemu oceny pracy trenerów i działalności organizacji sportowych oraz dostosowanie do niego systemu zawodów; podstawą oceny pracy trenerów początkowego przygotowania sportowego powinna być perspektywiczność ich uczniów a także ich ogólne przygotowanie fizyczne i techniczne, oceniane na podstawie wyników zawodów w wieloboju; wzrost sukcesywności przygotowania sportowców w szkołach, klubach sportowych i reprezentacjach narodowych – głównie poprzez ich przejście na następny etap systemu organizacyjnego, zapewniającego zainteresowanie wszystkich biorących udział w wieloletnim przygotowaniu zawodnika – przyczyniając się w ten sposób do osiągnięcia przez nich sukcesu; pomoc w powstawaniu i rozwoju alternatywnych (niepaństwowych) form organizacji przygotowania sportowego, przy zachowaniu pomocy państwa, opracowaniu dogodnego systemu ulg podatkowych dla organizacji i przedsięwzięć sprzyjających rozwojowi sportu; polepszanie warunków pracy i pomoc trenerom (np. poprzez zwiększenie prestiżu zawodu trenera czy gratyfikacje finansowe za wybitne osiągnięcia sportowe) oraz utrzymanie tych najwybitniejszych w zawodzie; poszerzanie i unowocześnianie bazy szkoleniowej przez szkoły, kluby i ośrodki sportowe, przy zachowaniu pomocy sponsorów i państwa; Najpilniejszym celem działań polegających na dostosowaniu podstaw organizacyjnych wieloletniego przygotowania sportowego do wymagań efektywnej metodyki, powinna być kompleksowa realizacja całokształtu wiedzy, w tym doświadczeń w postaci wieloletniego przygotowania sportowego, przy doskonaleniu programowo-normatywnej bazy rozwoju sportu w kraju. SUMMARY The aim of this paper was to determine theoretical, organizational and methodological premises of planning of long-term training of athletes – sprinters, bearing in mind the present state of knowledge and experience in sports practice in this sports discipline. The research material used in this paper consists of documents and products. Special attention has been paid to comprehensive publications which are directly linked to the research subjects. As they have been published over several years and, it has been possible to follow the process of knowledge renewal, determine contemporary aspects of long-term training of sportsmen and form viewpoints on possible directions for changes in the future. The subject of empirical research were profiles of prominent sportspeople and trainers of athletes. Observations have been carried out on a group of prominent athletes and trainers of athletes, whose competitors have won medals or have been classified to finals of the most important sports events all over the world. All participants came from Poland and Ukraine and met the condition of being champions, medal winners or Olympic, World Championship or European Championship finalists. 187 The rules of the research have been subordinated to the main aim of the paper and rules of research methodology adopted in cultural physical sciences. Therefore, the organization and adopted research methods and techniques have been varied and interdisciplinary. Depending on the intended research aim, the following types of research methods and techniques have been used to high-class sportsmen and prominent trainers: 1. The diagnostic survey method. 2. The individual case method. Basic premises of this method have been respected, but own modifications, adapting it to the needs of this paper, have been introduced. To carry out mathematical and statistical calculations, STATITICA software by StatSoft Poland has been used. Basic measures of location and range, namely: arithmetical means (x), standard deviation (s), minimum and maximum have been calculated on the basic of obtained research results. Integration of theoretical knowledge with sports practice, carried out research on organizational and methodological components of long-term training of competitors in countries which are most developed when it comes to sports and present state of sports activity in Poland – using the example of model and curricular material of athletic sprint – has enabled to generate solutions for establishment and improving long-term training of sportsmen. Proposals of curricular solutions by the case of athletic sprint can be helpful for instructors, trainers and competitors with respect to: planning both short- and long-term training, 188 determination of fundamental tasks, directions, training loads, content of preparation elements, build, start practice, premises of theoretical preparation and educational work, easy employment of indicators of preparation control in the training process, plan of annual training, learning about the most important factors influencing the effectiveness of training. On the basis of analysis of organizational and methodological premises of long-term training of sportsmen, it can be concluded that its improvement in practice could be supported by the following actions: referring children and teenagers, who do not offer any real hope of obtaining high championship level, to grassroot sport and creating necessary conditions for that both at school and at home, therefore providing conditions for mass early preparation of sportsmen; development of grassroot sport for children in our country on the basis of providing the best team, above all to increase prestige of activity (it would enable to involve some of sports school trainers in it), improve the right preparation of high school and university graduates and to develop curricular and normative basis for the development of sport; involvement in long-term training, aimed at achieving high championship level in the perspective of the years to come of most talented competitors, 189 190 development of an effective sport system for choosing and selecting competitors at every stage of long-term training; development of efficient evaluation system of the work of trainers and activity of sports organizations and adapting the competition system to it; the basis for evaluation of the work of trainers of early sports preparation should be the potential of their students, as well as their overall physical and technical preparation, evaluated on the basis of the results obtained in track and field; increase of sequence of preparation of sportsmen in schools, sports club and national representation teams – mainly by making transitions to the next stage of organizational system, enabling interest of all persons who are interested in participating in long-term preparation of a worker – and by that contributing to achieve success by them; assistance in establishment and development of alternative (non-public) form of organization of sports preparation, while retaining the support of the state, establishment of a convenient tax exemption scheme for organizations and events supporting the development of sport; improving working conditions and assisting trainers (e.g. by increasing the prestige of the profession of trainer or financial bonuses for outstanding sports results) and keeping the best of them in their profession; increasing and modernizing training base by schools, clubs and sports organizations by means of assistance from sponsors and the state; The most important aim of actions consisting in adapting organizational base of long-term training to the requirements of effective methodology should be comprehensive implementation of overall knowledge, including experience in the form of long-term sports preparation, while improving curricular and normative base of the development of sport in our country. 191 Mariusz Ozimek – absolwent Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie. Były zawodnik (lekkoatletyka – biegi krótkie), trener lekkoatletyki, menedżer sportu, instruktor pływania, piłki ręcznej, piłki nożnej, absolwent studiów podyplomowych z zakresu organizacji i zarządzanie sportem. Doktor habilitowany nauk o kulturze fizycznej. Obecnie profesor nadzwyczajny w Instytucie Sportu, pracownik Zakładu Lekkiej Atletyki w Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie oraz profesor nadzwyczajny w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu. W pracy naukowej koncentruje się m.in. na teorii treningu sportowego (zawodników na różnych poziomach zaawansowania) w różnych dyscyplinach sportu. Autor ponad 150 prac naukowych, metodologicznych oraz doniesień konferencyjnych. Autor i współautor kilku monografii m.in. Rozwój somatyczny i motoryczny młodzieży krakowskiej między 15 a 19 rokiem życia z uwzględnieniem czynników środowiskowych (2000) czy Determinanty wieloletniego przygotowania zawodników wysokiej klasy w wybranych dyscyplinach sportu (2007) czy Sprawność motoryczna zawodników i zawodniczek w wieku 15-19 lat różnych dyscyplin sportowych na tle wybranych populacji w świetle badań testem Eurofit (2007), Wychowanie fizyczne i rekreacja w terenie naturalnym (2013), A structure of training workloads In race walking. Different sta ges 192 of athlete’s development In case of four-year preparation to the Olympic Games In Beijing (2015). Uczestnik ponad 70 konferencji naukowych w Polsce i za granicą. Tadeusz Ambroży dr hab. prof. AWF w Krakowie, specjalność: teoria i metodyka sportu, zarządzanie, bezpieczeństwo, trener sportu klasy mistrzowskiej, Zastępca Dyrektora Instytutu Sportu AWF w Krakowie. Problematyka badawcza: Problematykę działalności naukowo-badawczej można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza dotyczy teorii treningu sportowego w różnych dyscyplinach sportu. Badania obejmują przede wszystkim problematykę modelu mistrza, szukania zależności sprawności motorycznej od środowiska zewnętrznego, szeroko pojętej kontroli metodycznej (analiza walki sportowej, zapis obciążeń treningowych, progresja wyników sportowych) oraz testowania poziomu sprawności ogólnej i specjalnej. W obszarze dociekań badawczych znajdują się następujące dyscypliny 193 sportowe: gimnastyka sportowa, kulturystyka oraz sporty walki. Drugi obszar zainteresowań badawczych skoncentrowany był wokół problematyki dotyczącej poszukiwania zależności i związków aktywności fizycznej z realizacją potrzeby bezpieczeństwa. Autor pojęcia treningu holistycznego, określonego jako proces, który nie naruszając biologicznego rozwoju człowieka, a uzupełniając jednocześnie jego zasób umiejętności utylitarnych oraz kształtując sprawność w zakresie wszystkich jej elementów, prowadzi do poprawy jakości życia poprzez zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, utrzymania względnie poprawy zdrowia i niedociągnięć ruchowych oraz zwiększenia efektywności pracy zawodowej i zaradności życiowej. Dodatkowe kwalifikacje: Uprawiał sztuki i sporty walki (mistrzowskie stopnie zaawansowania w ju-jitsu-10dan, karate-6dan, judo-3dan). Wicemistrz świata w karate (2006). 1989 - tytuł magistra wychowania fizycznego w AWF Kraków, 1991 - tytuł trenera klasy II judo, 1994 - tytuł trenera klasy I, 1995 tytuł trenera gimnastyki sportowej, 1997 - stopień doktora nauk o kulturze fizycznej (AWF Kraków), 2001 - podyplomowe studia w zakresie organizacji i zarządzania w kulturze fizycznej w AWF Poznań (tytuł menedżera sportu), 2002 - tytuł trenera ju-jitsu, 2008 - stopień doktora habilitowanego nauk o kulturze fizycznej w zakresie teorii sportu (Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie), 2009 tytuł trenera klasy mistrzowskiej, 2010 - tytuł trenera karate. Od 2009 profesor nadzwyczajny AWF Kraków. Sędzia klasy międzynarodowej (klasa A) w ju-jitsu i karate. Trener kulturystyki, boksu i pływania. Instruktor gier zespołowych, lekkiej atletyki, płetwonurkowania, 194 strzelectwa, fitness, tenisa, narciarstwa i żeglarstwa PZŻ. Kapitan jachtowy, kapitan motorowodny. Ratownik WOPR, instruktor ratownictwa wodnego. Od 2008 -2012 kierownik Katedry Teorii i Metodyki Gimnastyki. Odznaczony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Brązowym (2005) oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi (2015). W swoim dorobku naukowym posiada 233 publikacje (artykuły oryginalne i prace monograficzne) oraz liczne wystąpienia konferencyjne. Członek kolegium redakcyjnego „Securitologii” czasopisma EUROPEAN ASSOCIATION for SECURITY oraz Rady Naukowej SECURITY DIMENSIONS AND SOCIO-LEGAL STUDIES, czasopisma Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”. W latach 2006-2007 członek Rady ds. Kształcenia i Doskonalenia Kadr Kultury Fizycznej. Vice Prezes towarzystwa naukowego EUROPEAN ASSOCIATION for SECURITY. Członek Stowarzyszenia Idōkan Polska. Przewodniczący Sekcji Polskiej Międzynarodowej Federacji Wychowania Fizycznego (Fédération Internationale d'Education Physique, FIEP). Vice Przewodniczący Kolegium Dan Polskiego Związku Jujitsu (10 dan PZJJ), Członek Rady Mistrzów i Przewodniczący Rady Naukowej PZJJ (Profesor Sztuk i Sportów Walki PZJJ). Kontakt: [email protected] Dorobek naukowy: IF=25,322 ; KBN/MNiSW = 1124 pkt. Liczba cytowań według bazy Publish or Perish, Google Scholar, CI =137, indeks Hirscha H=6. 195 Dorobek po habilitacji: Artykuły lista A – 16: 285 pkt Artykuły lista B – 59: 306 pkt Razem 75: 591 pkt Rozdziały w monografiach – 33: 141 pkt Monografie – 9: 156 pkt Redakcje monografii - 3: 6 pkt Inne - 16: 0 pkt Razem - 61: 303 pkt 196
