docMishima Yukio Monografia bibliograficzna
download 
Reklamacja Transkrypt
Mishima Yukio Monografia bibliograficzna
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ Nr albumu 087 385 Mariusz Orłowski Mishima Yukio (1925-1970) Monografia bibliograficzna Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr Iwony Zachciał w Zakładzie Nauki o KsiąŜce Gdańsk 2009 „śycie ludzkie jest krótkie, a ja chciałbym Ŝyć wiecznie.” Mishima Yukio Pamięci Elizy T. i Michała B. (bo tylko ona i szkielety po Nich zostały). Spis treści Wstęp..................................................................................................... 6 Rozdział I śycie Mishimy Yukio 1.1 Pochodzenie i dzieciństwo................................................. 12 1.2 Adolescencja......................................................................... 17 1.3 Lata młodzieńcze................................................................. 23 1.4 Dorosłość: poznawanie homoseksualizmu i pierwsza podróŜ zagraniczna..............................................................27 1.5 Dorosłość: Ŝycie towarzyskie i prywatne..........................32 1.6 Dorosłość: aktywność patriotyczna i Stowarzyszenie Tarczy.....................................................................................38 Rozdział II Rzeki Pisania i Teatru 2.1 Zakres twórczości Mishimy Yukio i polska literatura przedmiotu........................................................................... 43 2.2 Twórczość do końca II wojny światowej (do 1945 r.).... 44 2.3 Utwory okresu powojennego (1945-1952)....................... 48 2.4 Dzieła okresu 1952-1960, od podróŜy do Grecji do wkroczenia na Rzekę Działania......................................... 56 2.5 Twórczość ostatniej dekady Ŝycia, okresu działalności patriotycznej (1960-1970).................................................... 61 Rozdział III Rzeki Ciała i Działania 3.1 Determinanty wkroczenia do Rzek Ciała i Działania.... 70 3.2 Rzeka Ciała........................................................................... 73 3.3 Rzeka Działania................................................................... 82 3.4 śyzna delta czterech Rzek................................................. 89 Zakończenie.......................................................................................... 96 Kalendarium......................................................................................... 104 Bibliografia załącznikowa................................................................... 120 Bibliografia twórczości Mishimy Yukio wydanej w języku polskim (1970-2008)..............................................................................126 Bibliografia publikacji o Mishimie Yukio wydanych w języku polskim (1970-2008).............................................................................. 134 Wykaz realizacji teatralnych, telewizyjnych i radiowych utworów Mishimy Yukio dokonanych w Polsce (1965-2008)........ 148 Wykaz skrótów..................................................................................... 159 Indeks tytułowy utworów Mishimy Yukio...................................... 160 Słowniczek terminów japońskich.......................................................166 Spis ilustracji..........................................................................................179 Wstęp Mishima Yukio, urodzony jako Hiraoka Kimitake, jest najczęściej tłumaczonym na języki obce pisarzem japońskim. Jest równieŜ najchętniej tłumaczonym na język angielski pisarzem Dalekiego Wschodu. Zapewne adoptowana do Polski moda na amerykańską kulturę, spowoduje, Ŝe tak jak w USA, będzie on – dzięki jego niezrozumieniu – najczęściej tłumaczonym na nasz język pisarzem japońskim. Choć nasz naród potencjalnie wydaje się bliŜszy zrozumieniu Mishimy niŜ naród amerykański, dla którego ten pisarz stał się symbolem walki o równość gejów i lesbijek z heteroseksualistami. U nas przecieŜ jeszcze w XX wieku minister płk. Józef Beck przemawiał: „My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w Ŝyciu narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.”1 A Mishima Yukio jest uznawany za ostatniego samuraja (bushi), ostatniego piewcę honoru i Bushido, który czczony jest w sintoistycznych świątyniach jako kami (bóstwo). Niewątpliwie był on niezwykłym człowiekiem, co musi przyznać nawet najzatrwaldzialszy jego krytyk. Wszechstronnie uzdolniony, niczym staroŜytny filozof lub człowiek renesansu, tworzył dzieła prozą, utwory dramaturgiczne oraz publicystyczne, był aktorem, modelem, kulturystą, przywódcą prywatnej armii. Zaś przede wszystkim miał niezwykle dojrzałą introspekcję, był niesamowicie samozdyscyplinowany i Ŝył zgodnie z tym co pisał. Trudno byłoby wskazać jakiegoś twórcę z XX wieku, u którego spójność twórczości artystycznej czy publicystycznej z własnym Ŝyciowym postępowaniem byłaby bardziej jednolita. W związku z tym, takie kwestie jak to, Ŝe Mishima był kilkakrotnie bliski otrzymania literackiej Nagrody Nobla, i dwukrotnie był nominowany na kandydata do jej otrzymania, odchodzą w cień. Dominującą pozostaje jedynie świadomość, Ŝe Mishima Yukio dał najwyŜsze świadectwo głoszonym przez siebie poglądom, samemu popełniając seppuku. Dając krwawy dowód, Ŝe dla duchowego arystokraty, nawet współcześnie, są wartości cenniejsze od Ŝycia. Mishima stał się przez to, we współczesnej kulturze globalnej wioski, osobą bardzo kontrowersyjną. W Japonii w stosunku do niego dominuje stoickie milczenie, 1 Wypowiedź z 5 maja 1939 r. Cytat za: A. L. Szcześniak: Historia 1918-1939, Warszawa 1992 s. 181. 6 zaś na Zachodzie powstały dziesiątki fałszywych teorii na jego temat. Zaczęto twierdzić, Ŝe był dandysem, Ŝe był spaczony przez wychowanie babki, Ŝe był narcyzem, Ŝe zabił się z lęku przed starością lub z tego powodu Ŝe był homoseksualistą. Domysły te nie stanowią nic więcej ponad racjonalizacje oparte na zasadzie projekcji. Jak zauwaŜa prof. Kazimierz Obuchowski: „... w społecznościach, które juŜ doceniły podmiotowość jednostki, a jeszcze nie przemyślały konsekwencji wolności psychicznej, dochodzi w ostatnich latach do bardzo daleko posuniętego usprawiedliwiania działań ludzi na podstawie załoŜenia, Ŝe świadomość i kontrola ich czynów była ograniczona wskutek zniewolenia przez jakiś pogląd lub obronę przed niekorzystną sytuacją.” Profesor dalej stwierdza, Ŝe problem ten najpowaŜniejszy jest w USA.2 Niniejsza praca jest zatytułowana „Monografia bibliograficzna...”, jednakŜe spełnia wymóg monografii jedynie w kwestii wymienienia wszelkich tekstów Mishimy Yukio przetłumaczonych i wydanych w języku polskim, oraz spisu wszystkich pozycji wydanych na temat pisarza i wszelkich inscenizacji jego utworów na scenach polskich. Nie spełnia zaś wyznaczników monografii literackiej w zakresie wyczerpującego opracowania na temat Ŝycia i utworów pisarza, któremu jest poświęcona. Nie realizuje definicji monografii, jako „pracy naukowej omawiającej jakieś zagadnienie w sposób wyczerpujący”, która to definicja obowiązuje we wszystkich dyscyplinach naukowych.3 Powodów tego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze: autor nie zna języka japońskiego w którym Mishima Yukio pisał swoje utwory, po drugie: autor nie miał ani środków ani czasu aby przeprowadzić dogłębną analizę tematu (gdyŜ praca nad niniejszym opracowaniem nie wchodziła w zakres jego zawodu i zarobkowego zatrudnienia, np. na jakiejś wyŜszej uczelni), i po trzecie: autor niniejszej pracy nie posiada zadowalających kompetencji naukowych aby monografię sporządzić.4 JednakŜe, praca niniejsza spełnia wymogi stawiane pracom magisterskim, tak pod 2 K. Obuchowski: Galaktyka potrzeb. Psychologia dąŜeń ludzkich. Poznań 2000 s. 33. 3 Porównaj artykuły hasłowe: Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1985; Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1984; Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław 1976. 4 „Praca promocyjna z natury swej nie moŜe być monografią, czyli pełnym opracowaniem jakiegoś zagadnienia, poniewaŜ to wymaga doświadczenia, szczególnych moŜliwości działania, a przede wszystkim rzetelnej i gruntownej wiedzy na dany temat, a takiej przecieŜ od studenta nie moŜna wymagać. KaŜdy temat pracy dyplomowej moŜe być zatem wyłącznie jakimś fragmentem problematyki, która juŜ ma lub powinna mieć swoją monografię.” - A. Pułło: Prace magisterskie i licencjackie. Warszawa 2000 s. 36. 7 względem syntezy wiedzy na dany temat, jak i pod względem własnego wkładu refleksji intelektualnych czy teorii w zakresie omawianego przedmiotu. Co więcej, autor sam siebie uwaŜa za bardziej kompetentnego w kwestii tematu pracy, od zdecydowanej większości biografów Mishimy Yukio, z których pracami się zapoznał. Podstawą tego przekonania jest załoŜenie, Ŝe rozumie on pisarza, dzięki podobieństwu do niego, dzięki wspólnocie wartości. Autor zdaje sobie sprawę, Ŝe moŜe to powodować zafałszowanie obrazu Mishimy, przez zbyt emocjonalny do niego stosunek oraz na zasadzie nadinterpretacji twórczości oraz czynów pisarza przez dokonywanie na niego projekcji. Niniejsza praca składa się z dwóch zasadniczych części: monograficznej i bibliograficznej. W części monograficznej przedstawiono portret literacki Mishimy Yukio, podzielony na trzy tematyczne rozdziały. W Rozdziale I przedstawiono Ŝyciorys pisarza. Opisano czynniki, które ukształtowały jego osobowość, motywację i zainteresowania, ukazano cechy charakterystyczne dla psychiki i działania Mishimy Yukio oraz wymieniono kolejne najwaŜniejsze wydarzenia w jego Ŝyciu. W następnych dwóch rozdziałach ukazano poszczególne sfery działalności pisarza, na które on sam podzielił własne Ŝycie w eseju autobiograficznym „Cztery rzeki”, napisanym kilka miesięcy przed swoją śmiercią. W Rozdziale II omówiono twórczość literacką i artystyczną Mishimy. Źródła inspiracji i zainteresowań, zawartość dzieł pisarza i ich znaczenie w jego Ŝyciu, kulturze oraz historii literatury. W Rozdziale III opisano pracę pisarza nad swoim ciałem oraz jego działalność społeczną i polityczną. Przedstawiono motywy kształtowania swojego ciała, sporty które pisarz uprawiał, a takŜe poglądy Mishimy i wynikające z nich działania, takie jak załoŜenie paramilitarnej organizacji, przeprowadzenie zamachu stanu i popełnienie seppuku. Drugą zasadniczą częścią niniejszej pracy jest bibliografia, obejmująca dzieła pisarza wydane w języku polskim, publikacje o Mishimie Yukio wydane w języku polskim, a takŜe dokonane w Polsce realizacje teatralne, radiowe i telewizyjne utworów pisarza. Do sporządzenia tej bibliografii skorzystano z „Polskiej Bibliografii 8 Literackiej” (1965-1988), „Bibliografii Zawartości Czasopism” (1965-1995) oraz bibliograficznych baz komputerowych: Bazy Biblioteki Narodowej, Polskiej Bibliografii Literackiej, Polskiego Wortalu Teatralnego, Dziennika Teatralnego, FilmuPolskiego.pl, TVP Teatru Telewizji. Tworząc bibliografię, oprócz metody analizy spisu dokumentów, wykorzystano metodę analizy cytowań bibliograficznych oraz metodę tworzenia opisów bibliograficznych z autopsji. Było to konieczne, gdyŜ wiele cennych pozycji o Mishimie Yukio nie znajdowało się w spisach bibliograficznych.5 Jednak korzystanie z metody analizy cytowań bibliograficznych spowodowało, Ŝe przy części opisów bibliograficznych zabrakło pewnych danych (np. numerów stron), które nie zostały wymienione w źródłach. Przeszukując zasoby Internetu uŜyto wyszukiwarki Google. W bibliografii pominięto teksty, które z racji swojej formy, nie wnosiły niczego istotnego - jak np. krótkie artykuły hasłowe w encyklopediach powszechnych czy fora internetowe prowadzone przez laików. Zakres bibliografii obejmuje wszystkie dokumenty opublikowane w języku polskim zawierające utwory Mishimy Yukio, dotyczące osoby pisarza, oraz wszystkie realizacje sceniczne, telewizyjne i radiowe utworów Mishimy dokonane w Polsce. Zasięg bibliografii obejmuje wszystkie publikacje i realizacje, tj. dokumenty kiedykolwiek powstałe w Polsce – od pierwszego wystawienia sztuki Mishimy Yukio na deskach polskiego teatru (1965), pierwszego tłumaczenia utworu (1967) i pierwszego artykułu o pisarzu (1970), po datę zakończenia pisania niniejszej pracy (IX 2009). Zastosowano układ systematyczny i podzielono bibliografię na następujące działy: – twórczość Mishimy Yukio, – publikacje o pisarzu (z poddziałami: literatura, program telewizyjny, strony internetowe), – realizacje teatralne, radiowe oraz telewizyjne (z poddziałami: realizacje teatralne, Teatr Telewizji, słuchowiska). Wewnątrz poddziałów opisy bibliograficzne uszeregowano w układzie 5 W spisach bibliograficznych odnotowano braki odnośnie fragmentów (rozdziałów) w publikacjach zwartych, które były poświęcone Mishimie Yukio, odnośnie wydawnictw niszowych (jak np. czasopismo „MłodzieŜ Imperium”), odnośnie artykułów i recenzji – ich kopie znaleziono w Internecie (często bez dokładnego adresu bibliograficznego źródła), oraz odnośnie publikacji wyŜszych uczelni (jak np. prace magisterskie). 9 chronologicznym (względem lat). W danym roku pozycje ułoŜono alfabetycznie, przy czym, gdy w jednej publikacji znalazło się kilka tytułów, umieszczono je jeden pod drugim (bez tzw. akapitów amerykańskich), zaleŜnie od połoŜenia w układzie alfabetycznym pierwszego tytułu. ZałoŜono, Ŝe taki układ będzie czytelniejszy przy niewielu tytułach przypadających na jeden rok. Opisy bibliograficzne wydawnictw zwartych sporządzono według Polskiej Normy PN – 82/N – 01152.01. Wyszczególniono w nich następujące elementy: tytuł, podtytuł, nazwisko i imię autora, nazwiska współpracowników (autora wstępu czy posłowia, ilustratora, itp.), oznaczenie wydania, liczba stron, oznaczenie ilustracji, format, dane o serii, uwagi, numer ISBN. Opisy bibliograficzne dokumentów opublikowanych w wydawnictwach ciągłych sporządzono według Polskiej Normy PN – N – 01152 – 2. Uwzględniono w nich następujące elementy: tytuł, podtytuł, autor, tytuł czasopisma, rok wydania, numer wydania, strony z artykułem, numer ISSN. W bibliografiach utworów Mishimy Yukio oraz ich realizacji teatralnych, radiowych i telewizyjnych, pominięto jego imię i nazwisko, aby zbędnie nie powiększać objętości spisu. Do podstawowych dwóch części niniejszej pracy, dodano następujące załączniki: – kalendarium z chronologicznym spisem najwaŜniejszych wydarzeń w Ŝyciu pisarza oraz spisem powstania publikacji i realizacji scenicznych jego waŜniejszych utworów, – bibliografię załącznikową, – słowniczek terminów japońskich występujących w pracy i wymagających wyjaśnienia ze względu na odmienność kultury japońskiej od polskiej, – oraz spisy pomocnicze w postaci: wykazu skrótów, indeksu tytułowego wybranych utworów Mishimy Yukio, a takŜe spisu ilustracji. Jako Ŝe Mishima przywiązywał duŜe znaczenie do estetyki wizualnej, umieszczono w niniejszej pracy zdjęcia pochodzące z Internetu oraz z prywatnych zbiorów autora. 10 Co do nazw japońskich, czyli słów w języku ojczystym Mishimy Yukio, przyjęto ogólną zasadę zapisywania ich w nawiasach, po ich tłumaczeniach na język polski. Czyli np. po polskiej nazwie instytucji bądź po tytule w języku polskim, znajduje się oryginalna nazwa instytucji bądź oryginalny tytuł utworu umieszczony w nawiasie. Nazwy i terminy japońskie zapisano według międzynarodowej transkrypcji Hepburna6, lub – gdy wcześniej rozpowszechnił się w polskich publikacjach inny zapis, uproszczony czy teŜ fonetyczny – zamiennie zastosowano równieŜ taką formę zapisu. W wyrazach transkrypcji Hepburna, wydłuŜone samogłoski posiadają poziome kreski nad literą i naleŜy je dłuŜej wymawiać, np. õ jako oo. Zaś następujące spółgłoski naleŜy wymawiać jako: ch – ć sh – ś j – dź ts – c z – dz y–j w–ł W niniejszej pracy zastosowano kolejność zapisu imion i nazwisk Japończyków, zgodnie z japońskim zwyczajem: najpierw nazwisko, potem imię. 6 Latynizacja Hepburna (od nazwiska Jamesa Curtisa Hepburna) jest transkrypcją dźwięków języka japońskiego na alfabet łaciński, w oparciu o język angielski. Jest ona powszechnie stosowana, zatwierdzona przez japońskie ministerstwa i zalecana przez polskich japonistów (z powodu braku alternatywy), jednakŜe dla polskiego czytelnika jest szczególnie wadliwa. W języku japońskim istnieją zgłoski si (ś), wymawiane jak w polskim, zaś w angielskim - na którym oparto transkrypcję zastąpiono je zgłoskami sz (sh). Stąd opierając się na wymowie angielskiej latynizacji Hepburna, czytelnik błędnie wymawia słowa, np. shõgun jako szogun, geisha jako gejsza, zamiast w sposób japoński: siogun, gejsia. Ponadto transkrypcja Hepburna zasłania pochodzenie struktur fonetycznych, fleksji i koniugacji języka japońskiego. Zwraca na to uwagę np. Romuald Huszcza, polski profesor językoznawstwa wschodnioazjatyckiego. 11 Rozdział I śycie Mishimy Yukio 1.1. Pochodzenie i dzieciństwo Mishima Yukio był Japończykiem, który został wychowany w przedwojennej Japonii. Czytelnik zachodni powinien mieć ten fakt stale na uwadze, aby zrozumieć motywy, postępowanie i dzieła tego pisarza. W Kraju Kwitnącej Wiśni wykształciła się bowiem swoista mentalność mieszkańców, której głównym determinantem były występujące tam najliczniej, spośród wszystkich krajów Ziemi, kataklizmy. Spowodowane jest to połoŜeniem Japonii nad tektonicznym Rowem Japońskim, na styku czterech płyt tektonicznych: euroazjatyckiej, północnoamerykańskiej, pacyficznej i filipińskiej. W związku z tym ok. 90 % powierzchni Kraju Wschodzącego Słońca zajmują nieprzyjazne góry i wyŜyny, występuje tam ok. 80 czynnych wulkanów, notowane jest tam od tysiąca do trzech tysięcy wstrząsów sejsmicznych rocznie, a oprócz trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów, krainę nawiedzają rekordowe tsunami do wysokości 50 m, tajfuny – od siedmiu do dziesięciu rocznie oraz duŜe powodzie.1 W efekcie takiego miejsca zamieszkania, u Japończyków wykształciły się kulturowe tendencje do samodyscypliny, stoicyzmu, powściągliwości, opanowania, lojalności i szacunku względem starszych oraz zwierzchników, konformistycznego działania dla dobra grupy, pogardy dla wartości trwania Ŝycia oraz wydarzenia śmierci, a takŜe do zachwytu nad przemijającą chwilą. GdyŜ tylko społeczność reprezentująca taką postawę, mogła rozwijać się na wyspach japońskich. Mentalność tą utrwaliła rodzima religia shinto2 oraz adoptowane z Chin: konfucjanizm i buddyzm, który w Japonii przybrał rodzimą formę zen. Takiej postawie sprzyjała równieŜ izolacja kraju, aŜ do drugiej połowy XIX w. NajwyŜszym zaś 1 Uśredniono rozbieŜne dane liczbowe: Geografia fizyczna części świata. Kraje i morza pozaeuropejskie. Warszawa 1960 s. 68-71; Geografia świata. Pod red. Marcina Rościszewskiego. Warszawa 1992 s. 270-272; Geografia turystyczna świata. Pod red. Jadwigi Warszyńskiej. Warszawa 1995 s. 164-165; R. Mydel: Japonia. Warszawa 1983 s. 23-40, 46, 63-66; J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku. Warszawa 1983 s. 261-290: Rozdz. Archipelag trzech Ŝywiołów. 2 Znaczenie nazw japońskich zostało wyjaśnione w Słowniczku terminów japońskich, s. 166. 12 wyrazem tej mentalności stało się Bushido – niespisany kodeks postępowania dla japońskich rycerzy, arystokracji uosabiającej ideały tegoŜ oryginalnego społeczeństwa. 1 września 1923 roku, dwa lata przed narodzinami Mishimy, Tokio nawiedził jeden z największych kataklizmów w historii ludzkości – trzęsienie ziemi o sile 8,3 w skali Richtera. Rozpadło się 2/3 stolicy i niemal cała Jokohama. Trzęsienie wywołało dodatkowo tsunami o wysokości 11 m i ogromny poŜar. W wyniku kataklizmu zginęło blisko 143 tysiące ludzi.3 Utworzono Agencję Odbudowy Stolicy Cesarskiej, z mocy której do narodzin Mishimy miasto zostało juŜ odbudowane, jednak nie w zniszczonej koncepcji architektonicznej, ale na wzór zachodni. W związku z tym, pisarz spędził swoje dzieciństwo w architektonicznej mieszaninie stylów orientalnych i klasycyzującego modernizmu. Co ma bezpośrednie odzwierciedlanie w jego stylu pisarskim i utworach. Mishima Yukio urodził się 14 stycznia 1925 roku w tokijskiej dzielnicy Yotsuya (obecnie część Shinjuku), jako pierwsze dziecko państwa Hiraoki. Rodzice nadali mu imię Kimitake, tak więc przez swoje dzieciństwo – aŜ do przybrania pseudonimu literackiego - zwany był Hiraoki Kimitake. Tokio, połoŜone na wyspie Honsiu i będące stolicą Japonii, liczyło wówczas blisko 2 mln mieszkańców, gdyŜ po kataklizmie 1923 roku liczba populacji spadła o ok. 300 tys. mieszkańców. Miasto stanowiło centrum polityczne, finansowe, handlowe, edukacyjne i artystyczne kraju, co dawało Mishimie doskonałe warunki do rozwoju. Mieścił się tam Pałac Cesarski oraz najlepsze teatry, muzea, biblioteki, szkoły podstawowe, średnie i wyŜsze, a takŜe piękne świątynie i ogrody. Ojcem Kimitake był Hiraoki Asuza – urzędnik w Ministerstwie Rolnictwa i Leśnictwa (Nõrinshõ). Matką – Hiraoki Shizue, córka dyrektora tokijskiej szkoły, z szacownej rodziny uczonych konfucjańskich. Japońskim zwyczajem, po ślubie państwo Hiraoki zamieszkali w domu rodziców pana młodego. Rodzicami Asuzy byli Hiraoka Sadatarõ – dziadek Mishimy, i Hiraoka Natsu, z domu Nagai – babka pisarza. Natsu pochodziła z wysokiego rodu bushi, spokrewnionego z rodem Tokugawa, była wnuczką Yoritaki Matsudaira (1810-1886) – daymio Shishido Han w prowincji Hitachi (obecnie prefektura Ibaraki). Ród był spokrewniony i słuŜył Tokugawom – a więc rodowi shogunów, który sprawował władzę w Japonii między 1603 a 1868 rokiem. 3 Uśredniono rozbieŜne dane liczbowe: Geografia fizyczna... s. 70; Geografia turystyczna... s. 165; R. Mydel: Japonia... s. 34-36; J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 276-277. 13 MałŜeństwo Natsu z Hiraoką Sadatarõ nosiło znamię mezaliansu, gdyŜ dziadek Mishimy, choć absolwent prawa Tokijskiego Uniwersytetu Cesarskiego i urzędnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, pochodził z biednej rodziny chłopskiej. Natsu, do piętnastego roku Ŝycia przebywała na wychowaniu u arystokratycznej rodziny Arisugawa, spokrewnionej z cesarzem Meiji. Odebrała klasyczne wychowanie najwyŜszej japońskiej szlachty, jednak ze względu na jej zmienny charakter i ataki histerii, co cechowało ją podobno od wczesnego dzieciństwa, nie udało się wydać ją za mąŜ za wysokiego arystokratę.4 Hiraoka Sadatarõ dorobił się majątku na kontaktach z koloniami, dzięki otwarciu granic Japonii, i został gubernatorem. W okresie gdy piastował stanowisko zarządcy Sachalinu, uwikłany został w aferę polityczną. Jak to jest w japońskim zwyczaju, podał się do dymisji i odszedł ze słuŜby państwowej. Wówczas nastąpiła degradacja i rozpoczął się upadek rodziny Hiraoka. To oraz rodowe pochodzenie Mishimy jest istotne, gdyŜ dla Japończyków liczyła się najbardziej harmonia w Ŝyciu społecznym oraz interes grupowy, a co z tego wynika, Japończyk był identyfikowany i postrzegany przez jego pozycję w rodzinie (pochodzenie) oraz w pracy (stanowisko).5 Gdy Kimitake miał niecałe dwa miesiące, owdowiała babka Natsu, nakazała przeniesienie go do jej mieszkania i przejęła nad wnukiem opiekę. Zgodnie z tradycją japońską, matka męŜa miała niemal pełną władzę nad wielopokoleniową rodziną, synową i wnukami. Natsu mieszkała na parterze domu, którego pierwsze piętro zajmował jej syn Asuza z Ŝoną Shizue. Pretekstem wysuniętym przez babkę Mishimy w celu zabrania go od rodziców, było niebezpieczeństwo groŜące wnukowi z powodu stromych schodów prowadzących na piętro. W pokoju, wówczas pięćdziesięcioletniej Natsu, przy jej łóŜku ustawiono łóŜeczko Kimitake. Tylko na czas karmienia zanoszony był piętro wyŜej do matki. Wówczas babka z zegarkiem w ręku odmierzała czas, aby jak najszybciej odebrać niemowlę i zanieść z powrotem do siebie. W pokoju Natsu panował półmrok i zaduch, gdyŜ często negatywnie się czuła i światło raziło ją w oczy. Była schorowana, więc pomieszczenie przesiąknięte było zapachem dolegliwości i leków. Jej duma, 4 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004 s. 35-36. 5 Stąd w j. japońskim zapisuje się najpierw nazwisko a potem imię, gdyŜ przede wszystkim waŜna jest przynaleŜność do grupy, a cechy indywidualne są drugorzędne. Liczy się głównie dobro rodziny, rodu, firmy, kraju, a nie dobro jednostki. 14 ekscentryczność, nienaganne maniery oraz zamiłowanie do wysokiej sztuki epatowały na równi z jej despotyzmem, niezrównowaŜeniem, stanami depresyjnymi i atakami histerii, które przeraŜały Kimitake.6 W 1928 roku, gdy Mishima miał trzy lata, urodziła się jego siostra Mitsuko. Dwa lata później – brat Chiyuki. Ta dwójka pozostała jedynym rodzeństwem Kimitake. Gdy Yukio miał cztery lata, cięŜko zachorował. Nastąpiła u niego autointoksykacja, czyli samozatrucie, nagromadzenie w organizmie toksyn z własnej przemiany materii. Choroba nie rozwinęła się, jednak przekształciła się w dolegliwości chroniczne, które dokuczały Mishimie przez całe dalsze Ŝycie. Babka rządziła Ŝyciem małego Kimitake, starając się wpoić mu arystokratyczną dumę i szlacheckie maniery (czego, jej zdaniem, nie udało jej się uczynić ze swoim męŜem i synem). Często było to na granicy znęcania się. Chłopiec był izolowany od światła słonecznego i rówieśników, najczęściej spędzając czas samotnie, np. układając klocki, czasami w towarzystwie kuzynek, bawiąc się z nimi lalkami. Natsu nie wypuszczała go na dwór do kolegów, aby nie przejął ich plebejskich nawyków. W związku z czym, osamotniony, pozbawiony wysiłku fizycznego, Mishima stał się blady, wątły, słaby i chorowity.7 Za to szybko rozwinął się u niego ponadprzeciętny intelekt, wyobraźnia, zasób wysublimowanego słownictwa oraz zmysł artystyczny. Zawdzięczał to właśnie swojej babce. Będąc wprawną gawędziarką, całymi dniami snuła mu opowieści o dawnych czasach. Gdy zaś leŜała cierpiąc na chroniczny ból głowy, Kimitake słuchał godzinami baśni i legend z płyt. W wieku kilku lat nauczył się opiekować chorą babcią, podawał jej lekarstwa, masował ciało i przewidywał ataki jej chronicznej migreny. Szybko teŜ nauczył się czytać, początkowo jedynie oglądał ksiąŜki, a od piątego roku Ŝycia zaczął je czytać. Prócz tego, zajmował się pisaniem dziecięcych wierszyków. Kiedy był starszy, pozbawiony moŜliwości uprawiania na podwórku sportu razem z kolegami, poświęcał czas na czytanie ksiąŜek podsuniętych przez Natsu, powaŜnych i naleŜących do kanonu literatury japońskiej. Czytywał jej na głos, gdy niedyspozycja przykuła ją do 6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 36; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 26. 7 O pochodzeniu i dzieciństwie Mishimy: B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy Yukio, s. 293-294, W: Estetyka transkulturowa. Pod red. Krystyny Wilkoszewskiej. Kraków 2004; A. Miller: Uwięzione dziecko i konieczność zapierania się bólu (Yukio Mishima). W: A. Miller: Bunt ciała. Poznań 2006 s. 45-47. 15 łóŜka.8 1. Hiraoka Kimitake w szkolnym mundurku Szkoły Parów (Gakushũin) w 1931 r. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Yukio_Mishima_1931.gif (18 I 2009) Dzięki babce, w kwietniu 1931 roku, rozpoczął naukę w prestiŜowej szkole podstawowej Gakushũin, przeznaczonej dla dzieci parów. Była to szkoła prywatna, załoŜona w 1877 roku dla dzieci z rodziny cesarskiej oraz nowej arystokracji ery Meiji. Przyjęto tam Mishimę jedynie ze względu na pochodzenie jego babki z wysokiej arystokracji. Chłopiec był nieśmiały i czuł się wyobcowany wśród swoich wyŜszych, sprawniejszych fizycznie, bogatszych i mogących poszczycić się lepszym pochodzeniem rówieśników. Stało się to powodem jego kompleksów. Jednak przewyŜszał ich swoją sztuką pisania, co spowodowało iŜ skupił się na tej formie wyraŜania siebie, konkurowania i ogólnie działania. JuŜ w wieku sześciu lat opublikował swoje haiku w szkolnym czasopiśmie „Wisienka” („Kozakura”) i tak zaczęła się jego literacka misja. Od tej pory jego wiersze były publikowane w róŜnych czasopismach szkolnych i dzięki temu uzyskał sławę w swoim chłopięcym środowisku. Jeśli chodzi o naukę, doskonale sobie radził i pod koniec szkoły otrzymał najwyŜsze 8 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W: Yukio Mishima: Zimny płomień. Warszawa 2008 s. 227-228; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 36-37. 16 oceny w klasie.9 1.2. Adolescencja W wieku dwunastu lat, w kwietniu 1937 roku, Mishima rozpoczął naukę w prestiŜowym gimnazjum Gakushũin w Tokio. Powrócił do mieszkania rodziców, z mieszkania swojej babci Natsu. Jednak nadal miał z nią regularny kontakt, gdyŜ często ją odwiedzał. Gdy znalazł się pod opieką ojca Asuzy, tenŜe starał się wyplenić w Mishimie jego „niemęskie” zainteresowanie literaturą i sztuką. W tym celu, Azusa wprowadził w wychowywaniu Mishimy ducha wojskowej dyscypliny. Ojciec, po przeprowadzce chłopca, nie stał się wcale uczuciowo mu bliŜszy, ale stał się jego oschłym emocjonalnie „dowódcą”. Kryjąc swoją działalność przed Asusą, chłopak nadal intensywnie czytał oraz stale pisał. Te swoje zainteresowania ujawniał zaś przed swoją matką Shizue, która wspierała go uczuciowo, pomagała ukrywać działalność literacką przed ojcem, stała się pierwszym recenzentem jego utworów, i w efekcie stała mu się bardzo bliska.10 Gdy Mishima uczył się w pierwszej klasie gimnazjum, babcia Natsu zabrała go na przedstawienia kabuki i nõ, które wywarły na chłopcu ogromne wraŜenie. W tych to wypadach do teatru, Mishima upatrywał początku swojego zainteresowania klasyczną literaturą japońską. Od tej pory chłopak starał się nie opuszczać Ŝadnego wydarzenia teatralnego, dziejącego się w jego Tokio.11 Wielki wpływ na twórczość literacką oraz poglądy Mishimy, wywarli jego nauczyciele ze Szkoły Parów. Zaliczali się oni do romantyków (w rozumieniu japońskim) i nacjonalistów. Były to lata podbojów japońskich, militaryzacji, apoteozy nacjonalizmu i cesarza, oraz faszyzacji kraju. Od 1926 roku na tronie zasiadał cesarz Hirohito, po aneksji Korei w 1910 roku, w 1932 roku Japonia opanowała MandŜurię 9 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-39; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W: Yukio Mishima: Zimny płomień. Warszawa 2008 s. 228; M. Melanowicz: Yukio Mishima „Madame de Sade”. Między iluzją a rzeczywistością. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 5. 10 A. Miller: Bunt ciała... s. 46; B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat... s. 294. 11 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio... s. 26-27; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 36-38; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 226. 17 tworząc tam zaleŜne państwo Manchukuo (Manshū-koku). 25 listopada 1936 roku Japonia zawarła z Niemcami, a następnie Włochami, Pakt antykominternowski. W 1937 roku rozpoczęła się wojna na kontynencie z Chinami, w 1938 z ZSRR i Mongolią, a w 1940 roku powstała Oś Berlin – Rzym – Tokio. Te wydarzenia i nastroje społeczne w Kraju Wiśni, wywarły ogromny wpływ na kształtowanie się postawy Mishimy, o czym świadczy chociaŜby wybranie przez niego za datę śmierci rocznicy zawarcia Paktu antykominternowskiego.12 2. Mishima Yukio w szkolnym mundurze Gakushũin w lutym 1941 r. Źródło http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mishima_HighSchool.gif (19 I 2009) 19 stycznia 1939 roku, gdy Mishima miał 14 lat, zmarła jego babka Natsu. Gimnazjalista nadal publikował swoje utwory w szkolnych czasopismach, nawet z kolegami załoŜyli własne pismo „Czerwony Obraz” („Akae”). Gdy Mishima miał lat 16, dzięki rekomendacji nauczyciela literatury japońskiej Shimizu Fumio, w odcinkach opublikował swoje opowiadanie Las w pełnym rozkwicie (Hanazakari no mori) w waŜnym czasopiśmie „Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”). Był to jego debiut w prasie powszechnej, do którego wymyślił swój pseudonim literacki: Mishima Yukio, który przybrał ze względu na zatajenie publikacji przed ojcem. Imię Yukio przyjął, gdyŜ 12 W. Wowczuk: Japonia: Nihon. Warszawa 1978 s. 21-33, 166-167. 18 było zbliŜone brzmieniowo do imienia jego ulubionego poety Itõ Sachio (1864-1939), a nazwisko – gdyŜ zostało zaproponowane przez nauczyciela literatury japońskiej Shimizu Fumio, albowiem w uroczej miejscowości Mishima przesiadali się redaktorzy „Bungei Bunka” w drodze na zebrania w Izu. Odtąd, aŜ do śmierci, Hiraoka Kimitake zawsze wydawał pod tym wymyślonym nazwiskiem i imieniem.13 W kwietniu 1942 roku, Mishima awansował do liceum Gakushũin, gdzie rozpoczął dalszą naukę oraz kontynuował pisanie i publikowanie swoich utworów w czasopismach szkolnych (pisywał wówczas głównie wiersze). DuŜo czytał, literaturę piękną z Japonii oraz Europy, głównie z XIX i XX w. Dzięki publikacji w „Bungei Bunka”, pojawiły się głosy, Ŝe jest młodym geniuszem literackim i jego talent został powszechnie doceniony. Krytycy uznali, Ŝe jest nad wyraz dojrzały i bardzo dobrze się zapowiada. Jednak naleŜy zauwaŜyć, Ŝe osobiste preferencje literackie Mishimy – takie jak naśladowanie japońskiej klasyki, wychwalanie nacjonalizmu i kultu cesarza, oraz pisanie w duchu japońskiego romantyzmu - były kompatybilne z akurat panującymi w kraju tendencjami i wartościami. W tym okresie, konieczność mechanizacji i urbanizacji Japonii, zmusiła ten kraj, pozbawiony własnych surowców (takich jak ropa, węgiel, rudy Ŝelaza, niklu i cynku, oraz ołów, wolfram i kauczuk) do ekspansji na kontynent azjatycki. Państwa Osi podzieliły kraje, w których miały zaprowadzić nowy ład – Włochy i III Rzesza miały zająć się Europą, oraz wyzwalaniem Afryki północnej i Bliskiego Wschodu, zaś Japonia Azją wschodnią. Imperium Wschodzącego Słońca wyzwalało więc spod kolonializmu francuskiego, holenderskiego, brytyjskiego i amerykańskiego kolejne terytoria na Dalekim Wschodzie, aby stworzyć tam sojusz państw rasy mongoloidalnej pod nazwą Strefa Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej. Japonia miała w tymŜe sojuszu pełnić rolę dominującą i przywódczą. Wówczas USA, które razem z sojusznikami traciło kolonie i wpływy na rzecz Japonii, w sierpniu 1941 roku wprowadziło embargo na eksport wszelkich surowców i materiałów strategicznych do Kraju Kwitnącej Wiśni. W ten sposób USA nie dało Cesarstwu wyboru i sprowokowało je do rozpoczęcia wojny na Pacyfiku.14 Po odrzuceniu przez Amerykanów pertraktacji pokojowych 13 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 47-48. 14 Władze USA zdawały sobie sprawę z tego, Ŝe wprowadzenie embarga zmusi Japonię do rozpoczęcia wojny, gdyŜ były jej głównym dostawcą wielu surowców. Np. z USA Japonia kupowała 80 % całej swojej ropy naftowej, a była ona niezbędna dla przemysłu i transportu. Ponadto wielu historyków skłania się równieŜ do poglądu, iŜ władze USA wiedziały gdzie i kiedy ma nastąpić pierwszy japoński atak, lecz zataiły to, aby, dzięki ich przyzwoleniu na masakrę własnego wojska, wywołać w 19 proponowanych przez Japonię, Marynarka Cesarska, w niedzielę 8 grudnia 1941 roku, zaatakowała bazę wojenną USA w porcie Perl Harbor. Tak rozpoczęła się wojna na Pacyfiku.15 Wydarzenia te i nastroje panujące w japońskich mediach, szkołach oraz na ulicach wywierały ogromny wpływ na tak młodego i wraŜliwego człowieka jakim był Mishima. Ubierano pracowników przedsiębiorstw i zakładów w jednolite mundury, wprowadzano powszechne szkolenia wojskowe dla cywilów, urządzano apele i zbiórki surowców, itd. - cały zmobilizowany naród japoński walczył, za Cesarstwo i boskiego Cesarza – ojca narodu, który był ostatnim z linii trwającej od 660 roku p.n.e., kiedy to bogini Amaterasu ustanowiła pierwszego japońskiego cesarza.16 W tym aspekcie widać wyraźną zbieŜność Ŝycia Mishimy Yukio względem Ŝycia polskiego pokolenia kolumbów. Kolumbowie urodzili się około roku 1920 i gdy dotknął ich wybuch II wojny światowej mieli po około 19 lat. Mishima urodził się w 1925 roku i gdy rozpoczęła się wojna na Pacyfiku miał 17 lat, lecz był bardzo dojrzały psychicznie, a gdy wojna przeniosła się na terytorium Japonii lat miał 19. Był młodym pisarzem, któremu równieŜ odebrano wówczas radość spokojnego dojrzewania, spontanicznego szczęścia, skupienia na pierwszej miłości czy młodzieńczych zabawach i wybrykach. Wojna odebrała mu bliskich, zapewniała poczucie zagroŜenia, odbierała pokojową egzystencję, przydawała poczucia misji i obniŜała warunki codziennej egzystencji podczas „apokalipsy spełnionej”. Tak jak kolumbowie, został Mishima zmuszony do Ŝycia pod okupacją najeźdźcy o obcym języku i kulturze. I tak jak u kolumbów, twórczość pisarza przesiąknięta jest katastrofizmem i tragizmem. Jedyną znaczącą róŜnicą pomiędzy polskim kolumbem a Mishimą jest fakt, Ŝe pisarz zamiast bierności wybrał nierówną walkę z okupantem i indoktrynowanymi przez niego wartościami dopiero pod koniec swojego Ŝycia, 30 lat po wojnie.17 społeczeństwie amerykańskim przyzwolenie na wojnę i chęć odwetu na Japończykach (złamano szyfry japońskie, wyprowadzono z Perl Harbor wszystkie lotniskowce przed atakiem, zignorowano doniesienia patroli o zbliŜających się okrętach i samolotach Marynarki Cesarskiej, itd.). 15 Pacyfik w ogniu. Warszawa 1984 s. 3-4; W. Wowczuk: Japonia. Nihon... s. 28-33. 16 W. Wowczuk: Japonia. Nihon... s. 13-14, 165; W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990 s. 5-7, 31-32. Rozdz.: Boskość dynastii japońskiej, Teokracja a militaryzm, Ten którego uznano za pierwszego cesarza. 17 Wielu z polskich kolumbów zginęło podczas działań wojennych, zaś większość z tych którzy przeŜyli wojnę – tak jak Mishima – nie umiało zaakceptować powojennej rzeczywistości, sprzeciwiało się nowym wartościom i nowemu pokojowi. Dawali oni tego wyraz w swojej powojennej twórczości, a czasami - jak Mishima - wybierali samobójstwo. Np. urodzony trzy lata przed japońskim pisarzem, Tadeusz Borowski zabił się w 1951 r., mimo Ŝe równieŜ posiadał Ŝonę i dzieci oraz zdobywał nagrody literackie. 20 Sam Mishima pisał o roli literatury w jego ówczesnym Ŝyciu: „Nie mogę zapomnieć dobrodziejstwa, jakiego od niej doznałem (...) odseparowała mnie całkowicie od wojny i od rzeczywistości”.18 Jak na kolumba przystało, podczas wojny Mishima tworzył wiersze patriotyczne, które publikował w czasopismach. W 1944 roku napisał scenariusz do tradycyjnej muzyki japońskiej, zapisany klasycznym schematem dramatów japońskich: 5 + 7 sylab – Spotkanie z lisem, czyli chryzantema przed świtem (Konkai kilku no ariake). Ojciec pisarza, Asuza, w końcu udzielił przyzwolenia synowi na karierę pisarską, jednak pod warunkiem iŜ ten podejmie studia prawnicze na uniwersytecie w Tokio. Mishima bez większego trudu dostał się na wydział prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku), gdzie w październiku 1944 roku rozpoczął naukę na urzędnika państwowego. Miesiąc później ukazał się drukiem pierwszy zbiór utworów Mishimy pt. Las w pełnym rozkwicie (Hanazakari no mori). W lutym 1945 roku, po przegraniu przez Japończyków najwaŜniejszych bitew morskich i lądowych, gdy sytuacja w Cesarstwie była juŜ tragiczna a bombowce amerykańskie B-29 atakowały juŜ regularnie japońskie miasta, Mishima Yukio otrzymał powołanie do słuŜby wojskowej. Stawił się w wyznaczonym terminie przed wojskową komisją, i tam lekarz – widząc jego wątłe, cherlawe, blade ciało – stwierdził iŜ Mishima jest zapewne chory na gruźlicę. Była to częsta choroba wśród rekrutów, z powodu embarga i wojny, niedoŜywienia, niedostatecznej opieki lekarskiej, zniszczonych wodociągów, domów, szpitali oraz przemęczenia. Wówczas, świadom swojego zdrowia, Mishima nie zaprzeczył błędnej diagnozie. I został zwolniony ze słuŜby w wojsku.19 W poczuciu winy, wynikłym z tego wydarzenia, naleŜy upatrywać motywacji u Mishimy do walki o wzniosłe i przebrzmiałe ideały w Ŝyciu dojrzałym, i do kulminacji tegoŜ Ŝycia w postaci seppuku. Dla zachodniego obserwatora moŜe się to zdawać irracjonalnym, jednak dla Japończyka, zwłaszcza urodzonego przed amerykanizacją ojczyzny, najwaŜniejszym pojęciem było zazwyczaj giri. To japońskie słowo oznacza „twarz”, „obowiązek”, „cięŜar zobowiązań”.20 I w tym japońskim ujęciu, Mishima stracił „twarz” nie podejmując się obowiązku względem Ojczyzny i Cesarza, nie wyprowadzając z błędu lekarza z komisji wojskowej. Musiał to zmazać późniejszą 18 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 49 (z tekstu: Jiko kaizõ no kokoromi. Omoi buntai to Õgai e no keitõ.) 19 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 228-229. 20 J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 398-430. Rozdz. Moje giri. 21 walką z amerykanizacją ojczyzny, z konsumpcjonizmem, z hedonizmem i relatywizmem rodaków, zakończoną honorowym samobójstwem. Z tym Ŝe, Mishima ceniący niektóre idee cywilizacji europejskiej wybrał śmierć in extremis, a nie natychmiastową, po uzmysłowieniu sobie własnego sprzeniewierzenia, tchórzostwa czy utraty „twarzy”.21 W nocy z 9 na 10 marca 1945 roku, blisko 300 amerykańskich bombowców B-29 dokonało nalotu dywanowego na dzielnice mieszkalne Tokio, gdzie znajdował się rodzinny dom Mishimy. Zrzucono 1650 ton bomb zapalających, mordując pomiędzy 100 a 200 tysięcy cywilów, z których większość spłonęła Ŝywcem. Całe miasto zapłonęło niczym pochodnia, gdyŜ znaczna część zabudowy była drewniana, i na to właśnie liczyli wojskowi amerykańscy. Była to największa masakra dokonana w II wojnie światowej na cywilach.22 Yukio i jego rodzina przeŜyli, jednak kilka miesięcy później, z powodu tragicznych warunków sanitarnych i braku opieki medycznej, zmarła jego siedemnastoletnia siostra Mitsuko, chora na tyfus. Wydarzenia te wywarły wielki wpływ na Mishimę i umocniły jego niechęć do cywilizacji amerykańskiej oraz głoszonych przez nią wartości (których sama nie stosowała w praktyce).23 W ramach akcji mobilizacji studentów, Mishima został skierowany do pracy fizycznej w fabryce Kõza w prefekturze Kanagawa, przy produkcji sprzętu wojskowego dla marynarki wojennej. Uczestniczył tam w budowie samolotów dla kamikadze.24 6 sierpnia 1945 roku lotnictwo USA zrzuciło bombę atomową na Hirosimę, a 9 sierpnia na Nagasaki. Bomba nazwana przez Amerykanów Chłopczykiem (Little Boy) zabiła na miejscu ok. 100 tysięcy mieszkańców Hirosimy, dziesiątki tysięcy z opóźnieniem, od choroby popromiennej i ran. Bomba Grubas (Fat Man), zrzucona trzy dni później, zabiła na miejscu ok. 55 tysięcy cywilów, w tym uchodźców z Hirosimy. Dziesiątki tysięcy zmarło później, w wyniku skutków tej eksplozji. 15 sierpnia Cesarz 21 To powszechne rozumowanie faszyzujących ateistów, przeświadczonych o swojej wyŜszości i pragnących nieśmiertelności; np.: (takŜe pisarz, nacjonalista zmagający się z ułomnością własnego ciała, uczestnik II wojny światowej) dr Joseph Goebbels „powziął przeświadczenie, Ŝe jedynym sposobem osiągnięcia wiecznej chwały jest pozbawienie się Ŝycia in extremis” - D. Irving: Goebbels. Mózg Trzeciej Rzeszy. Gdynia 1998 s. 843 22 Drugą co do wielkości masakrą cywilów przy pomocy broni konwencjonalnej, było bombardowanie dzielnic cywilnych Drezna, w nocy z 13 na 14 lutego 1945 roku przez Brytyjczyków i Amerykanów. Wymordowano wówczas od 25 do 200 tysięcy cywilów, przy czym liczba 25 tysięcy wydaje się znacznie zaniŜona gdyŜ w mieście przybywały dziesiątki tysięcy uchodźców. 23 Uśredniono dane liczbowe: W. Wowczuk: Japonia: Nihon... s. 33-35. 24 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 228; B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy Yukio. W: Estetyka transkulturowa. Kraków 2004 s. 294. 22 Hirohito wystąpił z orędziem radiowym, w którym informował obywateli Ŝe zostanie podpisana kapitulacja Japonii. Wówczas tysiące ludzi, zwłaszcza oficerów wojskowych, na miejscu popełniło samobójstwo.25 1.3. Lata młodzieńcze Jedynym warunkiem przy kapitulacji, z jakiego Japończycy mimo gróźb USA nie zrezygnowali, było zachowanie władzy przez Cesarza Hirohito. JednakŜe Amerykanie zmusili go do wygłoszenia 1 stycznia 1946 r. orędzia radiowego, w którym przyznawał Ŝe nie jest potomkiem bogów. Nawet światli Japończycy, odrzucający mity sinto, nigdy nie pogodzili się z tym upokorzeniem, z wejściem w ich tradycję i najwyŜsze wartości „w brudnych amerykańskich buciorach”. Wśród tych Japończyków znajdował się Mishima Yukio.26 Młody wiek męski pisarza, przypadł na cięŜki ekonomicznie i mentalnie okres powojennej okupacji. Załamały się i zaczęły być publicznie potępiane ideały, wpojone mu w dzieciństwie, które wyraŜał w swoich wczesnych utworach, i za które był niedawno chwalony. Ponadto, około 25 procent majątku narodowego Japonii zostało zniszczone w wyniku działań wojennych. W pierwszych powojennych latach, racja dzienna Ŝywności dla przeciętnego Japończyka wynosiła 1100-1200 kalorii, a więc była na poziomie minimum potrzebnego do Ŝycia. NajwyŜej odznaczany w USA, generał Douglas MacArthur napisał i narzucił Japonii nową demokratyczną konstytucję, m.in. zakazującą posiadania armii. Tak więc do końca Ŝycia Mishimy, Japonia posiadała jedynie tzw. Siły Samoobrony, praktycznie nowoczesne wojsko, jednak o małych uprawnieniach i małej liczebności, na które zawsze było przeznaczane poniŜej 1 procenta rocznego dochodu narodowego.27 25 M. A. Janisławski: Pokonany samuraj nie wraca. Warszawa 1987 s. 87-89. 26 W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990 s. 5-7; W. Wowczuk: Japonia: Nihon... s. 34-36. 27 Dla porównania USA wydawało 3,6 – 5,5 % PKB na armię, Rosja 3 – 4,5 %, a kraje europejskie 1,7 – 2 %. Pierwszą misją wojskową, którą podjęła powojenna Japonia, za namową USA i wbrew konstytucji przez USA narzuconej, było dopiero wysłanie wojsk na ziemie arabskie w ramach „koalicji antyterrorystycznej”. Zaś Siły Samoobrony powstały w Japonii dopiero podczas wojny koreańskiej, z nakazu USA, które potrzebowało dla siebie militarnego zaplecza na wyspach japońskich. Sam MacArthur, któremu nadano stopień Generała Armii, który to nadano jedynie pięciu 23 Kolejnym istotnym procesem w ojczyźnie Mishimy, przebiegającym za jego dorosłego Ŝycia i mającym wpływ na jego moŜliwości oraz egzystencję, była ekspansja ekonomiczna Japonii, dzięki której stała się ona potęgą gospodarczą. Proces ten rozpoczął się juŜ dwa dni po radiowym orędziu Cesarza o kapitulacji. Zwołano wówczas „Radę Mędrców”, składająca się z pięćdziesięciu wybitnych naukowców, pod przewodnictwem prof. Saburo Okity. Rada ta stworzyła strategię dla powojennej Japonii – postanowiono wykorzystać zmiany, dostosować kraj do nowych warunków i podbić świat drogą ekonomiczną. Biorąc pod uwagę skąpą bazę surowcową, znaczną liczbę obywateli oraz wysoki poziom oświaty powszechnej, zdecydowano ukierunkować gospodarkę na wynajdywanie i produkowanie nowych technologii. Ponadto powzięto decyzję o wprowadzeniu kontrolowanego chaosu w urzędach, przedsiębiorstwach oraz organizacjach, np. poprzez rozbudowaną biurokrację, aby uniemoŜliwić amerykańskiemu okupantowi rozeznanie się i kontrolowanie tego co się dzieje w Japonii.28 Gdy pierwsze siły okupacyjne zjawiły się dwa tygodnie później w Kraju Wysp, kraj ten miał juŜ własną i nową koncepcję strategicznego rozwoju.29 RównieŜ Mishima Yukio, aby przetrwać jako pisarz i rozwijać się, musiał dokonać w sobie zmian. Nie dane mu było zginąć tragiczną śmiercią podczas wojny, o czym marzył, zafascynowany Raymondem Rdiguetem (1903-1923). TenŜe francuski pisarz, w którego dziełach rozczytywał się Mishima, zmarł w wieku zaledwie dwudziestu lat. Jednak padające licznie na Tokio, podczas kolejnych nalotów, wszystkie bomby ominęły Mishimę. Po wojnie zaś, mistrzowie pióra na których się wzorował i którzy docenili jego talent, zostali okrzyknięci wrogami demokracji i przestali być wydawani. Nie było teŜ miejsca na wartości, tematy i nastroje, które Mishima pragnął zawierać w swoich dziełach – na nacjonalne idee, wychwalanie wojskowego ducha, apoteozę śmierci i kult cesarza. W związku z tym Mishima musiał albo zmienić klimat i tematykę swoich dzieł, albo odejść w zapomnienie. Musiał niejako debiutować po raz dowódcom w historii USA, dokonał wiele przestępstw róŜnej natury. Np. udzielił immunitetu medykom z japońskiej formacji Odział 731, którzy dokonywali zakazanych doświadczeń medycznych na ludziach, aby przejąć wyniki ich badań (Japonii owe zakazy nie obowiązywały gdyŜ w 1933 r. wystąpiła z Ligii Narodów). Ponadto MacArthur np. domagał się do prezydenta Trumana zrzucenia bomby atomowej na Chiny podczas amerykańskiej agresji na Koreę. 28 Efekty tej strategii zachowania niezaleŜności są obecne w Japonii do dziś. Np. zazwyczaj nie działają tam wydane za granicą karty bankomatowe czy telefony komórkowe, prawie kaŜda sprawa załatwiana w urzędzie przez obcokrajowca jest komplikowana i przewlekana (np. nie obowiązują w Japonii międzynarodowe prawa jazdy, a zdobycie lokalnego jest bardzo trudne). 29 W. Wowczuk: Japonia: Nihon... s. 36-48. 24 drugi, w innym świecie czy innym wcieleniu.30 W tych latach, w Japonii cieszyło się uznaniem jedynie kilku przedwojennych pisarzy, z których jednym był Kawabata Yasunari (1899-1972). Yukio, rozgoryczony odrzucaniem jego tekstów przez wydawnictwa, z odpowiedziami od recenzentów typu „minus sto dwadzieścia punktów”31, postanowił wysłać swe teksty do Kawabaty. Ten pisarz, o ugruntowanej pozycji, zdawał się Mishimie bliski poprzez szacunek dla tradycji oraz tematykę śmierci. Yukio posłał mu do zaopiniowania dwa swoje świeŜe utwory prozatorskie. Odpowiedź i ocena Kawabaty były pozytywne, w czerwcu 1946 roku, dzięki jego rekomendacji, opublikowano w czasopiśmie opowiadanie Mishimy pt. „Papierosy” („Tabako”). Odtąd Yasunari stał się dla Yukio Mishimy mentorem, a z upływem czasu równieŜ przyjacielem. W tym samym roku Mishima rozpoczął pisanie swojej pierwszej powieści, pt. „Złodzieje” („Tõzoku”), wzorując się na klasyce europejskiej. Po napisaniu ponad połowy utworu, przerwał pracę, i zakończył „Złodziei” dopiero dwa lata później, wiosną 1948 roku. Powodem tak długiej pracy nad krótką powieścią, były problemy osobiste Mishimy. śal po śmierci ukochanej siostry Mitsuko, trudność w odnalezieniu się w nowej powojennej sytuacji oraz w maju 1946 roku ślub dziewczyny, którą kochał. Cios jakiego doznał poprzez ten ślub, opisał w swojej powieści „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”), czyniąc z wyŜej wymienionej dziewczyny główną Ŝeńską bohaterkę.32 W wieku 22 lat, w kwietniu 1947 roku Mishima skończył z wyróŜnieniem prestiŜowy wydział prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio. W styczniu 1948 roku zdał egzaminy kwalifikujące na urzędnika państwowego i - zgodnie z wolą ojca rozpoczął pracę w Ministerstwie Finansów (Õkurashõ). Choć była to praca dobrze płatna i prestiŜowa, z moŜliwościami na szybki i wysoki awans, juŜ we wrześniu Mishima złoŜył rezygnację i postanowił zarabiać na utrzymanie pisarstwem. Od razu po porzuceniu posady, rozpoczął pracę nad powieścią z wątkami autobiograficznymi pt. „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”). 30 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-56. 31 Taką ocenę utworu nadesłanego przez Mishimę, wystawił Nakamura Mitsuo z wydawnictwa Chikuma Shobõ. Inni redaktorzy wystawiali oceny podobne, odrzucając teksty Mishimy. Po latach Nakamura stał się dobrym znajomym Mishimy i wielbicielem jego twórczości. Za: Beata Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 57. 32 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 50-59. 25 3. Młody Mishima Yukio w domowym kimonie. Źródło: http://www.nndb.com/people/963/000113624/ (27 VI 2009) Odtąd Mishima poświęcił się pracy pisarskiej, pisał opowiadania, nowele i powieści, sztuki shingeki, nõ, kabuki i bunraku, sporadycznie takŜe publicystykę, pantominy, operetki i scenariusze radiowe oraz filmowe. Porzucił całkowicie pisanie poezji i przyjął zasadę aby w ciągu roku kończyć dwa dłuŜsze utwory: jeden lekki popularny i drugi o wysokich walorach artystycznych oraz intelektualnych, skłaniający do refleksji, z przesłaniem. W ten sposób Mishima zapewnił sobie zarówno godziwe zarobki oraz powszechną popularność, jak i spełnienie literackie oraz przychylność krytyków. Jego pierwsza powieść „Złodzieje”, ukazała się drukiem juŜ w listopadzie 1948 roku, gdy miał 23 lata. Rok później zaczęto wystawiać na deskach teatrów jego sztuki.33 W lipcu 1949 roku ukazała się głośna i kontrowersyjna powieść Mishimy pt. „Wyznania Maski” („Kamen no kokuhaku”). Wyraźnie miała ona charakter autobiograficzny, choć dosłownie autobiografią nie była. Mishima opisał w niej 33 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio... s. 338-340; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 56-68. 26 dorastanie młodzieńca, który odkrywa u siebie skłonności homoseksualne i z tego powodu ma problemy z własną toŜsamością oraz w relacjach z otaczającymi go ludźmi. Powieść stała się w Japonii bestselerem roku 1949, sprzedano jej ponad dwadzieścia tysięcy egzemplarzy, dyskutowano o niej we wszystkich pismach literackich, a Kawabata Yasunari opublikował artykuł pt. „Mishima: nadzieja roku 1950”.34 Szybko teŜ ustabilizowała się sytuacja finansowa Mishimy. JuŜ w 1950 roku, za wydanie kolosalnego nakładu siedemdziesięciu tysięcy egzemplarzy powieści „Pragnienie miłości” („Ai-no kawaki”), otrzymał on ok. 1,4 miliona jenów, czyli ok. 4 tysiące dolarów amerykańskich. W tym teŜ roku, dokonano - pierwszej z piętnastu – ekranizacji utworu Mishimy, sfilmowano powieść pt. „Najbielsza z nocy”. Młody pisarz razem z rodzicami zamieszkał w nowym domu. Ojciec Azusa, nadal zirytowany „wierutnymi bzdurami” zamieszczonymi przez Mishimę w „Wyznaniach maski”, w końcu oficjalnie zaakceptował pisarstwo syna i zaczął działać jako jego agent literacki. Był dumny ze sławnego syna i zachowywał się tak jakby to on sam był pisarzem i autorem utworów Mishimy. W złagodzeniu napięć pomiędzy Asuzą a Yukio, duŜe znaczenie miała postawa Shizue – matki pisarza. Podczas gdy w pierwszych latach po wojnie często mówiła o rozwodzie, teraz pogodziła się z Ŝyciem u boku Asuzy i stali się oni moŜe nie szczęśliwym, ale spokojnym i zgodnym małŜeństwem. Na tą poprawę relacji w całej rodzinie, kluczowe znaczenie musiał mieć literacki i finansowy sukces Mishimy.35 1.4. Dorosłość: poznawanie homoseksualizmu i pierwsza podróŜ zagraniczna W połowie 1950 roku, gdy Mishima miał 25 lat, zaczął regularnie odwiedzać bary i kawiarnie dla homoseksualistów. Przed wojną nie było takowych w Japonii, powstały po jej zakończeniu, z myślą o obcokrajowcach, zwłaszcza homoseksualnych Ŝołnierzach amerykańskiej armii okupacyjnej. Najczęściej odwiedzanym przez Mishimę barem był „Brunszwik” w dzielnicy Ginza – kawiarnia z barkiem, gdzie kelnerami byli 34 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 68-84. 35 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 107-109. 27 przystojni młodzi męŜczyźni, a klientami: zamoŜni starsi Japończycy, zagraniczni biznesmeni, amerykańscy Ŝołnierze oraz japońskie męskie prostytutki. Wieczorem w lokalu wystawiano rewię, w której tańczyli i śpiewali męŜczyźni przebrani za kobiety. Pisarz zbierał tam materiał do swojej nowej powieści pt. „Zakazane kolory” („Kinjiki”). Po sukcesie „Wyznań maski”, Mishima postanowił dalej zgłębiać problem homoseksualizmu i poświęcić mu kolejną powieść, jednak nie ma Ŝadnych dowodów na to, Ŝe sam był wówczas czynnym homoseksualistą. Siadał w kącie, zamawiał napój alkoholowy, zapalał papierosa, obserwował i robił zapiski w swoim notatniku. Często przychodził tam ze znajomymi, i Ŝaden z nich nie podejrzewał go wówczas o homoseksualne skłonności.36 Obserwacje Mishimy, zaowocowały publikowaniem w odcinkach powieści „Zakazane kolory” od stycznia 1951 roku. Podczas gdy „Wyznania maski” opowiadały o skrywanym homoseksualizmie i inności głównego bohatera, „Zakazane kolory” opowiadały o całym świecie homoseksualizmu, w którym to kaŜdy jest niejako przez homoseksualizm czy perwersję skaŜonym. 4. Mishima Yukio w 1950 r. Źródło: http://www.geocities.com/kazenaga23/bushido3.htm (10 VI 2009) W tamtym okresie utrwalił się u Mishimy charakterystyczny tryb Ŝycia. Pracował całe noce, często pisząc szybko przez pierwszą połowę lekki utwór w prostym języku, a drugą połowę nocy, aŜ do świtu, poświęcając na powolne pisanie innego ambitnego utworu, o kunsztownym stylu. Następnie spał do południa, wówczas wstawał i jadł śniadanie. Zawsze dotrzymywał terminów składania swoich utworów w 36 TamŜe, s. 109-110. 28 wydawnictwach. Oddawał zawsze tekst bez przekreśleń i poprawek. KaŜdy tekst odręczny pięknie kaligrafował. Nie bywał na imprezach snobistycznego kręgu tokijskich pisarzy ani w literackich barach. Pił mało alkoholu, palił niewiele papierosów. O tym swoim zdyscyplinowanym trybie Ŝycia, odróŜniającym go od spontanicznego i chaotycznego Ŝycia innych pisarzy oraz artystów, powiedział: „Większość pisarzy to ludzie absolutnie normalni w sensie umysłowym, którzy zachowują się jak dzikusy. Moje zachowanie jest normalne, ale jestem chory wewnątrz”.37 Gdy Mishima miał 26 lat, i na koncie juŜ wydanie dwudziestu dwóch wolumenów, w tym sześciu powieści, postanowił wyjechać w podróŜ na Zachód. Chciał aby te wakacje stały się dla niego remedium na jego nadmierną wraŜliwość i emocjonalność. Pisał o tym: „Do tej pory praca moja była nazbyt uczuciowa. Chyba muszę przyznać, Ŝe angaŜowałem dotąd swoją wraŜliwość w sposób zbyt ekstrawagancki. Wezmę ze sobą w tą podróŜ nieduŜo pieniędzy, ale mam nadzieję, Ŝe zanim powrócę, zuŜyję mą wraŜliwość w duŜym stopniu.” Jak to sam określał, chciał podczas wyjazdu „wytrzeć swoją wraŜliwość jak starego buta”.38 W owych latach wyjechanie przez Japończyka za granicę było prawie niemoŜliwe. Amerykanie odcięli Kraj Kwitnącej Wiśni od reszty świata i do opuszczenia ojczyzny potrzebna była specjalna zgoda, podpisana przez samego generała Mac Arthura. Mishimie udało się uzyskać status specjalnego korespondenta z zagranicy i pozwolenie na wyjazd, dzięki koledze ojca, który pracował w dzienniku „Asahi Shimbun”. Następnie poddano pisarza obowiązkowym badaniom lekarskim w szpitalu Świętego Łukasza i odbyto z nim długą rozmowę w Kwaterze Głównej wojsk okupacyjnych dopiero potem mógł opuścić ojczyznę. Wypłynął z Jokohamy w wigilię 25 grudnia 1950 roku na pokładzie parowca „Prezydent Wilson”. Gdy statek odbijał od nabrzeŜa, Mishima załoŜył ciemne okulary aby ukryć swoje łzy.39 Podczas podróŜy prowadził dziennik, który zatytułował „Kielich Apolla”. Udał się najpierw do USA, gdzie zwiedził San Francisco, Los Angeles i Nowy Jork. Stwierdził wówczas: „Nowy Jork jest jak Tokio za pięćset lat”. Następnie przeniósł się do Brazylii, na karnawał w Rio de Janeiro. Tam negatywnie znosił upały i większość czasu spędzał 37 TamŜe, s. 111-115. 38 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 86; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 115. 39 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 115-117. 29 w hotelowym pokoju. Jego przewodnik40 wspomina, Ŝe Mishima był wyjątkowo uprzejmy, o bardzo bladej cerze, swobodnie wydawał pieniądze, był geniuszem w sztuce wyczuwania ludzi i dostosowywania się do nich, ukrywał swą delikatność pod pozą swobody oraz wesołości i pod swoim głośnym, gromkim śmiechem. Sprawiał równieŜ wraŜenie Ŝe stale pracuje, znikając dniami i nocami w pokoju hotelowym aby tam pisać. Nie przejawiał zainteresowania piciem alkoholu ani tamtejszą kuchnią – w restauracji zawsze zamawiał duszone ozorki.41 W Brazylii Mishima często sprowadzał do hotelu nastoletnich chłopców, zapoznanych na ulicy czy w parku, którzy nadzwyczaj szybko zaczynali mu ufać. Przewodnik przypuszczał, Ŝe miało to na celu zaspokojenie homoseksualnego popędu pisarza. Jednak Mishima twierdził, Ŝe interesuje go wyłącznie procedura zalotów oraz psychika homoseksualistów, nie zaś uprawianie seksu. Raz Mishima poprosił o pomoc przewodnika w uwolnieniu od japońskiej męŜatki, mieszkającej na stałe w Brazylii, która próbowała go uwieść. W Sao Paulo pisarz spotkał się z japońskimi farmerami, którzy wyemigrowali tu z Kraju Wschodzącego Słońca, wykupili ziemię i wzbogacili się na uprawie kawy. Podczas karnawału, Mishima przez dwa dni obserwował zabawę, i w końcu, ostatniego trzeciego dnia przyłączył się do tłumu, tańcząc z nim półnagi. Potem napisał o tym: „Poprzez taniec i ja poznałem upojenie. Aby doznać upojenia, nie wystarczy obserwować, trzeba wziąć w tym udział.”42 Prawdopodobnie, równieŜ wtedy, pisarz upojony poczuciem wolności i dionizyjskim nastrojem bachanaliów, przełamał tabu i przeŜył inicjację homoseksualną.43 3 marca Mishima poleciał do Francji, gdzie zatrzymał się w Hotelu Grand w ParyŜu. Następnego dnia podczas wymiany dolarów na franki u cingciarza, na zapleczu kawiarni, młody pisarz został okradziony. Pod pretekstem, Ŝe zbliŜa się policja, francuski cingciarz wyrwał Mishimie wszystkie oszczędności i uciekł. Pisarz zameldował o tym w przedstawicielstwie japońskim we Francji, jednak musiał czekać miesiąc na nadejście dla niego pieniędzy. śył przez ten czas na kredyt w japońskim pensjonacie z restauracją, o nazwie Botan-ya na I`Avenue Mozart. Poznał tam reŜysera 40 41 42 43 Przewodnikiem Mishimy Yukio był japoński korespondent pisma „Asahi”, pan Mogi. J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 117-119. TamŜe, s. 119-121. B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 111-112; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 109. 30 filmowego Kinoshitę Keinosuke i jego znajomego kompozytora Mayuzumi Toshiro. Tego drugiego Mishima poprosił o zabranie do baru dla gayów. Mayazumi twierdzi, Ŝe gdy tam przybyli, Yukio był zły, gdyŜ wszyscy chłopcy lgnęli do niego a nie Mishimy, gdyŜ kompozytor znał język francuski. Większość czasu we Francji, Mishima spędził więc w pokoju w pensjonacie, pisząc dramat „Słoneczniki nocą” lub śpiąc. Gdy wyglądał przez okno, z którego widok wychodził na aleję, widział przewaŜnie tylko dzieci i starców. Osobiste doświadczenia spowodowały, Ŝe w dzienniku podróŜy Mishima przyrównał urodę ParyŜa do „grubego makijaŜu na twarzy brzydkiej kobiety” i stwierdził, Ŝe „ParyŜ to takie miejsce, w którym z dzieciństwa wkracza się bezpośrednio w starość, bez pośredniego etapu młodości”.44 18 kwietnia Mishima poleciał do stolicy Wielkiej Brytanii. W Londynie zatrzymał się na pięć dni w hotelu Mount Royal. I w końcu, 24 kwietnia odbył podróŜ do kraju, na którego odwiedzeniu zaleŜało mu najbardziej - na tydzień udał się do Grecji. Od dawna starogreckie tragedie były dla niego literackim wzorem, pasjonował się równieŜ mitologią oraz historią staroŜytnej Grecji, pasowała mu mentalność tamtejszych wojowników, najbardziej przypominających bushi, spośród wszystkich kast zachodnich kultur. Zwiedził tam Ateny i Delfy, w dzienniku nazywając Grecję „krajem swoich marzeń”. Podekscytowany, tak pisał o swoich wraŜeniach: „Jestem w Grecji. Upajam się najwyŜszym szczęściem (...) Dziś, wreszcie, widziałem Akropol! Widziałem Partenon! Widziałem świątynię Zeusa!”45 PodróŜ, tak jak z premedytacją planował, wyzwoliła go od „romantycznego schorzenia”. Uzyskał wizję harmonii, opierającą się na klasycznym wzorcu, czego bardzo potrzebował, zirytowany brakiem samodyscypliny i brzydotą współczesnych intelektualistów oraz artystów, których cechowała dysharmonia, przesada i manieryzm. Chodziło tu zarówno o stronę fizyczno-wizualną jak i moralno-światopoglądową (współcześni intelektualiści byli zarówno słabi i brzydcy fizycznie, ubrani na sposób chaotycznego synkretyzmu, jak i niekonsekwentni oraz spontaniczni w swoich poglądach, dziełach, czynach, słowach i myślach). Wzory ze staroŜytnej Grecji świadczyły o tym, Ŝe moŜliwe jest osiągnięcie harmonii, gdy piękny fizycznie i duchowo twórca, tworzy piękne dzieła, na dodatek szerząc piękno społeczne, polityczne 44 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 121-123. 45 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 85-94; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 123-125. 31 i socjologiczne. Np. Platon był zarówno wysportowany jak i etyczny, zarówno pisał jak i zajmował się polityką. Mishima zapisał to tak: „Grecy wierzyli w powierzchowność, a była to szlachetna filozofia”, „tworzenie pięknego dzieła sztuki i stawanie się pięknym są aktami toŜsamymi z punktu widzenia etyki”. Przypuszczalnie wówczas, pojawiła się u Mishimy determinacja aby Ŝyć samemu tak jak się pisze i aby równieŜ swoje ciało ukształtować pięknie, na wzór antycznych posągów, które wtedy obserwował.46 W maju 1952 roku, dwudziestosiedmioletni pisarz wrócił do Japonii i zapisał się na kurs języka greckiego na Uniwersytecie Tokijskim. Twierdził: „Grecja wyleczyła mnie z nienawiści do samego siebie i mojej samotności, i obudziła we mnie pragnienie zdrowia, w znaczeniu nietzscheańskim”. Odtąd Mishima porzucił romantyczną nadwraŜliwość, jako niby nieodłączną cechę artysty, i stał się konkretnym klasycystą. Jest to o tyle niezwykłe, Ŝe dokonał tego dzięki introspekcji i własnej decyzji, a nie dzięki losowi oraz determinantom z zewnątrz.47 1.5. Dorosłość: Ŝycie towarzyskie i prywatne W lipcu 1952 roku, na przyjęciu dla wyŜszych sfer w Karuizawa, Mishima poznał Eiko – córkę japońskiego bogatego przemysłowca. Gdy zostali sobie przedstawieni i pisarz dowiedział się Ŝe jest ona na drugim roku Szkoły Parów (Gakushũin), skomentował to uwagą, Ŝe załoŜyciel szkoły, generał Nogi byłby pewnie niezadowolony, Ŝe naucza się tam kobiety. Nowoczesna i liberalna Eiko poczuła się uraŜona tą uwagą. Tydzień później Mishima zatelefonował do niej i zaprosił ją na wieczorne spotkanie. Wyraziła zgodę i tak zaczęła się ich znajomość o charakterze damsko-męskim. Chodzili na wspólne randki przez blisko dwa lata, do marca 1954 roku, kiedy to Eiko skończyła Szkołę Parów. Mishima był taktowny i staromodny, obdarowywał ją kwiatami i perfumami, był zbyt nieśmiały aby inicjować kontakt fizyczny, toteŜ związek ten miał platoniczny charakter. Czasami pisarz prosił przez telefon aby Eiko spotkała się z nim w codziennym ubraniu i bez makijaŜu. Wówczas urządzał im „studencką randkę”, sam ubierał swój stary szkolny mundur i zabierał 46 TamŜe. 47 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 123-125. 32 dziewczynę spod szkoły na spacer, lekcję greki lub do taniej studenckiej knajpki na herbatę i ryŜ z curry. Czasami zaś prosił aby ubrała się elegancko w czarną suknię lub w odświętne kimono, i wówczas zabierał ją do Comédie Française lub do teatru kabuki. Eiko przeszkadzała obecność Shizue – matki pisarza, która wybierała się z nimi na teatralne spektakle i rzucała komentarze, typu „AleŜ ty jesteś szczęśliwą dziewczyną”. Choć Eiko lubiła i szanowała Mishimę, nigdy nie myślała aby za niego wyjść za mąŜ. Główną tego przyczyną była Shizue i przywiązanie do niej jej syna. Być moŜe Mishima miał plany aby oŜenić się z Eiko, jednak w 1955 roku wyszła ona za innego.48 Jeśli chodzi o Ŝycie towarzyskie Mishimy, było ono bogate i urozmaicone. Jedną ze sfer w których się obracał, było środowisko literackie. W 1952 roku przyłączył się do małej grupy pisarzy o nazwie Towarzystwo Drzewa Doniczkowego – grupa składała się z kilku pisarzy, krytyków, tłumaczy i reŜyserów. Spotykali się oni raz w miesiącu aby pić alkohol i rozmawiać o literaturze. Redagowali równieŜ magazyn „Głosy”. Mishima naleŜał do Towarzystwa do 1961 roku, do sprzeczki z dwoma członkami. PoniewaŜ był o ponad dziesięć lat młodszy od towarzyszy, nie czuł się w grupie swobodnie i uchodził w niej za powaŜnego smutasa. Członek Towarzystwa, krytyk Nakamura Mitsuo twierdził, iŜ „dlatego, Ŝe miał temperament czyniący go niezdolnym do wygłupiania się”. Jednak w innych środowiskach Mishima uchodził za Ŝartownisia.49 Innym towarzystwem w którym bywał pisarz, byli ludzie teatru, aktorzy i reŜyserzy, głównie Teatru Bungakuza i kabuki. M.in. Mishima zaprzyjaźnił się ze sławnym aktorem kabuki - onnagatą Utaemonem, dla którego specjalnie często pisał swe sztuki. Znajomi z tego teatralnego grona, jako pierwsi spróbowali pokazać Mishimie prawdziwą tokijską zabawę. I jak wszyscy kolejni, którzy tego próbowali, ponieśli poraŜkę. Mishima nie dawał się upić, tylko cały czas trzeźwy notował coś na swoich nieodłącznych karteczkach i juŜ o godzinie 23 opuszczał towarzystwo udając się do swojej pracowni. Powstrzymywany przez podpitych kolegów, mówił: „Ludzie, którzy przepijają całe noce, nigdy do niczego nie dojdą” i znikał.50 Kolejnym środowiskiem w którym toczyło się Ŝycie towarzyskie Mishimy, była sfera homoseksualistów tokijskich. W środowisko to pogrąŜył się pisarz podczas pracy nad „Zakazanymi kolorami”. Najczęstsze spotkania odbywały się u bogatego 48 TamŜe, s. 125-127. 49 TamŜe, s. 127. 50 TamŜe, s. 129. 33 homoseksualnego biznesmena z USA, który od lat mieszkał w stolicy Japonii. W tym środowisku Mishima obracał się do 1958 roku, do swojego ślubu. Na towarzyskich spotkaniach Mishima lubił zaskakiwać swoich znajomych. Np. na kameralnym przyjęciu, podczas trzydziestej rocznicy swoich urodzin, pokazał znajomym kartkę z nietypową transkrypcją swojego literackiego pseudonimu, zapisanego innymi niŜ zwykle znakami. W tym zapisie, Yu-ki-o Mi-shi-ma znaczyło: Tajemniczy-diabli-ogon Diabeł-opętany-śmiercią. Na dodatek, ku konsternacji obecnych, Mishima powiedział, Ŝe jest juŜ za stary by móc pięknie umrzeć, Ŝe samobójstwo w tym wieku byłoby „w tak złym guście, jak samobójstwo Dazai” 51. I zaŜartował na koniec: „AŜ strach tak to pisać... W ten właśnie sposób trzeba pisać moje nazwisko”.52 Sława Mishimy Yukio nie była zasługą jedynie jego talentu i utworów, ale całego jego sposobu bycia. Wizerunek Mishimy kreował on sam, z premedytacją, tak aby ludzi fascynować i antagonizować. Na początku ubierał i zachowywał się w stylu hollywoodzkiej gwiazdy i kowboja z włoskiego westernu, nosił rozpięte do pasa koszule, często w krzykliwych kolorach czy w hawajskie wzory, czarne spodnie z nitami i czarne buty z metalowymi noskami. Na szyi zawieszał łańcuchy i medaliony z Włoch oraz Grecji, a oczy zakrywał ciemnymi okularami. Na uroczystości, nie będące tradycją japońską, zakładał modne czarne garnitury, na co dzień chodził w czarnej skórzanej kurtce, jaką nosili piloci i zachodni młodzi buntownicy. Potem zaczął namiętnie uprawiać sporty aby ukształtować swoje ciało, najpierw pływanie, potem boks, karate i kendo, aŜ w końcu kulturystykę. Gdy nabrał poŜądanych kształtów, zmienił swój styl ubierania na bardziej stonowany, nawiązujący do wojskowego lub samurajskiego. Jedno co się nie zmieniło do jego śmierci, to zawsze krótkie włosy, podczas gdy w latach pięćdziesiątych mogło to kojarzyć się z hollywoodzką modą, w latach sześćdziesiątych było oczywistym nawiązaniem do głowy współczesnego Ŝołnierza.53 51 Chodziło o pisarza Dazai Osamu (1909-1948), który trzykrotnie bezskutecznie próbował popełnić samobójstwo, w tym dwukrotnie shinju (wspólne z kochanką), podczas których zginęły jego partnerki. Ten alkoholik i nihilista, cierpiący na weltszmerc, przedwakowywał leki i tabletki nasenne, wieszał się, i w końcu – przy czwartej próbie samobójczej - utopił się wraz z kolejną kochanką. Patrz: M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 344-347; Ballada o Narayamie. Warszawa 1986 s. 376. 52 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 127-135. 53 TamŜe, s. 129-131. 34 5. Mishima Yukio ubrany w swoim modnym hollywoodzkim stylu (zdjęcie zrobione podczas kręcenia japońskiego filmu fabularnego o yakuzie, w którym zagrał Mishima, film nosi tytuł „Karakkaze yarõ”). Źródło: http://zuihitsu.files.wordpress.com/2007/08/dd488534938f3a488f306bc92bd80bc3.jpeg (27 VI 2009) W lipcu 1953 roku włamywacz wdarł się do mieszkania Mishimy. Pisarz uciekł do sąsiadów i stamtąd wezwał policję. Zanim przyjechała, włamywacz wyniósł dwanaście garniturów Mishimy. Zdarzenie to opisało sześć czołowych dzienników japońskich. MoŜna z tego wnioskować, Ŝe Mishima był juŜ wówczas sławną osobą, a takŜe Ŝe był majętny i duŜą wagę przywiązywał do swojej powierzchowności, swojego ubioru, oraz Ŝe nie był jeszcze zdeterminowany do działania w imię zasad Bushido czy teŜ nie był jeszcze pewny swojej sprawności fizycznej. Tego samego roku ukazały się dzieła zebrane Mishimy Yukio, wydane w sześciu tomach. Pisarz miał dopiero 28 lat, i Ŝaden inny młody literat japoński nie mógł poszczycić się porównywalnym wyróŜnieniem. Dodatkowo, Mishima był równieŜ laureatem licznych prestiŜowych 35 nagród literackich.54 W 1958 roku Mishima zerwał swoje kontakty ze środowiskiem gejowskim, takŜe z młodym Japończykiem, który prawdopodobnie był jego jedynym stałym męskim kochankiem (choć część rodziny i przyjaciół Mishimy konsekwentnie zaprzecza aby kiedykolwiek i z kimkolwiek miał on relacje erotyczne natury homoseksualnej)55. Krótko miał nieskonsumowany romans z Shõdą Mihiko (ur. 1934) – córką bogatego prezesa duŜej firmy młynarskiej, Hidesaburõ Shõda (1904-1999). Jednak nie zdecydował się poprosić o rękę Mihiko i w 1957 roku, po ukończeniu studiów, poznała ona na kortach tenisowych księcia Akihito, a rok później zaręczyła się z nim. 10 kwietnia 1959 roku Mihiko wzięła ślub z księciem Akihito, mimo protestów obu rodzin państwa młodych. Od 1989 roku małŜeństwo to jest Parą Cesarską Japonii.56 11 czerwca 1958 roku, Mishima Yukio wziął ślub z Sugiyamą Yoko, córką sławnego malarza Sugiyamy Yasushiego. Ceremonia odbyła się w Tokio w stylu zachodnim, Mishima był ubrany w czarny frak a Yoko w białą suknię ślubną. Do zawiązania oficjalnego związku doszło tradycyjną drogą, poprzez uzgodnienia rodzin Hiraoki i Sugiyama, a nie poprzez oddolną inicjatywę państwa młodych. Jednak małŜeństwo było bardzo udane, małŜonkowie szanowali się i doskonale rozumieli wzajemnie, ich stosunki były ciepłe i pełne pogodnych Ŝartów. Np. państwo Mishima przekomarzali się, gdy Yukio Ŝartował z nauki jazdy konnej i tańca hiszpańskiego swojej Ŝony, a Yoko Ŝartowała Ŝe mundury które zaprojektował Mishima dla swojego Towarzystwa Tarczy, bardziej nadają się dla posłańców jakiegoś podrzędnego hotelu. Pisarz teŜ często zabierał swoją Ŝonę do róŜnych knajp, gdyŜ miał zwyczaj przetestowywania wszystkich nowo otwartych lokali w Tokio. Dwukrotnie Mishima zabrał Yoko w długą podróŜ zagraniczną, w tym raz dookoła Ziemi. Zaprojektował równieŜ ich własny dom, który bardziej podchodził pod architektoniczne wzorce 54 TamŜe, s. 129. 55 Kilkakrotnie rodzina Mishimy pozywała do sądu męŜczyzn twierdzących publicznie po jego śmierci, Ŝe byli kochankami pisarza. Wszystkie te procesy wygrała rodzina Mishimy. Np. pisarz japoński Fukushima Jiro opublikował w ksiąŜce domniemaną miłosną korespondencję pomiędzy Mishimą a nim, dzieci Mishimy pozwały go do sądu i zapadł wyrok zakazujący rozpowszechniania ksiąŜki z powodu naruszenia prywatności i praw autorskich. Patrz np. http://search.japantimes.co.jp/rss/eo20081229hs.html (10 VIII 2009). 56 Shõda Mihiko, obecnie Jej Cesarska Mość Cesarzowa Mihiko, jest prezesem japońskiego Czerwonego KrzyŜa, prowadzi działalność charytatywną, głównie roztaczając opiekę nad osieroconymi i upośledzonymi dziećmi, pisze poezję oraz literaturę dziecięcą, z Cesarzem Akihito mają trójkę dzieci oraz czworo wnucząt. 3 lipca 2002 r., podczas wizyty w Polsce, Cesarzowa Mihiko została odznaczona Orderem Orła Białego. 36 zachodnie niŜ japońskie. Z opinii znajomych wynika, Ŝe Yoko była wytworna, silna psychicznie, bardzo lojalna, szczodra i taktowna. Wspierała ona męŜa i to dzięki jej pomocy, udało mu się uporządkować swoje aktywne, pracowite Ŝycie, oraz doprowadzić je do zamierzonego końca. Państwu Mishima urodziło się dwoje dzieci: 2 czerwca 1959 roku córka Noriko i 2 maja 1962 roku syn Iichiro.57 6. 11 VI 1958 r. - ceremonia ślubna Yukio i Yoko, w Tokio, w stylu zachodnim. Źródło: http://www.geocities.com/kazenaga23/bushido3.htm (27 VI 2009) 7. Dom państwa Mishima, zaprojektowany przez pisarza; rezydencja mieściła się przy Minami Magome, w tokijskiej dzielnicy Ohta (zdjęcie z 1996 r.) Źródło: http://hometown.infocreate.co.jp/en/chubu/yamanakako/mishima/museum/museum_e.html (27 VI 2009) 57 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura na świecie 1989 nr 3 (212) s. 73-75. 37 1.6. Dorosłość: aktywność patriotyczna i Stowarzyszenie Tarczy W 1960 roku, gdy Mishima Yukio miał 35 lat, nastąpiła modyfikacja jego postępowania, zmiana w jego działaniach i pisarstwie. Jego ciało było juŜ wysportowane, w miarę naprawione, ukształtowane, pokryte renesansowymi mięśniami. Był juŜ teŜ ustatkowanym materialnie i rodzinnie dojrzałym człowiekiem, którego pozycja na forum publicznym była pewna i stabilna. Wówczas to zaczął głosić idee Bushido i konieczność powrotu do nich na forum publicznym, bez obawy naraŜenia się na śmieszność czy zarzuty o hipokryzję lub niedojrzałość. Symbolem powrotu Japonii do wartości sprzed amerykańskiej okupacji, stał się dla Mishimy cesarz, więc nawoływał on do przywrócenia cesarskiego mitu, władzy i statusu boskości cesarzowi Japonii (nie konkretnemu cesarzowi, ale rodowi, cesarzowi jako instytucji będącej głową narodu). Idee Bushido oraz Tenno (Cesarza), a takŜe krytykę rozkładu współczesnego społeczeństwa, poprzez przyjęcie wzorców zachodnich (konsumpcjonizmu, relatywizmu i hedonizmu), Mishima głosił głównie w licznych esejach i innych tekstach publicystycznych oraz w wywiadach i wystąpieniach.58 Pisarz uwaŜał Ŝe jego ojczyzna została zdemoralizowana przez powojenną demokrację oraz amerykanizację. Przez to stał się jeszcze bardziej kontrowersyjny i przez nie rozumiejących jego idei ludzi, bywał uznawany za faszystę, wariata, rewolucjonistę czy terrorystę. Mimo Ŝe Mishima był najczęściej tłumaczonym na języki obce pisarzem japońskim, po nominacjach do literackiej Nagrody Nobla w roku 1967 oraz 1968, nie przyznano mu tejŜe nagrody z powodów politycznych. RównieŜ w swojej prozie pisarz wyraŜał antydemokratyczne i antykapitalistyczne przekonania. W 1960 roku napisał opowiadanie „Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”), oparte na incydencie historycznym z 1936 roku, o oficerze Armii Cesarskiej i jego Ŝonie, którzy w imię dawnych idei popełniają samobójstwo. Mishima twierdził, Ŝe gdyby ktoś miał przeczytać tylko jeden jego utwór, powinno być to właśnie „Umiłowanie ojczyzny”. Razem z Dõmoto Masaki, pisarz zekranizował „Yũkoku”, odgrywając w filmie główną rolę - płk. Takeyamy Shinji, który popełnia seppuku. Była 58 B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy... s. 295-296; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany... s. 230-231. 38 to świadoma deklaracja Mishimy jaką drogą chce kroczyć i w jaki sposób chce poŜegnać się z Ŝyciem. W 1965 roku, na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowych w Tours, ten kontrowersyjny film uzyskał drugą nagrodę.59 8. Mishima Yukio w roli płk. Takeyamy Shinji, w filmie wg własnego scenariusza, na podstawie własnego opowiadania „Yũkoku”. Źródło: http://www.cphdox.dk/D2007big/8799.jpg (18 I 2009) Swoje przekonania pisarz nakreślił równieŜ np. w trzyaktówce „Chryzantema dziesiątego dnia” („Tõka no kiku”), powracając do wątku przewrotu wojskowego z 1936 roku. Tam z kolei, uratowany przez słuŜącą minister finansów Ŝałuje Ŝe nie zginął za Cesarza. Bezpośrednio swoje poglądy wyraził Mishima w długim eseju pt. „Słońce i stal” („Taiyõ to tetsu”) z 1965 roku i licznych pomniejszych tekstach, jak np. „Piękna śmierć”. W tym okresie swojego Ŝycia, pisarz odbył wiele zagranicznych podróŜy. Na przełomie 1960 i 1961 roku odbył z Ŝoną podróŜ dookoła Ziemi, w 1965 był w Wielkiej Brytanii oraz z Ŝoną w Ameryce, Europie i Azji, w 1967 roku odwiedził Indie na zaproszenie tamtejszego rządu. W 1967 i 1968 roku Mishima nadrobił swoją edukację wojskową uczestnicząc w 59 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany... s. 232-233 (opowiadanie „Yũkoku” znajduje się w tejŜe pozycji na s. 87-118). 39 ćwiczeniach Sił Samoobrony. Najpierw w bazie Wojsk Powietrznych w Hyakusato, gdzie odbył loty ponaddźwiękowymi myśliwcami produkcji amerykańskiej F 104. Następnie uczestnicząc w ćwiczeniach na wozach pancernych VIII Dywizji Wojsk Lądowych Samoobrony, na poligonie Chitose na Hokkaido. Był dumny z zapoznania się z Ŝyciem Ŝołnierskim od wewnątrz, ale jednocześnie martwił go brak ducha bojowego w japońskiej armii, która zdecydowanie porzuciła idee Bushido. W październiku 1968 roku, czterdziestotrzyletni Mishima załoŜył paramilitarną organizację Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai). Zrekrutował do niej japońskich studentów z tokijskich wyŜszych uczelni. Z pierwszymi członkami zawarł pakt krwi – rozcięli sobie palce i upuścili krew do wspólnego kubka, a następnie wypili ją przekazując sobie kolejno naczynie. Mishima sam zaprojektował mundury Tate no kai i odział w nie swoją blisko stuosobową organizację. Mundury miały kolor oliwkowozielony, były ozdobione licznymi miedzianymi guzikami przyszytymi w dwóch rzędach, tasiemkami, naszywkami oraz epoletami. Do nich dochodziły czapki z daszkiem, w stylu oficerskim, oraz białe rękawiczki (uŜywane powszechnie w japońskim wojsku cesarskim). 9. Szwadron Tate no kai, z flagą organizacji – zdjęcie z filmu Paula Schradera „Mishima: A Life in Four Chapters”, z 1985 r. Źródło: http://www.ebertfest.com/ten/frame_mishima.html (10 VI 2009) 40 Oficjalną ideą przewodnią Stowarzyszenia Tarczy była ochrona Cesarza oraz przywrócenie jego transcendencji przez przykład poświęcenia i ofiary. Pod tym symbolem, kryła się jednak chęć odrodzenia dawnych ideałów, wywodzących się z Bushido i shinto. Chęć odrodzenia społeczeństwa i ducha przedwojennej Japonii, który zatracił się w demokratycznym, nastawionym na zysk materialny narodzie. Chodziło więc o zespół wartości etycznych, filozoficznych i światopoglądowych, a nie o władcę kraju jako takiego. Mishima załoŜył Tate no kai, gdyŜ nie wierzył aby moŜna było dokonać zmian i odrodzenia na drodze polityki, przy pomocy partii czy religii. Pierwszym wrogiem Towarzystwa stał się komunizm, który wówczas niebezpiecznie szerzył się tuŜ za granicą Japonii na kontynencie azjatyckim. Ustrój ten wprawdzie teoretycznie zapewniał wspólnotę społeczeństwa, jednak likwidował w nim wszelką elitarność, sprowadzając wszystkich obywateli – bez względu na ich ducha - do poziomu równości. Było to niebezpieczne, gdyŜ elita intelektualna, moralna czy majątkowa kaŜdej społeczności stanowiła zawsze jej mniejszość. Nawet w ukochanej przez Mishimę staroŜytnej Grecji, rządziła mniejszość obywateli – męscy wojownicy, pod których rządami znajdowała się cała reszta: kobiety, dzieci, cudzoziemcy oraz liczni niewolnicy (w Sparcie liczba niewolników przewyŜszała kilkakrotnie liczbę wolnych ludzi). Członkowie Tate no kai ćwiczyli się wspólnie w sztukach walki, takich jak karate czy kendo, oraz w musztrze i działaniach partyzanckich. Siły Samoobrony oficjalnie udostępniały Towarzystwu Tarczy swoje poligony, np. pod świętą górą FudŜi. Wewnątrz organizacji Mishima stworzył hierarchiczną strukturę i starał się wpajać wszystkim swoim podwładnym pogardę dla indywidualnego egoizmu, którym Japonia została zaraŜona przez USA.60 Krótko przed śmiercią Mishima napisał niedługi tekst o charakterze autoanalitycznym, pt. „Cztery rzeki”. Swoje czterdziestopięcioletnie Ŝycie podzielił w nim na cztery rzeki: Pisania, Teatru, Ciała i Działania. Przyznawał, Ŝe dwie ostatnie rzeki „nagle zaczęły płynąć w środkowym punkcie mojego Ŝycia”. Wyjaśniał jak pojmuje tą zmianę i sprzęŜenia zwrotne pomiędzy rzekami: „Kiedy wreszcie posiadłem piękne ciało, chciałem się nim popisywać jak dziecko nową zabawką. Ale ciało jest 60 O organizacji Tate no kai: M. Pinget: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 356-357; N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia... s. 75. 41 skazane na rozkład, a ja osobiście nie akceptuję i nie zaakceptuję tego wyroku. Rzeka Ciała w naturalny sposób wpadła do Rzeki Działania. Było to nieuniknione. Rzeka ta jest w opozycji do Rzeki Pisania. Nieraz słyszałem komunał: Pióro i Miecz łączą się na wspólnej drodze: w istocie jednak łączą się tylko w chwili śmierci. Ta Rzeka Działania jest najbardziej niszcząca ze wszystkich rzek, więc łatwo mi zrozumieć, Ŝe nie kaŜdy do niej dociera. Ta Rzeka nie zna hojności, nie daje bogactwa ani spokoju, nie przynosi wypoczynku. Pozwólcie mi tylko powiedzieć: ja, urodzony jako człowiek i Ŝyjący jako człowiek, nie mogę oprzeć się pokusie podąŜenia z biegiem tej Rzeki”.61 25 listopada 1970 roku, uniesiony przez rwący nurt Rzeki Działania, Mishima dotarł do morza. Wraz ze swoimi oficerami z Tate no kai spróbował dokonać zamachu stanu, i po przewidywanym fiasku tego czynu popełnił zaplanowane seppuku. W dniu śmierci Mishimy Yukio, jego Ŝona Yoko odwiozła wcześnie rano dzieci do szkoły i wracając usłyszała z samochodowego radia wiadomość o jego seppuku. Wówczas przyjechała do ich domu, prawidłowo zaparkowała, poszła prosto do gabinetu męŜa, tam znalazła napisane przez niego instrukcje. UwaŜnie je wykonała przed nieuchronną rewizją policji. I dopiero wówczas zemdlała.62 61 Nobuko Albery: Nobuko Albery pozdrawia... s. 77. 62 TamŜe, s. 73. 42 Rozdział II Rzeki Pisania i Teatru 2.1. Zakres twórczości Mishimy Yukio i polska literatura przedmiotu Mishima Yukio pisał przez niemal całe swoje Ŝycie, poczynając od dziecięcych wierszyków i publikacji opowiadania „Las w pełnym rozkwicie” („Hanazakari no mori”) juŜ w wieku szesnastu lat, a kończąc na napisaniu ostatniego zdania swojej tetralogii „Płodne morze” („Hõjõ no umi”) kilka godzin przed zaplanowaną śmiercią. Był bardzo samozdyscyplinowanym człowiekiem i pisarzem, dzięki czemu był bardzo płodny, miał zwyczaj kaŜdego roku kończyć dwa większe dzieła – jedno głównie w celu uzyskania popularności i pieniędzy, a drugie w celu przekazania jakiś idei, refleksji oraz wartości estetycznych i literackich. Ponadto w międzyczasie pisywał niepoliczone mniejsze formy literackie z przeróŜnych gatunków prozy, dramatu i publicystyki. TakŜe wachlarz jego zainteresowań tematycznych oraz gatunkowych jest imponujący. Jest on autorem opowiadań, noweli, powieści, sztuk shingeki, nõ, kabuki, bunraku, monologów oraz sztuk w stylu zachodnim, audycji radiowych, scenariuszy filmowych, pantomin, operetek, rewii, albumów fotograficznych oraz esejów i innych form publicystycznych. Dodatkowo parał się równieŜ grą aktorską i zajęciem modela. Tak więc był niezwykle wszechstronnym i pracowitym twórcą, przez co nie da się w niniejszej pracy opisać jego Rzek Pisania i Teatru. MoŜna je jedynie skrótowo naszkicować. Dotąd w Polsce ukazały się jedynie dwie znaczące prace poświęcone twórczości Mishimy Yukio. Pierwsza z nich, z roku 2004, to praca doktorska Beaty Kubiak HoChi1 pt.:”Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960”, wydana w formie ksiąŜki nakładem Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS. Druga to publikacja składająca się z teorii, analizy oraz tłumaczeń 1 Dr Beata Kubiak Ho-Chi jest pracownikiem naukowym Zakładu Japonistyki na Uniwersytecie Warszawskim, odbyła wielokrotne stypendia w Tokio (na Uniwersytecie Tokijskim - Tokyo Daigaku) i Kioto (w Międzynarodowym Instytucie Badań nad Kulturą Japońską - Nichibunken), jest członkiem zarządu Polskiej Fundacji Japonistycznej, zakres jej badań to: współczesna literatura japońska, estetyka, sztuka i translatoryka, poświęciła wiele swoich prac Mishimie Yukio. 43 dramatów pisarza, o tytule „Mishima Yukio (1925-1970): Mała antologia dramatu japońskiego”, napisana przez Beatę Bochorodycz2 i Esterę śeromską3, a wydana nakładem Wydawnictwa TRIO w 2008 roku. Wydanie obu publikacji wsparła finansowo Fundacja im. Takashimy. 2.2. Twórczość do końca II wojny światowej (do 1945 r.) Pierwszym źródłem inspiracji literackich dla Mishimy, była jego babka od strony ojca, Nagai Natsu, z którą mieszkał do dwunastego roku Ŝycia. Snuła mu ona opowieści o dziejach Japonii, historii rodu, o Bushido, streszczała ludowe przypowieści oraz narodowe dzieła klasyczne. Pielęgnowała pamięć o swoich przodkach i arystokratycznym pochodzeniu rodziny, zaraŜając małego Mishimę swoją dumą oraz umiłowaniem tradycji. Malec szybko nauczył się czytać i pisać, zabawiając się regularnie układaniem dziecięcych wierszyków, na wzór haiku. Jego wyobraźnię i wraŜliwość werbalną, rozwijały równieŜ baśnie i legendy, których godzinami słuchał z płyt.4 Umiejąc juŜ płynnie czytać, czytywał na głos schorowanej babci Natsu opowiadania jej ulubionego pisarza Izumi Kyõka (1873-1939), gdy dolegliwości przykuły ją do łóŜka. Proza Izumi silnie oddziaływała na młodego Yukio, gdyŜ była przesycona nastrojem tajemniczości, dziwności, grozy, pełna nadprzyrodzonych istot i często stylizowana na język kabuki. Jeszcze jako dorosły, Mishima deklarował, Ŝe Izumi Kyõka to jeden z najwybitniejszych japońskich pisarzy nowoŜytnych.5 2 Dr Beata Bochorodycz jest wykładowcą w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, odbyła stypendia w Japonii, jest magistrem prawa Uniwersytetu Kyũshũ w Fukocie, japonistką i politologiem, doktorat uzyskała w Instytucie Nauk Politycznych PAN w Warszawie (z zakresu autonomii lokalnej w sferze planowania w Japonii), zakres jej badań to polityka oraz historia Japonii, a takŜe proces decyzyjny i tzw. problem Okinawy. 3 Dr Estera śeromska jest wykładowcą Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, kierownikiem Instytutu Orientalistycznego i Zakładu Japonistyki na tej uczelni, japonistką i tłumaczem literatury japońskiej, specjalizuje się w badaniu teatru i dramatu japońskiego. 4 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004 s. 35-38. 5 Dwa opowiadania Izumi Kyõka zostały wydane w Polsce, w zbiorze opowieści niesamowitych pt.: Ballada o Narayamie, przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1986 r. (s. 29-86). Pisarz ten jest uwaŜany za znamienitego przedstawiciela japońskiego romantyzmu, stylistycznie nawiązywał do tradycyjnej literatury japońskiej okresu Edo oraz do tekstów nõ. (B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 27; Ballada o Narayamie. Warszawa 1986 s. 370.) 44 Gdy Mishima miał lat dwanaście, babka zabrała go po raz pierwszy do teatru, sama rozmiłowana w kabuki oraz nõ. Przedstawienia oczarowały chłopca i w ogóle nie znudziły, mimo iŜ wymagały wielogodzinnego siedzenia na widowni. Zapewne było to efektem całodziennego przebywania w zamkniętym mieszkaniu babci podczas wczesnego dzieciństwa, w ciszy i półmroku, które skierowało aktywność Mishimy na sferę wyobraźni a nie czynności motoryczno-ruchowe. Sztuki jakie wówczas obejrzał nastoletni Yukio, były dramatami kabuki i nõ. Twierdził potem, Ŝe to właśnie przeŜycie zainicjowało jego miłość do klasyki literatury narodowej: „... w całej rodzinie ani trochę nie panowała atmosfera zainteresowania klasyką japońską. RównieŜ zwyczaje rodziny były po części nowoczesne i brak w nich było raczej wyrafinowania charakterystycznego dla stylu Ŝycia czysto japońskiego. Nikt nigdy nie zmuszał mnie do studiowania japońskiej literatury klasycznej. Wydaje mi się raczej, Ŝe to teatr kabuki, do którego po raz pierwszy zaprowadziła mnie babka, gdy byłem w pierwszej klasie gimnazjum, oraz teatr nõ, do którego poszedłem w tym samym okresie z babką ze strony matki, otworzyły mi oczy na piękno języka japońskiego”.6 Od tej pory pisarz starał się nie opuścić Ŝadnego wydarzenia teatralnego mającego miejsce w Tokio. A po kaŜdym obejrzanym przedstawieniu zapisywał własne wraŜenia oraz uwagi w notatniku, który został wydany pośmiertnie jako „Notatki teatralne” („Shibai nikki”). Zapiski te cechuje wielka dojrzałość i wraŜliwość, oraz rzadko spotykana tak wnikliwa analiza gry aktorskiej.7 JuŜ mając jedynie sześć lat, Mishima dostąpił przyjemności opublikowania jego utworów w szkolnej gazetce szkoły Gakushũin zatytułowanej „Wisienka” („Kozakura”). PoniewaŜ był słaby i chorowity, pisanie stało się dla niego sposobem rywalizowania z kolegami i czerpania satysfakcji z przewyŜszania ich intelektem oraz wyobraźnią. Tak więc pisał wiele i publikował odtąd regularnie w szkolnych czasopismach, głównie wiersze, których pisanie w Ŝyciu dorosłym zupełnie zarzucił. Potem, jako dojrzały człowiek, bardzo krytycznie odnosił się do tego swojego dziecinnego tworzenia, gdyŜ jako malec uwaŜał, Ŝe aby być poetą „wystarczy aby słowa były piękne”, zaś faktycznie sama piękna forma nie czyni z nikogo poety czy pisarza, a z jego wytworu poezji czy prozy. Widać po tym twierdzeniu, Ŝe Mishima, wbrew temu 6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 37-38; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970): Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 26-27. 7 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 26-27. 45 co piszą jego biografowie, był przeciwnikiem hasła „sztuka dla sztuki”.8 Inspirującą rolę w tworzeniu się literackiego talentu u Mishimy Yukio wywarli jego nauczyciele ze Szkoły Parów. Największą rolę odegrał Shimizu Fumio (1903-1998), nauczyciel literatury japońskiej, redaktor czasopisma literackiego „Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”), ukazującego się do sierpnia 1944 roku. Zaraził on młodego Yukio umiłowaniem japońskiej literatury okresu Heian (794-1185). Shimizu naleŜał do ruchu romantycznego Shõwa no Nihon Rõmanha (Japońscy Romantycy okresu Shõwa). WspółzałoŜycielem tego ruchu był równieŜ ulubiony poeta Mishimy – Itõ Shizuo (1906-1953). Członkowie Romantyków koncentrowali się wokół czasopisma „Bungei Bunka”, które głosiło poglądy nacjonalistyczne i rozpowszechniało wśród szerokiego grona czytelników wiedzę o tradycyjnej literaturze japońskiej, ze szczególnym naciskiem na klasykę okresu Heian. Dzięki protekcji Shimizu, Mishima poznał grono redaktorskie „Bungei Bunka”, które deklarowało romantyczne umiłowanie ojczyzny i rozczytywało się w dziełach niemieckich romantyków: Goethego, Hölderlina oraz Rilkego. Marzyli oni o stworzeniu romantyzmu czysto japońskiego, opartego na wyrafinowanej elegancji dworskich opowieści okresu Heian. UwaŜali, Ŝe Cesarz powinien znajdować się w centrum japońskiej kultury, a najwznioślejszym wydarzeniem jest bohaterska śmierć na polu walki z imieniem Cesarza na ustach. W znajomości z tymi ludźmi, którzy u nastoletniego Mishimy musieli budzić autorytet i podziw, moŜna dopatrzeć się jego motywacji do popłynięcia z nurtem Rzeki Działania.9 Sam Shimizu Fumio, zachwycony talentem Mishimy, latem 1940 roku zaproponował mu napisanie opowiadania do pisma „Bungei Bunka”. Był to dla piętnastoletniego Yukio, publikującego dotąd jedynie w czasopismach szkolnych, wielki zaszczyt. W 1941 roku Mishima przedstawił swojemu nauczycielowi literatury rękopis opowiadania pt.: „Las w pełni kwiecia” („Hanazakari no mori”). Ten romantyczny utwór, skłaniający do refleksji nad rolą przodków w kulturze Japonii, nawiązujący w stylu do dawnego piękna rodzimej literatury, był idealnym tekstem dla Romantyków. Nowela została entuzjastycznie przyjęta przez grono redaktorów „Bungei Bunka” i wraz z pochlebną przedmową opublikowana w czasopiśmie w czterech odcinkach pomiędzy wrześniem a grudniem 1941 roku. Był to debiut literacki Mishimy. 8 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-39. 9 TamŜe, s. 39-40; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 28. 46 W 1944 roku „Las w pełni kwiecia” ukazał się w wydaniu ksiąŜkowym, wraz z czterema innymi dłuŜszymi opowiadaniami Yukio: „KsięŜyc w wodzie” („Minomo no tsuki”), „Pozostawię światu” („Yoyo ni nokosan”), „Ottõ i Maya” (Ottõ to Maya”) oraz „Dziennik modlitw” („Inori no nikki”). KsiąŜka nosiła tytuł „Las w pełni kwiecia”, a zawarte w niej opowiadania były wcześniej opublikowane w „Bunkei Bunka” lub czasopiśmie szkolnym „Czerwony Obraz” („Akae”), które Mishima załoŜył razem z kolegami szkolnymi: Azumą Fumihiko i Tokugawą Yoshiyasą.10 Do publikacji w czasopiśmie swego debiutanckiego opowiadania, młodzieniec przybrał pseudonim Mishima Yukio, który wymyślił razem ze swoim nauczycielem i opiekunem Shimizu Fumio. Główną przyczyną obrania pseudonimu literackiego był negatywny stosunek Asuzy, ojca Mishimy, do literackich zamiłowań syna. Yukio był zmuszony zatajać je przed swoim ojcem, który uwaŜał Ŝe pisarstwo jest niemęskie a jego syn powinien zostać wysokim urzędnikiem państwowym a nie jakimś pismakiem. Od tej pory, przez całe Ŝycie Mishima Yukio uŜywał tego samego swojego pseudonimu, stosując go nie tylko przy publikacjach ale równieŜ w Ŝyciu codziennym. 10. Kaligrafia japońska z napisem „Mishima Yukio”. (Zdjęcie i posiadanie – autor niniejszej pracy.) Samo opowiadanie „Las w pełni kwiecia” zadziwia tak bogatym słownictwem u tak młodego autora. Jest ono równieŜ rytmiczne i liryczne, co stało się później cechą charakterystyczną prozy Mishimy, mimo jej realistycznych fabuł. Narrator „Lasu...” wskrzesza swymi myślami przodków i dzięki nim odkrywa klasyczne piękno oraz 10 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 41-42; B. Bochorodycz i E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 28, 337-338. 47 smutną prawdę, Ŝe w nowoczesnych czasach przeminęło surowe piękno, przeminęła miłość i dawne poświęcenie. Nostalgiczny narrator stawia tezę, Ŝe jedynie pamięć i szacunek dla przodków, moŜe przywrócić piękno i prawdę w teraźniejszości. Cały utwór podzielony jest na pięć części, poruszających róŜne wątki, dotyczące róŜnych wydarzeń w Ŝyciu róŜnych ludzi. W całym utworze teraźniejszość przeplata się z minionymi epokami. Jest to niezwykle przemyślana konstrukcja jak na piętnastoletniego autora.11 Do końca wojny Mishima pisał i publikował swoje wiersze patriotyczne oraz pomniejsze utwory. W 1944 roku rozpoczął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku). W 1945 roku przeŜył dywanowe bombardowania stolicy, zwolniono go z odbywania słuŜby wojskowej i skierowano do pracy w fabryce zbrojeniowej, na tyfus zmarła jego siedemnastoletnia ukochana siostra Mitsuko. Skończyła się II wojna światowa, nastały czasy amerykańskiej okupacji, a Romantycy skupieni wokół pisma „Bunkei Bunka” nagle „okazali się” faszystowskimi fanatykami nawołującymi do zbrodni przeciwko ludzkości. Rzeczywistość została postawiona do góry nogami, system wartości w którym Mishima wzrastał i debiutował został zdewaluowany i powszechnie potępiony. Nastał bardzo cięŜki okres dla młodego pisarza. 2.3. Utwory okresu powojennego (1945-1952) Po wojnie Mishima zafascynował się twórczością i Ŝyciem Raymonda Radigueta (1903-1923). Ten francuski pisarz, dramaturg i dziennikarz, zmarł w wieku zaledwie 20 lat na dur brzuszny (nazywany kiedyś tyfusem). Przed śmiercią zdołał napisać dwie powieści, uznane powszechnie za znakomite i zaliczane do klasyki literatury: „Opętanie” oraz „Bal u hrabiego d`Orgel”. Nastoletni Yukio postawił sobie Radigueta za wzór, starał się dorównać mu kunsztem pisarskim i sławą, oraz marzył aby umrzeć tak młodo jak on. TakŜe dzięki temu pisarzowi, Mishima zainteresował się klasyczną literaturą francuską oraz francuskim dramatem. Zaś w następstwie tych zainteresowań, 11 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 41-50. 48 skierował swoją ciekawość na tragedię starogrecką, na Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa.12 W eseju „Opętany Radiguetem. Historia moich lektur.”, Mishima tak opisał swoje odczucia po zapoznaniu się z powieścią tego pisarza, po raz pierwszy w wieku piętnastu lat: „Jego przedwczesna śmierć, wiek, w którym napisał tę powieść, rozbudziły we mnie ducha walki. Paliła mnie zazdrość i rozgorzałem pragnieniem rywalizowania z Radiguetem. Dzięki niemu spotęgował się jeszcze mój zapał do pisania powieści innych, niŜ pisano do tej pory. Przez długi czas nie mogłem otrząsnąć się z tej gorączki Radigueta.”13 TuŜ po wojnie Mishima przeŜywał osobisty kryzys – odmawiano mu publikacji jego utworów wysyłanych do czasopism i wydawnictw, gdyŜ reprezentowały jego przedwojenną i wojenną postawę światopoglądową oraz literacką (procesarską, prorycerską, o bohaterstwie i śmierci). Np. redaktor wydawnictwa Chikuma Shobõ, Nakamura Mitsuo recenzując teksty Mishimy, wystawił mu ocenę „minus 120 punktów”. Dopiero Kawabata Yasunari (1899-1972), pisarz o ugruntowanej w Japonii pozycji, do którego Yukio przesłał swoje dwa teksty, docenił jego talent i potencjał. 14 W czerwcu 1946 roku, dzięki rekomendacji tego pisarza, w czasopiśmie „Człowiek” („Ningen”) ukazało się opowiadanie Mishimy pt.: „Papierosy” („Tabako”). Był to debiut Yukio w nowej rzeczywistości demokratycznej Japonii. Zaś sam Kawabata stał się dla Mishimy mistrzem, a z czasem i przyjacielem. W 1947 roku Mishima ukończył z wyróŜnieniem wydział prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio; w 1948 roku rozpoczął prestiŜową pracę w Ministerstwie Finansów (Õkurashõ), jednak juŜ po dziewięciu miesiącach z niej zrezygnował i – wbrew ojcu – postanowił zarabiać na Ŝycie pisaniem. W okresie tym wiele pisał i publikował, głównie opowiadania oraz jednoaktówki. W listopadzie 1948 roku wydał debiutancką powieść „Złodzieje” („Tõzoku”) nakładem wydawnictwa Shinchõsha. Nad tą krótką powieścią pracował aŜ dwa lata, od stycznia 1946 roku, gdyŜ był to dla niego szczególnie trudny okres w Ŝyciu, zwłaszcza pod względem psychicznym (śmierć ukochanej siostry, przegrana Japonii, zmiana strategii wydawniczej i zawód miłosny). Fabuła „Złodziei” opiera się na historii nieszczęśliwych miłości. Chłopak Akihide 12 TamŜe, s. 50-56. 13 TamŜe, s. 51. 14 Dwa opowiadania Kawabaty Yasunari znajdują się w wyŜej wspomnianym zbiorze Ballada o Narayamie (PIW, Wwa 1986, s. 173-212). 49 zostaje odtrącony przez młodą arystokratkę z którą miał romans, a dziewczyna Kiyoko zostaje porzucona przez innego chłopaka. Przypadkowo Akihide i Kiyoko spotykają się i poznają. Oboje nieszczęśliwi z powodu swoich miłosnych zawodów, zaprzyjaźniają się. Wszyscy znajomi błędnie zakładają, Ŝe stanowią oni parę. Gdy ma się odbyć ich ślub, popełniają wspólne samobójstwo. Ludzie, którzy nie mają pojęcia o motywach Akihide i Kiyoko, stwierdzają, Ŝe widocznie byli ze sobą tak szczęśliwi, Ŝe nie mogli dłuŜej Ŝyć. Podwójne samobójstwo przyjaciół, z bólu i cierpienia, jawi się obserwatorom samobójstwem kochanków ze szczęścia. Sposób konstrukcji „Tõzoku” Mishima tłumaczy w swoich notatkach: „... jestem realistą, który chce przedstawić nierealną, romantyczną psychologię (...) przestrzegałem tego, co dyktuje historyczna i literacka tradycja Japonii i pominąłem moralność”. Powieść jest ponadczasowa (jej akcja mogłaby się dziać w dowolnym momencie historycznym), Mishima starał się zastępować w niej wyraŜenia emocjonalne logicznymi opisami, zdominować i określić uczucia za pomocą rozumu.15 W 1949 roku, w wieku dwudziestu czterech lat, Mishima opublikował swoją bardzo kontrowersyjną i głośną powieść „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”), nakładem wydawnictwa Kawade Shobõ. To ta właśnie ksiąŜka uczyniła z młodego pisarza medialną gwiazdę, stała się ona bestsellerem roku 1949, liczba sprzedanych egzemplarzy przekroczyła dwadzieścia tysięcy, co było znaczącą ilością w zniszczonej wojną Japonii. Powieść zaszokowała i wywołała publiczną debatę, w którą zaangaŜowały się chyba wszystkie czasopisma literackie i wszyscy krytycy literaccy. Dla samego Mishimy jej napisanie było próbą samookreślenia, wyznania osobistych tajemnic i fantazji. Młody pisarz nawet poprosił swojego pierwszego wydawcę, aby polecił mu jakiegoś psychiatrę, gdyŜ nękają go skurcze Ŝołądka i koszmary we śnie oraz na jawie. Yukio odbył jedną czy dwie wizyty u tegoŜ psychiatry, po czym zrezygnował z leczenia. W kaŜdym razie świadczy to o wielkim wysiłku emocjonalnym, który był kosztem napisania „Wyznań maski”.16 Generalnie zapanowały opinie, Ŝe utwór został napisany po mistrzowsku oraz, Ŝe ma duŜe znacznie dla historii literatury japońskiej. Sprzeczano się natomiast na temat znaczenia tytułu oraz tego, na ile powieść jest autobiograficzna, a na ile stanowi 15 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 56-68 (rozdział poświęcony okolicznościom powstania, treści oraz charakterystyce powieści „Tõzoku”). 16 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102. 50 literacką fikcję. Dla samego Mishimy „Wyznania maski” miały z załoŜenia stanowić coś na wzór terapii psychoanalitycznej, wyjście ze świata choroby i śmierci, oczyszczenie, poprzez wyznanie i nazwanie własnych kompleksów oraz traumatycznych wydarzeń. Pisarz sam tak to przedstawiał w swoich notatkach: „KsiąŜka ta jest moim ostatnim listem poŜegnalnym, który chcę pozostawić śmierci. To w jej świecie Ŝyłem do tej pory. Napisanie tej ksiąŜki jest dla mnie odwrotnością samobójstwa. Gdy puści się od tyłu film, w którym samobójca rzuca się ze skały, to wtedy wskakuje on z niesłychaną szybkością w górę i na powrót oŜywa. Celem, który sobie postawiłem podczas pisania tej ksiąŜki, był właśnie taki powrót do Ŝycia.”17 11. Kolekcja ksiąŜek oraz symboli, związanych z Mishimą Yukio, naleŜąca do autora niniejszej pracy. (Zdjęcie własne.) Ta powieść, pisana niemal rok, jest autoanalizą, niemal kliniczną, mającą ustalić czemu bohater ma obsesję śmierci oraz mającą wskazać mu właściwą drogę Ŝyciową. Bohater najpierw jest chorowitym i izolowanym dzieckiem, które marzy aby być kimś innym, a następnie dorasta i odkrywa u siebie homoseksualne skłonności. Przez cały 17 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 68-70. 51 czas jest samotny i pogrąŜony w indywidualnym świecie dziwactw czy teŜ perwersji, jednak nie wybiera śmierci jako sposobu rozwiązania własnych problemów a stara się je przezwycięŜyć. W ostatniej scenie, bohater zdaje sobie sprawę Ŝe jego pociąg do męŜczyzn jest większy niŜ pociąg do kobiet, jednak nie wypiera tego i nie próbuje uciekać, ale postanawia ze świadomością tej prawdy Ŝyć. „Wyznania maski” są napisane w pierwszej osobie i stanowią niejako introspekcję z zapisem „na Ŝywo”. Przedstawiają niepospolitego bohatera, którego dzieciństwo i adolescencja pokrywają się z wydarzeniami oraz poglądami samego Mishimy z tych okresów. Cały utwór koncentruje się na osobistych problemach głównego bohatera i zarazem narratora, a są one przedstawione bardzo realistycznie i przekonująco. Jedynym co wyraźnie róŜni bohatera od autora powieści, to fakt Ŝe w „Wyznaniach maski” w ogóle nie wspomina się o pisaniu i literackich zainteresowaniach bohateranarratora (jakby ich nie było, albo nie były waŜne). Sam Mishima równie często podkreślał fikcyjność opowieści co jej autobiograficzny charakter, moŜna więc przyjąć Ŝe powieść jest wyznaniem Mishimy o nim samym, ale ukrytym za maską.18 Od roku 1949 zaczęto równieŜ wystawiać sztuki Mishimy Yukio, więc młodzieniec stał się wówczas prawdziwym pisarzem, takim jakim planował od porzucenia pracy urzędnika, i zaczął utrzymywać się dzięki swojemu pisarstwu. Jedynie ojciec Asuza, był wściekły na Mishimę za to Ŝe w „Wyznaniach maski” powypisywał „wierutne bzdury” i przedstawił je całemu światu.19 Na rok 1950, przypada - jako główne dzieło pisarza - powieść „Pragnienie miłości” („Ai-no kawaki”). Opowiada ona o kobiecie imieniem Etsuko, która ma obsesję polegającą na tym, Ŝe pragnie być stale uwielbiana przez męŜczyzn. Gdy umiera jej mąŜ, staje się kochanką swojego starego teścia, jednocześnie uwodząc prymitywnego wieśniaka Saburõ. Gdy ten ostatni zadurza się w innej wiejskiej dziewczynie, Etsuko nocą w sadzie prowokuje go do stosunku seksualnego, i gdy Saburõ ulega jej prowokacji, Etsuko woła na pomoc teścia. Wyrywa nadbiegłemu teściowi z rąk motykę i tnie nią szyję Saburõ, niby w obronie własnej.20 W podobnym tonie są wszystkie dzieła Mishimy z tego okresu. Koncentrują się one na skomplikowanej ludzkiej motywacji oraz przemocy i śmierci, które stają się 18 TamŜe, s. 68-84 (rozdział poświęcony powstaniu, treści i znaczeniu „Wyznania maski”). 19 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 107. 20 TamŜe, s. 103-105. 52 puentą oraz rozwiązaniem tychŜe komplikacji. Sam autor tłumaczył to w następujący sposób: „Mam obsesję mordu, chcę widzieć czerwoną krew. Pisarz tworzy romanse, gdy ma niepowodzenia erotyczne. Ja zacząłem pisać powieści, by nie skończyć jako skazany na karę śmierci...”21 „Pragnienie miłości” zostało bestselerem, juŜ w 1950 roku sprzedano ogromny jak na ówczesne warunki - nakład powieści wynoszący 70 000 egzemplarzy. Z tego tytułu autor otrzymał wynagrodzenie wynoszące kolosalną jak na tamte czasy kwotę ok. 1,4 miliona jenów, czyli w przeliczeniu: 4 tysiące dolarów amerykańskich. Materialnie Mishima stał się głową rodziny i kupił dla siebie oraz rodziców duŜy dwupiętrowy dom w stylu japońskim w tokijskiej dzielnicy Midorigaoka. Mieszkał tam razem z rodzicami przez kolejne osiem lat, do własnego ślubu.22 Ze znaczących dzieł, w tym okresie Mishima Yukio opublikował równieŜ: baśniową jednoaktówkę „Irys” („Ayame”) o zemście kochanki; jednoaktowy dramat „Dom w ogniu” („Kataku”) o miłosnym trójkącie; baśniową jednoaktówkę „Niepokoje miłości” („Ai no fuan”) o zemście nienarodzonego dziecka na niedoszłych rodzicach; jednoaktowy dramat rodzinny „Latarnia morska” („Tõdai”) o miłości młodzieńca do swojej macochy; jednoaktówkę „Niobe” („Niobe”) stanowiącą adaptację starogreckiego mitu; jednoaktówkę „Święta” („Seijo”) o siostrze, której poświęcenie dla brata i jego narzeczonej doprowadza do tragedii; czteroaktówkę „Kult Bóstwa Klęski” („Majin raihai”) o schorowanym studencie który zakłada sektę i głosi przepowiednie; opowiadanie „Niedziela” („Nichiyõbi”) o parze która ginie pod kołami pociągu; jednoaktówkę „Magiczna poduszka z prowincji Kantan” („Kantan”) o poduszce na której śni się dalsze Ŝycie; jednoaktówkę „Adamaszkowy bębenek” („Aya no tsuzumi”) o wydrwionej miłości starego stróŜa; taneczny scenariusz kabuki „Porównanie wdzięków, czyli młoda wielbicielka utworów Chikamatsu” („Hada kurabe Chikamatsu musume”) o wielbicielce dramatów Chikamatsu Monzaemona, która planuje shinju. Z tego zestawienia widać Ŝe Mishima, po pierwsze: pisał głównie na temat nieszczęśliwej miłości i śmierci, a po drugie: mniej więcej po równo rozkładał swoją pracę na tworzenie tekstów prozatorskich i dramatycznych (wliczając w zestaw omówione oddzielnie powieści). W 1953 roku Mishima Ŝartował, Ŝe powieści są jak Ŝony, a sztuki 21 TamŜe, s. 105. 22 TamŜe, s. 107. 53 jak kochanki, i Ŝe potrzebuje przynajmniej jednej takiej kochanki na rok.23 W ocenie pisarza, jego proza wywodziła się bardziej z jego intelektu oraz uświadomionych pragnień, zaś jego twórczość dramaturgiczna pochodziła bardziej z podświadomości i intuicji. W eseju „Pokusy dramatu” („Gikyoku no yũwaku”) Mishima wyraził to zdaniami: „Zacząłem tworzyć dramaty popychany jakąś wewnętrzną siłą przypominającą napór wody strumienia wypływającego z dna mojej duszy, w której źródło twórczości dramaturgicznej znajduje się głębiej niŜ źródło twórczości epickiej. Jest ono bliŜsze miejsca skrywającego pierwotne instynkty, a takŜe miejsca zamieszkanego przez uczucia towarzyszące moim dziecięcym zabawom”.24 W styczniu 1951 roku Mishima rozpoczął publikowanie w odcinkach w czasopismach swojej powieści „Zakazane kolory” („Kinjiki”). Była ona poświęcona homoseksualizmowi i homoseksualnemu środowisku Tokio. Pisarz zbierał do niej materiały samemu obracając się przez wiele miesięcy w tym środowisku w stolicy Japonii, bywając w gejowskich lokalach i na gejowskich przyjęciach. Bohaterów tej swojej powieści scharakteryzował następującym zdaniem, zawartym w niej samej: „Tacy męŜczyźni, organicznie niezdolni do utrzymania domu, dostrzegają coś, co mgliście przypomina domowe ognisko, tylko w tych smętnych oczach, które mówią: Ty teŜ jesteś jednym z nas.”25 Po publikacji „Zakazanych kolorów” w tłumaczeniu na język angielski, środowiska homoseksualne zaliczyły Mishimę Yukio do grona pisarzy gejowskich sprzed zamieszek Stonewall26, a jego powieści „Wyznania maski” oraz „Zakazane kolory” uznały za powieści gejowskie. Samego zaś pisarza, środowiska te uznały za homoseksualistę, co jest oczywistym naciąganiem i zniekształcaniem faktów, gdyŜ Mishima co najwyŜej był biseksualny (miał kilka udanych romansów z kobietami, Ŝonę i z nią dwoje dzieci).27 23 Patrz: Kalendarium Ŝycia i twórczości Mishimy Yukio, s. 104; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 338-341; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia.... s. 127. 24 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 5. 25 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 109-111. 26 Tzw. literaturę gejowską dzieli się na dwa okresy: przed i po zamieszkach w Stonewall, które miały miejsce w 1969 r. w Nowym Yorku, i po których powstał międzynarodowy ruch - zapoczątkowany w USA – LGBT (czyli Lesbijek Gejów Biseksualistów i Transwestytów). 27 http://pl.wikipedia.org/wiki/Literatura_gejowska_i_lesbijska#.C5.9Awiat ; Mishima Yukio w portalu Polgej.pl: Gejowski Punkt Widzenia: http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 , http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1850&Itemid=92 , http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=361&Itemid=4 , http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=223&Itemid=4 – w rankingu 54 Tantõshą „Zakazanych kolorów” była młoda kobieta - Matsumoto Michiko. Tantõsha znaczy dosłownie: odpowiedzialna, jest to odpowiednik zachodniego: redaktora. JednakŜe w Japonii rękopisów znanych pisarzy nie redaguje się i publikuje się je według tej wersji którą przekazał autor, jedynie poddając ją mechanicznej edycji, bez cięć czy poprawiania błędów. Tak więc główną rolą tantõsha jest zapewnienie pisarzowi komfortu do pracy i dbanie aby wydawnictwo punktualnie otrzymywało odcinki tekstu. Michiko przychodziła do Mishimy raz w miesiącu po kolejną partię tekstu do druku. Yukio bardzo cenił jej imponującą znajomość literatury, zaś Matsumoto potem wyznała, Ŝe duŜe wraŜenie wywarły na niej: brak w zachowaniu Mishimy „charakterystycznej dla artystów przesady” oraz Ŝelazne przestrzeganie terminów przez pisarza. Inni jej sławni podopieczni zwykli w ostatniej chwili przekładać terminy oddania materiałów, Mishima zaś zawsze był gotowy na czas – i trwało to aŜ do jego śmierci, ani razu nie prosił Ŝadnego wydawnictwa o przesunięcie terminu. Ponadto – twierdzi Michiko – rękopisy były zawsze czyste i czytelne, bez poprawek i gryzmołów, napisane wyraźnie i estetycznie. Jedynym co negatywnie zaskakiwało tantõshę, była obecność Shizue – matki pisarza. Zawsze była obecna przy przekazaniu tekstu, krąŜąc wokół młodego pisarza, jakby chciała go przed czymś ochronić. A sam Mishima dawał wyraz swojego zaangaŜowania w relację z matką, nazywając ją z nadmiarem szacunku i ozdobności „o-kaa-sama” czyli: droga mamo. Michiko wspomina, Ŝe myślała wówczas, iŜ kobieta która się zwiąŜe z Mishimą będzie miała cięŜkie Ŝycie jako jego narzeczona a potem Ŝona.28 Co do Asuzy – ojca Yukio, zaakceptował on w końcu Ŝe jego syn jest pisarzem. Choć nadal odczuwał niesmak z powodu treści „Wyznań maski”, zaczął działać jako agent literacki Mishimy i publicznie przejawiał dumę z talentu syna.29 literatury lesbijskiej i gejowskiej Association of Lesbians and Gay Men Publishing „Wyznania maski” znalazły się na wysokiej 20stej pozycji (Dostęp: 10 VIII 2009). 28 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 111-113. 29 TamŜe, s. 107. 55 2.4. Dzieła okresu 1952-1960, od podróŜy do Grecji do wkroczenia na Rzekę Działania W BoŜe Narodzenie 1951 roku Mishima Yukio wypłynął w pięciomiesięczną podróŜ zagraniczną. Zwiedził podczas niej państwa w Amerykach i Europie, z kluczowym dla niego pobytem w Grecji. Zakładał, Ŝe zwiedzenie starogreckich zabytków wpłynie na jego styl pisarski i samą Ŝyciową postawę. Było to dla niego przemyślane i zaplanowane „leczenie z romantyzmu”, czyli zbytniej emocjonalności, skłonności do mroku przesyconego widmem śmierci. Faktycznie wyprawa spełniła oczekiwania i Mishima zaczął pisać w sposób bardziej zdyscyplinowany, z umiarem, harmonią oraz intersubiektywizmem. Liczył on na to, Ŝe przez takie pisanie zmieni równieŜ swoją własną osobowość, stając się bardziej racjonalny i obiektywny, porzucając głęboko zakorzeniony w nim romantyczny fatalizm. Lata w których przebiegał ten proces, nacechowane w jego twórczości odwołaniami do klasyki starogreckiej, nazywa Mishima swoim „okresem klasycznym”. Według niego, przypadał on na czas 1951-1954 rok.30 Prócz modyfikacji stylu literackiego i charakteru Mishimy, na ten okres przypada równieŜ rozpoczęcie przez niego intensywnej pracy nad własnym ciałem. Najpierw poprzez treningi pływackie i bokserskie, a od 1955 roku równieŜ poprzez ćwiczenia kulturystyczne. NajwaŜniejszymi utworami Mishimy, z tego - wyróŜnionego przez niego samego - „okresu klasycznego”, są dramaty: „Komachi i stupa” („Sotoba Komachi”), „Za darmo najdroŜej” („Tada hodo takai mono wa nai”), „Słonecznik nocy” („Yoru no himawari”), „Przywołujące dusze zmarłych kadzidło z okresu Muromachi” („Muromachi hangonkõ”), „Piekieł wizerunek niezwykły” („Jigokuhen”), „Młodzi! Przebudźcie się!” („Wakodo yo, yomigaere”), „Miłosna sieć sprzedawcy sardynek” („Iwashiuri koi no hikiami”) oraz jednoaktówka, uznana za perłę i często wystawiana za granicą (takŜe w Polsce), „Pani Aoi” („Aoi no Ue”). Połowa z tych wyŜej wymienionych sztuk, była ściśle wzorowana na klasycznych dramatach japońskich, napisanych podczas średniowiecza Kraju Wschodzącego Słońca. Ponadto, w tym okresie Mishima poszerzył swój wachlarz gatunkowy, pisząc równieŜ pantominę, 30 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 118-119. 56 operetkę i scenariusz słuchowiska.31 Ukoronowaniem „okresu klasycznego” Mishimy Yukio stała się jego nowela „Szum fal” czy inaczej „Odgłos fal” („Shiosai”), wydana w Polsce w 1972 roku pod tytułem „Ballada o miłości”. Utwór ten został opublikowany nakładem wydawnictwa Shinchõsha w czerwcu 1954 roku, gdy pisarz miał 29 lat. Przez większość biografów Mishimy, „Szum fal” jest uznawany za jedyny jego utwór, który ma optymistyczny wydźwięk i jest pozbawiony elementów perwersji oraz mroczności. Sam japoński pisarz twierdził, Ŝe stworzył tą nowelę w okresie gdy „gdziekolwiek spojrzał, widział Grecję”. Oraz, Ŝe napisał ją jako „psotę spłataną czytelnikom” i Ŝe wielkie powodzenie tego utworu wywołało u niego rozczarowanie, gdyŜ zdał sobie sprawę, Ŝe ludzie wolą prymitywne baśnie z happy endem od utworów refleksyjnych, z głębią przekazu i bogatym stylem. Znamienne, Ŝe Mishima pisał ten utwór właśnie dla ogółu, popularności i pieniędzy, starając się posługiwać prostym językiem, w pierwszych połowach swych nocnych godzin pracy, drugie połowy przeznaczając na pisanie ambitniejszych dzieł, a właśnie ta ballada uzyskała taką popularność jakiej nie uzyskały jego utwory do których się przykładał i w których próbował zawrzeć przesłanie. Ta właśnie przychylność i aprobata społeczeństwa dla „Odgłosu fal”, jak pisał Mishima: „oblała zimnym strumieniem jego grecką gorączkę”.32 „Shiosai” jest zaadoptowaną do japońskiej współczesności historią Dafnis i Chloe. Mishima przeniósł ten antyczny romans grecki, napisany przez Longosa w II wieku, z wyspy Lesbos na japońską „wyspę pieśni”. Tam Shinji, przystojny młody rybak (zamiast pastuszka z wersji Longosa), spotyka Hatsue, piękną młodą dziewczynę, która niedawno przybyła na jego małą wyspę aby tam nurkować. W romantycznej scenerii jaskini rozświetlonej ogniskiem, Shinji skacze przez płomienie do Hatsue, delikatnie ją całuje i wspólnie postanawiają poczekać z pieszczotami do nocy poślubnej. Jednak, jak to zawsze bywa w romansach, pojawiają się przeszkody na drodze miłości głównych bohaterów. I jak to prawie zawsze bywa, młodym udaje się je pokonać – ostatecznie chłopak przepływa wzburzoną cieśninę, dociera do ukochanej i Shinji oraz Hatsue zaręczają się.33 Dzięki znajomościom Asuzy, ojca Mishimy, w Ministerstwie Rybołówstwa, 31 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 341-344. 32 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s.131-135. 33 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 118-129 (rozdział „Shiosai (Szum fal)...”, poświęcony powstaniu, treści i analizie utworu). 57 pisarzowi udało się odnaleźć wyspę z jego koncepcji literackiej i spędził na niej dziesięć dni. Wyspą tą okazała się Kamijima, leŜąca u wybrzeŜy Izu. Mishima wypływał tam na połowy z rybakami i spędzał czas na rozmowach z latarnikiem, z którym się zaprzyjaźnił. Sama nowela, czy teŜ według standardów japońskich powieść „Odgłos fal”, uzyskała rekordowy nakład w powojennej Japonii, sprzedano jej 106 000 egzemplarzy w twardej okładce (hardback), a do dziś sprzedaje się jej ok. 100 000 egzemplarzy rocznie w okładce miękkiej (paperback). Ku niezadowoleniu Mishimy, była to najlepiej sprzedająca się jego ksiąŜka. Kilka wytwórni rywalizowało o prawa do jej ekranizacji; ostatecznie Tõhõ nakręciło film w sierpniu 1954 roku, wynajmując całą wyspę na trzy tygodnie zdjęciowe. Film, z muzyką Mayuzumiego, wszedł na ekrany kin juŜ w październiku tamtego roku, i stał się wielkim przebojem. Zaś za samą nowelę, w listopadzie Mishima otrzymał prestiŜową literacką nagrodę oficyny Shinchõsha.34 JuŜ w 1955 roku pisarz otrzymał kolejną elitarną nagrodę – Nagrodę Dramatyczną Kishidy, za swoje sztuki teatralne. Dwa lata później zaś, otrzymał następną prestiŜową nagrodę, przyznawaną za osiągnięcia na polu tworzenia kultury narodowej, Nagrodę Yumiuri za powieść „Złota Pagoda” („Kinkakuji”). „Złotą pagodę” Mishima zaczął publikować w styczniu 1956 roku w odcinkach w czasopiśmie „Nowa Fala” („Shinchõ”). Druk został ukończony w październiku tegoŜ roku. Miejscem wokół którego toczy się fabuła powieści jest tytułowa Kinkakuji, czyli Świątynia Złotego Pawilonu, będąca jednym z najsłynniejszych zabytków Kioto. Powstała ona w XIV wieku, jest połoŜona w ogrodzie nad jeziorem, w kompleksie świątynnym zen, a jej historyczna nazwa brzmi Rokuonji. Podczas gdy wszystkie okoliczne budynki były wielokrotnie burzone przez wojny, poŜary i kataklizmy, a następnie odbudowywane, Złoty Pawilon przetrwał nienaruszony nawet amerykańskie bombardowania podczas II wojny światowej. Jego zagłada nastąpiła dopiero w 1950 roku, gdy miejscowy mnich podpalił budynek a następnie popełnił samobójstwo. Właśnie to historyczne zdarzenie stało się dla Mishimy punktem wyjściowym do filozoficzno-psychologicznych rozwaŜań, które stanowią treść powieści „Złota Pagoda”. Ten sposób konstruowania utworów był charakterystyczny dla pisarza – 34 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 131-133. 58 studiował materiały historyczne o faktycznych osobach oraz wydarzeniach, a następnie, opierając się na źródłach, budował prawdopodobne fabuły i fikcje. Miało to miejsce np. w przypadku konstruowania jego sławnych dramatów: „Chryzantema dziesiątego dnia” („Tõka no kiku”) o japońskim przewrocie wojskowym z 1936 roku, „Madame de Sade” („Sado kõshaku fujin”) o uwięzieniu markiza de Sade, czy „Mój przyjaciel Hitler” („Wagatomo Hittorã”) o „nocy długich noŜy” z 30 czerwca 1934 roku.35 12. Świątynia Złotego Pawilonu współcześnie, po odbudowaniu ze zgliszczy w latach 1951-55. Źródło: http://www.swiatpodrozy.pl/i.php?g=176&n=2 (1 IX 2009). „Złota Pagoda” jest napisana w pierwszej osobie, a jej narratorem jest młody mnich, który dochodzi do wniosku, Ŝe musi spalić pozłacany skarb narodowy Japonii, którym jest Świątynia Złotego Pawilonu, dla niego – symbol piękna. Czytelnik więc ma sposobność poznać odczucia, przemyślenia i motywy Mizoguchiego – podpalacza pagody, od środka, z jego perspektywy, która jest przekonującą interpretacją Mishimy. Powieść stanowi rozwaŜania o ludzkiej samorealizacji i autodestrukcji, o inności i pozorach, a takŜe o filozofii zen i znaczeniu piękna oraz brzydoty.36 W latach 1958-1959 Mishima opublikował, w odcinkach w czasopismach, kolejną swoją sławną powieść „Dom Kyõko” („Kyõko no ie”). Ten utwór o charakterze obyczajowym jest krytyką ducha powojennej Japonii. Pisarz przedstawił w nim rozczarowaną, pozbawioną ideałów i poczucia sensu, współczesną młodzieŜ Kraju 35 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 32-34, 86-122. 36 M. Melanowicz: Posłowie. W: Mishiam Yukio: Złota Pagoda. Warszawa 1997 s. 249-254. 59 Kwitnącej Wiśni. Ukazał jak pogrąŜa się ona w chaosie, nihilizmie i okrucieństwie, dzięki temu, Ŝe nie dostrzega celowości swojego Ŝycia i przyjmuje postawę relatywizmu moralnego. Powieść pokazuje puste etycznie oraz intelektualnie Ŝycie grupki młodych ludzi, spotykających się regularnie w tytułowym domu Kyõko – jednej z głównych bohaterek. Z innych dzieł, które Mishima Yukio stworzył przed 1960 rokiem, zasługują na uwagę szczególnie dramaty: „Wachlarz” („Hanjo”), „Yuya” („Yuya”), „Trzy podstawowe kolory” („Sangenshoku”), „Gniazdo termitów” („Shiroari no su”), „Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi” („Fuyõ no tsuyu - Õuchi jikki”), „Wielkie przeszkody” („Daishõgai”), „Pawilon Ryczącego Jelenia” („Rokumeikan”), „Świątynia Dõjõji” („Dõjõji”), „Brytanik” („Buritanikyusu”), „Poranna azalia” („Asa no tsutsuji”), „RóŜa i pirat” („Bara to kaizoku”), „Staw, który lubi rozwiązywać pasy dziewcząt” („Musume gonomi obitori ike”), „Kobiet nie da się okupować” („Onna wa senryõ sarenai”), rewia oparta na starogreckich mitach „Siedem kluczy miłosnych” („Koi ni wa nanatsu no kagi ga aru”), dramat muzyczny „Orfeusz” („Orufe”) oraz filozoficzny monolog, zainspirowany przyjaźnią z latarnikiem z wyspy Kamijima - „Powitanie statku” („Fune no aisatsu”). Znaczną część powyŜszych utworów Mishima napisał z myślą o swym przyjacielu onnagacie (aktorze kabuki specjalizującym się w odgrywaniu ról kobiecych) Nakamurze Utaemonie VI (1917-2001). TakŜe w wypadku kilku powyŜszych utworów, Mishima po raz pierwszy osobiście zajął się reŜyserią („Powitanie statku”, „Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi”, „Orfeusz”). Do sukcesów tego okresu naleŜy równieŜ to, Ŝe pisarza zaczęto obszernie tłumaczyć na język angielski i jego dzieła odniosły sukces komercyjny w USA, a w Ŝyciu prywatnym: w 1958 roku, w wieku trzydziestu trzech lat, Mishima oŜenił się z Sugiyamą Yoko.37 37 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 344-348. 60 2.5. Twórczość ostatniej dekady Ŝycia, okresu działalności patriotycznej (1960-1970) W wieku trzydziestu pięciu lat, Mishima Yukio uznaje, Ŝe jest juŜ wystarczająco sprawny i atrakcyjny fizycznie, oraz Ŝe posiada juŜ wystarczający autorytet a takŜe zadowalającą stabilizację finansową, aby zmodyfikować zakres swojej działalności. Odtąd, prócz pisania, podejmuje się równieŜ gry aktorskiej, zajęcia modela, oraz działalności społeczno-politycznej, początkowo przez wyraŜanie własnych poglądów w tekstach publicystycznych i podczas wystąpień, a potem równieŜ przez budowę organizacji paramilitarnej Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai). Wyrazem tej zmiany jest napisanie i opublikowanie w 1960 roku opowiadania „Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”). Japoński tytuł oznacza dosłownie: „troska o kraj”, zaś utwór w Polsce był tłumaczony równieŜ pod tytułem „Miłość i śmierć”. Sam Mishima stwierdził, Ŝe jeśli ktoś miałby przeczytać tylko jeden jego utwór, powinno to być właśnie opowiadanie „Yũkoku”. Prócz wydźwięku patriotycznego, tekst ten posiada wybitne walory literackie i jest niejako pierwszym scenariuszem, jaki Mishima napisał dla własnej śmierci. Opowiadanie zasadzone jest, jak to często u Mishimy, na wydarzeniach historycznych, które miały miejsce w 1936 roku i znane są jako: Wydarzenia 26 Lutego. Wówczas w Japonii doszło do puczu wojskowego i zamachu stanu. Temu zdarzeniu historycznemu Mishima poświęcił najwięcej swoich utworów, zarówno prozatorskich jak i dramatycznych, spośród wszystkich wydarzeń historycznych, na których opierał swoją twórczość. Opowiadanie „Yũkoku” jest jednak bardzo osobiste, nie opisuje zamachu ale pułkownika Takeyamę Shinji i jego Ŝonę Reiko, w ich domu, po upadku puczu i skazaniu na śmierć jego przywódców. Pułkownik Takeyama jest wzburzony, Ŝe jego przyjaciele od razu przyłączyli się do zbuntowanych oddziałów, jednocześnie odczuwa własną odpowiedzialność, Ŝe ani nie zapobiegł przewrotowi, ani nie zginął razem ze swoimi przyjaciółmi. W związku z tym niedopełnieniem obowiązków względem Cesarza oraz ojczyzny, decyduje się na popełnienie samobójstwa. Opowiadanie szczegółowo opisuje ostatnie kilka godzin Ŝycia oficera oraz jego Ŝony, zanim nie popełnią oni seppuku – on poprzez otwarcie sobie brzucha, ona poprzez rozcięcie własnego gardła. Mishima w „Yũkoku” szczegółowo ukazał podjęcie decyzji, 61 przygotowania, pisanie poŜegnalnych listów, ostatni akt miłosny małŜeństwa oraz same samobójstwa. Zawarł w tym jednym opowiadaniu wszystkie najwaŜniejsze dla siebie wartości i namiętności: patriotyzm, Bushido, miłość i śmierć. Kompletnie nierozumiejący Mishimy, jego pierwszy biograf i zatwardziały krytyk, John Nathan twierdzi nawet, iŜ w „Umiłowaniu ojczyzny” pisarz dał upust swojemu „erotycznemu pragnieniu śmierci, które w pewnym momencie stało się dla niego tym samym, co miłość i śmierć dla kraju”.38 Na podstawie swojego kunsztownego opowiadania, Mishima napisał scenariusz i nakręcił czarno-biały, ascetyczny, trzydziestominutowy film pt: „Yũkoku: Rytuały miłości i śmierci”. W tej ekranizacji sam zagrał płk. Takeyamę Shinji, po raz pierwszy odgrywając scenę seppuku, jakby oswajając się z nim i ćwicząc przed zadaniem sobie samemu takiej śmierci. Obraz wyreŜyserował Dõmoto Masaki, opowieść ilustruje muzyka z dramatu muzycznego Richarda Wagnera (1813-1883) pt. „Tristan i Izolda”. Film został po raz pierwszy zaprezentowany na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowych w Tours w 1966 roku, pod francuskim tytułem „Les rites de l'amour et de la mort”. Na festiwalu tym ekranizacja zrobiła ogromne wraŜenie i została wyróŜniona drugą nagrodą.39 Pod koniec 1960 roku, Mishima wraz z Ŝoną odbył podróŜ dookoła Ziemi, stawiając się na próbie generalnej adaptacji swoich sztuk na potrzeby widowni amerykańskiej, noszącej tytuł „Five Modern Nõ Plays”, w Teatrze Playards w Nowym Jorku. W 1961 roku Mishima opublikował trzyaktówkę „Chryzantema dziesiątego dnia” („Tõka no kiku”). Sztuka ta była poświęcona historycznemu zamachowi stanu z 1936 roku, który to temat pisarz często eksploatował. Dramat opowiada o słuŜącej, noszącej imię Chryzantema (Kiku), która ratuje Ŝycie ministra finansów Moriego Shigeomiego. W konsekwencji minister jednak głęboko Ŝałuje, Ŝe nie zginął za Cesarza, co stanowiłoby dla niego najwyŜszy zaszczyt. W lutym 1962 roku Mishima otrzymał za ten utwór prestiŜową nagrodę Yomiuri, przyznawaną przez dziennik „Yomiuri shimbun”. 38 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W: Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 2008 s. 232-233. 39 TamŜe. 62 13. Mishima Yukio na jednej ze swoich sesji zdjęciowych, po doprowadzeniu ciała do poŜądanego stanu. Źródło: http://neoshinka.wordpress.com/2009/03/13/18th-century-japanese-porn/ (1 IX 2009) W 1963 roku ukazał się album z artystycznymi zdjęciami ukazującymi półnagiego pisarza, juŜ ukształtowanego zgodnie ze swoim planem. Publikacja nosiła tytuł „Kara róŜ” („Barakei”), zaś autorem fotografii był sławny Hosoe Eikõ (ur. 1933). W czerwcu, nakładem wydawnictwa Kõdansha ukazała się nowela Mishimy (według standardów japońskich powieść) „Na uwięzi” („Gogo no eikõ”). Dosłowne tłumaczenie tytułu brzmi: „Po południu na holu”, zaś w Polsce utwór jest znany równieŜ jako „Na holu” i „śeglarz, który utracił łaski morza”. Był to kolejny tekst, po „Domu Kyoko”, poruszający kwestię kondycji psychicznej oraz moralnej młodych obywateli Japonii, wyrosłych pod amerykańską okupacją. Tym razem jednak, pisarz zwrócił swe spojrzenie oraz pióro na młodzieŜ, uczęszczającą jeszcze do szkoły. Prócz krytyki degradacji ducha narodu, Mishima zdaje się w tej powieści szukać ratunku przed nihilizmem w ideach nietzscheanizmu. Główny bohater, chłopak imieniem Noboru, mieszkający wyłącznie z matką, wraz z kolegami zakłada spartańską organizację, 63 przypominającą zinfantylizowane Tate no kai. Chłopcy ćwiczą tam swego ducha, oddanie i karność, oraz własną niewraŜliwość fizyczną i psychiczną, np. poprzez bezlitosne zabicie bezbronnego małego kota. Matka Noboru zawiązuje romans z przybyłym do portowego miasta marynarzem, przez co chłopiec jest po raz pierwszy w Ŝyciu świadkiem aktu seksualnego, i silny marynarz – do którego Noboru Ŝywi ambiwalentne uczucia – staje się dla niego autorytetem oraz wzorem. W listopadzie 1963 roku Mishima wystąpił z grupy teatralnej Bungaku-za, Teatru Literackiego załoŜonego w 1937 roku w Tokio. To właśnie współpracując z Bungakuza pisarz stał się zawodowym i cenionym dramaturgiem, począwszy od swojego debiutu dramatycznego z tą grupą, w postaci sztuki „Kataku” („Dom ognia”) z 1949 roku. Współpracując właśnie z tym zespołem Mishima napisał i wystawił: „Nie ma rzeczy droŜszej od otrzymanej za darmo”- 1951 rok („Tada-hodo takai mono-wa nai”), „Słoneczniki nocą”- 1953 („Yoru-no himawari”), „RóŜa i piraci”- 1958 („Bara-to kaizoku”), „Tropikalne drzewo”- 1960 („Nettaiju”), „Dziesięciodniowa chryzantema”1961 („Tōka-no kiku”) czy „Głosy zmarłych”- 1966 („Eirei-no koe”). Jednak zespół Bungaku-za odrzucił podczas prób dramat Mishimy „Harfa radości” („Yorokobi-no”), z przyczyn ideologicznych, co stało się powodem wystąpienia Mishimy z tej grupy. ZastrzeŜenia członków Teatru Literackiego budziły prawicowe wypowiedzi bohatera tej sztuki. „Harfa radości” była osnuta na kanwie historycznego wydarzenia, zwanego incydentem Matsukawa, opowiadała o śledztwie w sprawie sabotaŜu, w wyniku którego doszło do wykolejenia pociągu dnia 17 sierpnia 1949 roku. Po wydarzeniu, japońska opinia publiczna obarczała winą za katastrofę lewicę i komunistów, zaś Mishima w swoim dramacie ukazuje jak śledztwo prowadzi do wniosku, Ŝe zamachu dokonali ultraprawicowcy. 27 listopada 1963 roku pisarz opublikował w gazecie „Asahi Shimbun” „List otwarty do przyjaciół z Bungaku-za” („Bungaku-za shokun e no „kõkaijõ”), a następnie wydał i wystawił swoją sztukę bez współpracy z tą grupą.40 W 1965 roku Mishima rozpoczął publikowanie w odcinkach swojego największego dzieła, tetralogii „Płodne morze” („Hõjõ no umi”). Ten cykl powieściowy pisarz tworzył przez kolejne pięć lat, kończąc go rankiem w dniu swojego seppuku. Uznał, Ŝe jest to szczytowe osiągnięcie literackie jego Ŝycia, bez względu na to czy Ŝyłby do starości i upokarzającej śmierci we własnym lub szpitalnym łóŜku. Tetralogia 40 http://www.teatrpolski.wroc.pl/premiery.php?id=2006_2007&&p=lincz_mishima (1 IX 2009). 64 składa się z powieści: „Wiosenny śnieg” („Haru no yuki”), „Galopujący koń” („Honba”), „Pawilon Świtu” („Akatsuki no tera”) oraz „Pięć oznak utraty boskości” („Tennin gosui”). Całość, obejmującą czas akcji od 1912 do 1975 roku, łączy postać głównego bohatera Hondy Shigekuni, który w kolejnych powieściach odkrywa przypuszczalne kolejne reinkarnacje swojego szkolnego przyjaciela Matsugae Kiyoaki. Przez te wszystkie lata, Honda z ucznia staje się studentem prawa, następnie prawnikiem i sędzią, a na koniec bogatym emerytem. Zaś jego dziecięcy przyjaciel, w kolejnych tomach pojawia się jako młody arystokrata (Matsugae Kiyoaki), brutalny ekstremista i nacjonalista (Iinuma Isao), skromna księŜniczka Tajlandzka (Ying Chan) i manipulant oraz sadysta (Yasunaga Tōru). W tetralogii Mishima pisze o naturze, sensie oraz celu ludzkiego Ŝycia, krytykuje powojenny ustrój i powojenną mentalność. Według wielu krytyków jest to ukazanie pełnego spektrum Ŝycia we współczesnej Japonii. W powieściach Mishima przytacza wiele przesłanek za istnieniem reinkarnacji, jednak wszyscy biografowie pisarza podkreślają, Ŝe on sam nie wierzył w tę formę pośmiertnej egzystencji.41 Mikołaj Melanowicz pisze o „Płodnym morzu”: „Mishima potwierdził tu osiągnięte mistrzostwo języka, zwłaszcza w opisie scen lirycznych, nacechowanych urodą i elegancją średniowiecznej epoki dworskiej”.42 Prócz aktywności w zakresie literatury pięknej, po roku 1960 Mishima zajął się równieŜ publicystyką, w której głosił potępienie dla miałkiej i rozlazłej kultury współczesnej oraz nawoływał do powrotu do filozofii i etyki Bushido. Najsławniejszym i najdłuŜszym jego utworem o tej tematyce jest obszerny esej „Słońce i stal” („Taiyõ to tetsu”). Był on publikowany w odcinkach w czasopiśmie „Recenzje” („Hihyõ”) od listopada 1965 roku do czerwca 1968 roku.43 Wielką rolę Mishima Yukio odegrał takŜe w japońskiej kinematografii. Jeszcze za jego Ŝycia zekranizowano piętnaście jego utworów, poczynając od „Najbielszej z nocy” z 1950 roku. Wiele z tych filmów stało się hitami. Prócz tego Mishima był autorem wielu scenariuszy filmowych, a od roku 1960 sam zajął się aktorstwem. Napisał scenariusze do takich obrazów jak: „Ken” z 1964 roku, „Nikutai no gakko” z 1965 roku (ang. „School of sex”/ „School of Love”) czy „Yũkoku” z 1966 roku. Zagrał zaś w 41 http://en.wikipedia.org/wiki/The_Sea_of_Fertility (1 IX 2009). 42 M. Melanowicz: Posłowie. W: Mishiam Yukio: Złota Pagoda. Warszawa 1997 s. 250. 43 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 351. 65 filmach: gangstera Takeo w „Bać się śmierci”44 („Karakkaze yarõ”, ang. „Afraid to Die”) z 1960 roku, płk. Takeyamę Shinji w „Yũkoku” (razem z Tsuruoka Yoshiko wcieloną w Takeyamę Reiko), Ludzki Posąg w „Czarnej jaszczurce” („Kurotokage”, ang. „Black Lizard”) z 1968 roku, oraz Tanakę Shimbei w „Hitokiri” z 1969 roku.45 Większość filmów z nazwiskiem Mishimy Yukio w czołówce, uchodzi w ocenie krytyków kina za wybitne pod jakimś względem. Na przykład adaptacja „Złotej Pagody” Mishimy, dokonana przez Ichikawę w 1958 roku, o tytule „Płomień udręki” („Enjo”) jest porównywana do „Harfy birmańskiej” („Biruma no tategoto”). Niektórzy nawet, jak Piotr Kletowski, utrzymują Ŝe ten pierwszy film lepiej ukazuje buddyjską filozofię, zenistyczne przekonanie o tym, iŜ akt niszczenia ukazuje naturę rzeczywistości i nieosiągalne w statycznym bycie piękno.46 Jednak znacznie Mishimy Yukio dla kina, nie ogranicza się do ekranizacji, scenariuszy i aktorstwa. Jest on przez historyków sztuki audiowizualnej uznawany za głównego inspiratora kina japońskiej Nowej Fali (Nuberu Bagu). Ten prąd filmowy powstał w Japonii w 1960 r., i wywodził się z osiągnięć francuskiej Nowej Fali oraz Polskiej Szkoły Filmowej. Postulatem Nuberu Bagu stało się obnaŜanie narodowych kompleksów i radykalne rozwiązania formalne oraz treściowe. Styl literacki i fabularny Mishimy najbardziej inspirował reŜysera Oshimę Nagisu (ur. 1932), jednego z czterech głównych twórców Nowej Fali, często uznawanego za najwybitniejszego z tej czwórki. Oshima i Mishima znali się osobiście i obaj odczuwali niechęć do zmian jakie zaszły w Japonii po II wojnie światowej. Obaj odczuwali teŜ nierozerwalną więź pomiędzy miłością i śmiercią – Eros i Tanatos, czego Nagisa dał wyraz w „Imperium zmysłów” i „Imperium namiętności”; obaj takŜe interesowali się kwestią i siłą homoseksualizmu, czego wyraz reŜyser dał w swoim filmie „Tabu” z 1999 roku. Nakręcił go częściowo sparaliŜowany, po udarze mózgu.47 Oprócz kluczowego wpływu na Oshimę, Mishima stymulował równieŜ reŜysera Fukasaku Kinji (1930-2003). Ten wybitny twórca stał się gwiazdą wytwórni Toei w okresie komercjalizacji czyli latach 1971-1980. Fukasaku specjalizował się w filmach samurajskich oraz gangsterskich, często łączył widowiskowość obrazu z filozoficznym podtekstem. ReŜyser ten jest autorem ekranizacji kilku dzieł Mishimy, włącznie z 44 45 46 47 Alternatywny tytuł polski: Facet szybki jak wiatr. http://www.filmweb.pl/o182654/Yukio+Mishima (1 IX 2009) P. Kletowski: Kino Dalekiego Wschodu. Warszawa 2009 s. 183-184. TamŜe, s. 51-58. 66 kryminałem „Czarna jaszczurka” („Kurotokage”) z 1968 roku, w którym zagrał sam Mishima.48 TakŜe po śmierci Mishimy Yukio, był on inspiratorem twórczości filmowej. Na przykład w 1976 roku nakręcono angielskojęzyczny film „śeglarz, który utracił łaski morza” („The Sailor Who Fell from Grace with the Sea”), oparty na noweli japońskiego pisarza zatytułowanej „Na holu”. Ekranizację tą zaadoptowano na warunki angielskie i zamieniono jej bohaterów na mieszkańców Wielkiej Brytanii. 49 Ponadto o Mishimie Yukio powstało wiele filmów dokumentalnych, zazwyczaj produkcji amerykańskiej, francuskiej i japońskiej, oraz jeden ambitny film fabularny o Ŝyciu i twórczości japońskiego pisarza. Ten fabularny film jest dziełem Paula Schradera (ur. 1946) i nosi tytuł „Mishima: Ŝycie w czterech odsłonach” („Mishima: A Life in Four Chapters”). Powstał on w 1985 roku w wytwórni Warner Bros., której pakiet kontrolny przejął cztery lata później japoński koncern elektroniczny Sony. Film ten zachwyca poetyką i wartościami artystycznymi oraz jest wierny biografii Mishimy, dzięki temu, Ŝe jego reŜyser Paul Schrader jest znawcą japońskiej kultury. Prócz realistycznego ukazania Ŝycia pisarza, obraz ukazuje równieŜ w umownej stylistyce tradycyjnego teatru japońskiego kluczowe fragmenty najznamienitszych dzieł Mishimy. Przy jego realizacji brała udział wybitna ekipa artystów, takich jak operator John Bailey, kompozytor Philip Glass, oraz japoński aktor odtwarzający Mishimę – Ken Ogata.50 14. Grób Mishimy Yukio połoŜony na tokijskim cmentarzu. Źródło: http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=pv&GRid=6133770&PIpi=225375 (1 IX 2009). 48 TamŜe, s. 59. 49 http://www.filmweb.pl/f107252/%C5%BBeglarz%2C+kt%C3%B3ry+utraci%C5%82+ %C5%82aski+morza,1976 (7 VII 2009). 50 P. Kletowski: Kino Dalekiego Wschodu... s. 66-67. 67 Prócz wyŜej wymienionej działalności artystycznej w tytułowym okresie, ze znaczniejszych dzieł, Mishima opublikował lub/i wystawił równieŜ: trzyaktową tragedię „Drzewo Tropików” („Nettaiju”), opowiadanie kryminalne „Pawie” („Kujaku”), dramat „Salome” („Sarome”), jednoaktówkę „Ślepiec” („Yoroboshi”), trzyaktówkę „Czarna Jaszczurka” („Kurotokage”), jednoaktówkę „Requiem dla księcia Genji” („Genji kuyõ”), dramat taneczny „Proserpina” („Purozerubĩna”), dramat „Toska” („Tosuka”), nowelę „Jedwab i wnikliwość” („Kinu to meisatsu”) nagrodzoną przez czasopismo „Sztuka Mainichi” („Mainichi Geijutsu”), trzyaktówkę „Znikający Ŝagiel miłości” („Koi no hokage”), dramat „Męczeństwo św. Sebastiana” („Sei Sebasuchan no junkyõ”), trzyaktówkę „Madame de Sade” („Sado kõshaku fujin”) nagrodzoną na XX Festiwalu Artystycznym Ministerstwa Oświaty, dramat „Ruy Blas” („Ryui Burasu”), powieść „Głosy umarłych bohaterów” („Eirei no koe”), dramat „Opowieści tysiąca i jednej nocy” („Arabian naito”), czteroaktówkę „Upadek rodu Suzaku” („Suzaku ke no metsubõ”), balet „Miranda” („Miranda”), trzyaktówkę „Mój przyjaciel Hitler” („Wagatomo Hittorã”), trzyaktówkę „Taras trędowatego króla” („Raiõ no tereasu”), oraz trzyaktówkę „Zadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca” („Chinsetsu yumiharizuki”). W zestawieniu tym widać ogrom zainteresowań literackich Mishimy, tak pod względem gatunków twórczości jak i pod względem obszaru inspiracji oraz tematyki. Obok nawiązań do klasyki japońskiej znajdują się adaptacje utworów starogreckich, arabskich i francuskich (Viktora Hugo) oraz utwory o historii średniowiecza, renesansu i XX wieku w Japonii oraz Europie, a takŜe teksty obyczajowe z akcją osadzoną współcześnie. W całej historii literatury mało jaki autor mógłby poszczycić się sprawnością w tylu gatunkach i wiedzą o tylu okresach oraz kulturach.51 Wyrazem międzynarodowego uznania dla kunsztu literackiego Mishimy, były liczne nominacje na kandydata do waŜnych nagród światowych. Od 1965 do 1967 roku Mishima był kandydatem do literackiej Międzynarodowej Nagrody Wydawców (Prix Formentor), uznawanej za drugą pod względem waŜności, po Nagrodzie Nobla. W ostatnim roku istnienia nagrody, pojedynek o nią toczyło dwóch głównych kandydatów, z których jednym był właśnie Mishima a drugim Witold Gombrowicz (1904-1969). Japoński pisarz cenił swojego konkurenta, wymieniał go w swoim eseju „Czym jest powieść?”, a w swojej 51 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 348-354. 68 biblioteczce miał tłumaczenia „Pornografii” i „Ferdydurke”. Ostatecznie, w 1967 roku Prix Formentor przyznano polskiemu pisarzowi, po długich debatach i sporach komisji konkursowej. W pierwszym głosowaniu Mishima dostał 8 głosów, Gombrowicz 7, a Claude Simon 2. Wynik ostatecznego głosowania wynosił: Gombrowicz – 12, Mishima – 9.52 TakŜe w 1967 roku Mishima Yukio otrzymał nominację na kandydata do literackiej Nagrody Nobla. Kolejną otrzymał rok później, tym razem konkurując ze swoim mentorem i przyjacielem Kawabatą Yasunari. Ostatecznie, za 1968 rok Nobla otrzymał Kawabata, a Mishimie nie przyznano Ŝadnej nagrody. Przez kolejne dwa lata, do śmierci Mishimy, komisja noblowska postanowiła przyznawać nagrodę pisarzom spoza Japonii. Nie stanowi tajemnicy, Ŝe odrzucono Mishimę z powodu jego nacjonalistycznych poglądów, często interpretowanych jako faszystowskie, i nie kierowano się w wyborze zwycięscy kwestią dorobku i kunsztu literackiego. Zaś sam Kawabata Yasunari, cztery lata po otrzymaniu Nobla i dwa lata po seppuku Mishimy, sam popełnił samobójstwo.53 52 Sekiguchi Tokimasa: Gombrowicz czytany pionowo. http://www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/ Gombrowicz%20czytany%20pionowo%20-%20Sekiguchi.pdf (7 VII 2009). 53 I. Merklejn: Dlaczego Yukio Mishima nie dostał Nagrody Nobla. Fronda: pismo poświęcone 1995 nr 4/5 s. 282-283. 69 Rozdział III Rzeki Ciała i Działania 3.1. Determinanty wkroczenia do Rzek Ciała i Działania Z powodu izolowania Mishimy Yukio przez jego babkę Natsu i dawkowania mu przez nią wszelkich zabaw ruchowych, stał się w dzieciństwie słaby, wątły, blady i podatny na choroby. Z wyŜej wymienionych powodów, miał równieŜ problemy w kontaktach interpersonalnych, zwłaszcza z rówieśnikami. Dodatkowych kompleksów nabawił się uczęszczając do Szkoły Parów (Gakushũin), gdzie inni uczniowie byli sprawniejsi fizycznie, wyŜsi, bogatsi, oraz pochodzili ze znamienitszych rodów. Przypuszczalnie uwarunkowania ontogenetyczne spowodowały u młodego Mishimy tendencje homoseksualne. Jego nieustanne przebywanie w towarzystwie oraz podporządkowanie babci do dwunastego roku Ŝycia, która nie rozbudzała w nim stereotypowo męskich zainteresowań. Oziębłe stosunki z ojcem Asuzą, zdystansowanym emocjonalnie względem syna, roszczeniowym, autorytarnym i nadmiernie krytycznym. W konsekwencji tego, zbliŜenie uczuciowe do wyrozumiałej, ciepłej i opiekuńczej matki Shizue. WraŜliwość na piękno, zamiłowanie do sztuki i słabość fizyczna – cechy stereotypowo przypisywane kobietom. Pozbawiony wzorców męskości ze strony ojca, dziadka, wujka czy podwórkowych kolegów, Mishima zatracił poczucie własnej toŜsamości płciowej. W dzieciństwie jedynymi wzorcami które mógł naśladować była babka, przez stałe z nią przebywanie, oraz matka, przez ich pozytywne relacje. Stworzyło to duŜe napięcie psychiczne, oparte na poszukiwaniu własnej toŜsamości, które młody pisarz wyraził w swojej powieści „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”). Napisał tam, Ŝe gdy zobaczył ksiąŜkową reprodukcję obrazu Guido Reni`ego przedstawiającą św. Sebastiana, po raz pierwszy tak się podniecił seksualnie Ŝe doznał ejakulacji. WaŜność tego wydarzenia podkreśla fakt, Ŝe w 1966 roku Mishima pozował do fotografii Shinoyamie Kinshinowi, na której sam przybrał rolę św. Sebastiana z powyŜszego 70 obrazu.1 15. Mishima Yukio jako św. Sebastian, zdjęcie z 1966 r. Źródło: http://www.perfectpeople.net/photo-picture-image/126987/yukio-mishima.htm (10 VI 2009) Ta słabość fizyczna i cherlawość oraz ten problem toŜsamości płciowej, wywołały u Mishimy obronny mechanizm hiperkompensacji. Polegał on początkowo na sumiennym poświęceniu się pisarstwu, jako działalności w której Mishima mógł uzyskiwać przewagę i dominację nad rówieśnikami i innymi ludźmi. Następnie hiperkompensacja skoncentrowała się na marzeniach o silnym pięknym ciele, byciu wielkim wojownikiem i poniesieniu chwalebnej śmierci, zapewniającej wieczną egzystencję jako kami (shintoistyczne bóstwo). Na koniec kompensacja objawiła się jako samozdyscypliniowane treningi ciała i przywództwo nad własną armią bushi – Towarzystwem Tarczy (Tate no kai).2 Do podróŜy do Grecji, Mishima kompensował własne nieprzystosowanie za pośrednictwem pióra – płynąc Rzeką Pisania i Teatru. Po podróŜy zaczął korzystać z coraz bardziej rwącego strumienia Ciała, aŜ w 1960 roku poniósł go nurt Działania, 1 N. Sillamy: Słownik psychologii. Katowice 1998 s. 99-100. 2 TamŜe, s. 122. 71 który w 1970 roku doprowadził go do morza. Muruyama Akihiro – znajomy pisarza, homoseksualista śpiewający jako kobieta, tytułowany japońską Edith Piaf – tak charakteryzuje Mishimę gdy korzystał on jeszcze tylko z dwóch pierwszych Rzek: „Był blady jak śmierć, tak blady, Ŝe jego cera miała lekko szkarłatny odcień. Jego ciało zdawało się płynąć w fałdach stroju. Miał jednak skłonności narcystyczne, co było wyraźnie widoczne, i prawdziwy zmysł piękna. Kluczem do jego postaci z tego okresu, z czasów zanim zaczął uprawiać kulturystykę i tak dalej, było to, Ŝe kiedy patrzył na siebie tymi oczami, które umiały dostrzec piękno – a patrzył na siebie stale – wypełniało go na ten widok obrzydzenie.”3 Właśnie narcyzm – w znaczeniu kolokwialnym, nie medycznym - był dla Mishimy ratunkiem przed pogardą dla samego siebie, która byłaby efektem niskiej samooceny spowodowanej fizyczną słabością i nieatrakcyjnością, gdyby nie był zapatrzony w siebie, gdyby nie miał czegoś z mitomana, nie wierzył w swoją szczególność i wyŜszość. W budowaniu przekonania o własnej elitarności pomagała pisarzowi równieŜ jego teatralność, zaczerpnięte z klasycznych teatrów japońskich maniery, sposób bycia, noszenia się, zachowania i wysławiania, oraz gromki, rŜący, ośli śmiech, którym dodawał sobie pewności w towarzystwie – wiele osób zastanawiało się jak tak potęŜny śmiech moŜe się wydobywać z tak drobnej twarzyczki. 4 JednakŜe Mishima odczuwał równieŜ poczucie winy, Ŝe nie zginął za ojczyznę podczas wojny, Ŝe wprowadził w błąd wojskowego lekarza i przez to nie wysłano go na front, Ŝe o tyle lat przeŜył swego młodzieńczego idola Raymonda Radigueta (1903-1923). To z kolei musiał skompensować wkraczając w nurt Rzeki Działania, aby zachować własne wysokie mniemanie o sobie. I jak bushi, odkupić swoje przeŜycie śmiercią w demokratycznej, kapitalistycznej, zepsutej Japonii roku 1970. Jeszcze w 1955 roku ciało pisarza było słabe i mało przydatne, wadliwe jak u larwy przed zamianą w imago. Zimą tamtego roku Mishima przebywał w Atami w hotelu, zaś jego sąsiadem był Mayuzumi Toshiro. Po wspólnej kolacji obaj udali się do 3 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 109. 4 Np. korespondent czasopisma „Asahi”, niejaki Mogi, który oprowadzał Mishimę po Rio de Janeiro, wyraŜał taką swoją refleksję n/t śmiechu Mishimy (J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 119); znajoma Mishimy – Nobuko Albery, tak opisuje śmiech pisarza: „...wybuchnął tym swoim chrapliwym, draŜniącym śmiechem z głębi Ŝołądka, który nieodmiennie szokował jego nowych znajomych. Była to karykatura okrzyku samurajów, którą Mishima – jako dziecko chorowite i wątłe, puste i terroryzowane przez swoją zaborczą babkę – przyjął jako symbol męskości.” (N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 68-69). 72 swoich sąsiadujących pokojów. W nocy Mayuzumi usłyszał agonalne jęki zza ściany, z pokoju Mishimy. Pobiegł tam i zobaczył jak Yukio zwija się z bólu na podłodze. Mishima wskazał ręką na strzykawkę leŜącą na stole. Toshiro podał mu ją i Yukio pośpiesznie zrobił sobie zastrzyk. Bóle szybko ustąpiły i Mishima wyjawił koledze, Ŝe nękają go one od dzieciństwa, przez całe Ŝycie, i Ŝe bolesne skurcze nasilają się nocami, przeszkadzając mu w pracy. Mayuzumi zrozumiał Ŝe jest to osobistą tajemnicą Mishimy.5 Bezpośrednim katalizatorem wkroczenia przez Mishimę na Rzekę Ciała, była podróŜ do Grecji w 1952 roku. Pisarz liczył Ŝe obejrzenie tamtejszych staroŜytnych ruin, a zwłaszcza antycznych posągów, obudzi go i zmotywuje do naprawy własnej cielesności, i tak się stało. Jako piewca dawnych ideałów Bushido czy teŜ Sparty, nie mógł on pogodzić się z mizernością fizyczną otaczających go intelektualistów, pisarzy oraz artystów, a takŜe z własną fizyczną słabością.6 3.2 Rzeka Ciała Od czasów wojny, Mishima Yukio czuł Ŝe aby mieć do siebie szacunek, musi stać się nie tylko doskonałym pisarzem, ale równieŜ doskonałym człowiekiem. Silnym i pięknym fizycznie, samozdyscyplinowanym, zdeterminowanym, odwaŜnym i bohaterskim, na wzór wojowników Bushido. Nie miał wyboru, po tym jak dzięki przemilczeniu został zwolniony ze słuŜby na froncie i jak w fabryce składał części dla samolotów kamikadze, którzy to ginęli za jego ojczyznę niejako zamiast niego samego, musiał poświęcić swe Ŝycie mozolnemu i sumiennemu kształtowaniu siebie na wojownika, aby zachować giri (twarz). Nie miałby do siebie szacunku, gdyby nie mógł fizycznie i psychicznie dorównywać tym, do których grona go nie zaliczono, przez co nie pozwolono mu na bohaterską śmierć w imię idei – japońskim wojownikom. Wzór takiego wojownika znał z Bushido, a szczególnie z próby spisania go uczynionej przez Yamamoto Jōchō i zatytułowanej „Hagakure”.7 Sam Mishima tak pisał o tej ksiąŜce: 5 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 141. 6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004 s. 112-114. 7 Skrócony tytuł to: „Hagakure”, tłumaczenie pełnego to: „Zapiski ukryte wśród liści”. Wypowiedzi 73 „Zacząłem ją czytać podczas wojny i zawsze leŜała gdzieś w pobliŜu mojego biurka. Jeśli jest jakaś ksiąŜka, która nawet po dwudziestu kilku latach, wzięta do ręki i przeczytana wyrywkowo, wywiera na mnie od nowa niezatarte wraŜenie, to jest nią chyba właśnie Hagakure. Jej światło, jakby na przekór, rozbłysło w moim sercu po wojnie, choć to właśnie podczas wojny ksiąŜka ta była niezmiernie popularna. Uznawano ją wtedy powszechnie za lekturę obowiązkową. Ale być moŜe Hagakure z natury jest ksiąŜką paradoksalną. Podczas wojny była jak świetlisty przedmiot umieszczony w samym środku światła, ale tak naprawdę jej blask wydobywa się z mroku.” W tym samym eseju, Mishima pisze, Ŝe po wojnie czuł się bardzo samotny, nie akceptował nowych idei, i wówczas właśnie „Hagakure” wybrał jako „najwyŜszy autorytet, duchowy przewodnik, który łączy okres wojny z czasami powojennymi”.8 To właśnie z Bushido i Hagakure pisarz zaczerpnął koncepcje jak ma Ŝyć, aby skompensować sobie własną słabość i inność z dzieciństwa. Głosiły zaś one: „Skoro staliśmy się lepsi niŜ wczoraj, od jutra zacznijmy się doskonalić; przez całe Ŝycie, dzień po dniu, trzeba dąŜyć do perfekcji. To teŜ nie kończy się nigdy.”, „Samuraj nie czuje głodu, nawet gdy ma pusty Ŝołądek.”, „Pięćdziesiąt lub sześćdziesiąt lat temu samuraj kaŜdego ranka brał kąpiel, golił przód głowy, wcierał pachnidło we włosy, obcinał paznokcie u rąk i nóg, ścierał pumeksem i wygładzał skórę stóp, starannie doprowadzał się do porządku, a juŜ zwłaszcza zbroję i ekwipunek chronił przed rdzewieniem, odkurzał i pozostawiał lśniący i gotowy do uŜytku. (...) W kaŜdej chwili masz być gotowy na śmierć, ale jeśli zostaniesz zabity w stanie ogólnego zaniedbania, będzie to dowód braku wcześniejszego przygotowania duchowego. (...) Jeśli nieustannie w swym Ŝyciu będziesz gotów na śmierć w walce i jako ktoś z załoŜenia juŜ martwy będziesz wypełniał słuŜbę i doskonalił sztukę wojenną, to nie zagrozi ci hańba. Ci, którzy w ogóle o tym nie myślą, których treścią Ŝycia jest samolubne folgowanie poŜądaniom, co krok okrywają się wstydem i w ogóle tego nie zauwaŜają.” , „Jeśli chodzi o wygląd bushi Yamamoto Jōchō, sformułowane w postaci powiedzeń, złotych myśli, dialogów i przypowieści, w formie kodeksu zanotował młody bushi, były skryba Tsuramoto Tashiro, w latach 1709-1716. Tekst jest wzniosły, ale i pełen rozczarowania oraz smutku, gdyŜ XVIII w. był juŜ schyłkiem epoki japońskich rycerzy poświęcających Ŝycie Bushido (np. sam Yamamoto Jōchō nie mógł popełnić seppuku po śmierci swego daimyo gdyŜ juŜ zakazywał tego edykt szoguna Tokugawa, więc w okresie rozmów z Tsuramoto wegetował w pustelni). Na Zachodzie „Hagakure” rozpropagował film Jima Jarmuscha z 1999 r. zatytułowany „Ghost dog: droga samuraja”, w którym narrator cytuje wiele zdań z kodeksu. Tłumacznie „Hagakure” na język polski znajduje się na stronie internetowej http://www.wudang.cis.com.pl/hagakure_20.html (1 I 2009). 8 Mishima Yukio: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania. Antologia. Kraków 2005 s. 127-144. 74 zewnętrzny i postawę, to dobrze jest ciągle korygować je w lustrze. [...] Ludzie nie zaglądają zbyt często do lustra, dlatego tak źle się prezentują. Nasz sposób mówienia poprawiamy ćwicząc w domu wymowę. Umiejętność pisania listów przyswajamy sobie pisząc najpierw na brudno, nawet jeśli list ma tylko jedną linijkę. We wszystkich tych trzech sprawach powinien wyraŜać się spokój, ale i wewnętrzna siła." , "Samuraj musi zawczasu przyswoić sobie zasadę, Ŝe nie wolno mu w Ŝadnej sytuacji okazać słabości. Nawet w drobnych sprawach ujawniają się najgłębsze tajemnice ludzkiego serca." , „Na początku, kiedy człowiek traci oddech w biegu, jest to niemiłe. Ale jakŜe przyjemnie jest po takim biegu przystanąć. A jeszcze przyjemniej jest usiąść. Potem jeszcze milej jest połoŜyć się. Ale najmilej jest wziąć poduszkę i porządnie się wyspać. Takie powinno być ludzkie Ŝycie. Człowiek powinien za młodu zdrowo się natrudzić, a potem po trochu dochodzić do spokoju."9 Kształtowanie własnego ciała, Mishima zaczął od ogólnorozwojowego pływania, po powrocie z Grecji, w 1952 roku, w wieku juŜ dwudziestu siedmiu lat. Pisał potem o tym okresie: „Mniej więcej od tej pory odczuwałem potrzebę przemiany w swoje własne przeciwieństwo, nawet w realnym Ŝyciu. Rzecz jasna nie mam pewności, czy stworzyłem swoje przeciwieństwo, czy tylko pewien aspekt samego siebie, który dotąd pozostawał nie zauwaŜony.” Pływanie przychodziło pisarzowi z trudem, nie pływał od dzieciństwa, miał kiepską koordynację ruchową, ale był niezwykle wytrwały i nie zwracał uwagi na własne poraŜki oraz przemęczenie dzięki zapatrzeniu w Bushido. Znajomi Mishimy twierdzą, Ŝe początkowo „wskakiwał do basenu i zaraz spadał na dno jak kamień”. Jednak dzięki sumiennym treningom, w ciągu kilku tygodni, nauczył się swobodnie pływać. Ale jeszcze pod koniec lat pięćdziesiątych, często zdarzały mu się poraŜki w tym sporcie. Kiedyś znajomy Kita Morio widząc jak Mishima zaczyna płynąć swoim ulubionym stylem, czyli delfinem, wskoczył do wody obok niego i podjął z nim wyścig. Wyprzedził pisarza płynąc crawlem, dopłynął do przeciwległego brzegu i tam czekał na Mishimę. Liczył Ŝe ten pogratuluje mu szybkości, jednak Mishima z kamienną twarzą tylko wyszedł z basenu i poszedł do barku. Takie zachowanie było zalecane takŜe przez Bushido – spokój w obliczu poraŜki, nie przyznawanie się do własnej słabości, tylko dalsze samodoskonalenie.10 9 I. Nitobe: Bushido: dusza Japonii. Bydgoszcz 2001 oraz: J. Yamamoto: Hagakure (Ukryte wśród liści – fragmenty). W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia... s. 109 -126. 10 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 133, 137. 75 Od 1953 roku Mishima zaczął uprawiać boks. Uczęszczał raz w tygodniu na treningi do hali. Według znajomych był beznadziejnym bokserem. Podobno obrywał na wszystkich sparingach, więc jego znajomi, w obawie o jego zdrowie, rok później wymogli na nim aby zaprzestał uprawiania tej dyscypliny sportu. Do boksu powrócił Mishima jeszcze na krótko w 1958 roku. Zaś od 1959 roku wspierał finansowo kilku sportowców tej dyscypliny.11 W 1955 roku Mishima dał wyraz swojego przekonania o uzdrowieniu Ŝycia (wyleczeniu z kompleksów i weltszmercu) przez ćwiczenia fizyczne oraz unormowany tryb Ŝycia, w swoim dzienniku pisząc o nihilistycznym pisarzu samobójcy, uzaleŜnionym od alkoholu – Dazai Osamu: „Wady jego charakteru – ich z górą połowa – mogłyby być wyleczone przez zimne bicze wodne, mechaniczny trening i uregulowany tryb Ŝycia. (...) śeby uŜyć pewnego rodzaju paradoksu: inwalida, który nie Ŝyczy sobie wyzdrowieć, nie moŜe być uwaŜany za prawdziwego inwalidę.” Sam Mishima przyznawał Ŝe osobiście jest „inwalidą”, i dzięki temu powziął świadome postanowienie o tym aby się uzdrowić.12 16. Mishima Yukio podczas jednego z pierwszych treningów siłowych. Źródło: http://media.photobucket.com/image/mishima+yukio/scrapperdc/mishima2.jpg?o=7 (1 I 2009) 11 TamŜe, s. 137-139. 12 TamŜe, s. 135-137. 76 W końcu, przygotowany kondycyjnie, od lipca 1955 roku, w wieku juŜ trzydziestu lat, Mishima zaczął podnosić cięŜary i rozpoczął budowanie swojego ciała. Od tamtej pory, przez piętnaście lat, aŜ do śmierci, odbywał zawsze trzy treningi w tygodniu, nie opuszczając nigdy ani jednego z nich. Ćwiczył nawet wówczas gdy był chory, miał gorączkę, całymi dniami pisał lub gdy przyjeŜdŜali do niego goście – w ostatnim wypadku wysyłał po nich swojego znajomego lub podwładnego, który przepraszał w jego imieniu, tłumacząc Ŝe Mishima sensei ma „body-biru” (jak Japończycy wymawiają angielskie „body-build”). Zazwyczaj pisarz spał do południa, o godzinie 15 lub 16 zaczynał treningi, a nocami pracował. Gdy wyjeŜdŜał z Tokio, pierwsze co robił w nowym miejscu to szukał hali sportowej gdzie mógłby ćwiczyć. W swoim mieście najczęściej ćwiczył w hali Kõrakuen. I w tej dyscyplinie, jak w innych, sukcesy przyszły z mozołem i późno. Jeszcze w 1958 roku atleta Kubo stwierdził, Ŝe Mishima jest zbyt anemiczny i nie powinien zajmować się kulturystyką. Dopiero w latach sześćdziesiątych pisarz wypracował ciało, z którego mógł być dumny i które z podziwem oglądali inni.13 Jednak juŜ po roku ćwiczeń wysiłkowych, Mishima sprawił sobie nagrodę w postaci uczestnictwa w niesieniu mikoshi, o czym marzył od dziecka. Mikoshi to sintoistyczne sanktuarium w postaci zdobionej skrzyni, obnoszone po okolicy podczas świąt religijnych, przez młodych męŜczyzn unoszących je na ramionach na dwóch lub czterech długich poziomych drągach. JuŜ w „Wyznaniach maski” w 1949 roku pisarz pisał o tym obrzędzie z entuzjazmem: „Jedna tylko rzecz była w tym wszystkim wyraźnie widoczna, rzecz, która mnie przeraziła i zraniła, wypełniając moje serce nieopisaną męką. Był to wyraz twarzy tych młodych męŜczyzn niosących świątynię – wyraz najbardziej w świecie obscenicznego i nieukrywanego odurzenia.” 19 sierpnia 1956 roku Mishima rano ubrał przepaskę na biodra, bawełniany biały pas, wąskie białe spodnie, odświętną kurtkę z podwiniętymi rękawami oraz opaskę na czoło i przyłączył się do młodych męŜczyzn z cechu Jiyũgaoka dźwigających wielką mikoshi. W ten sposób symbolicznie przełamał swoją słabość i alienację z dzieciństwa, doznając fizyczno-religijnej ekstazy. Spocony, zmęczony i obolały, czuł Ŝe Ŝyje, co więcej czuł się częścią grupy i poczuł się silny. Pisał o tym: „W tym momencie brałem udział w dramacie całego istnienia.”14 13 TamŜe, s. 139. 14 TamŜe, s. 145-146. 77 17. Mishima Yukio ćwiczący kenjitsu (samurajski fechtunek). Źródło: http://faculty.washington.edu/kendo/mishima.html (10 VIII 2009) W 1959 roku Mishima zaczął uprawiać sztuki walki. Regularnie ćwiczył kendo i karate. Mistrzowski pas w karate uzyskał w 1967 r., miał wówczas juŜ czterdzieści dwa lata. Gdy o rozpoczęciu przez pisarza ćwiczeń w kolejnych dyscyplinach sportu donosiły gazety, Mishima oburzył się, Ŝe dały one do artykułów jego stare zdjęcie, z nagim torsem, sprzed rozpoczęcia treningów kulturystycznych, które kosztowały go wiele samozaparcia i wysiłku. Pisał w swoim dzienniku: „Bardzo to dla mnie irytujące, Ŝe ludzie mogą pomyśleć o mnie jako o osobie, nawet teraz, słabej i anemicznej. Jeśli załoŜy się, Ŝe tak wyglądam teraz, moŜna posądzić mnie o przechwałki. Miałbym chęć wytoczyć sprawę o zniesławienie, ale z uwagi na pomyślny okres, wybaczę” (było wówczas święto Nowego Roku).15 W 1963 roku wydawca encyklopedii Shõgakkan zwrócił się do Mishimy z prośbą o pozowanie do zdjęć, które mają się znaleźć przy haśle „body build”. Potem pisarz stwierdził, Ŝe było to jedno z najszczęśliwszych wydarzeń w jego Ŝyciu. Do fotografa Mishima zabrał kulturystę Kubo, aby doradził jak moŜna oświetleniem i ujęciami wyostrzyć zalety jego postury. Zdjęcia zrobiono i umieszczono w encyklopedii, jednak prócz wspaniałych ramion i torsu, ukazywały one zbyt smukłe nogi Mishimy. Pisarz zaniedbywał je w swoich treningach i były wątłe oraz chude, co stwarzało nieco komiczne wraŜenie, przy umięśnionym popiersiu. Od tej pory Mishima starał się 15 TamŜe, s. 139. 78 pozować w taki sposób, aby jego kończyny dolne były niewidoczne.16 18. Mishima pozujący z kataną (dłuŜszym z dwóch nieodłącznych mieczy bushi). Źródło: http://animekritik.wordpress.com/page/9/ (10 VIII 2009) Na siłowni pisarz był zaakceptowany przez kulturystów „jako jeden z nich”. Nie wywyŜszał się, raczej wtapiał się w tłum. Tylko określenie którym go nazywano, świadczyło Ŝe jest szczególnym kumplem, mianowicie mówiono na niego zwrotem wyraŜającym szacunek: „sensei”. Klasycznie, przed treningiem Mishima zakładał białe spodnie dresowe, czarny pas ze skóry i białą podkoszulkę. Wychodząc na salę zdejmował koszulkę i przeglądał się w lustrze. Następnie zaczynał ćwiczenia i prowadził zdawkowe dialogi z innymi kulturystami, nacechowane poufałością oraz kolokwializmami.17 Dzięki tym sportom, uprawianym z cierpliwością, sumiennością i samodyscypliną, Mishima poprawił swoje zdrowie i swoją samoocenę, oraz zdobył piękne ciało wojownika. Sam tak o tym pisał w swoim dzienniku: „Dopiero po wkroczeniu w wiek dojrzały, stałem się naprawdę zdrowy fizycznie. Takie osoby posiadają konstrukcję inną od tych, którzy zdrowymi się rodzą. Stawszy się wreszcie zdrowymi, czujemy, Ŝe mamy prawo być obojętni na sprawy trywialne i w tym kierunku szkolimy samych siebie. Ja rozwinąłem w sobie nieopisaną pogardę dla myśli o śmierci. Pozwoliłem, by moje myśli na temat śmierci pokryły się dzikim winem, jak stary, nie zamieszkały dwór.”18 16 TamŜe, s. 139. 17 TamŜe, s. 141. 18 TamŜe, s. 135. 79 W 1961 roku Mishima pozował jako model do zdjęć sławnemu fotografowi Hosoe Eikõ (ur. 1933). Te artystyczne zdjęcia, prezentujące półnagie ciało pisarza, wydali oni nakładem wydawnictwa Shũeisha w 1963 roku w albumie pt. „Kara róŜ” („Barakei”, ang. „Ordeal by Roses”). Ponadto zdjęcia dojrzałego, wzorcowo ukształtowanego Mishimy, ukazały się równieŜ w albumach „Młodzi samurajowie: japońscy kulturyści” (ang. „Young Samurai: Bodybuilders of Japan”) oraz „OTOKO: Studia fotograficzne nad młodymi japońskimi męŜczyznami” (ang. „OTOKO: Photo Studies of the Young Japanese Male”), autorstwa Yatõ Tamotsu (1928-1973). 19. Mishima Yukio sfotografowany przez Hosoe Eikõ do albumu „Kara róŜ” („Barakei”). Źródło: http://www.heniford.net/4321/index.php?n=Citations-H.Hanjo-1m2f (1 I 2009) W związku z tym Ŝe Mishima lubił pozować do zdjęć, grać w filmach, oraz często rozpatrując jakieś zagadnienie odwoływał się do własnych przeŜyć, jego biografowie, zazwyczaj zachodni, nagminnie zarzucają mu narcyzm. Jest to niesprawiedliwa ocena, osadzona na niezrozumieniu tak kultury japońskiej jak i samego pisarza. W Mishimie nie było więcej narcyzmu niŜ u innych pisarzy czy artystów. Przeciwnie, jak na osobę chorowitą, czyli z przymusu bardziej skoncentrowaną na sobie, swoim ciele i własnych dolegliwościach, Yukio był mało narcystyczny. Nie kompensował sobie własnej słabości zapatrzeniem w siebie, rozczulaniem się nad sobą, poszukiwaniem współczucia dla siebie, ale odwrotnie - podejmował heroiczne wysiłki aby wyzdrowieć, aby stać się tak sprawnym, Ŝeby nie zwracać uwagi na własne czynności i wykonywać je mechanicznie. Zaś jego duma z mięśni czy mistrzostwa w karate, były objawami jego zdrowia psychicznego, gdyŜ udało mu się w późnym wieku naprawić wszelkie kompleksy, długą i cięŜką pracą, i przez to właśnie wyeliminować takie mechanizmy 80 obronne jak narcyzm czy kompensacja.19 Kolejnym wytłumaczeniem dlaczego Mishima długo przeglądał się w lustrze, choć nie był narcyzem, jest sposób postrzegania przez niego rzeczywistości. Sposób ten jest z gruntu obcy współczesnemu człowiekowi Zachodu, gdyŜ jest oparty na japońskiej a takŜe starogreckiej jedności tego co powierzchowne z tym co w głębi, twórcy i tworzywa, formy i treści20, oraz na świadomości przemijania. „Droga bushi jest drogą śmierci” głosi Bushido, albowiem „Wszystko jedno czy wybieramy Ŝycie czy śmierć, nic po nas nie pozostanie”. Przedokupacyjny Japończyk, nękany co rusz klęskami Ŝywiołowymi i wojnami, nie miał w zwyczaju uwaŜać sąsiada za wspaniałego artystę i jednocześnie podłego człowieka, gdyŜ taki dualizm powodowałby dysonans poznawczy, który kończyłby się zagładą wioski. Nie był równieŜ w stanie mieć zaspokojonego motywu bezpieczeństwa dzięki nagromadzonym bogactwom czy własnemu zdrowiu, gdyŜ posiadał świadomość ulotności majątku, bliskich, pozycji społecznej i własnego Ŝycia. Stąd u przedokupacyjnego Japończyka buddyjskie tendencje do depersonalizacji, do postrzegania Ŝycia jak krótkiego snu po którym nie zostaje nic materialnego czy namacalnego. U Mishimy tendencje takie były tym silniejsze, Ŝe jego słabość fizyczna w dzieciństwie, powodowała iŜ jego znaczące działania mogły objawiać się jedynie w sferze fantazji, przez czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych oraz filmów kinowych i przez tworzenie mniej lub bardziej fikcyjnych opowieści, w postaci linijek atramentu na cienkim i łatwopalnym papierze. Dopiero jego, materialne i mogące coś fizycznie przemieścić, mięśnie przydawały rzeczywistości realizmu. W 1958 roku tak sam pisał w powieści „Dom Kyõko” o poczuciu realności, w odniesieniu do bohatera opowieści, aktora Osamu: „Dla ulotnego potwierdzenia swego istnienia, sypiał z kobietami. Na kobietach moŜna było polegać, jeśli chodzi o reakcje na jego urodę. Ale było coś, co reagowało jeszcze wierniej – lustro. (...) Poza wszelką wątpliwością, istniał teraz w lustrze! Nie widać juŜ było tego młodzieńca, który był tu jeszcze niedawno, rozczarowany i samotny. Były tu tylko piękne, mocne muskuły, wyraźny dowód istnienia. Albowiem to, co teraz oglądał, stworzył on sam: co więcej, to był on sam.” Ten opis Osamu to wyraźna projekcja Mishimy, i nie ma w niej narcyzmu, ale jest japońskie potwierdzenie własnej egzystencji. Potwierdzenie uzyskane dzięki sprzęŜeniu zwrotnemu, a nie kartezjańskiemu „myślę, więc jestem” (cogito ergo sum), tak obcemu 19 N. Sillamy: Słownik psychologii... s. 167. 20 „Źle jest, gdy jedna rzecz składa się z dwóch.” Hagakure 1/140. 81 dla Japończyków, którzy nie rozróŜniali ludzkiej głębi od ludzkiej powierzchowności. W związku z tym, nic teŜ dziwnego Ŝe do XIX wieku w Japonii nie istniało w ogóle pojęcie „filozofii”, choć w ujęciu zachodnim wiele wcześniejszych tekstów japońskich mogło uchodzić za filozoficzne.21 3.3. Rzeka Działania Od wczesnej młodości brakowało Mishimie poczucia własnego działania, oddziaływania i czynu w znaczeniu fizycznym, namacalnym i materialnym. Mistrzostwo intelektu i pióra dawało satysfakcję ale nie zaspokajało motywu panowania. Z powodu chorowitości i słabości fizycznej, Mishima odczuwał silną potrzebę zniwelowania tego deficytu przez jakieś kompensacyjne działania na duŜą skalę i wielki czyn, który oddziaływałby na wielu ludzi. W sukurs przyszło mu jego ukochane Bushido, które zalecało bunbu ryõdõ. Termin ten oznaczał „wspólną drogę literatury i walki” (uczonego i wojownika), człon bun oznaczał „literaturę”, bu - „walkę, wojownika”, ryõdõ znaczyło „dwie drogi biegnące obok siebie i tworzące jedną”. Według tej zasady starano się w średniowiecznej Japonii szkolić rycerzy, prócz znajomości sztuk walki wymagano od nich znajomości matematyki, astronomii, klasycznej literatury japońskiej i chińskiej oraz dzieł orientalnych myślicieli (filozofów), umiejętności kaligrafii, układania poezji, prowadzenia ceremonii parzenia herbaty i wiedzy oraz umiejętności z wielu innych cywilnych dziedzin.22 O bunbu ryõdõ w swoim Ŝyciu, Mishima Yukio pisał następująco: „PodąŜając Drogą Sztuki, na temat której w Hagakure padają obraźliwe słowa, coraz częściej naraŜony byłem na cierpienia wynikające z konfliktu pomiędzy moją etyką czynu a sztuką. Dały o sobie znać moje wieloletnie podejrzenia, Ŝe literatura zawsze kryła w sobie coś nieuczciwego i tchórzliwego. W zasadzie to dzięki Hagakure zacząłem silnie odczuwać potrzebę doktryny zwanej „wspólną drogą pióra i miecza” (bunbu ryõdõ). Choć zgadzam się całkowicie z tym, Ŝe nie ma nic łatwiejszego do powiedzenia i trudniejszego do zrealizowania niŜ ta właśnie doktryna, to dzięki Hagakure 21 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 143-145. 22 Y. Mishima: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka... s. 131-132. 82 uzmysłowiłem sobie, Ŝe tylko krocząc tą drogą znajdę usprawiedliwienie dla swojego Ŝycia artysty. Wydaje mi się, Ŝe jeśli sztuka będzie się ograniczała wyłącznie do siebie samej, to podupadnie i ostatecznie umrze. Nie jestem zwolennikiem sztuki dla sztuki, za jakiego wszyscy mnie uwaŜają.”23 Wbrew temu co piszą zachodni biografowie Mishimy, którzy nie potrafią zrozumieć czemu ich cywilizacja moŜe zostać uznana za wadliwą i wrogą, pisarz spontanicznie odnalazł swego wroga, z którym podjął walkę. Nie było tak jak sugerują owi biografowie, Ŝe Mishima najpierw postanowił walczyć a potem latami szukał sobie właściwego i godnego przeciwnika. Przeciwnik Mishimy sam pierwszy zaatakował pisarza juŜ podczas jego dzieciństwa – była to współczesna zachodnia kultura, oparta na ideach demokracji oraz kapitalizmu, której najpotęŜniejszym reprezentantem było USA – kraj okupujący Japonię i narzucający jej tą swoją kulturę. Antropologicznymi wyznacznikami tej wrogiej Mishimie kultury był zespół cech charakteryzujących społeczeństwo i wywodzących się od nowocześnie pojętych dwóch wartości – demokracji oraz kapitalizmu. Kapitalizm implikował konsumpcjonizm oraz przecenianie wartości materialnych, majętności i bogactwa – ludzie stawali się w tej kulturze wyłącznie konsumentami, ich wartość była mierzona wyłącznie wielkością ich majątku, wysokością dochodów, zdolnością kredytową i wydajnością w kupowaniu zbędnych przedmiotów. Demokracja implikowała wolność i równość – zrównywała status ascetów i łajdaków, mędrców i idiotów, bohaterów i tchórzy oraz nakierowywała na indywidualny egoizm i hedonizm, gdyŜ likwidowała poddaństwo autorytetom, ideałom czy dobru grupy. Zaś to wszystko razem implikowało relatywizm i hipokryzję, bo zdanie kaŜdego było równie waŜne i kaŜde zdanie danej osoby, sprzeczne z innymi zdaniami tej samej osoby, było równie waŜne. Ponadto ta wroga kultura implikowała zmienność, miałkość i nijakość, gdyŜ pseudoautorytety i bestselery bez przerwy zmieniały się na codziennych listach przebojów, zaleŜnie od ilości sprzedanych egzemplarzy czy chwilowej przychylności plebsu.24 I wreszcie, ta wroga kultura nie czciła śmierci, a wręcz wyrzucała ją poza obręb swej świadomości. Z mediów wyrzucono informacje o starcach, chorobach czy bohaterskich śmierciach, główni bohaterowie seriali i filmów zawsze się podnosili i 23 TamŜe, s. 131-132. 24 Porównaj np. z: Karol Marks: Kapitał; Fryderyk Engels: Kapitał II i III, Anty-Dühring; eseje Jean`a Baudrillard`a; Andrzej Szahaj: Jean Baudrillard – Między rozpaczą a ironią. 83 nigdy nie umierali, reklamy rozpowszechniły nieodłączny od produktów wizerunek zawsze młodych i zdrowych ludzi, rozwinęły się diety, suplementy, ćwiczenia i zabiegi odmładzające oraz oddalające od zgonu, medycyna zaopiekowała się chorymi płodami i noworodkami, które w Sparcie byłyby na miejscu zabijane, zaczęto podłączać martwych ludzi do urządzeń podtrzymujących mechanicznie ich procesy fizjologiczne, aŜ w końcu zakazano nawet aborcji, eutanazji i kary śmierci. Ludzie, niezdolni do poświęcenia swego Ŝycia za jakąkolwiek nawet najwznioślejszą ideę, zaczęli twierdzić Ŝe samobójcy i Kamikaze to wariaci oraz ortodoksyjni fanatycy. Mishima nie mógł się z tym wszystkim pogodzić, było to wszystko antytezą Bushido, ale i takŜe shinto, konfucjanizmu, buddyzmu czy nietzscheanizmu. Choć oficjalnie Mishima stworzył organizację paramilitarną Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai) w obronie Cesarza i zabił się próbując przywrócić temuŜ Cesarzowi przedwojenny statut, sam wyraźnie wypowiadał się, Ŝe tenŜe Cesarz jest tylko symbolem walki z powyŜszą demokratyczną i kapitalistyczną zgniłą i wrogą kulturą: „Wszyscy śmieją się z mojego cesarza, ale mój cesarz to fantom, to wizja i sposób na wzniesienie się ponad pochłaniający wszystko egoizm i zachodni materializm. Moja lojalność dla cesarza jest nieodwzajemnioną, samobójczą, surową miłością, bardzo podobną do jakiejś formy terroryzmu. Wielkim kłopotem dla biednego cesarza, ale w końcu taką jest szlachetna, czysta miłość.”25 20. Mishima Yukio z oficerami Tate no kai, z którymi dokonał zamachu w koszarach Sił Samoobrony. Źródło: http://www.meaus.com/MISHIMA.html (10 VIII 2009) 25 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 79-81. 84 Swoje przekonania na powyŜszy temat Mishima zawarł w formie beletrystycznej w opowiadaniu „Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”) z roku 1960 i w powieści „Głosy umarłych bohaterów” („Eirei no koe”) z roku 1966. W formie bezpośredniej, publicystycznej, wyraził swoją krytykę wrogiej kultury oraz symbolizm Cesarza w esejach: „Piękna śmierć”, „Wprowadzenie do Hagakure” („Hagakure Nyumon”) z 1967 roku, „O obronie kulturowej” („Bunka bõei ron”) oraz „Słońce i stal” („Tayõ to tetsu”) z 1968 roku.26 Na przykład we „Wprowadzeniu do Hagakure” Mishima krytykował kapitalistyczno-demokratyczne pseudoautorytety, idoli społecznych, którymi stali się aktorzy, piosenkarze oraz sportowcy, którzy faktycznie nie posiadają ani godnej podziwu wiedzy, ani Ŝadnych bohaterskich osiągnięć, ani nawet nie mogą się poszczycić jakąkolwiek kreatywnością, gdyŜ jedynie jak lalki odgrywają teksty i działania wymyślone przez innych – scenarzystów, kompozytorów czy trenerów, a dodatkowo moralnie zazwyczaj leŜą poniŜej średniej społecznej: „Za surowymi, krytycznymi słowami Hagakure, padającymi pod adresem ludzi obdarzonych szczególnymi uzdolnieniami w róŜnych dziedzinach sztuki, kryje się potępienie czasów, w których zapanowała moda robienia z takich ludzi wielkich gwiazd. W dzisiejszych czasach zawodnicy baseballu, gwiazdy telewizji i ludzie im podobni uznawani są za bohaterów. Ideałem stał się człowiek, który, dzięki talentowi w jednej dziedzinie sztuki, przyciąga spojrzenia widzów. Odrzuca on swoją złoŜoną osobowość i staje się zwykłą marionetką wyszkoloną technicznie w tej jednej umiejętności. Tym sposobem zaciera się róŜnica pomiędzy artystą a rzemieślnikiem.”27 Zdeterminowany do popłynięcia Rzeką Działania, czterdziestotrzyletni Mishima Yukio, w 1968 roku zakłada Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai). Nie chodzi o jakąś jego nieuzasadnioną przemianę, jak twierdzą biografowie pisarza, ale o fakt Ŝe stał się wystarczająco dorosły, dojrzały, majętny, sławny i sprawny fizycznie aby mieć wystarczający autorytet by stać się przywódcą paramilitarnej organizacji. Wbrew temu co piszą biografowie Mishimy, jego poglądy nie zmieniły się gwałtownie w 1960 roku; jak sam wielokrotnie pisał, pogardzał kulturą okupantów juŜ od dzieciństwa, zaś wyrazy swoich marzeń o przeciwstawieniu się jej wyraŜał w licznych dziełach sprzed 1960 26 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 353-355. 27 Y. Mishima: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka... s. 134. 85 roku, miłował równieŜ Bushido od dziecka, moŜe nawet od lat kiedy opowiadała mu o nim babcia Natsu. Jedynie do tego czasu był jak uśpiony agent, czekający na sposobność lub rozkaz, jego światopogląd zaś pozostawał bez zmian. Sposobność nadarzyła się gdy rozpoczęła się gwałtowna aktywność japońskiej lewicy, która stała się na chwilę realnym zagroŜeniem ładu Japonii i jej tradycji. Nie prawdą jest równieŜ, co głoszą biografowie Mishimy, jakoby był on hipokrytą poprzez swoje wcześniejsze zapatrzenie w Zachód i cenienie kultury Zachodu. Mishima, po prostu, Ŝył juŜ w epoce globalnej wioski, i wybierał z całej Ziemi co lepsze idee, dzieła sztuki oraz filozofii, lecz nigdy nie sprzeniewierzył się własnej ojczyźnie. Postępował jak wielcy daimyo średniowiecznej Japonii, którzy dla celów stricte narodowojapońskich i wywodzących się z Bushido, kupowali i uzbrajali swe oddziały w zachodnią broń palną, obcą rdzennie japońskiej kulturze. Tak postąpił np. Kagetora, który w XVI wieku bronił prowincji Sinano przed najazdem Takedy, i który był wręcz symbolem tradycji oraz Bushido. Trzeba równieŜ dodać, Ŝe pomimo wcielania w Ŝycie zasady, Ŝe cel uświęca środki, Mishima czerpał głównie z przeddemokratycznej i antydemokratycznej Europy, jak staroŜytna Grecja czy dzieła Nietzschego, które w Ŝaden sposób nie były sprzeczne z ideami Bushido, a wręcz przeciwnie – stanowiły ich regionalne i czasowe odmiany. Tak więc powoływanie się przez Mishimę na zachodnie dzieła i jego wycieczki na Zachód, stanowiły raczej dowód jego obiektywizmu, otwarcia i poszukiwania analogii, a nie dowód na jego ambiwalencję czy hipokryzję. Jeśli miałoby się określić Mishimę jednym słowem odnośnie jego przekonań religijnych, był ateistą. WyraŜał kult shinto ale jednocześnie był racjonalistą i materialistą światopoglądowym, uwaŜał Ŝe istnienie osoby kończy się wraz z jej Ŝyciem, ale pozostaje po niej pamięć, którą naleŜy czcić. Taki światopogląd obserwuje się u współczesnych Japończyków, około 90 procent z nich deklaruje sintoizm, i jednocześnie zdecydowana większość z nich wyznaje poglądy materialistyczne.28 Niewiara w Ŝycie pozagrobowe i Boga, nijak nie implikuje braku szacunku dla zmarłych oraz narodowej tradycji. Za to Japończycy są zgodni, Ŝe tak jak pisał Nietzsche „Bóg jest martwy”, ci którzy przyjęli chrześcijaństwo identyfikują Marię 28 Obecnie tradycje oraz obrzędy sinto praktykuje 92 % spośród ponad 127 milionów Japończyków, i jednocześnie 64-65 % Japończyków deklaruje Ŝe jest niewierzącymi, Ŝe wyznaje światopogląd racjonalistyczny i materialistyczny. Plasuje to Japonię w pierwszej dziesiątce krajów o największym odsetku ateistów – porównywalny procent niewierzących jest jedynie w krajach skandynawskich i Wietnamie. ( http://pl.wikipedia.org/wiki/Ateizm , http://strony.aster.pl/ciekawe/ateizm/tabela.html , http://pl.wikipedia.org/wiki/Japonia#Religia (20 VIII 2009) ). 86 matkę Boga z boginią sintoistyczną Amaterasu, a ci którzy go odrzucili nie mogą się nadziwić jak ludzki kapłan moŜe niwelować co rusz kolejne grzechy, te same i popełniane przez tą samą osobę, podczas sakramentu spowiedzi. Według Bushido, jeśli ktoś popełni niewybaczalny błąd musi się zabić i zniknąć ze społeczności, nie moŜe w niej chodzić z uniesioną głową, gdyŜ taki wątpliwy moralnie człowiek zagraŜałby nawiedzanej nagminnie przez klęski Ŝywiołowe społeczności. Pod koniec Ŝycia Mishima oddał się ćwiczeniom wojskowym, musztrze, poligonom i ćwiczeniom partyzanckim Stowarzyszenia Tarczy. Trenował równieŜ wraz ze swoimi podwładnymi z Tate no kai karate i kendo. Wyraz „Tarcza” w nazwie organizacji był znamienny, gdyŜ w średniowiecznej Japonii w ogóle nie istniał ten przedmiot, gdyŜ był sprzeczny z ideą odwagi z Bushido. Tarcze pojawiły się w Kraju Kwitnącej Wiśni dopiero wraz z pojawieniem się broni palnej, ale i wówczas były noszone tylko przez ashigaru – zmobilizowanych chłopów, giermków i szeregowców, którzy stanowili kuszników lub strzelców.29 Tak więc Stowarzyszenie Tarczy, z definicji, nie miało ochraniać siebie, elitarnych spadkobierców bushi, ale stanowić ochronę symbolicznego Cesarza czy japońskiego społeczeństwa. Wyraz ten oznaczał równieŜ Ŝe organizacja nie miała na celu atakowania i ekspansji, ale ochronę, zabezpieczenie przed zniszczeniem, a konkretnie przed demoralizacją. Mishima wybrał nazwę organizacji z premedytacją, tak jak w sposób przemyślany i z rozmysłem podejmował większość swoich decyzji co do wypowiedzi oraz czynów. Doskonale zdawał sobie sprawę z tłumaczenia nazwy organizacji na język angielski jako Shield Society, czyli w skrócie SS, jak Schutzstaffel Adolfa Hitlera – elitarnych jednostek III Rzeszy, które nosiły wygrawerowane na klamrze od paska „Moją dumą jest moja wierność”. Nobuko Albery, Ŝona anglojęzycznego tłumacza Mishimy, tak opisuje ich rozmowę na ten temat: „Nagle usłyszałam swój własny okrzyk zdumienia: - Inicjały SS! Co za dziwny przypadek! - Myślisz Ŝe zostawiam cokolwiek przypadkowi – odparł Mishima – JuŜ teraz wielu uczonych Japończyków jest przekonanych, Ŝe jestem faszystowskim przywódcą szwadronu śmierci złoŜonego z kamikaze. - Podnosiłeś alarm tak długo i tak często, Ŝe teraz nikt nie uwierzy, Ŝe w końcu to zrobisz. 29 A. J. Bryant: Samuraje. Warszawa 1989 s. 6, tabl.: G, L. 87 Na tę aluzję odpowiedział swoim rozkołysanym, wybuchowym śmiechem. Pamiętam dobrze tę jazdę: tylko osiem miesięcy przed jego śmiercią.”30 21. Flaga Tate no kai, zaprojektowana przez Mishimę. Źródło: http://flagspot.net/flags/jp%7D.html (10 VII 2009) Większość członków Stowarzyszenia Tarczy stanowili dwudziestotrzyletni studenci tokijskich wyŜszych uczelni, stanowili oni siłę szwadronu, czyli ich liczba dochodziła do stu. Po rozmowie ze zbuntowanymi lewicującymi studentami z Ogólnojapońskiej Unii Samorządów Studenckich (Zennippon Gakusei Jichikai Sõrengõ), w 1969 roku, którzy nie cenili Ŝadnych idei ponad własne Ŝycie, Mishima zrozumiał Ŝe lewica nie stanowi faktycznego zagroŜenia dla ładu w Japonii. Wówczas Mishima zgromadził elitę i weteranów Tate no kai aby wspólnie omówić dalsze plany organizacji. Tymi wybranymi i wtajemniczonymi oficerami organizacji byli: Morita Masakatsu, Chibi-Koga, Ogawa i Furu-Koga. Wszyscy oni byli bezgranicznie oddani Mishimie. Spotykali się razem regularnie, w hotelach, saunach i herbaciarni. Jesienią 1969 roku Morita zaproponował zorganizowanie powstania na wzór wydarzeń z 16 lutego 1936 roku - Tate no kai miałoby ze sprzymierzonymi jednostkami Sił Samoobrony zdobyć szturmem parlament. Pomysł odrzucono, poniewaŜ jego realizacja groziłaby rozlewem krwi i w ogóle nie było pewności czy jacyś oficerowie i Ŝołnierze Samoobrony wsparliby Stowarzyszenie Tarczy. W końcu, postanowiono zorganizować szybką operację w stylu ninja, w której brałaby udział tylko piątka oficerów Tate no kai, która właśnie knuła tą operację. Postanowiono szantaŜem zgromadzić Ŝołnierzy Samoobrony i zmusić ich do wysłuchania płomiennego wystąpienia Mishimy, i przekonać się czy w ogóle są skłonni zbuntować się przeciwko narzuconej przez Amerykanów konstytucji, czy drzemie w nich jeszcze duch prawdziwych bushi, czy byliby gotowi przyłączyć się do puczu. Mishima nie miał w tej kwestii złudzeń, toteŜ 30 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 75. 88 zaplanował, Ŝe po odrzuceniu jego słów przez Ŝołnierzy popełni seppuku. Liczył Ŝe jego śmierć wstrząśnie japońską opinią publiczną i obudzi dawnego ducha narodu. Przy okazji, taka puenta zaspokajała równieŜ jego prywatne, osobiste motywy, gdyŜ pozwalała mu – w plastikowym, pacyfistycznym i zdemoralizowanym świecie – umrzeć godną śmiercią wojownika, umrzeć w walce o szczytny cel.31 3.4. śyzna delta czterech Rzek Po osiągnięciu mistrzostwa w wysublimowanym komponowaniu tworów Rzeki Pisania i Rzeki Teatru, Mishima zajął się konstruowaniem własnego ciała, a teraz przyszedł czas, aby z tym samym pietyzmem zaprojektować działanie, ciąg rzeczywistych wydarzeń. UłoŜył wszystko jak zwykle, z dbałością o szczegóły i symbole, w przebiegły sposób nadając fabule wieloznaczności, aby dzieło mogło inspirować odbiorców długo i na róŜnych płaszczyznach recepcji. Tylko, Ŝe tym razem nie chodziło o słowa i zdania, ani o mięśnie, ale o realne fizyczne działanie. Mishima był wierny Bushido, przyjmował za słuszną tezę w nim zawartą, Ŝe „Jeśli masz wybór, czy Ŝyć, czy umrzeć, pozostaje jedynie szybka śmierć. Nic więcej się nie liczy. Zaciśnij zęby i ruszaj przed siebie”.32 Wyznaczenie sobie czasu i miejsca śmierci, musiało zaspokajać u Mishimy jego róŜne pragnienia, oparte głównie na motywie panowania. Dzięki samobójstwu u szczytu sprawności intelektualnej oraz fizycznej, in ekstremis, zapewniał on sobie odejście jako zwycięzca, jako silny człowiek. Temu samemu zawdzięczał, Ŝe ominie go starość, niedołęŜność, niegodna śmierć w łóŜku z powodu jakiejś choroby, Ŝe zostanie zapamiętany jako piękny i genialny, a nie brzydki, chorowity i otępiały. To samobójstwo spełniało równieŜ szczegółowe funkcje opisane w Bushido, było zmazaniem hańby ucieczki przed poborem do armii (sokotsu-shi), oraz było protestem przeciwko zdemoralizowanej kulturze, która opanowała Japonię i większość Ziemi (kanshi), a takŜe dawało ujście wrogości wobec tej nowej kultury, która to wrogość nie mogła znaleźć innego akceptowanego społecznie – ujścia (munen-bara, funshi).33 No i wreszcie, samobójstwo 31 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 358-360. 32 Hagakure 1/2. 33 O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii. Bydgoszcz 1997 89 dawało wyzwolenie, od Ŝycia w odraŜającej kulturze, od konieczności dostosowywania się do niej, tak obcej ideałom przedwojennym i wyznawanym przez Mishimę, dawało wolność od człowieczeństwa, od fizjologicznych czynności i procesów, od wszelkich zwierzęcych słabości, popędów i determinizmu. Niewątpliwie Mishima był niedojrzały emocjonalnie34, czyli niezdolny do kompromisów. Jego motyw panowania35 oraz umiłowanie Bushido, nie pozwalały mu na akceptację przemijania i wszelkich ugód z rzeczywistością czy społeczeństwem, oraz na zadowalanie się fragmentarycznymi sukcesami. W swoim eseju „Cztery Rzeki” napisał: „Kiedy wreszcie posiadłem piękne ciało, chciałem się nim popisywać jak dziecko nową zabawką. Ale ciało jest skazane na rozkład, a ja osobiście nie akceptuję i nie zaakceptuję tego wyroku.”36 Największy lęk u pisarza wywoływała zaś wizja jego śmierci z niezaspokojonym motywem panowania, o której w swoim przypadku w Hagakure mówi gorzko stary zawiedziony bushi Tokunaga Kichiemon: „Nawet jeśli ktoś wezwie mnie do bitwy, jestem juŜ zbyt stary i nie mogę walczyć. Mimo to chciałbym wtargnąć konno w tłum wrogów i polec w walce. Przykro myśleć, Ŝe wkrótce umrę tak bezuŜytecznie.”37 Mishima nie miał wyboru, chcąc zaspokoić te wszystkie powyŜsze potrzeby, musiał umrzeć młodo, umrzeć z własnej woli, i zginać konkretnie przez seppuku – uświęcony i bardzo bolesny sposób, do którego wykonania potrzeba ogromnej samokontroli i wytrzymałości, tak fizycznej jak psychicznej. Tylko wówczas mógł całkowicie i wyraźnie zapanować nad całym sobą, nad całą swoją egzystencją.38 Mishima wyraŜał to przekonanie w licznych publikacjach i wywiadach, jednak nie brano go wówczas powaŜnie, stereotypowo i błędnie zakładając, Ŝe samobójcy nie mają w zwyczaju latami opowiadać o tym co ze sobą zrobią. Zaś samobójców moŜna podzielić na postępujących w afekcie i z premedytacją, analogicznie jak morderców (na zabijających się pod wpływem emocji i uczuć oraz na zabijających się w wyniku zdroworozsądkowych rozwaŜań intelektualnych). Podczas gdy pierwsi usiłują się zabić 34 35 36 37 38 s. 70. A. P. Sperling: Psychologia. Poznań 1995 s. 213-215, 219-220. TamŜe, s. 280-281. N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s.77. Hagakure 9/15. Takie myślenie reprezentuje nie tylko Bushido. Pisał o tym takŜe np. Fryderyk Nietzsche, którego dzieła Mishima wysoko cenił: „śyć wedle swych chęci lub wcale nie Ŝyć” („Tako rzecze Zaratustra” w tłumaczeniu Wacława Berenta), „Trzeba umrzeć dumnie, skoro Ŝyć dumnie juŜ dłuŜej nie moŜna” („Zmierzch boŜyszcz” w tłumaczeniu Stanisława Wyrzykowskiego). 90 spontanicznie, nie przemyśliwając sprawy, na zasadzie uciekania przed bólem i problemami, i najczęściej ich próby są nieudane, to drudzy logicznie rozwaŜają swe samobójstwa, dokładnie planują, zwierzają się z tego, i czynią to w wybranym przez siebie z rozmysłem czasie i miejscu. Sam Mishima w jednym z wywiadów powiedział: „jeśli dłuŜej będę nosił swój Ŝywy zezwłok, to pozbawię się prawa do chwalebnej śmierci”, a w kolejnym wyznał: „Samobójstwo jest moim pragnieniem od dawna, ale dopiero ostatnio doszedłem do wniosku, Ŝe w końcu będzie to musiało być rozprucie trzewi, Ŝe będzie lać się moja krew. Nie ma innego wyjścia.”39 22. Mishima po raz kolejny odgrywający scenę własnego seppuku. Źródło: http://phaeton.jp/english/MISHIMA-E.html (10 VIII 2009) Trzy tygodnie przed zaplanowaną akcją, Mishima wymógł na swoich podwładnych spiskowcach przysięgę, Ŝe po jego śmierci pozostaną przy Ŝyciu aby wytłumaczyć światu czemu dokonali tego czynu.40 25 listopada 1970 roku Mishima wraz z czterema towarzyszami pojechał prywatnym samochodem na godzinę 11:00, na 39 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 77. 40 Biografowie Mishimy Yukio, stawiający tezę Ŝe jego kochankiem był Morita Masakatsu, i Ŝe obaj popełnili zaplanowane shinju, twierdzą Ŝe pisarz wymógł przysięgę jedynie na Ogawie i obu Kogach. 91 umówione spotkanie, do kwatery głównej Oddziałów Samoobrony w Ichigaya w centrum Tokio. Wszyscy byli ubrani w mundury Stowarzyszenia Tarczy, Mishima miał przy sobie kunsztowny stary miecz bushi z XVI wieku, jego podwładni posiadali sztylety. Za punkt honoru pisarz obrał sobie, aby podczas akcji uŜywać jedynie tradycyjnej broni białej, jak to miało miejsce np. w przypadku historii 47 roninów, którzy równieŜ odrzucając broń palną dali symboliczny wyraz szacunku dla dawnych tradycji. Oficjalną przyczyną spotkania w Ichigaya z generałem Mashitą, było właśnie okazanie mu starego miecza, który miał przy sobie Mishima. Zamachowców bez problemu wpuszczono do gabinetu generała na wysokim pierwszym piętrze, gdyŜ Siły Samoobrony współpracowały z Tate no kai, a sam Mishima był sławnym i szanowanym pisarzem. W ciągu kilku minut zamachowcy groŜąc swoją bronią białą wypchnęli straŜników z gabinetu, zabarykadowali się i związali oraz zakneblowali dowódcę armii wschodniej. Wówczas Mishima zaŜądał zgromadzenia Ŝołnierzy z bazy przed budynkiem, w zamian za Ŝycie generała. Zgodnie z ultimatum pisarza, Ŝołnierze mieli w ciszy wysłuchać jego przemówienia. Gdy około tysiąc Ŝołnierzy Samoobrony stanęło przed kwaterą, Mishima z przepaską na czole wyszedł na dach nad wejściem do budynku, i stamtąd, z wysokości blisko dziesięciu metrów, zaczął przemawiać do zebranych. Była wówczas godzina 12:00. Odwoływał się do faktu, Ŝe Ŝołnierze Sił Samoobrony są spadkobiercami bushi i wzywał ich do wystąpienia przeciwko narzuconej przez USA konstytucji, oraz do przywrócenia władzy Cesarzowi. Cisza Ŝądana przez Mishimę nie została zachowana, nad budynkiem zaczęły krąŜyć helikoptery policji i prasy, z odgłosem syren i warkotem silników zaczęły zjeŜdŜać się samochody policji oraz karetki. Zaś sami Ŝołnierze okazali się modan (nowoczesnymi), nie mieli juŜ ducha Bushido, byli tylko zwykłymi pracownikami, a nie honorową elitą społeczeństwa, jak niegdyś bushi, ich poprzednicy. Pisarz wołał do członków Samoobrony: „Widzimy Japonię pławiącą się w dobrobycie i nurzającą się w duchowej pustce. (...) Czy to moŜliwe, Ŝe cenicie Ŝycie w świecie, którego duch jest martwy?” 41 Nikt nie odpowiedział na krzyki Mishimy „Czy jesteście męŜami wojny? Czy choć jeden z was powstanie wraz ze mną?” śołnierze najpierw szemrali między sobą, a później zaczęli rzucać w Mishimę: „Zejdź stamtąd!”, „Wystarczy!”, „To wariat!”. Na 41 P. Russell: Stu kochających inaczej: którzy mieli największy wpływ na dzieje ludzkości. Warszawa 1997 s. 258. 92 koniec spektaklu pisarz wykrzyczał: „Widzę, Ŝe nie jesteście męŜczyznami.42 Niczego nie zrobicie. Nie mam juŜ co do was złudzeń.” Potem wzniósł rozłoŜone ręce ku niebu i trzykrotnie krzyknął: „Tennõ heika banzai!” („Niech Ŝyje Cesarz!).43 23. Mishima Yukio w mundurze Tate no kai, przemawiający z balkonu kwatery dowództwa Sił Samoobrony w Ichigaya. Źródło: http://aboutjapan.japansociety.org/content.cfm/yukio_mishima_sdf?discuss=1 (10 VIII 2009) Wrócił do biura, rozpiął mundur ukazując nagi tors, zdjął buty, ukląkł na podłodze na swoich piętach, rozpiął pas i zawinął pod uda górną część spodni. Przystawił sobie do lewego boku brzucha poniŜej pępka ostrze sztyletu. Za plecami Mishimy ustawił się 42 Zachodni biografowie Mishimy, kompletnie nie rozumiejąc pisarza, twierdzą Ŝe zwroty: „Czy jesteście męŜczyznami?!”, „Widzę, Ŝe nie jesteście męŜczyznami”, itp. świadczą o tym, Ŝe Mishima dokonał zamachu stanu oraz popełnił seppuku aby przekonać siebie i świat Ŝe jest męŜczyzną mimo swojego homoseksualizmu. Takie dywagacje wynikają z całkowitego niezrozumienia kultury japońskiej, a szczególnie z ignorowania podziału w tamtym społeczeństwie na Ŝyciowe role męŜczyzn oraz kobiet. Zresztą podobne, choć mniej intensywne podziały są obecne i w społeczeństwach Zachodu, gdzie równieŜ zarzucenie męŜczyźnie Ŝe nie jest męŜczyzną często pełni rolę motywującą, niezaleŜnie od aspektu seksualnego. Choćby wmawianie dzieciom, Ŝe chłopcom nie przystoi płakać. 43 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 360-361; http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009). 93 z mieczem jego kaishaku – przyjaciel i uczeń, spokojny i krzepki student Uniwersytetu Waseda – Morita Masakatsu. Wówczas pisarz wydał trzykrotny tradycyjny okrzyk „Tennõ heika banzai!”, nabrał w płuca powietrza i wypuścił je gwałtownie wbijając sobie w brzuch ostrze. Trzymając sztylet obiema dłońmi, przeciągnął go od lewej do prawej strony, otwierając własne trzewia. Wylała się krew, jelita i ich zawartość. Dokonało się to, co Mishima tak często opisywał i odgrywał w filmach oraz na fotografiach. Morita zadał cios, aby skrócić męki przyjaciela, jednak jego drąŜąca dłoń się osunęła i ostrze miecza wbiło się głęboko w ramię pisarza. Masakatsu wyrwał ostrze z uwięzi i zadał kolejny cios, ponownie błędny. Wówczas miecz przejął Furu-Koda i ściął głowę Mishimie. Ciało pisarza padło na pierś dwa metry od skrępowanego generała Mashity. Była godzina 12:40.44 Wówczas Morita, okryty niesławą za niesprawdzenie się w roli kaishaku, równieŜ przygotował się do popełnienia seppuku. Wbił sobie w brzuch zakrwawiony sztylet, którego wcześniej uŜył Mishima, a Furu-Koga ściął mu głowę.45 Gabinet wypełnił się mdlącym odorem poćwiartowanych ciał i rozprutych wnętrzności. Reszta zamachowców podniosła głowy Mishimy i Mority, ustawili je przy ich ciałach, chwilę płakali i odmówili modlitwę. Następnie oswobodzili komendanta bazy generała Mashitę, otworzyli drzwi i oddali się w ręce policji.46 44 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 361-362; http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009). 45 Biografowie Mishimy Yukio, którzy jako tłumaczenia dzieł i czynów pisarza uŜywają tezy o jego homoseksualizmie, twierdzą jakoby to Morita Masakatsu ściął głowę Mishimie za trzecim cięciem, a następnie popełnił umówione z pisarzem seppuku, aby jako jego kochanek dopełnić shinju. Jest to teoria wątpliwa, gdyŜ jest sprzeczna z zeznaniami świadków oraz psychiką Mishimy – albowiem wątpliwe jest Ŝeby pisarz, traktujący ze śmiertelną powagą Tate no kai, pokusił się o romans z podwładnym, który mógłby poprzez faworyzowanie go rozłoŜyć morale organizacji do środka, a takŜe wątpliwe jest aby Mishima przystał na zdradzanie Ŝony, z którą miał udany związek i dwoje dzieci. (O domniemanym shinju pisze np. M. Pinguet w Śmierć z wyboru w Japonii, s. 359-360.) 46 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. s. 362; http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009). 94 24. Ścięta głowa Mishimy Yukio, zdjęcie policyjne. Źródło: http://media.photobucket.com/image/mishima %20yukio/masonna_2007/mishima_head.jpg (1 I 2009) 95 Zakończenie Mishima Yukio zginął tak jak zaplanował, zdając sobie sprawę, Ŝe nie od razu zostanie zrozumiany. Kilka miesięcy przed śmiercią powiedział: „Japończycy nigdy mi nie wybaczą; wprawiam ich w zakłopotanie. Na Zachodzie nie będą mnie rozumieć, więc będą robili wokół mnie zamieszanie. Co za frajda.” i następnie wybuchł swoim chrapliwym śmiechem z głębi Ŝołądka.1 Zginął w wieku czterdziestu pięciu lat, pozostawiając po sobie 35 powieści, 22 dramaty, 20 zbiorów opowiadań oraz 20 zbiorów esejów. Jest najsławniejszym na Ziemi pisarzem japońskim; jego dzieła zostały przetłumaczone na dziesiątki języków; dla swoich zwolenników zaś stał się ostatnim bushi i kami (bóstwem sintoistycznym). Ceremonię pogrzebową Mishimy Yukio poprowadził jego mentor i przyjaciel laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1968 roku - Kawabata Yasunari. Odbyła się ona w świątyni Honganji w Tokio 24 stycznia 1971 roku. Tam, jak to było w zwyczaju odnośnie bushi, otrzymał imię pośmiertne: śp. Kimitake – Wzór Bojownika – Wzór Pisarza (Shõbu Bunkan Kimitake Keiji). W 1999 roku w miejscowości Yamanakakõ, przy stoku świętej góry Fuji, otwarto muzeum Literatury Mishimy Yukio, potwierdzając tym uznanie pisarza za jednego z najwybitniejszych twórców Kraju Kwitnącej Wiśni.2 Parafrazując wypowiedź Nitobe Inazo z jego ksiąŜki „Bushido”: Mishima Yukio, jak owe odległe gwiazdy, co niegdyś istniały a juŜ dawno znikły, nie przestaje wysyłać ku nam swoich promieni, nie przestaje dotąd blaskiem swym oświecać dróg naszej etyki.3 Jak widać z zestawienia w części bibliograficznej niniejszej pracy, niewiele przetłumaczono na język polski dzieł Mishimy Yukio oraz opracowań o nim. Brak w języku polskim jakiejkolwiek biografii pisarza, opisującej szczegółowo całe jego Ŝycie. Brak równieŜ tłumaczeń jego kluczowych i wybitnych utworów, takich jak powieści: 1 N. Albery: Nabuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura na świecie 1989 nr 3 (212) s. 68. 2 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1966. Kraków 2004 s. 12. 3 I. Nitobe: Bushido. Dusza Japonii. Bydgoszcz 2001 s. 18. 96 „Dom Kyõko” („Kyõko no ie”), „Głosy umarłych bohaterów” („Eirei no koe”), „Pragnienie miłości” („Ai-no kawaki”), „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”), „Zakazane kolory” („Kinjiki”) oraz tetralogia „Płodne morze” („Hõjõ no umi”). Nie wydano w Polsce takŜe albumu z fotografiami ukazującymi Mishimę „Kara róŜ” („Barakei”) ani jego długiego eseju, w którym wyłoŜył swoje poglądy „Słońce i stal” („Taiyõ to tetsu”). W ocenie autora, o wiele lepiej mają się w Polsce dramaty Mishimy (pod względem ilości i dostępności). Pojawiły się one u nas bardzo szybko, biorąc pod uwagę Ŝe dopiero w 1957 roku Polska wznowiła stosunki dyplomatyczne z Japonią. Pierwszą realizację dramatów Mishimy wystawił juŜ w 1965 roku Tadeusz Łomnicki, czyli kilka lat przed rozpoczęciem wydawania prozy pisarza. Następnie dramatami Mishimy zajęli się mistrzowie polskiego teatru i kina, tacy jak np. Andrzej Wajda, powstały słuchowiska i Teatry Telewizji, a od kilku lat do japońskiego pisarza nawiązują młodzi adepci szkół teatralnych. Ponadto sztuki Mishimy były w Polsce wystawiane w najznamienitszych teatrach i w doborowych obsadach, z najlepszymi aktorami. Inaczej ma się – w ocenie autora – kwestia jakości tych realizacji utworów dramatycznych Mishimy. Są albo zeuropeizowane i pozbawione smaku klasycznego teatru japońskiego albo udziwnione, gdy realizatorzy chcą nawiązać do stylu kultury orientalnej, ale tego stylu nie rozumieją i nie czują. Zwłaszcza ostatnie realizacje sceniczne młodych adeptów teatru, mają się nijak do stylistyki Mishimy, posiadają cechy postmodernistyczne, obce japońskiemu pisarzowi.4 Jak zaznaczono we Wstępie, teorie biografów Mishimy Yukio, mające tłumaczyć postawę pisarza, autor uznaje za nie w pełni prawdziwe. PoniŜej, po przedstawieniu Ŝycia i działalności Mishimy w powyŜszych rozdziałach pierwszej części pracy, autor spróbuje krótko odnieść się do tychŜe teorii. Alice Miller w „Buncie ciała” utrzymuje, Ŝe Mishima zabił się gdyŜ „nie był w stanie poznać własnej tragedii”, która polegała na tym, Ŝe był wychowywany w oziębłej emocjonalnie atmosferze i wielkiej dyscyplinie oraz karności.5 Miller twierdzi, Ŝe jest dla niej oczywiste, iŜ Mishima popełnił samobójstwo, gdyŜ tłumił negatywne emocje, 4 Porównaj: Henryk Lipszyc: Obecność teatru japońskiego w powojennej Polsce. W: Moi bitelsi. Wybór dramatów japońskich. Warszawa 1998 s. 197-206. 5 A. Miller: Bunt ciała. Poznań 2006 s. 45-47. 97 wrogość względem babki i ojca, będąc posłuszny narzuconym prawom moralnym, Ŝe starszych i opiekunów naleŜy szanować. TenŜe wywód autorka podsumowuje sloganem: „Jak długo cenić będziemy moralność wyŜej niŜ Ŝycie, tak długo stanowić ona będzie dla niego zagroŜenie”. Teoria Miller wynika z nieznajomości kultury japońskiej, co zresztą widać w konkretnych zwrotach które stosuje – np. zamiast adekwatnego słowa seppuku, uŜywa ona obraźliwego i kolokwialnego harakiri. Ludność Kraju Wschodzącego Słońca z przyczyn antropologicznych róŜni się do kultury zachodniej, i jest w niej normą a nie wyjątkiem jak chce tego autorka, Ŝe dzieci wzrastają tam w bezgranicznym oddaniu przełoŜonym oraz autorytetom, w wielkiej karności i samodyscyplinie, która u białych uchodzi za sadyzm czy brutalność. Zdecydowana większość dzieci w Japonii, oraz wiele dzieci na Zachodzie, wzrastało w rodzinach które narzucały im ostry rygor, w których panowała oziębłość uczuciowa i Ŝądanie całkowitego podporządkowania się, a jednak dzieci te wyrastały na zupełnie inne osoby niŜ Mishima. Sam Yukio dysponował bardzo rozwiniętą introspekcją i posiadał obszerną wiedzę z zakresu psychologii, co podwaŜa teorię, jakoby nie uświadamiał sobie własnych emocji. ToteŜ kluczem do zrozumienia Mishimy jest poznanie jego systemu wartości, wywodzącego się z nieznanego Miller Bushido, a nie ostre czy spartańskie wychowanie pisarza. Co więcej, teorie Miller stanowią podręcznikową projekcję, gdyŜ sama we Wprowadzeniu pisze iŜ rodzice się nad nią znęcali, za co ich znienawidziła.6 Napisała całą ksiąŜkę „Bunt ciała” aby zracjonalizować na zasadzie projekcji własną nienawiść do własnych rodziców, kolejno podając przykłady róŜnych sławnych ludzi, którzy według niej - takŜe nienawidzili rodziców i przez tłumienie tego uczucia mieli problemy psychiczne. Co więcej, przypuszczalnie sama dostrzegała, Ŝe jej teorie na temat innych ludzi są mało przekonujące, gdyŜ podbudowała je wątpliwymi przesłankami. W przypadku Mishimy wysnuła przypuszczenie, iŜ był molestowany seksualnie przez swoją babcię, co nie ma potwierdzenia w jakichkolwiek wiarygodnych źródłach. Generalnie, z lektury „Buntu ciała”, dla osoby znającej psychologię, wynika odczucie, Ŝe Miller napisała tą ksiąŜkę aby obniŜyć u siebie napięcie psychiczne z powodu nieakceptacji społecznej dla jej własnych uczuć, takich jak wrogość do własnych rodziców. 6 TamŜe, s. 21-22. 98 I na koniec pozostaje przedkładanie przez autorkę Ŝycia ponad wszelkie inne wartości, co jest równie nielogiczne jak i sprzeczne ze światopoglądem japońskim, w którym pozostawanie przy Ŝyciu jest środkiem do realizacji celów, a nie wartością samą w sobie. Ian Buruma w „Misjonarzu i libertynie” przezywa Mishimę dandysem i twierdzi, Ŝe jego seppuku było „niczym więcej, jak Ŝałosnym wyczynem bardzo utalentowanego błazna”.7 Tu równieŜ widać, Ŝe ten Europejczyk zamieszkały w Nowym Yorku teŜ nie rozumie japońskiej kultury. Termin dandys absolutnie nie pasuje do Mishimy, gdyŜ – jak czytamy w „Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” Władysława Kopalińskiego – pochodzi od angielskiego dandy czyli „elegant, fircyk”, i oznacza: elegant, wytworniś, galant, strojniś, modniś, goguś. Mishima Yukio zaś nigdy nie przywiązywał większej wagi do mody czy ubioru, często ubierał się na przekór modzie, mięśnie trenował aby stać się wojownikiem a nie symbolem seksu, nie specjalizował się w uwodzeniu, nie brylował na salonach, załoŜył własną armię i umarł bardzo bolesną i nieestetyczną, niemodną śmiercią, która jest przypisana rycerzowi, a sprzeczna z byciem fircykiem czy gogusiem. Burman, twierdząc Ŝe seppuku jest Ŝałosne, uwidacznia własne zaślepienie i negację całej historii Japonii. Nazywając Mishimę błaznem, ukazuje tylko, Ŝe nie ma pojęcia kim był Mishima i jakie wartości reprezentował – i tak jak przewidział Yukio – wysuwa absurdalne teorie aby sobie wytłumaczyć rzecz dla niego – człowieka Zachodu – niepojętą, nad której dramatyzmem nie umie przejść do porządku dziennego. Ale i on, tak jak Miller, podświadomie dostrzega miałkość własnej argumentacji więc powołuje się na fałszywy dowód słuszności społecznej, Ŝe niby „zgadza się z większością Japończyków” w kwestii Mishimy, podczas gdy faktycznie zdecydowana większość Japończyków w ogóle nie wypowiada się na temat Mishimy. Dodając, Ŝe Buruma posługuje się językiem kolokwialnym i wieloznacznym, jego opinia nie przedstawia Ŝadnej wartości pod względem merytorycznym. Maurice Pinguet w „Śmierci z wyboru w Japonii”8 oraz Buruma, za Henrym Scottem Stokesem i Johnem Nathanem – autorami dwóch najpopularniejszych na Zachodzie biografii Mishimy – podają, Ŝe Yukio wraz Moritą, popełnili seppuku aby 7 I. Buruma: Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka na Wschodzie i Zachodzie. Kraków 2005 s. 21-28. 8 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 339-367. 99 zrealizować obrzęd shinju. Widać po tym, Ŝe dla ludzi Zachodu o wiele bardziej zrozumiałe i prawdopodobne wydaje się samobójstwo z powodu osobistej miłości, niŜ w imię niepersonalnych, nieprywatnych idei. JednakŜe dzisiejsze zamachy bojowników islamskich ukazują, Ŝe w pozazachodniej kulturze nadal ceni się wyŜej inne wartości niŜ Ŝycie i jest się gotowym bez wahania umrzeć dla dobra społeczności. Szeroko rozpropagowana, zachodnia teoria o shinju Mishimy nie ma ani potwierdzenia w zeznaniach świadków (członków Tate no kai czy gen. Mashity), ani w dokumentach, ani nie wynika z działalności samego pisarza, który przez całe swe Ŝycie przedkładał inne idee i wartości ponad swoje związki miłosne czy seksualne. Wątpliwym jest by niesamowicie samozdyscyplinowany Mishima zawiązał związek z podwładnym Moritą, naraŜając przez to własne małŜeństwo i spójność Towarzystwa Tarczy. Zgodnie z zeznaniami świadków, tradycją bushi oraz wynikami sekcji zwłok, Morita nie podołał roli kaishaku, raniąc pisarza dwukrotnie przed ścięciem mu głowy, i przez ten błąd zdecydował się na własne seppuku. Więc powyŜsza zachodnia teoria nie ma podstaw w postaci przesłanek, a jest raczej ucieczką przed prawdą, Ŝe zachodnia demokratyczna i kapitalistyczna cywilizacja jest wadliwa i Ŝe są ludzie gotowi oddać Ŝycie w straceńczej z nią walce. Baruma, pomijając takie jego twierdzenia, jak to, Ŝe Mishima zabił się aby zrealizować swoje fantazje erotyczne, utrzymuje teŜ, Ŝe pisarz zabił się z przeraŜenia przed starzeniem się i w ucieczce przed swoją starością. Wyraźnie widać, Ŝe autor „Misjonarza i libertyna” nie rozumie z jakiegoś powodu czemu Mishima się zabił, skoro autorytarnie stawia kilka sprzecznych ze sobą – w jego ocenie prawdziwych – teorii co do motywów japońskiego pisarza. Bezsprzecznie Mishima Yukio chciał Ŝyć i umrzeć pięknie, łącząc estetykę swojej twórczości z estetyką samego siebie i własnych czynów. I to pragnienie aby zginąć pięknie, a nie uciekanie przed czymkolwiek, spowodowało, Ŝe chciał on zginać młodo, z własnej ręki i walcząc o to co uznawał za słuszne. W swoim eseju „Piękna śmierć” napisał: „Ideałem staroŜytnych Greków było pięknie Ŝyć i pięknie umierać. Tak samo musiało być i z naszym ideałem Bushido. Tymczasem smutna sytuacja dzisiejszej Japonii polega na tym, Ŝe o ile trudno jest pięknie Ŝyć, to jeszcze trudniej pięknie umierać. Dziś, gdy w zapomnienie poszły samurajskie ideały, kaŜdy, kto nie Ŝyje dla pieniędzy, uchodzić będzie za szaleńca i głupca. (...) Jeśli przynajmniej Ŝyjemy z własnej uczciwej pracy, a ponadto szlachetnie oddamy Ŝycie za 100 kraj i naród, to moŜna to nazwać pięknym Ŝyciem i piękną śmiercią. (...) Oto dlaczego darzono estymą samurajów - mieli oni przynajmniej moŜliwość, by umrzeć w sposób piękny i bohaterski. To właśnie kryje się za uczuciem szacunku i sympatii wobec Ŝołnierzy. Nie lękać się śmierci, ale uwaŜać ją za rzecz piękną - nie kupiecka to rzecz. (...) Gdy brak jest ducha walki, człowiek moŜe myśleć ile chce o swojej słabości, moŜe tłumaczyć się, ile chce, ze swoich nędznych i nieudolnych poczynań, moŜe podporządkować się wszelkim zachciankom. Zaczyna za to w sposób skrajny troszczyć się o fizyczne bezpieczeństwo. Lecz gdy raz wejdzie się na drogę walki, nie dba się juŜ o bezpieczeństwo swego ciała. Nie folguje się własnemu tchórzostwu i słabości. Bo kiedy trzeba wybierać, nie ma innej drogi, jak zginąć w walce lub od własnego miecza.”9 Powtarzając powyŜsze słowa: zrozumienie Mishimy „nie kupiecka to rzecz”. Wszyscy, powyŜej wymienieni biografowie Mishimy Yukio, oraz John Nathan w swoim „Ostatecznym potwierdzeniu istnienia”10, zarzucają japońskiemu pisarzowi skłonności narcystyczne lub wprost narcyzm. Uzasadniają ten pogląd tym, Ŝe Mishima był kulturystą, często przeglądał się w lustrze, lubił pozować jako model, występować w filmach, w swojej twórczości umieszczał wiele wątków autobiograficznych, a w esejach, rozpatrując jakiś problem, zwykł odnosić go do przykładów z własnego Ŝycia. Znamienne, Ŝe jednak Ŝaden z powyŜszych biografów nie zarzuca Mishimie ani egotyzmu, ani egoizmu, ani nawet przechwałek nie mających pokrycia w faktach. Na tej podstawie moŜna załoŜyć, Ŝe biografowie ci opacznie rozumieją termin narcyzm, a biorąc pod uwagę ich inne niepoprawne tezy, Ŝe nie znają się na psychologii. Dla przykładu, psychoanalityk i psychiatra Karen Horney definiuje narcyzm jako inflację psychiczną, która „podobnie jak w ekonomii, oznacza przypisywanie czemuś większej wartości niŜ jest to rzeczywiście warte. Znaczy to, Ŝe osoba kocha i podziwia siebie za cechy, których w rzeczywistości nie posiada. Dalej, znaczy to, Ŝe osoba taka spodziewa się miłości i uwielbienia ze strony innych, podziwu dla zalet, których faktycznie nie posiada, lub posiada je w mniejszym stopniu niŜ się jej wydaje. Natomiast, nie jest narcystyczną osoba, która ceni własne rzeczywiste przymioty, lub chce, Ŝeby były one cenione przez innych. Tych dwóch tendencji – przypisywania sobie nadmiernego znaczenia i domagania się niezasłuŜonego uwielbienia ze strony innych – nie da się 9 Y. Mishima: Piękna śmierć. Fronda. Czasopismo poświęcone 1995 nr 4/5 s. 285. 10 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia (fragment). Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102-146. 101 oddzielić. (...) Charakterystyczną cechą tej postawy jest oczekiwanie, Ŝe ubóstwienie i sławę moŜna otrzymać bez Ŝadnych zabiegów i bez wykazania własnej inicjatywy.”11 Tak więc, w przypadku Mishimy Yukio zjawisko narcyzmu nie występowało, gdyŜ uświadamiał on sobie doskonale własne zalety oraz wady, i podejmował z własnej inicjatywy konkretne samozdyscyplinowane przedsięwzięcia aby siebie poprawiać i udoskonalać. Poświęcał całe dnie na czytanie czy oglądanie przedstawień teatralnych i filmów, oraz całe noce na pisanie, aby doskonalić swój warsztat literacki, i aby mieć realne osiągnięcia jako pisarz, za które mógłby dopiero liczyć na pochwały. Analogicznie co do budowy własnego ciała – zdając sobie sprawę z własnej niewydajności fizycznej i słabości, pracował latami podczas regularnych treningów (przez piętnaście lat nie opuszczając ani jednego treningu kulturystycznego), aby móc dopiero kiedyś popatrzeć z dumą w lustro lub teŜ zostać uznanym za sprawnego czy pięknego. Zaś pod koniec Ŝycia mówił i pisał o sobie takim jakim był, a był faktycznie sławnym pisarzem czy sprawnym męŜczyzną. Więc Mishima, jako osoba racjonalnie postrzegająca siebie oraz z rozmysłem pracująca nad samym sobą, nie był narcyzem ale antytezą narcyza. Prócz tych irracjonalnych teorii na temat Mishimy Yukio, mamy w Polsce publikację Beaty Kubiak Ho-Chi pt. „Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie i dramacie”.12 Autorka tej opublikowanej w formie ksiąŜkowej pracy doktorskiej, sama przyznaje, Ŝe zajęła się tematem pod wpływem prof. Annie Cecchi, która w 1992 roku, na przekór wszystkim uczonym, wysunęła hipotezę Ŝe Mishima był klasycystą. Dla HoChi zagadnienie okazało się równie atrakcyjne jak dla innych uczonych kwestia dziury ozonowej czy efektu cieplarnianego, gdyŜ było to coś nowatorskiego, na co moŜna by zgromadzić spore granty i w czym moŜna by wysunąć hipotezy trudne do obalenia.13 Przez całą pracę Ho-Chi cytuje liczne twierdzenia samego Mishimy i badaczy jego twórczości, Ŝe był on romantykiem, aŜ w końcu dochodzi do konkluzji, Ŝe „klasycyzm i romantyzm są największymi przeciwieństwami” zaś Mishima „wybrał klasycyzm” bo „wybrał regułę”. Prócz tego, Ŝe Ho-Chi zataja twórczość i działania Mishimy z ostatnich dziesięciu 11 K. Horney: Nowe drogi w psychoanalizie. Warszawa 1987 s. 68-77. 12 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004. 13 Ho-Chi ciągnie swoje racjonalizowanie, iŜ Mishima Yukio był klasykiem przez wszelkie poświęcone mu publikacje, nawet gdy to nie koresponduje z tematem publikacji korporatywnych, jak np. w Estetyce transkulturowej. pod red. Krystyny Wilkoszewskiej, Kraków 2004: rozdział: Klasyczny świat Mishimy Yukio, s. 291-305. 102 lat jego Ŝycia oraz ignoruje znaczenie jego śmierci, poprzez eliminację tego ze swojej pracy, podaje multum cytatów i streszczeń opinii o tym Ŝe pisarz był romantykiem. W ten sposób całość ma robić wraŜanie obiektywnych rozwaŜań, mimo Ŝe czytelnik juŜ we wstępie i pierwszym rozdziale dowiaduje się jakie będą wyniki tych „obiektywnych” badań. Powstają zasadnicze metodologicznie i epistemologicznie czy teŜ ontologicznie pytania: Czy w ogóle dana osoba musi być romantykiem lub klasykiem? Czy nie moŜe przejawiać obu tych tendencji? Czy rzeczywiście istnieją desygnaty romantyzmu i klasycyzmu? Czy moŜe to tylko nazwy puste, słuŜące do szufladkowania w ułomnym ludzkim umyśle? Co do pozostałych wyŜej wymienionych biografów Mishimy Yukio, pojawiają się analogiczne pytania. Czy zasadnym jest stawianie pytań co do wyjątków takich jak chęć popełnienia samobójstwa? Czy nie byłoby bardziej zasadnym zapytać: czemu ludzie posiadający prawdziwą wiedzę o świecie nie zabijają się masowo ale chcą Ŝyć? Choćby ze względu na rolę statystyki w badaniach naukowych, takie pytanie byłoby słuszniejsze, gdyŜ nauka z definicji koncentruje się na badaniu prawidłowości a nie fluktuacji. 103 Kalendarium Ŝycia i twórczości Mishimy Yukio1 1925 14 stycznia - narodziny w Tokio jako Hiraoki Kimitake; ojciec – Hiraoki Asusa, urzędnik w Ministerstwie Rolnictwa i Leśnictwa (Nõrinshõ), matka - Hiraoki Shizue. marzec - zabranie Kimitake do swojego mieszkania przez babkę od strony ojca Hiraoki Natsu, z domu Nagai (schorowaną arystokratkę, spokrewnioną z rodem Tokugawa). 1928 (3 lata) - narodziny siostry Hiraoki Mitsuko. 1930 (5 lat) 19 stycznia - narodziny brata Hiraoki Chiyuki. 1931 (6 lat) kwiecień - rozpoczęcie nauki w elitarnej szkole podstawowej Gakushũin. 1937 (12 lat) kwiecień - rozpoczęcie nauki w gimnazjum Gakushũin; powrót do domu rodziców od babki Nagai Natsu. 1938 (13 lat) - pierwsza publikacja utworu: Szczaw (Sukambo) w czasopiśmie szkolnym „Magazyn Stowarzyszenia Dobroczynności” („Hojinkai Zasshi”). 1939 (14 lat) 19 styczeń - śmierć babki Nagai Natsu. marzec - pierwsza publikacja dramatu: Mędrcy ze Wschodu (Higashi no 1 Opracowano na podstawie: B. Kubiak Ho-chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008; Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 4-13, 68-81, 102-146; http://members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/table.HTML i http://www.nndb.com/people/963/000113624/ (1 V 2009). 104 hakasetachi) w czasopiśmie szkolnym „Magazyn Stowarzyszenia Dobroczynności” („Hojinkai Zasshi”) - jednoaktówka oparta o ewangelię św. Mateusza, o narodzinach Mesjasza, nie wystawiona za Ŝycia Mishimy. 1941 (16 lat) lipiec - załoŜenie, razem z kolegami szkolnymi: Azumą Fumihiko i Tokugawą Yoshiyasą, pisma „Czerwony Obraz” („Akae”). wrzesień - dzięki rekomendacji nauczyciela literatury japońskiej Shizumi Fumio, opublikowanie w odcinkach opowiadania Las w pełnym rozkwicie2 (Hanazakari no mori) w czasopiśmie „Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”); przybranie w tym celu pseudonimu Mishima Yukio, gdyŜ ojciec pisarza był przeciwny jego literackiej karierze. 1942 (17 lat) kwiecień - rozpoczęcie nauki w liceum Gakushũin, w którym publikuje wiersze patriotyczne. 1944 (19 lat) marzec - napisanie scenariusza Spotkanie z lisem, czyli chryzantema przed świtem (Konkai kilku no ariake) do akompaniamentu tradycyjnej muzyki japońskiej (hõgaku no shishõ) – utwór zapisany klasycznym schematem 5 + 7 sylab, oparty na motywach z klasycznych dramatów japońskich, nie wystawiony za Ŝycia Mishimy. październik - rozpoczęcie studiów na wydziale prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku). listopad - pierwsze wydanie zbioru utworów Las w pełnym rozkwicie (Hanazakari no mori), przez wydawnictwo Shichijõ Shoin. 1945 (20 lat) luty - powołanie do wojska i zwolnienie z odbywania słuŜby z powodu błędnego orzeczenia lekarskiego o gruźlicy, któremu Mishima nie zaprzeczył; praca w ramach akcji mobilizacji studentów w fabryce Kõza w prefekturze Kanagawa, przy 2 Inne tłumaczenie tytułu to Las w pełni kwiecia. 105 produkcji sprzętu dla marynarki wojennej. 23 październik- śmierć siedemnastoletniej siostry Mitsuko z powodu tyfusu. 1946 (21 lat) - poznanie przyszłego mentora i przyjaciela, pisarza Kawabaty Yasunari (1899-1972) – Mishima posyła mu do zaopiniowania swoje dwa utwory. czerwiec - dzięki rekomendacji Kawabaty, publikacja opowiadania Papierosy (Tabako) w czasopiśmie „Człowiek” („Ningen”). 1947 (22 lata) kwiecień - ukończenie z wyróŜnieniem wydziału prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio. 1948 (23 lata) styczeń - zdanie egzaminów kwalifikujących na urzędnika państwowego i rozpoczęcie prestiŜowej pracy w Ministerstwie Finansów (Õkurashõ). maj - publikacja baśniowo-poetyckiego jednoaktowego dramatu Irys (Ayame) w czasopiśmie „Biblioteka Kobiet” („Fujin Bunko”) - o zemście odrzuconej kochanki o imieniu Irys, która odradza się jako kwiat w ogrodzie byłego kochanka. wrzesień - rezygnacja z błyskotliwie zapowiadającej się kariery urzędnika i postanowienie poświęcenia się pisarstwu; rozpoczęcie pracy nad powieścią Wyznania Maski (Kamen no kokuhaku). listopad - pierwsze wydanie powieści: Złodzieje (Tõzoku) nakładem wydawnictwa Shinchõsha; publikacja jednoaktowego dramatu rodzinnego Dom w ogniu (Kataku) w czasopiśmie „Człowiek” („Ningen”) - o miłosnym trójkącie pomiędzy matką, córką i mieszkającym u nich na stancji studencie oraz o związku nieletniego syna ze słuŜącą (dramat wystawiany od lutego 1949 r.) 1949 (24 lata) luty - publikacje w czasopismach jednoaktówek Niepokoje miłości (Ai no fuan) i Latarnia morska (Tõdai) – dramatu baśniowego o zemście nienarodzonego dziecka na rodzicach i dramatu rodzinnego o miłości młodzieńca do swojej macochy 106 (Latarnia morska zostaje wystawiona w listopadzie w Osace). - publikacja głośnej powieści Wyznania Maski (Kamen no kokuhaku) lipiec przez wydawnictwo Kawade Shobõ – wyznanie homoseksualizmu, skrywanego w obawie przed społecznym potępieniem, z elementami autobiograficznymi. październik - publikacja w czasopismach jednoaktówek: Niobe (Niobe) - wg starogreckiego mitu, oraz Święta (Seijo) – o siostrze poświęcającej się dla brata i jego narzeczonej, co doprowadza do śmierci siostry oraz narzeczonej. 1950 (25 lat) - wydanie powieści Pragnienie miłości (Ai-no kawaki) – o Etsuko pragnącej męskiego uwielbienia, która po śmierci męŜa staje się kochanką swego teścia uwodząc jednocześnie przystojnego chłopa Saburõ, gdy ten ostatni zaurocza się w wieśniaczce, Etsuko prowokuje go do współŜycia a następnie atakuje motyką. marzec - publikacja w czasopiśmie w odcinkach czteroaktówki Kult Bóstwa Klęski (Majin raihai) – o chorym na gruźlicę studencie Kaneko: jego cała rodzina ginie podczas dywanowego bombardowania Tokio, ukochana zdradza go z jego najlepszym przyjacielem, zrozpaczony Kaneko zakłada sektę czczącą drzewa sosny, uznany za szaleńca, głosi sprawdzające się przepowiednie. październik - publikacja w czasopismach: opowiadania Niedziela (Nichiyõbi) – o zakochanej parze młodych urzędników, którzy spędzają ze sobą wszystkie niedziele i giną wepchnięci przez tłum pod pociąg - oraz jednoaktówki Magiczna poduszka z prowincji Kantan (Kantan) – sztuka jest wystawiana od grudnia, o magicznej poduszce przywiezionej z Chin, na której bohater śni swoje dalsze Ŝycie. 1951 (26 lat) styczeń Zakazane - rozpoczęcie publikacji w odcinkach w czasopismach powieści kolory (Kinjiki) – kontrowersyjnej historii o „dŜungli uczuć” homoseksualnych; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Adamaszkowy bębenek (Aya no tsuzumi) – wystawiana od lutego 1952 r., oparta na dawnej sztuce nõ, o nieodwzajemnionej miłości starego stróŜa do młodej kobiety: drwiąc podarowuje mu ona adamaszkowy bębenek, twierdząc Ŝe gdy on zadźwięczy jego uczucia zostaną odwzajemnione, ośmieszony starzec popełnia samobójstwo. 107 październik - prapremiera tanecznego scenariusza kabuki Porównanie wdzięków, czyli młoda wielbicielka utworów Chikamatsu (Hada kurabe Chikamatsu musume) – o młodej kobiecie uwielbiającej teksty dramatyczne Chikamatsu Monzaemona (1653-1724), której związek z ukochanym jest potępiany przez jej matkę, w efekcie czego dziewczyna planuje shinju, tuŜ przed nim matka jednak zmienia zdanie i im błogosławi. 1952 (27 lat) styczeń – maj- pierwsza podróŜ zagraniczna, po USA, Brazylii, Francji, Anglii, Włoszech i Grecji; publikacja w magazynie pantominy DŜentelmen (Shinshi) – o dŜentelmenie, który zastając ukochaną na randce z innym męŜczyzną, uprzejmie im usługuje i doradza; publikacja w miesięczniku jednoaktówki Komachi i stupa (Sotoba Komachi) – oparta o klasyczną sztukę nõ, o starej Ŝebraczce, słynącej za młodu z urody i okrucieństwa, której wdzięk odkrywa na nowo pijany poeta, za co Ŝebraczka karze go śmiercią (prapremiera w lutym); publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Za darmo najdroŜej (Tada hodo takai mono wa nai) – dramat rodzinny o Ŝonie planującej zemstę na byłej kochance męŜa, w efekcie zatrudnienia kochanki jako słuŜącej, ta podporządkowuje sobie rodzinę i zostaje nową panią domu. czerwiec - rozpoczęcie uprawiania sportu, od regularnych treningów pływackich. 1953 (28 lat) - rozpoczęcie treningów bokserskich (raz w tygodniu; Mishima kontynuował je do momentu nakłonienia przez przyjaciół aby porzucił boks, gdyŜ uprawianie go zagraŜa jego zdrowiu, bo przegrywa wszystkie sparringi3). kwiecień - publikacja w miesięczniku czteroaktówki Słonecznik nocy (Yoru no himawari), napisanej podczas pobytu w ParyŜu – o bogatej wdowie, decydującej się wyjść za mąŜ za męŜa swojej najlepszej przyjaciółki, wiedząc Ŝe tenŜe zgadza się na to tylko ze względu na majątek wdowy. lipiec - włamanie złodzieja do domu Mishimy, pisarz chroni się u sąsiadów; wydanie dzieł zebranych w sześciu tomach. październik - prapremiera tanecznego scenariusza kabuki Przywołujące dusze 3 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 137. 108 zmarłych kadzidło z okresu Muromachi (Muromachi hangonkõ) – o śmierci młodego sioguna Ashikagi Yoshihisy (1465-1489). grudzień - prapremiera jednoaktówki Piekieł wizerunek niezwykły (Jigokuhen) z udziałem aktora kabuki Nakamury Utaemona VI (1917-2001) – adaptacji sławnego utworu Akutagawy Ryũnosuke (1892-1927) pod tym samym tytułem, o malarzu który wyznaje, Ŝe aby namalować piekło musi sam zobaczyć płonący powóz z kobietą w środku, zlecający pracę wpływowy minister pali wóz z córką malarza w środku, którą wcześniej próbował bezskutecznie uwieść. 1954 (29 lat) styczeń - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Pani Aoi (Aoi no Ue) – opartej na sztuce nõ z XV w., wystawiana od 1955 r., o duchu kochanki męŜa pani Aoi, który z zazdrości nawiedza ją w szpitalu, doprowadzając do jej śmierci. czerwiec - wydanie noweli Ballada o miłości4 (Shiosai) nakładem wydawnictwa Shinchõsha – wyjątkowo optymistyczny utwór jak na Mishimę, o miłości wzorowanej na historii Dafnis i Chloe; publikacja w magazynie trzyaktówki Młodzi! Przebudźcie się! (Wakodo yo, yomigaere) – wystawianej od 1955 r., o studentach zmobilizowanych do szwadronu kamikaze, młodzieńcy planują ucieczkę, a w dniu zakończenia wojny śnią Ŝe dowódcy budzą ich o świcie i wysyłają do walki. lipiec - publikacja w czasopiśmie dramatu muzycznego Kobieta zesłana z nieba (Toketa tennyo) – o przypadkowym spotkaniu trzech męŜczyzn w tawernie z ich byłą kochanką, młodą handlarką kwiatów. sierpień - powstanie i prapremiera operetki Bon dia, seniora – Dzień dobry, Pani (Bon dia, seniora). listopad - wyróŜnienie opowiadania Ballada o miłości nagrodą literacką oficyny Shinchõsha; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Miłosna sieć sprzedawcy sardynek (Iwashiuri koi no hikiami) – o biednym sprzedawcy sardynek zakochanym w ekskluzywnej kurtyzanie, słuchając jego nawoływania do kupna ryb, kurtyzana przypomina sobie Ŝe jest księŜniczką, która opuściła zamek zauroczona jego głosem lecz została porwana i sprzedana do domu rozrywek; emisja słuchowiska Boks 4 Dosłowne tłumaczenie tytułu na j. polski to: Szum fal lub Odgłos fal. Jednak utwór został po raz pierwszy wydany w Polsce przez PIW w 1972 r. pt. Ballada o miłości (w tłumaczeniu Ariadny Demkowskiej-Bohdziewicz). 109 (Bokushingu) przez państwowe radio NHK (Nippon Hõsõ Kyõkai) – o bokserze Takemurze Toshio, który walczył o tytuł mistrza z Jose Gonzalesem, męŜczyzna który postawił na Gonzalesa nasyła podczas meczu „boginię śmierci” - kochankę Takemury, która zmienia atmosferę, w efekcie czego Takemura przegrywa mimo fizycznej przewagi. 1955 (30 lat) styczeń - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Wachlarz (Hanjo) – wg klasycznej sztuki nõ o tym samym tytule, o malarce która przyjmuje pod opiekę gejszę, która postradała zmysły czekając na powrót ukochanego, gdy tenŜe zjawia się, ukochana juŜ go nie poznaje (prapremiera w lipcu 1958 r.) luty - prapremiera jednoaktówki kabuki Yuya (Yuya) – napisanej dla aktora Nakamury Utaemona VI, który zagrał główną rolę, o młodej kobiecie imieniem Yuya, która dowiedziawszy się o chorobie matki prosi kochanka o zgodę na jej odwiedzenie, on odmawia, po wysłuchaniu w świątyni wzruszającego wiersza Yuyi wyraŜa zgodę. marzec - prapremiera rewii opartej na mitach starogreckich Siedem kluczy miłosnych (Koi ni wa nanatsu no kagi ga aru). lipiec - rozpoczęcie treningów kulturystycznych i budowy ciała, ang. body- building (zawsze trzy razy w tygodniu, aŜ do śmierci). sierpień - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Trzy podstawowe kolory (Sangenshoku) – o trójkącie miłosnym, gdzie młodzi małŜonkowie rozpoczynają wspólne Ŝycie z przyjacielem Ŝony; publikacja w miesięczniku monologu w jednym akcie Powitanie statku (Fune no aisatsu) – o straŜniku latarni morskiej, zastanawiającym się nad sensem istnienia i sensem swojej pracy – prapremiera sztuki w wykonaniu zespołu Bungaku-za w reŜyserii Mishimy. wrzesień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Gniazdo termitów (Shiroari no su) – o małŜeństwie japońskich emigrantów na plantacji kawy w Brazylii, Ŝona nawiązuje romans z szoferem i próbują razem popełnić samobójstwo (prapremiera w październiku). listopad - prapremiera jednoaktówki Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi5 (Fuyõ no tsuyu - Õuchi jikki) z udziałem Nakamury Utaemona VI, w reŜyserii 5 Inne tłumaczenie tytułu to: Rosa na kwiecie chińskiej róŜy: Kronika rodu Õuchi. 110 Mishimy – tragedia wg Fedry Jeana Racine`a, o daimyõ Õuchi Yoshitaki (1507-1551), który po powrocie z wyprawy wojennej zostaje kłamliwie poinformowany przez słuŜkę, Ŝe jego syn ma romans ze swoją macochą – jego Ŝoną, niesłusznie oskarŜony młodzieniec popełnia samobójstwo, dowiedziawszy się o tym zabija się takŜe jego macocha – Rosa (Fuyõ). grudzień - trzyaktówka Gniazdo termitów zostaje wyróŜniona prestiŜową nagrodą im. Kishidy. 1956 (31 lat) styczeń - publikacja w czasopiśmie w odcinkach powieści Złota Pagoda (Kinkakuji) – opowieści psychologiczno-filozoficznej zainspirowanej wydarzeniem autentycznym, o podpaleniu przez mnicha świątyni Kinkakuji czyli Złotej Pagody (prapremiera adaptacji w wykonaniu Zespołu Shimpa w maju 1958 r.) marzec - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Wielkie przeszkody (Daishõgai) – o matce której syn zginął podczas wyścigów konnych z przeszkodami i jej miłości do kolegi syna, który usiłuje odwieść ją od startowania w zawodach konnych - dramat zadedykowany słynnej aktorce Sugimurze Haruko (1909-1997), która zagrała w jego prapremierze w kwietniu 1957 r. kwiecień - wydanie zbioru adaptacji sztuk nõ pt. Zbiór współczesnych dramatów nõ (Kindai nõgakushũ) przez oficynę Shinchõsha (wydanie angielskojęzyczne w USA w 1957 r.); powołanie na członka komisji czasopisma „Chũõ kõron”, przyznającej nagrody za najlepsze debiuty literackie. listopad - prapremiera czteroaktowej tragedii Pawilon Ryczącego Jelenia (Rokumeikan) – dramat o epoce Meiji (1868-1912), której symbolem jest renesansowy budynek Pawilonu Ryczącego Jelenia, historia hrabiny próbującej ratować Ŝycie swojego byłego kochanka i swego syna, działania hrabiego – jej męŜa skutecznie niweczą jej plany (publikacja w grudniu); prapremiera muzycznego dramatu Orfeusz (Orufe) w reŜyserii Mishimy i Masumiego Toshikiyo (1928-2001) – adaptacji filmu Jeana Cocteau. 1957 (32 lata) styczeń - wyróŜnienie Złotego Pawilonu literacką nagrodą czasopisma 111 „Yomiuri”; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Świątynia Dõjõji (Dõjõji) na motywach sztuki nõ z XV w. o tym samym tytule – o tancerce która próbuje tanio kupić zabytkową szafę, w której podobno został zastrzelony jej ukochany, przez męŜa kobiety z którą miał romans (utwór nie wystawiony za Ŝycia Mishimy). marzec - prapremiera pięcioaktówki Brytanik (Buritanikyusu) – wg przetłumaczonej z Andõ Shinyą tragedii Jeana Rancine`a (publikacja w kwietniu). lipiec - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Poranna azalia (Asa no tsutsuji) – o arystokratce Ayako, która po bankructwie męŜa godzi się na spędzenie nocy z synem barona za pieniądze, jej mąŜ w tym czasie planuje samobójstwo; podróŜ zagraniczna: po USA, Meksyku, Wyspach Karaibskich, Hiszpanii i Włoszech – powrót w styczniu 1958 r. 1958 (33 lata) maj - publikacja w magazynie trzyaktówki RóŜa i pirat (Bara to kaizoku) – prapremiera w lipcu, o pisarce ksiąŜek dla dzieci Ariko, która wyszła za mąŜ za męŜczyznę który ją zgwałcił, w wyniku czego poczęła dziecko, młody cesarz sztyletem z motywem róŜ zabija jej okrutnego męŜa i ją poślubia. 11 czerwca - ślub z Sugiyamą Yoko – córką sławnego malarza Sugiyamy Yasushiego. październik - rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie rozdziałów powieści Dom Kyõko (Kyõko no ie) – cały utwór wydany w sierpniu 1959 r. nakładem oficyny Shinchõsha – o poszukiwaniu toŜsamości i Ŝyciowej drogi przez grupę młodych ludzi w powojennej Japonii roku 1954, spotykających się w domu Kyõko. listopad - prapremiera jednoaktówki kabuki Staw, który lubi rozwiązywać pasy dziewcząt (Musume gonomi obitori ike) z udziałem m.in. Nakamury Utaemona VI – publikacja w miesięczniku w grudniu, na podstawie sławnej powieści okresu Edo (1600-1868), o złodzieju Gamamaru, który napada na próbujących wyłowić bogaty pas obi ze stawu, który to pas on sam zatopił jako przynętę. 1959 (34 lata) styczeń - nagroda w dziedzinie teatru czasopisma „Tygodnik Yomiuri” („Shũkan 112 Yomiuri”) za RóŜę i pirata; publikacja w periodyku jednoaktówki Yuya (Yuya) wg klasycznej sztuki nõ pod tym samym tytułem – o młodej kobiecie imieniem Yuya, która, pod pretekstem pójścia do chorej matki, wymyka się bogatemu kochankowi na spotkanie z innym męŜczyzną, matka Yuyi wyjawia bogaczowi prawdę. 2 czerwca - narodziny pierwszego dziecka Mishimy i Yoko: córki Noriko. wrzesień - prapremiera czteroaktówki Kobiet nie da się okupować (Onna wa senryõ sarenai) zadedykowanej aktorce Koshiji Fubuki (1924-1980) która zagrała główną rolę – publikacja w październiku, o miłości Japonki i Amerykanina – szefa biura politycznego w rządzie okupacyjnym, o intrygach politycznych przy wyborach do japońskiego parlamentu. 1960 (35 lat) styczeń - publikacja w kwartalniku trzyaktowej tragedii Drzewo Tropików (Nettaiju) – o rodzinie, w której matka mająca związek kazirodczy z synem, namawia go do zabicia ojca, a chora siostra namawia go do zabicia matki. luty - publikacja w magazynie opowiadania Pawie (Kujaku) – o śledztwie ws. zabicia pawi w wesołym miasteczku, w którym podejrzanym jest Tomioka, który ma obsesję na punkcie tego gatunku ptaków. marzec - pierwszoplanowa rola w filmie reŜyserii Masumury Yasuzõ (1924-1986) Facet szybki jak wiatr6 (Karakkaze yarõ), zrealizowanym w wytwórni Daiei; prapremiera dramatu Salome (Sarome) – adaptacji utworu Oskara Wilde`a, w reŜyserii Mishimy. lipiec - publikacja w kwartalniku jednoaktówki Ślepiec (Yoroboshi) – wg klasycznej sztuki nõ pod tym samym tytułem, prapremiera w maju 1965 r., o rozprawie sądowej nad przyznaniem praw rodzicielskich do Toshinoriego – chłopca który stracił wzrok podczas dywanowego bombardowania Tokio przez Amerykanów, i którym zaopiekowała się rodzina Kawashima. listopad - podróŜ z Ŝoną dookoła Ziemi, zakończona w styczniu 1961 r.; uczestniczenie w Teatrze Playards w Nowym Jorku w próbie generalnej Five Modern Nõ Plays. 6 Inny tytuł nadany w Polsce temu filmowi japońskiego kina Nowej Fali to: Bać się śmierci. 113 grudzień - publikacja w czasopiśmie opowiadania Umiłowanie ojczyzny7 (Yũkoku) – o ostatnich godzinach Ŝycia płk. Takeyamy Shinji i jego Ŝony Reiko, którzy popełniają samobójstwa w wyniku tzw. Wydarzeń 26 Lutego, historycznego zamachu stanu z 1936 r. 1961 (36 lat) grudzień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Czarna Jaszczurka (Kurotokage) – adaptacji utworu z XX w., o złodziejce przezwiskiem Czarna Jaszczurka, która porwała córkę bogatego jubilera aby zdobyć cenny diament Gwiazdę Egiptu, prapremiera w marcu 1962 r; publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Chryzantema dziesiątego dnia (Tõka no kiku) – o historycznym przewrocie wojskowym z 1936 r., nazywanym incydentem dwudziestego szóstego lutego (ni ni roku jiken), słuŜąca Chryzantema (Kiku) ratuje ministra finansów Moriego Shigeomiego, jednak on Ŝałuje Ŝe nie zginął w słuŜbie cesarzowi, co byłoby dla niego największym zaszczytem. 1962 (37 lat) luty - literacka nagroda gazety „Yomiuri shimbun” za Chryzantemę dziesiątego dnia; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Requiem dla księcia Genji (Genji kuyõ) na podstawie klasycznej sztuki nõ o tym samym tytule – o duchu pisarza Nozoe Murasaki, objawiającym się przy swoim pomniku dwóm studentom i odgrywającym scenę śmierci bohatera swojej powieści, który, choć kochany przez wiele kobiet, popełnił samobójstwo. 2 maja - narodziny drugiego i ostatniego dziecka Mishimy i Yoko: syna Iichiro. listopad - prapremiera tanecznego dramatu Proserpina (Purozerubĩna) – adaptacji utworu J. W. Goethego pod tym samym tytułem. 1963 (38 lat) kwiecień - publikacja przez wydawnictwo Shũeisha ksiąŜki Kara róŜ (Barakei), ze zdjęciami zrobionymi Mishimie przez sławnego fotografa Hosoe Eikõ (ur. 1933). czerwiec - inscenizacja dramatu Toska (Tosuka) – adaptacji tłumaczenia utworu 7 Alternatywne tłumaczenie tytułu na j. polski to Patriotyzm. Zaś po raz pierwszy w Polsce opowiadanie ukazało się pt. Miłość i śmierć, w miesięczniku Biblioteki Narodowej poświęconym literaturze obcej „Literaturze na świecie” nr 10/1976 r. 114 Victoriena Saddou pod tym samym tytułem, dokonanej przez Mishimę i Andõ Shinyę; wydanie noweli Na uwięzi8 (Gogo no eikõ) przez oficynę Kõdansha – opowieści o dąŜeniu do nietzscheanizmu przez chłopca, którego samotna matka ma romans z marynarzem. listopad - wystąpienie z teatru Bungaku-za. 21 listopad - zawieszenie prób Cytry radości (Yorokobi no koto) – dramatu napisanego dla grupy Bungaku-za. 27 listopad - publikacja w gazecie „Asahi Shimbun” „Listu otwartego” do przyjaciół z Bungaku-za (Bungaku-za shokun e no „kõkaijõ”). 1964 (39 lat) styczeń - publikacja w magazynie noweli Jedwab i wnikliwość (Kinu to meisatsu). luty - publikacja w miesięczniku trzyaktówki Cytra radości (Yorokobi no koto) – prapremiera w maju, o dochodzeniu w sprawie historycznego wykolejenia pociągu 17 sierpnia 1949 r., twierdzono Ŝe dokonali tego komuniści, śledztwo wykazuje iŜ dokonali tego ultraprawicowcy z sierŜantem, zwierzchnikiem głównego bohatera, który zostaje w końcu aresztowany, co powoduje rozpacz u głównego bohatera, którego pociesza dźwięk cytry; publikacja przez wydawnictwo Shinchõsha tomu Yorokobi no koto. Fu Minoko. zawierającego Cytrę radości i trzyaktową operę Minoko (Minoko). październik - publikacja w miesięczniku trzyaktówki Znikający Ŝagiel miłości (Koi no hokage) – o wdowie, która po śmierci męŜa przekształca japoński dworek w hotel dla cudzoziemców, i o trójkącie miłosnym pomiędzy nią, jej młodszym bratem i jego ukochaną. listopad - nagroda literacka czasopisma „Sztuka Mainichi” („Mainichi Geijutsu”) za nowelę Jedwab i wnikliwość. 1965 (40 lat) marzec - druga nagroda na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowych w Tours za 8 Inny polski tytuł to: Na holu. Dosłowne tłumaczenie tytułu to: Holowanie po południu. Adaptacja filmowa zaś znana jest w Polsce pt. śeglarz, który utracił łaski morza (film powstał w Wielkiej Brytanii w 1976 r. pt. The Sailor Who Fell from Grace with the Sea). 115 ekranizację opowiadania Umiłowanie ojczyzny9 – do której Mishima napisał scenariusz i w której zagrał główną rolę, w reŜyserii Dõmoto Masaki; na zaproszenie British Council – trwający miesiąc pobyt w Londynie; publikacja dramatu Męczeństwo św. Sebastiana (Sei Sebasuchan no junkyõ) – adaptacji tłumaczenia utworu Gabriela D`Annunzio pod tym samym tytułem, dokonanego z Ikedą Kõtaro (nie wystawiony za Ŝycia Mishimy). wrzesień - rozpoczęcie publikacji Wiosennego śniegu (Haru no yuki) w odcinkach w czasopiśmie „Shinchõ” - pierwszego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi). listopad - podróŜ zagraniczna z Ŝoną, po Ameryce, Europie i Azji Południowo- Wschodniej; publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Madame de Sade (Sado kõshaku fujin) – o Ŝonie markiza D. A. de Sade`a, która opiekuje się nim gdy przebywa w więzieniu i porzuca go po jego opuszczeniu, sztuka zainspirowana lekturą ksiąŜki śycie markiza de Sade; rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie „Recenzje” („Hihyõ”) w odcinkach eseju Słońce i stal (Taiyõ to tetsu) – zakończenie druku w czerwcu 1968 r. autobiograficzne rozwaŜania na pograniczu psychologii i filozofii. 1966 (41 lat) styczeń - nagroda w dziedzinie teatru na XX Festiwalu Artystycznym Ministerstwa Oświaty za sztukę Madame de Sade; wybór na członka komitetu przyznającego prestiŜową literacką nagrodę im. Akutagawy; prapremiera dramatu Ruy Blas (Ryui Burasu) – wg utworu Wiktora Hugo pod tym samym tytułem. czerwiec - publikacja w czasopiśmie powieści Głosy umarłych bohaterów (Eirei no koe); prapremiera dramatu Opowieści tysiąca i jednej nocy (Arabian naito) – publikacja w marcu 1967 r. 1967 (42 lata) - pierwsza nominacja na kandydata do literackiej Nagrody Nobla. luty - rozpoczęcie publikacji w odcinkach Galopującego konia (Honba) – drugiego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi). wrzesień - miesięczna podróŜ zagraniczna z Ŝoną do Indii, na zaproszenie rządu indyjskiego, powrót przez Laos i Bangkok. 9 Tytuł angielski Patriotism lub The Rite of Love and Death (drugi został umieszczony przez Mishimę w czołówce filmu). 116 październik - publikacja w czasopiśmie czteroaktówki Upadek rodu Suzaku (Suzaku ke no metsubõ) – tragedii zainspirowanej Heraklesem Eurypidesa, o japońskim markizie którego syn ze związku ze słuŜącą ginie na polu walki, a kochanka – matka syna ginie w schronie przeciwlotniczym podczas amerykańskiego nalotu dywanowego. grudzień - ćwiczenia wojskowe w Siłach Samoobrony, w bazie Wojsk Powietrznych w Hyakusato, loty ponaddźwiękowymi myśliwcami F 104. 1968 (43 lata) - Mishima po raz kolejny nominowany na kandydata do literackiej Nagrody Nobla; Nagrodę otrzymuje nauczyciel i przyjaciel Mishimy, Kawabata Yasunari. - rola Ludzkiej Statuy w filmie Czarna Jaszczurka (Kurotokage) w reŜyserii Fukasaku Kinji (1930-2003). luty - ćwiczenia w wozach pancernych VIII Dywizji Wojsk Lądowych Samoobrony, na poligonie Chitose na Hokkaido. kwiecień - odejście z grupy teatralnej NLT Gekidan i załoŜenie, z reŜyserem Matsuurą Takeo, nowej grupy: Zespół Teatru Romantycznego (Gekidan Roman Gekijõ). wrzesień - publikacja w czasopiśmie w odcinkach Pawilonu Świtu (Akatsuki no tera) – trzeciego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi) – druk ukończono w kwietniu 1970 r; przyjęcie do komisji Stowarzyszenia Kultury Japońskiej. październik - z okazji setnej rocznicy Restauracji Meiji, prapremiera baletu Miranda (Miranda) w reŜyserii Tachibany Akiko (1907-1971), sponsorowana przez państwową Agencję Kultury (Bunkachõ) oraz Komitet Festiwalu Sztuki (Geijutsusai Shikkõ Iinkai); załoŜenie paramilitarnej organizacji Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai), złoŜonej ze studentów tokijskich wyŜszych uczelni. grudzień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Mój przyjaciel Hitler (Wagatomo Hittorã) – sztuka o wydarzeniach „nocy długich noŜy” z 30 czerwca 1934 r. w Niemczech, o relacji pomiędzy Ernestem Röhmem (dowódcą Brunatnych Koszul) a Adolfem Hitlerem, który nakazuje zabić swojego towarzysza broni, który to uwaŜał go za swojego przyjaciela. 117 1969 (44 lata) - rola Tanaki Shimbei w filmie Hitokiri, wyreŜyserowanym przez Gosha Hideo (1929-1992). styczeń - prapremiera sztuki Mój przyjaciel Hitler (Wagatomo Hittorã) w reŜyserii Matsuury Takeo, z udziałem: Katsube Nobuyukiego, Murakami Fuyukiego, Kondõ Juna i Nakamury Nobuo. lipiec - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Taras trędowatego króla (Raiõ no tereasu), prapremiera w Teatrze Cesarskim (Teikoku Gekijõ) z Kitaõjim Kinyą w głównej roli, pod reŜyserią Matsuury Takeo – opowieść o khmerskim królu Jayavarmanie (1120/25-1215/19), budowniczym Angkor Thom – wspaniałej stolicy na milion mieszkańców, który podczas wznoszenia w jej centrum buddyjskiej świątyni Bayon zachorował na trąd. sierpień - prapremiera adaptacji teatralnej powieści Wiosenny śnieg (Haru no yuki) pod tym samym tytułem, pod reŜyserią Kikuty Kazuo (1908-1972). listopad - z okazji trzeciej rocznicy otwarcia Teatru Narodowego (Kokuritsu Gekijõ), wystawienie w nim prapremiery trzyaktówki Zadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca (Chinsetsu yumiharizuki), w reŜyserii Mishimy, z udziałem: Matsumoto Koshirõ IX, Ichikawy Ennosuke III i Bandõ Tamasaburõ, publikacja sztuki w czasopiśmie „Morze” („Umi”) - utwór oparty na popularnym tekście Kyokutei Bakin`a (1767-1848) pod tym samym tytułem, opowieść o Minamoto no Tametomo (1139-1170/77), który wraca z zesłania po zamieszkach dworskich ery Hõgen (1156), z prowincji Izu na Ryũkyũ (dziś Okinawę), gdzie jego syn Sutemaru zostaje władcą. 1970 (45 lat) lipiec - rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie w odcinkach Pięć oznak utraty boskości (Tennin gosui) – ostatniego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi) – druk zostaje ukończony w styczniu 1972 r. 25 listopad - napisanie ostatnich zdań ostatniego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi); pojechanie do kwatery głównej Lądowych Wojsk Samoobrony w tokijskiej dzielnicy Ichigaya, wraz z trzema oficerami Towarzystwa Tarczy (m.in. dowódcą studentów Tarczy i kaishaku Moritą Masakatsu), opanowanie i zabarykadowanie gabinetu, Ŝądanie zgromadzenia Ŝołnierzy przed budynkiem, bezskuteczne 118 nawoływanie ich do przewrotu wojskowego, o godz. 12:40 popełnienie seppuku. 1971 24 stycznia - ceremonia pogrzebowa w świątyni Honganji w tokijskiej dzielnicy Tsukiji, której przewodniczył Kawabata Yasunari (popełnił samobójstwo dwa lata później), mowy pogrzebowe pisarzy Funahashi Seiichi (1904-1976) i Takeda Taijun (1913-1976) oraz aktorki Muramatsu Eiko (ur. 1938), nadanie imienia pośmiertnego śp. Kimitake – Wzór Bojownika – Wzór Pisarza (Shõbu Bunkan Kimitake Keiji). kwiecień - publikacja w magazynie współczesnej adaptacji klasycznej farsy kyõgen Konparu Shirõjirõ i Ujiego Yotarõ pt. Smaczna trucizna (Busu), o tym samym tytule – opowieść o dwóch pomocnikach sklepowych, którzy pod nieobecność właściciela sklepu wyjadają ukryty przez niego kawior, który nazywa trucizną dla odstręczania wścibskich pomocników, i upijają się jego sake. maj - publikacja w magazynie dramatu napisanego z myślą o wystawieniu w USA pt. Dawno po miłości (Long After Love), powstałego z połączenia współczesnych adaptacji sztuk nõ: Komachi i stupa, Pani Aoi oraz Wachlarz. listopad - prapremiera dramatu bunraku, adaptacji własnego dramatu kabuki Zadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca (Chinsetsu yumiharizuki) pod tym samym tytułem, w reŜyserii Yamady Shõichiego. 119 Bibliografia załącznikowa I. II. Bibliografie 1. Bibliografia Zawartości Czasopism za lata 1965-1995 2. Polska Bibliografia Literacka za lata 1965-1988 Wydawnictwa zwarte: A) literatura podmiotu 1. Bochorodycz Beata, śeromska Estera: Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 (zawiera trzy dramaty Mishimy) 2. Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania. Antologia. Kraków 2005 (zawiera esej Mishimy) 3. Mishima Yukio: Na uwięzi. Ballada o miłości. Warszawa 1972 4. Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 2008 5. Mishima Yukio: Złota pagoda. Warszawa 1997 6. Moi bitelsi. Wybór dramatów japońskich. Warszawa: 1998 (zawiera dwie sztuki Mishimy) B) literatura przedmiotu 1. Ballada o Narayamie. Warszawa 1986 2. Bochorodycz Beata, śeromska Estera: Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 3. Boski Wiatr. Japońskie formacje kamikaze w II wojnie światowej. Gdańsk 2009 4. Bryant Anthony J.: Samuraje. Warszawa 1989 5. Buruma Ian: Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka na Wschodzie i Zachodzie. Kraków 2005 6. Cialdini Robert: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańsk 1995 7. Doliński Dariusz: Techniki wpływu społecznego. Warszawa 2008 120 8. Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania. Antologia. Kraków 2005 9. Estetyka transkulturowa. Kraków 2004 10. Freud Zygmunt: Wstęp do psychoanalizy. Warszawa 2001 11. Geografia fizyczna części świata. Kraje i morza pozaeuropejskie. Warszawa 1960 12. Geografia świata. Warszawa 1992 13. Geografia turystyczna świata. Warszawa 1995 14. Hearn Lafcadio: Kimiko. Opowieść o miłości. [B.m.]1994 15. Hillsborough Romulus: Shinsengumi. Ostatni wojownicy szoguna. Warszawa 2005 16. Historia teatru. Pod red. Johna Russella Browna. Warszawa 2007. 17. Horney Karen: Nowe drogi w psychoanalizie. Warszawa 1994 18. Janisław Maciej Aleksander: Pokonany samuraj nie wraca. Warszawa 1987 19. Japońskie wiersze śmierci. Kraków 1991 20. Kletowski Piotr: Kino Dalekiego Wschodu. Warszawa 2009 21. Kosiński Dariusz: Słownik teatru. Kraków 2006 22. Kotański Wiesław: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990 23. Kubiak Ho-Chi Beata: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004 24. Matusewicz Czesław: Psychologia wartości. Warszawa 1975 25. Melanowicz Mikołaj: Formy w literaturze japońskiej. Kraków 2003 26. Melanowicz Mikołaj: Literatura japońska. Warszawa 1994-1996, 3 t. 27. Miller Alice: Bunt ciała. Poznań 2006 28. Miłkowski Jerzy: Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu. Warszawa 1987 29. Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 2008 (wstęp Henryk Lipszyc; posłowie Beata Kubiak Ho-Chi) 121 30. Mishima Yukio: Złota pagoda. Warszawa 1997 (posłowie Mikołaja Melanowicza) 31. Miyamoto Musashi: Gorin-no sho. Księga pięciu kręgów. Bydgoszcz 2001 32. Moi bitelsi. Wybór dramatów japońskich. Warszawa 1998 (wstęp tłumaczy; posłowie Henryka Lipszyca) 33. Mydel Rajmund: Japonia. Warszawa 1983 34. Nitobe Inazo: Bushido - dusza Japonii. Wykład o sposobie myślenia Japończyków. Bydgoszcz 2001 35. Obuchowski Kazimierz: Galaktyka potrzeb. Psychologia dąŜeń ludzkich. Poznań 2000 36. Pacyfik w ogniu. Warszawa 1984 37. Pierzchała Aneta: Film japoński a kultura europejska. Obcość przezwycięŜona? Kraków 2005 38. Pięć wcieleń kobiety w teatrze nõ. Warszawa 1993 39. Pinguet Maurice: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 40. Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Pod red. Adama Bilikiewicza. Warszawa 2009 41. Ratti Oscar, Westbrook Adele: Sekrety samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii. Bydgoszcz 1997 42. Religie współczesnego świata. Warszawa 1989 43. Rubach-Kuczewska Janina: śycie po japońsku. Warszawa 1983 44. Russell Paul: Stu kochających inaczej którzy mieli największy wpływ na dzieje ludzkości. Ranking. Warszawa 1997 45. Sakai Saburo: Samuraj. Lublin 1994 46. Samuraje. Verona 1992 47. Schiller David: Mały poradnik zen. Wybór wierszy, przypowieści, sentencji i koanów zen. Poznań 1997 48. Sieroszewski Wacław: Miłość samuraja. Warszawa 1990 49. Sikorski Waldemar, Tokarski Stanisław: Budo. Japońskie sztuki walki. Szczecin 1988 50. Sperling Abraham P.: Psychologia. Poznań 1995 122 51. Szymankiewicz Janusz: Samuraje. Pochodzenie, obyczaje, techniki walki. Warszawa 1997 52. Śpiewakowski Aleksander: Samuraje. Warszawa 1989 53. Tokarski Stanisław: Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu. Szczecin 1989 III 54. Wowczuk Włodzimierz: Japonia. Nihon. Warszawa 1978 55. Zmierzch samurajów. Warszawa 1989 Artykuły z czasopism: A) literatura podmiotu 1. Mishima Yukio: Dom Kyõko (fragment). Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 147-176 2. Mishima Yukio: Madame de Sade. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 14-67 3. Mishima Yukio: Pawie. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 82-101 4. Mishima Yukio: Piękna śmierć. Fronda: Pismo Poświęcone 1995 nr 4/5 s. 285 B) literatura przedmiotu 1. Albery Nobuko: Nabuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 68-81 2. Fabjanowska-Micyk Zofia: Droga samuraja. Zwierciadło 2008 nr 3 s. 124-133 3. Jaworowski Tomasz: Brunatno-róŜowi. Fronda: Pismo Poświęcone 2001 nr 25/26 s. 58-69 4. Melanowicz Mikołaj: Yukio Mishima - „Madame de Sade”: między iluzją a rzeczywistością. Literatura na Świecie” 1989 nr 3 (212) s. 4-13 5. Merklejn Iwona: Dlaczego Yukio Mishima nie dostał Nagrody Nobla. Fronda: Pismo Poświęcone 1995 nr 4/5 s. 282-284 6. Nathan John: Ostateczne potwierdzenie istnienia (fragment). 123 Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102-146 7. Stefanicki Robert: Zmartwychwstanie samuraja. 35 rocznica samobójczej śmierci Yukio Mishimy. Gazeta Wyborcza (WAW) 2005 nr 287 s. 24-25 IV. Strony internetowe: A) bazy bibliograficzne 1. http://mak.bn.org.pl/wykaz.htm (4 I 2009; 14 V 2009) 2. http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/ (4 I 2009; 14 V 2009) 3. http://ww2.tvp.pl/6232.dzialy (4 I 2009) 4. http://www.e-teatr.pl/pl/index.html Baza realizacji, Baza recenzji, Baza artykułów (4 I 2009) 5. http://www.filmpolski.pl Internetowa baza filmu polskiego (14 V 2009) 6. http://www.teatry.art.pl (4 I 2009) 7. http://www.wajda.pl (4 I 2009) B) literatura przedmiotu - autor zapoznał się ze wszystkimi stronami WWW wymienionymi w Bibliografii publikacji o Mishimie Yukio, w terminach podanych jako czas dostępu V. Filmografia: 1. Adamaszkowy bębenek. Tł. Anna Zielińska-Elliot, reŜ. Andrzej Wajda, Teatr Telewizji TVP 1996; 33' 2. Madame de Sade. Tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Andrzej Sapija, Teatr Telewizji TVP 1993; 100` 3. Mishima: A Life in Four Chapters. Scenariusz i reŜ. Paul Schrader, rola główna: Ken Ogata, USA 1985; 121' (film fabularny) 4. Mishima: trzy jednoaktówki: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi. Tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda, Teatr Telewizji TVP 1996; 80' 124 5. Piękna śmierć. TVP 1998; 25' (program publicystyczny) 6. Yũkoku: The Rite of Love and Death. Scen. i rola główna: Mishima Yukio, Japonia 1966; 30'1 1 Film dostępny na stronie: http://video.google.pl/videoplay? docid=9201439452997071422&ei=whegSpqHE5zE2wKpiKySBw&q=yukoku&hl=pl&client=firefox -a# (27 VI 2009) 125 Bibliografia twórczości Mishimy Yukio wydanej w języku polskim (1967-2008) Opisy pochodzą z: – Polskiej Bibliografii Literackiej BN za lata 1967-1988 – Bibliografii Zawartości Czasopism BN za lata 1970-1995 – komputerowej Bazy Biblioteki Narodowej http://mak.bn.org.pl/ – komputerowej Polskiej Bibliografii Literackiej http://pbl.ibl.poznan.pl – FilmPolski.pl: internetowa baza filmu polskiego http://www.filmpolski.pl/ – szukając stron WWW korzystano z wyszukiwarki internetowej Google (dostęp: 14 V 2009) 126 1967 1. Wachlarz // W: Wspólne zdjęcie; Niebieskie kartki: (Opowiadania i szkice) .- Warszawa: Państwowa Agencja Wydawnicza, 1967 .- Tyt. oryg.: Hanjo 1970 2. Niedziela / tł. Henryk Lipszyc; [il. Wanda Winkowska] .- Ze wstępem tł. .- Tyt. oryg.: Nichiyõbi // Przegląd Orientalistyczny .- 1970, nr 1, s. 25-36 1971 3. O marynarzu, który zdradził morze: [fragm.]/ tł. Ariadna DemkowskaBohdziewicz; [z not. o autorze na s. 188] .- Tyt. oryg.: Gogo no eikõ // Literatura na Świecie .- 1971, nr 8, s. 43-57 4. Patriotyzm: [fragm.]/ tł. A. Tatarkiewicz; Il. .- [Przedruk z Le Figaro Littéraire] .- Tyt. oryg.: Yũkoku // Forum: Przegląd Prasy Światowej .- 1971, nr 1, s. 19 1972 5. Ballada o miłości: [fragm.]/ tł. Ariadna Demkowska-Bohdziewicz .- Tyt. oryg.: Shiosai // Literatura na Świecie .- 1972, nr 4, s. 110-124 6. Na uwięzi; Ballada o miłości/ tł. (z wersji amerykańskiej) Adrianna Demkowska-Bohdziewicz; [oprac. graf. Jerzy Jaworowski] .- Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972 .- 270 s.; 18 cm .- (Proza Współczesna) .- Tyt. oryg.: Gogo no eikõ; Shiosai Rec. B. M. (Madej B.)// Odgłosy: Tygodnik Społeczno-Kulturalny .- 1972, nr 38, s. 4; Chmielewski Leszek// Nowe KsiąŜki .- 1972, nr 24, s. 20-22, il; Dolecki Z.// Słowo Powszechne: Pismo Codzienne .- 1972, nr 206, s. 4; Hamilton (Słojewski J. Z.)// Kultura .1972, nr 35, s. 12; Jankowska T.// Głos Pracy: Pismo Codzienne Związków Zawodowych .1972, nr 209, s. 5; Kawalec J.// Nowa Wieś: Ilustrowany Magazyn dla MłodzieŜy .- 1973, nr 9, s. 9; Orski M.// Wiadomości: Tygodnik Społeczno-Polityczny .- 1973, nr 9, s. 14; 127 Sprusiński Michał// Perspektywy .- 1972, nr 34, s. 30; Stomma Ludwik// Tygodnik Powszechny .- 1972, nr 41, s. 8; Wójcik Zygmunt// Tygodnik Kulturalny .- 1973, nr 2, s. 4 1973 7. Ballada o miłości: [fragm. powieści]/ tł. (z ang.) Adrianna DemkowskaBohdziewicz .- Tyt. oryg.: Shiosai // Zarzewie: Organ Związku MłodzieŜy Wiejskiej .- 1973, nr 39, s. 18-19 8. Hara-kiri: [fragm. opowiadania]/ tł. A. Włodarczyk .- Tyt. oryg.: Yũkoku // Oficyna Poetów .- 1973, nr 1, s. 40-43 1974 9. Pani Aoi/ tł. Henryk Lipszyc; [z not.].- Tyt. oryg.: Aoi no Ue // Dialog .1974, nr 9, s. 38-39 1976 10. Miłość i śmierć/ tł. Henryk Lipszyc .- Il. [z not. M.M. (Mikołaja Melanowicza)] .- Tyt. oryg.: Yũkoku // Literatura na Świecie .- 1976, nr 10, s. 144-177 1986 11. Umiłowanie ojczyzny/ tł. Henryk Lipszyc // W: Tydzień świętego mozołu: opowiadania japońskie 1945-1975 / Wybór, wstęp i noty Mikołaj Melanowicz .- Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986 .- Tyt. oryg.: Yũkoku .- S. 234-261 ISBN 83-06-01185-6 1989 12. Madame de Sade: (sztuka w 3 aktach)/ tł. Stanisław Janicki i Yukio Kudo.- Tyt. oryg.: Sado kõshaku fujin // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 14-67 13. Pawie/ tł. Estera śeromska .- Tyt. oryg.: Kujaku // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 82-100 128 14. Dom Kyõko: [fragm.]/ tł. Estera śeromska .- Tyt. oryg.: Kyõko no ie // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 147-176 15. Kapłan świątyni Shiga i jego miłość/ tł. (z fr.) Krzysztof Matuszewski; [z portr., rys. Bronisław Kurdziel] .- Tyt. oryg.: Shigadera shõnin no koi // Pismo Literacko-Artystyczne .- 1989, nr 6, s. 4-18 1993 16. śyć i umrzeć pięknie: kodeks samuraja wobec cywilizacji zachodu: [fragm.]/ tł. (z fr.) MaT // Brulion: pismo nosem .- 1993, z. 4 nr 21/22, s. 84-95 1995 17. Piękna śmierć/ tł. Iwona Merklejn // Fronda: pismo poświęcone .- 1995, nr 4/5, s. 285// http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/04-05/284-285.htm // http://www.conservativepunk.net/forum/viewtopic.php?t=1841 (13 VI 2009) 18. Wachlarz: (tekst dramatyczny)/ tł. Anna Zielińska-Elliott .- Tyt. oryg.: Hanjo // Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1995, nr 3 (1994), s. 97-111 1997 19. Złota pagoda/ tł. Anna Zielińska-Elliott; posł. Mikołaj Melanowicz; [projekt okładki Janusz Obłucki] .- Warszawa: Wydawnictwo WILGA, 1997 .- 256 s.; 20 cm .- (Biblioteka Japońska) .- Tyt. oryg.: Kinkakuji ISBN 83-7156-165-2 Rec. Wrzodak Magdalena: Mishima Yukio - Kinkakuji, Złota pagoda// http://magdalenawrzodak.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?341592 (20 V 2009) 1998 20. „Epitafium dla podróŜy”/ tł. Maciej Piotr Wasilewski // Studium: pismo literacko-artystyczne .- (1998), nr 10, s. 94-111 129 21. Pani Aoi/ tł. Henryk Lipszyc // W: Moi bitelsi: wybór dramatów japońskich: antologia .- Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998 .- (Teatr Orientu) .- Tyt. oryg.: Aoi no Ue .- S. 15-26 ISBN 83-86483-79-2 22. Drzewo tropików/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi i Jan Filipek // W: Moi bitelsi: wybór dramatów japońskich: antologia .- Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998 .- (Teatr Orientu) .- Tyt. oryg.: Nettaiju .- S. 27-76 ISBN 83-86483-79-2 2002 23. Śmierć w środku lata/ tł. Henryk Lipszyc .- Tyt. oryg.: Manatsu no shi // Literatura na Świecie .- 2002, nr 1/3, s. 5-53 2003 24. Pawilon Ryczącego Jelenia: tragedia w czterech aktach/ tł. Beata Bochorodycz .- Stęszew: International Institute of Ethnolinguistic and Oriental Studies, 2003 .- 89 s.; 23 cm .- Tyt. oryg.: Rokumeikan 25. Wyznanie maski: [fragm.]/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi .- Tyt. oryg.: Kamen no kokuhaku // Literatura na Świecie .- 2003, nr 5/6, s. 357-379 2005 26. Wprowadzenie do Hagakure/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi // W: Estetyka japońska, T.3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania: antologia red./ Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- (Estetyki Świata) .- Tyt. oryg.: Hagakure nyumon .- S. 127-144 ISBN 83-242-0514-4 130 2008 27. Pawilon Ryczącego Jelenia: (tragedia w czterech aktach)/ tł. Beata Bochorodycz i Estera śeromska // W: Bochorodycz Beata, śeromska Estera/ Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego .Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (Oblicza Japonii) .- Tyt. oryg.: Rokumeikan .- S. 124-204 ISBN 978-83-7436-158-3 28. Madame de Sade: (sztuka w trzech aktach)/ tł. Stanisław Janicki i Yukio Kudo: (przedruk z: „Literatura na Świecie” 1989, nr 3) // W: Bochorodycz Beata, śeromska Estera/ Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego .- Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (Oblicza Japonii) .- Tyt. oryg.: Sado kõshaku fujin .- S. 205-268 ISBN 978-83-7436-158-3 29. Mój przyjaciel Hitler: (tragedia w trzech aktach)/ tł. Maciej Kanert i Estera śeromska // W: Bochorodycz Beata, śeromska Estera/ Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego .- Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (Oblicza Japonii) .- Tyt. oryg.: Wagatomo Hittorã .- S. 269-335 ISBN 978-83-7436-158-3 30. Zimny płomień/ tł. Henryk Lipszyc; posł. Beata Kubiak Ho-Chi .Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- 238 s.; 20 cm .- Zawiera opowiadania: Zimny płomień = Onnagata; Przejść przez wszystkie mosty = Hashizukushi; Miłość Wielkiego Kapłana świątyni Shiga = Shigadera shõnin no koi; Umiłowanie ojczyzny = Yũkoku; Śmierć w środku lata = Manatsu no shi; Niedziela = Nichiyõbi; Fontanny w deszczu = Ame no naka no funsui; Perła = Shinjũ ISBN 978-83-247-0398-2 Rec. Chihiro// http://chihiro.blox.pl/2009/01/Zimny-plomien-Yukio-Mishima.html Cieślik Krzysztof: Droga samuraja/Lead30,955,245183,18/ samuraja// // Mishima/browse/product/1,577309.html#fullinfo ; http://www.polityka.pl/droga- http://merlin.pl/Zimny-plomien_Yukio; Czechowicz Jarosław// http://krytycznymokiem.blogspot.com/2008/01/zimny-pomie-yukio-mishima.html // http:// 131 www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Fiałkowski Tomasz: Rytuały// Zeszyty Literackie .- 2008, R. 26, nr 1, s. 61-64; Frynkiel Monika// Gazeta Krakowska .- 2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Gazeta Pomorska .2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Grzymisławski Łukasz: Rozpłatany brzuch mistrza// Gazeta http://wyborcza.pl/1,82204,5097606.html Wyborcza ; .- 2008, nr Kornaga 83, Dawid: s. 15 // Straceńcy// http://merlin.pl/Zimny-plomien_Yukio-Mishima/browse/product/1,577309.html#fullinfo Kowalski Jakub: plomien,2046 Straszne // bajki samuraja// ; http://relaz.pl/ksiazka,komiks,zimny- http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Krzan Katarzyna (Catarina78): Miłość do śmierci// http://www.granice.pl/recenzja.php?id=5&id3=1208 // http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Markiewicz Daniel: Sztuka emocji// http://esensja.pl/ksiazka/recenzje/tekst.html?id=4927 // http://esensja.pl/magazyn/2008/02/iso/07_50.html // http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Mirski Piotr: Recenzja ksiąŜki "Zimny płomień"// http://www.literatura.gildia.pl/tworcy/yukio_mishima/zimny_plomien/recenzja // http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 Taniec miłości i Nowe śmierci// KsiąŜki .- ; 2008, Piwkowska nr 6, Anna: s. 20// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Playboy .- 2008 marzec// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 Przekrój .- ; Sendecki Marcin// 2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Siwczyk Krzysztof: Architektura rozczarowania// Tygodnik Powszechny .- 2008, nr 10, s. 36// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; StróŜyk Katarzyna// Kurier Szczeciński .- 2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Wakar Jacek// Dziennik 132 Polski .- 2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Wolski Maksymilian: Letni Czytelnik (1): Yukio Mishima, samuraj literatury// http://orgiamysli.pl/node/313 ; Wronka „Shadowmage” Tymoteusz: Mishima, Yukio - "Zimny płomień"// http://katedra.nast.pl/artykul/3053/Mishima-Yukio-Zimny-plomien/#przypis1r // http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Yukio Mishima „Zimny Płomień”// http://ww6.tvp.pl/7567,681205,1.view // http://ww6.tvp.pl/7567,20080321681205.strona (plik multimedialny TVP Kraków) ; Zielińska Katarzyna: Odległe wizje http://ksiazki.wp.pl/katalog/recenzje/rid,38395,recenzja.html Mishimy// // http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay? langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 (13 VI 2009) 133 Bibliografia publikacji o Mishimie Yukio wydanych w języku polskim (1970-2008) 134 1970 1. [Artykuł na temat okoliczności śmierci Mishimy] // Express Wieczorny .1970, nr 278, s. 1 2. [Artykuł o twórczości Mishimy] // Nowiny Rzeszowskie: Organ Komitetu Wojewódzkiego PZPR .- 1970, nr 327, s. 1 3. „Boski wiatr”/ (wik) .- Il. // Tygodnik Demokratyczny .- 1970, nr 51, s. 3 4. Harakiri // śycie Warszawy .- Il. .- 1970, nr 297, s. 6 5. [Not. o zgonie Mishimy] // Dziennik Polski .- 1970, nr 281, s. 2 6. [Wspomnienia pośmiertne] // śycie Warszawy .- 1970, nr 282, s. 2 1971 7. Dwie śmierci Yukio Mishimy/ Bolesław Michałek// Kino .- 1971, nr 2, s. 62-63 8. [Komentarz dotyczący okoliczności popełnienia seppuku] .- przedruk z Monde // Forum: Przegląd Prasy Światowej .- 1971, nr 1, s. 18-19 9. Pottiez J. M. .- Przedruk z Le Figaro Littéraire .- Il. // Forum: Przegląd Prasy Światowej .- 1971, nr 1, s. 18 10. Random M. .- Przedruk z Les Nouvelles Littéraires // Widnokrąg: Tygodnik Kulturalny .- 1971, nr 2, s. 7 11. W rocznicę śmierci Yukio Mishimy/ Krystyna Okazaki// Literatura na Świecie .- 1971, nr 8, s. 180-183 135 1972 12. Świadkowie samobójstwa Mishimy przed sądem// Wieści: Tygodnik Społeczno-Polityczny Poświęcony Sprawom Wsi .- 1972, nr 10, s. 6 1973 13. Mishima – autor własnej śmierci/ A. Włodarczyk// Oficyna Poetów .1973 nr 1, s. 39-40 14. [O erotyce w twórczości Mishimy]/ Nowakowska M. // Literatura na Świecie .- 1973, nr 8/9, s. 58-65 1974 15. Czy teatr japoński jest japoński?: (o sztukach Y. Mishimy i M. Sato)/ Henryk Lipszyc// Dialog .- 1974, nr 9, s. 66-71 1976 16. Mishima Yukio – śmierć człowieka naszych czasów/ Kazuko Fujimoto; tł. (z ang.) Henryk Lipszyc .- Il. .- O okolicznościach śmierci // Literatura na Świecie .- 1976, nr 10, s. 178-199 1985 17. Harakiri pisarza/ Z. A. B.// Tygodnik Polski .- 1985, nr 50, s. 8 18. Yukio Mishima: temat tabu/ H. Scott-Stokes .- Wywiad z autorem biografii Mishimy, rozmawiał R.-P. Parihnaux; przedruk z Monde // Radar: Tygodnik Pracy Twórczej .- 1985, nr 15, s. 20 1986 19. Drugie samobójstwo Mishimy: (wiersz)/ Jerzy Wąsik// śycie Literackie .1986, nr 31, s. 8// http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent? id=11061&dirids=1 (28 VII 2009) 136 20. Mishima: (wiersz)/ Bolesław Taborowski // W: Taborowski Bolesław/ Cisza traw .- Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986 .- S. 24 ISBN 83-08-01719-3 21. Wielki poeta; Atut śmierci: (wiersze)/ Jerzy Wąsik// śycie Literackie .1986, nr 32, s. 11// http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent? id=11062&dirids=1 (28 VII 2009) 1987 22. [Biografia]/ Taborska A. // Film na Świecie: miesięcznik Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 42-44 23. Niogret H./ tł. A. Taborska // Film na Świecie: miesięcznik Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 45-49 24. [Omówienie filmu o Mishimie w reŜ. P. Schradera] / Rayns T./ tł. M. Ciechomska // Film na Świecie: miesięcznik Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 51-54 1989 25. Yukio Mishima „Madame de Sade”: między iluzją a rzeczywistością/ Mikołaj Melanowicz// Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 4-13 26. Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy/ Nobuko Albery; tł. Bogdan Chojna .- Il. // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 68-81 27. Ostateczne potwierdzenie istnienia: [fragm.]/ John Nathan; tł. Bogdan Chojna .- Il. // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 102-146 1993 28. Mishima Yukio // W: Leksykon pisarzy świata: XX wiek / (pod red. Wacława Sadkowskiego) .- Warszawa: Fundacja „Literatura światowa”, 1993 ISBN 83-900273-2-1 137 1994 29. Głosy o Mishimie/ wypow.: Ichiro Isshikawa, Jacek Pomykalski, Dariusz Rywczak, Jacek Szymański; notowała Sławomira Borowska// Didaskalia .1994, nr 04, s. 9 30. Mikołaj Melanowicz o Mishimie/ wypow. Mikołaj Melanowicz, notowała Sławomira Borowska// Didaskalia .- 1994, nr 04, s. 8 31. Lektury japonistyczne/ Anna Zalewska .- O opowiadaniu Umiłowanie ojczyzny // Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1994, nr 1 (1993), s. 111-121 32. Mishima Yukio/ Mikołaj Melanowicz // W: Melanowicz Mikołaj/ Literatura japońska. T. 2: Proza XX wieku .- Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994 .- S. 265-271 ISBN 83-01-11219-0 (tom II) ISBN 83-01-10679-4 (całość) 1995 33. Dlaczego Yukio Mishima nie dostał Nagrody Nobla/ Iwona Merklejn// Fronda: pismo poświęcone .- 1995, nr 4/5, s. 282-284// http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/04-05/282-283.htm http://www.conservativepunk.net/forum/viewtopic.php?t=1841 // (13 VI 2009) 34. Hanazakari-no mori (Las w pełni kwiecia) – debiut literacki Mishimy Yukio/ Beata Kubiak Ho-Chi .- Streszcz. w jęz. ang.// Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1995, nr 4, s. 75-80 1996 35. Mishima Yukio – między klasycyzmem japońskim a europejskim/ Mikołaj Melanowicz // W: Melanowicz Mikołaj/ Literatura japońska. T. 3: Poezja XX wieku, Teatr XX wieku .- Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 138 1996 .- S. 361-372 ISBN 83-01-11220-4 (t. III) ISBN 83-01-10679-4 (całość) 1997 36. Mishima Yukio // W: Leksykon pisarzy świata XX wieku / (pod red. Wacława Sadkowskiego) .- Wyd. 2 popr. .- Warszawa: Fundacja „Literatura światowa”, 1997 ISBN 83-900273-4-8 37. Mishima Yukio i „Hagakure”/ Jacek Pomykalski .- Kraków: Zakład Japonistyki i Sinologii Uniwersytetu Jagielońskiego, 1997 .- Praca magisterska2 38. Mishima Yukio i „Złota Pagoda”/ Mikołaj Melanowicz // W: Mishima Yukio/ Złota Pagoda .- Wwa: Wydawnictwo WILGA, 1997 .- (Biblioteka Japońska) .- S. 249-254 ISBN 83-7156-165-2 39. Yukio Mishima: 1925-1970/ Paul Russell; tł. (z ang.) Anna Zamęcka i Jerzy Prokopiuk .- 1 cz-b. il. // W: Russell Paul/ Stu kochających inaczej: którzy mieli największy wpływ na dzieje ludzkości: ranking .- Wwa: ORPHEÚS s.c., 1997 .- S. 256-258 ISBN 83-907516-0-7 40. W poszukiwaniu Złudnej Elegancji – interpretacja „Haru no yuki” Mishimy Yukio/ Joanna Wolska .- Kraków: Zakład Japonistyki i Sinologii Uniwersytetu Jagielońskiego, 1997 .- Praca magisterska3 2 Źródło: http://www.filg.uj.edu.pl/ifo/jpen/prace%20doktorskie%20i%20magisterskie.pdf (29 VIII 2009). 3 TamŜe. 139 1998 41. Zagadka Mishimy – listy Mishimy Yukio do Kawabaty Yasunariego/ Beata Kubiak Ho-Chi// Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1998, nr 9, s. 63-70 42. Elegancja – między rzeczywistością a fikcją: „Haru-no yuki” Mishimy Yukio/ Joanna Wolska// Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1998, nr 9, s. 177-195 2001 43. Brunatno-róŜowi/ Tomasz Jaworowski// Fronda: pismo poświęcone .2001, nr 25/26, s. http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/25-26/030.htm 58-69// // http://forum.gazeta.pl/forum/w,34281,93402632,0,Brunatno_Rozowi.html // http://fidelis.bloog.pl/kat,0,m,4,r,2008,index.html (13 VI 2009) 44. Duch samuraja/ Stanisław Stołpecki// Dziś .- 2001, nr 9, s. 96-98 45. Mishima Yukio: estetyka klasyczna w twórczości prozatorskiej i dramaturgicznej w latach 1941-1960/ Beata Kubiak Ho-Chi .- Warszawa: Uniwersytet Warszawski: Instytut Orientalistyczny, 2001 .- 260 s. .Rozprawa doktorska 46. Zagadka Mishimy: niepublikowane listy Mishimy Yukio do Kawabaty Yasunariego/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Język i kultura Japonii: IV Ogólnopolskie Seminarium: T. 2/ red. Krzysztof Stefański .- Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2001 .- S. 61-68 : artykuł konferencyjny w ksiąŜce 2002 47. Koniec świata samurajów: samobójcza śmierć japońskiego pisarza Yukio Mishimy/ Rafał Smoczyński// Gazeta Polska .- 2002, nr 30, s. 10-11 140 2004 48. Klasyczny świat Mishimy Yukio/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Estetyka transkulturowa / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2004 .S. 291-305 ISBN 83-242-0424-5 49. Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960/ Beata Kubiak Ho-Chi .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIWERSITAS, 2004 .- 232 s.; 21 cm .- (Biblioteka Fundacji imienia Takashimy) ISBN 83-242-0159-9 Rec. Petri Jakub: Mishima Yukio – toŜsamość transkulturowa// Literatura na Świecie .2005, nr 5/6, s. 453-458 2005 50. Bushidõ: sposób Ŝycia czy kodeks etyczny/ Roger T. Ames; tł. (z ang.) Joanna Wolska // W: Estetyka japońska T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania: antologia / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- (Estetyki Świata) .- S. 145-158 ISBN 83-242-0514-4 51. ŚcieŜki japońskiej umysłowości/ Graham Parkes; tł. (z ang.) Wioletta Laskowska // W: Estetyka japońska T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania: antologia / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- (Estetyki Świata) .S. 159-182 ISBN 83-242-0514-4 52. Yukio Mishima: samobójczy dandys/ Ian Buruma; tł. (z ang.) Piotr Rosne // W: Buruma Ian/ Misjonarz i libertyn: eros i dyplomacja: polityka na Wschodzie i Zachodzie .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- S. 21-28 ISBN 83-242-0255-2 141 53. Zmartwychwstanie samuraja: 35 rocznica samobójczej śmierci Yukio Mishimy/ Robert Stefanicki// Gazeta Wyborcza (WAW) .- 2005, nr 287, s. 24-25// http://www.stefanicki.com/artykuly/japonia/zmartwychwstanie_samuraja.ht ml (17 VI 2009) ISSN 0860-908X 2006 54. Mishima Yukio/ Dariusz Kosiński // W: Kosiński Dariusz/ Słownik teatru .- Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006 .- S. 367 ISBN 83-7435-178-0 ISBN 978-83-7435-178-2 55. Uwięzione dziecko i konieczność zapierania się bólu (Yukio Mishima)/ Alice Miller; tł. (z niem.) Anna Gierlińska // W: Miller Alice/ Bunt ciała .Poznań: Media Rodzina, 2006 .- S. 45-47 ISBN 83-7278-142-7 ISBN 978-83-7278-142-0 2007 56. Akt ostatni: Mishima/ Maurice Pinguet; tł. (z fr.) Mai Kubiak Ho-Chi // W: Pinguet Maurice/ Śmierć z wyboru w Japonii .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2007 .S. 339-367 ISBN 97883-242-0763-3 2008 57. Droga samuraja/ Zofia Fabjanowska-Micyk// Zwierciadło .- 2008, nr 3// http://www.polgej.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 (17 VI 2009) ISSN 05140994 142 58. Od Tłumacza/ Henryk Lipszyc // W: Mishima Yukio/ Zimny płomień .Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- S. 5-8 ISBN 978-83-247-0398-2 59. Mishima znany i nieznany/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Mishima Yukio/ Zimny płomień .- Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- S. 225-235 ISBN 978-83-247-0398-2 60. Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego/ Beata Bochorodycz i Estera śeromska .- Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .404 s.: il.; 21 cm .- (Oblicza Japonii) ISBN 978-83-7436-158-3 2009 61. Stopklatka: splątane losy/ Kuba Dąbrowski .- Il. // Przekrój .- 2009 nr 24 // http://www.przekroj.pl/galerie_stopklatka_artykul,4931.html (12 VII 2009) ISSN 0033-2488 Program telewizyjny: 1. Piękna śmierć/ scen. Rafał Smoczyński, Grzegorz Górny .- (Fronda: Program poświęcony) .- TVP 1998; 25' Strony internetowe: 1. ATW: Rocznica śmierci Yukio Mishimy// http://kzm.org.pl/viewtopic.php? f=12&t=189&start=0&st=0&sk=t&sd=a (27 VI 2009) 143 2. Boguszewicz Janusz: Sebastian Święty – patron geyów?/ http:/www.homiki.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=2100 (1 VII 2009) 3. [Dziesięć] 10 filmów samurajskich, których nie moŜna przegapić/ http:// cinemaasia.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?558564 (27 VI 2009) 4. Eckhard Kamil: Strategia Hominternu i faszyzm homoseksualny/ http://www.konserwatyzm.pl/publicystyka.php/Artykul/2286/ / http://konserwatyzm.salon24.pl/81574,kamil-eckhardt-strategia-hominternui-faszyzm-homoseksualn (13 VI 2009) 5. Fabjanowska-Micyk Zofia: Droga samuraja/ http://www.polgej.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 (24 VI 2009) 6. Kalicki Włodzimierz: Samuraje umieli wszystko/ http://wyborcza.pl/1,75480,1882225.html (25 VI 2009) 7. Krzeszowiec Marcin: Skandalista Truman Capote/ http://www.polgej.pl/ index.php?option=com_content&task=view&id=361&Itemid=4 (25 VI 2009) 8. MadSun: Incydent Mishimy/ http://www.reidojo.com/forum/viewtopic.php? t=707&sid=8877f15fa300311a9274c2721c9f5d7f (12 VII 2009) 9. Mazur Michał: Samobójstwa: Japoński koszmar/ http://mazzi.wordpress.com/2007/11/07/samobojstwa-japonski-koszmar/ (25 VI 2009) 144 10. Mishima, Yukio (w Bazie tęczowych ludzi)/ http://www.dossier.lesbijka.org/index.php?page=index_v2&id=129&c=15 (25 VI 2009) 11. Mishima Yukio (w Google videos)/ http://video.google.pl/videosearch? q=mishima%20yukio&oe=utf-8&rls=org.mozilla:pl:official&client=firefoxa&um=1&ie=UTF-8&sa=N&hl=pl&tab=wv# (13 VI 2009) 12. Mishima Yukio (w encyklopedii Wiem)/ http://portalwiedzy.onet.pl/77796,,,,mishima_yukio,haslo.html (1 VII 2009) 13. Mishima Yukio (w You Tube)/ http://www.youtube.com/results? search_type=&search_query=mishima+yukio&aq=0&oq=mishima+ (13 VI 2009) 14. Postać Yukio Mishimy w świetle psychologii Alice Miller/ http://antyedyp.wordpress.com/2009/04/16/postac-yukio-mishimy-wswietle-psychologii-alice-miller/ / http://xportal.pl/viewtopic.php?t=1189 (13 VI 2009) 15. Przed premierą filmu „Ostatni samuraj”. Rozmowa z japonistką prof. Ewą Pałasz-Rutkowską/ http://pjwstk.wafel.com/jap/pp.pdf / http://209.85.135.132/search? q=cache:QzYg2ME_OswJ:pjwstk.wafel.com/jap/pp.pdf+co+znaczy+kimita ke&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a (25 VI 2009) 16. Raskolnikow: Ostatni prawdziwy samuraj – Yukio Mishima/ http://www.konflikty.pl/a,297,Czasy_najnowsze,Ostatni_prawdziwy_samura j_-_Yukio_Mishima.html (13 VI 2009) 145 17. Rykiert Anna: Nieokreślone „Tabu” Nagisy http://www.charlie.pl/index.php?pg=czytelnia&nr=110#_edn6 Oshimy/ (20 VII 2009) 18. Sekiguchi Tokimasa: Gombrowicz czytany pionowo/ http://www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/Gombrowicz%20czytany %20pionowo%20-%20Sekiguchi.pdf / http://74.125.77.132/search? q=cache:008LorfLX_oJ:www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/Gombro wicz%2520czytany%2520pionowo%2520%2520Sekiguchi.pdf+mishima+gombrowicz&cd=2&hl=pl&ct=clnk&gl=pl &client=firefox-a (13 VI 2009) 19. Staniskisz Jadwiga: Co mówią nam te samobójstwa?/ http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Co-mowia-nam-tesamobojstwa-,wid,11436453,felieton.html?ticaid=18ae5&_ticrsn=5 (1 IX 2009) 20. Sto powieści/ http://www.polgej.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=223&Itemid=4 (24 VI 2009) 21. Swift Michael: Gej-rewolucjonista/ http://www.innastrona.pl/magazyn/bequeer/manifest-michael-swift.phtml (24 VI 2009) 22. Tokio - Shinjuku (Ni-chome)/ http://www.polgej.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=1850&Itemid=92 (24 VI 2009) 23. Witczak „ATW” Adam: Something Is Coming!// MłodzieŜ Imperium: Pismo MłodzieŜy Narodowej .- 2006 nr 6, s. 30// (link download:) http://mlodziez-imperium.phalanx.pl/num6.html (13 VI 2009) 146 24. Witczak T. Adam: Ekstrawagancja na prawicy/ http://zaprasza.net/a_y.php? PHPSESSID=1230141bbc07c58&articlesPage=148&mid=11133&PHPSES SID=1230141bbc07c58 (25 VI 2009) 25. Yukio Mishima/ http://www.teatrpolski.wroc.pl/premiery.php? id=2006_2007&&p=lincz_mishima (12 VII 2009) 26. Yukio Mishima (plik video)/ http://www.konserwatyzm.pl/multimedia.php/Utwor/2932/ (12 VII 2009) 27. Yukio Mishima/ http://pl.wikipedia.org/wiki/Yukio_Mishima (13 VI 2009) 28. Yukio Mishima/ http://www.filmweb.pl/o182654/Yukio+Mishima (13 VI 2009) 147 Wykaz realizacji teatralnych, telewizyjnych i radiowych utworów Mishimy Yukio dokonanych w Polsce (1965-2008) Opracowano na podstawie: - Polska Bibliografia Literacka za lata 1965-1988 - Bibliografia Zawartości Czasopism za lata 1965-1995 - Polski Wortal Teatralny http://www.e-teatr.pl - Dziennik Teatralny http://www.teatry.art.pl - Polska Bibliografia Literacka http://pbl.ibl.poznan.pl - Bazy Biblioteki Narodowej http://mak.bn.org.pl/wykaz.htm - TVP Teatr Telewizji http://ww2.tvp.pl/6232.dzialy - Andrzej Wajda http://www.wajda.pl - szukając stron WWW korzystano z wyszukiwarki internetowej Google (dostęp: 4 styczeń 2009 r.) 148 Realizacje teatralne: 1965 1. Adamaszkowy bębenek, Wachlarz, Jesteś piękna1 (Aya no tsuzumi, Hanjo, Sotoba komachi), tł. Anna Gostyńska, reŜ. Tadeusz Łomnicki, scenografia: Julian Pałka, muz. Zbigniew Turski, obsada: Adamaszkowy bębenek – Irena Eichlerówna, Tadeusz Łomnicki, Marta Lipińska, Damian Damięcki, Tadeusz Surowa, Barbara Drapińska, Wachlarz – Irena Eichlerówna, Marta Lipińska, Tadeusz Łomnicki, Jesteś piękna – Irena Eichlerówna, Tadeusz Łomnicki, Marta Lipińska, Damian Damięcki, Tadeusz Surowa; Teatr Współczesny Warszawa, premiera: 9 III 1965 Rec. A. Grodzicki// „śycie Warszawy” 1965, nr 61, s. 6; A. Jarecki// „Sztandar Młodych: codzienne Pismo MłodzieŜy” 1965, nr 63, s. 3; Adolf Rudnicki// „Świat” 1965, nr 21, s. 11; August Grodzicki// „śycie Warszawy” 1965, nr 60, s. 4; El. śm. (E. śmudzińska)// „Zwierciadło” 1965, nr 15, s. 4; Halina Przewoska// „Stolica” 1965, nr 14, s. 6, il.; J. Czuliński// „Trybuna Mazowiecka: dziennik PZPR” 1965, nr 67, s. 4; J. Zagórski// „Kurier Polski: pismo Stronnictwa Demokratycznego” 1965, nr 59, s. 3; K. Beylin// „Express Wieczorny” 1965, nr 60, s. 6; Polanica S. (S. E. Bury)// „Słowo Powszechne” 1965, nr 59, s. 3; Roman Szydłowski// „Trybuna Ludu” 1965, nr 70, s. 6; S. S. (J. S. Sito)// Współczesność: czasopismo Literackie 1965, nr 7/8, s. 12; „Teatr” 1965, nr 8, s.1 [fotografie z przedstawienia]; T. Łomnicki// „Trybuna Ludu” 1965, nr 64, s. 5 [wywiad z reŜ. rozm. I. Strzemińska]; Witold Filler// „Kultura” 1965, nr 12, s. 9, il.; Wojciech Natanson// „Teatr” 1965, nr 8, s. 5-7, il.; Zofia Jasińska// „Tygodnik Powszechny” 1965, nr 15, s. 4 1988 2. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Aleksandra Śląska, scenografia: Marian Kołodziej, obsada: Ewa Wiśniewska, Aleksandra Śląska, Anna Gornostaj, ElŜbieta Starostecka, Agnieszka Pilaszewska, Wanda Majerówna; Teatr Ateneum im. Jaracza Warszawa, Scena 61, premiera: 25 VI 1988 Rec. ElŜbieta Baniewicz// „Teatr” 1988, nr 12, s. 15-16, il; L. Kudryński// „Przekrój” 1988, nr 2255, s. 17; T. Stankiewicz-Podhorecka// „śycie Warszawy” 1988, nr 156, s. 7 1 Zamiennie stosowany tytuł: Wachlarz, Jesteś piękna, Adamaszkowy bębenek. 149 3. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Jarosław Kuszewski, scenografia: Anna Maria Rachel, oprac. muz. Irena śarnowska, obsada: Małgorzata Ozimek, Teresa Leśniak, Sabina Studzińska, Wanda Rzyska, Krystyna Bartkiewicz, Ewa Ząbkiewicz; Teatr Polski Bydgoszcz, Scena Kameralna, premiera: 23 XI 1988 Rec. A. Nowak// „Ilustrowany Kurier Polski: pismo Stronnictwa Demokratycznego” 1988, nr 289, s. 10; J. Derenda// „Dziennik Wieczorny” 1988, nr 236, s. 3; J. Oleradzka// „Gazeta Pomorska: dziennik PZPR” 1988, nr 295, s. 4 1989 4. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Konrad Lesisz, choreografia: Jacek Tomasik, scenografia: Małgorzata Domańska, muz. Ewa Kornecka, obsada: Joanna Tomasik, Nina SkołubaUryga, Jolanta Rychłowska, Teresa Filarska, Anna Świetlicka, GraŜyna Jakubecka, Alina Kołodziej, Beata Knieć, Anna Milczarczyk, Barbara Pic; Teatr im. Osterwy Lublin, Scena Reduta`85, premiera: 26 V 1989 Rec. Anna Bocian// „Sztandar Ludu” 1989, nr 214, s. 6; (fotografia teatralna)// „Teatr” 1989, nr 11/12, s. 35; GraŜyna Jakubecka (wywiad Małgorzaty Gnot)// „Kurier Lubelski” 1989, nr 172, s. 2; Małgorzata Gnot// „Kurier Lubelski” 1989, nr 178, s. 4 1990 5. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Grzegorz Mrówczyński, scenografia: Władysław Wigura, obsada: Irena Grzonka, Janina Jankowska, Irena Lipczyńska, Małgorzata Peczyńska, Maria Skowrońska, Ewa Wrońska; Teatr Polski Poznań, premiera: 30 III 1990 Rec. Stefan Drajewski: Wielki obecny nieobecny// „Słowo Powszechne” 1990, nr 129, s. 4 1991 6. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Leszek Czarnota, scenografia: Ewa i Wiesław Strebejko, muz. Zbigniew 150 Piotrowski, obsada: Bogumiła Jędrzejczyk, Teresa Lisowska, Anna Łaniewska, Ewa Matusiak, Edyta Milczarek, BoŜena Pomykała; Teatr im. Osterwy Gorzów Wielkopolski, premiera: 12 IV 1991 Rec. Krystyna Kamińska// „Goniec Teatralny” 1991, nr 16, s. 6 1993 7. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Marcel Kochańczyk, kostiumy: Dorota Morawetz, dekoracje: Marcel Kochańczyk, oprac. muz. Piotr Hertel, obsada: Krystyna Tolewska, Barbara Marszałek, Jagoda Pietruszkówna, Ewa Wichrowska, Kamila Sammler, RóŜa Chrabelska; Teatr im. Jaracza Łódź, Mała Scena, premiera: 20 III 1993 1994 8. Mishima: Cztery współczesne sztuki nõ Yukio Mishimy2, tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda, scenografia: Krystyna Zachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: Wachlarz (Hanjo) - Anna Polony, Beata Fudalej, Artur Dziurman, Szafa (Dõjõji) Andrzej Hudziak/ Jan Peszek, Beata Fudalej, Piotr Skiba, Ewa Kolasińska, Stefan Szramel, Aleksander Fabisiak, Marek Kalita, Pani Aoi (Aoi-no Ue) Anna Polony, Beata Fudalej, Artur Dziurman, Ewa Kolasińska, Adamaszkowy bębenek (Aya no tsuzumi) - Beata Fudalej, Andrzej Hudziak/ Jan Peszek, Anna Polony, Ewa Kolasińska, Marek Kalita, Piotr Skiba, Aleksander Fabisiak; Stary Teatr im. Modrzejewskiej Kraków, premiera: 23 XI 1994 Rec. Aleksandra Rembowska: Mishima// „Teatr” 1994, nr 12, s. 21-22; Barbara Osterloff: Mishima w Starym Teatrze// „Twój Styl” 1995, nr 3, s. 99; Bartosz śurawiecki: „Mishima” bez Mishimy// Nowy Nurt 1995, nr 6, s. 12; Beata Kubiak ChoChi: Mishima Yukio: „Wachlarz, Szafa, Pani Aoi, Adamaszkowy Bębenek”. Cztery współczesne sztuki nõ Yukio Mishimy w reŜyserii Andrzeja Wajdy// „Japonica” 1995, nr 4, s. 142-144; BoŜena Gierat-Bieroń: Mishima i awajskie lalki// „Rzeczpospolita” 1994, nr 273, s. 6; BoŜena Winnicka: Daleko do szczytu// „Wiadomości Kulturalne” 2 Zamiennie stosowane są tytuły: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi, Adamaszkowy bębenek. oraz Mishima: cztery dramaty w stylu nõ Yukio Mishimy. (ostatni tytuł przyjęty dla realizacji teatralnej w 1995 r.) 151 1995, nr 3, s. 18; Dorota Mrówka: Wajda i współczesne nõ// „Opcje” 1995, nr 1/2, s. 158; Janusz R. Kowalczyk: Poezja namiętności// „Rzeczpospolita” 1995, nr 25, s. 6; Janusz R. Kowalczyk: Sceniczna kaligrafia: W Starym Teatrze w Krakowie// „Rzeczpospolita” 1994, nr 280, s. 6; Joanna Wolska: Cztery współczesne sztuki nõ Mishimy Yukio// „Japonica” 1995, nr 4, s. 144-145; Kazimierz Kania: Ludzkie uniwersum// „Słowo” 1995, nr 82, s. 8; Lesław Czapliński: Yukoko: rytuał miłości i śmierci// „Czas Kultury” 1995, nr 1, s. 72-73; Lim Jie-Hyun: Mishima Wajdy// „Wiadomości Kulturalne” 1995, nr 51, s. 4; Małgorzata Ruda: Mishima// „Dekada Literacka” 1994, nr 18/19, s. 15; Marek Mikos: Europejczyk patrzy na Kyoto// „Gazeta Wyborcza” 1994, nr 280, s. 10; Marian Toporek: Dźwięki adamaszkowego bębenka// „Trybuna” 1994, nr 295, s. 13; Paweł Głowacki: Trzy aromaty połączone w jedno// „Tygodnik Powszechny” 1994, nr 51/52, s. 16, il.; Sławomira Borowska: Japoński odpust// „Didaskalia” 1994, nr 04, s. 7-8 2000 9. Markiza de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Tadeusz Bradecki (asystenci reŜ. Ewa Kaim i Agnieszka Olsten - WRD Akademii Teatralnej WWa), scenografia: Jagna Janicka, oprac. muz. Mieczysław Mejza, obsada: Ewa Kaim, Anna Dymna, Małgorzata Gałkowska, Magda Jarosz, Iwona Budner, Ewa Kolasińska; Stary Teatr im. Modrzejewskiej Kraków, premiera: 12 II 2000 Rec. Agnieszka Fryz-Więcek: Dylemat z markizem S.// „Przekrój” 1 VI 2000// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/markizadsbr/dyl.htm (4 I 2009) 2001 10. Drzewo Tropików (Nettaiju), reŜ. Katarzyna Warnke, obsada: Ewelina Starejki, Martyna Peszko, Joanna Laskowska; Teatr 38 Kraków, premiera: 24 XI 2001 2004 11. Madame de Sade i... (Madame de Sade), reŜ. Leszek Czarnota, obsada: Ewa Kamas, Małgorzata Zujewicz, Anna Szczepańska, ElŜbieta Macheta, Malwina Bieniawska, Hanna Misiak; Teatr na Nowym Dworze Wrocław, premiera: 1 X 2004 Rec. Leszek Czarnota, not. mis [Małgorzata Matuszewska]: Sztuka o oczyszczeniu// 152 „Gazeta Wyborcza” Wrocław 1 X 2004// http://www.teatry.art.pl/! rozmowy/sztukaoo.htm (4 I 2009) 2005 12. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Barbara Sass, scenografia: Marcin Stajewski, kostiumy: Irena Biegańska, muz. Michał Lorenc, obsada: Sylwia Zmitrowicz, Ewa Wiśniewska, Joanna Pokojska, Marzena Trybała, Maria Ciunelis, Katarzyna Łochowska; Teatr Ateneum im. Jaracza Wwa, premiera: 26 II 2005 Rec. Anna Sobańska-Markowska: Kobiety markiza de Sade// (pierwodruk www.tvp.pl) http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/27499.html; Izabela Marczak: Miłość zabija. Tylko dlaczego?// (pierwodruk „Metro on-line„) http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/9395.html ; Janusz R. Kowalczyk: Tęsknota za ceremoniałem// „Rzeczpospolita” nr 51 2 III 2005// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/madameds_sas/tesknotaz.htm// http://www.e-teatr.pl/ pl/ artykuly/9567.html; Tomasz Miłkowski: Między złem a wolnością// „Trybuna” nr 59 11 III 2005// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/10016.html (4 I 2009) 2007 13. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Teresa Sawicka, scenografia: Michał Jędrzejewski, kostiumy: Paulina Drąg, Paulina Raczkowska, Mateusz Mirowski, opieka kostiumograficzna: ElŜbieta Wernio, muz. Bartłomiej Niećko, opieka kompozytorska: Zbigniew Karnecki, obsada: Anna Kieca, Aleksandra Lis, Kalina Hlimi- Pawlukiewicz, ElŜbieta Romanowska, Marta Ścisłowicz, Aleksandra Grudzień; Wydziały Zamiejscowe PWST Kraków Wrocław, premiera: 29 I 2007 Rec. Leszek Karczewski: Balonik za dyplom// „Gazeta Wyborcza” Łódź nr 93 20 IV 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/38062.html ; Magdalena Piejko: De Sade od kuchni// „Nowa Siła Krytyczna” 1 II 2007// http://www.e- teatr.pl/pl/artykuly/34712.html; (mis) [Małgorzata Matuszewska]: Czy był wcieleniem zła?// „Słowo Polskie - Gazeta Wrocławska” nr 21 25 I 2007// http://www.teatry.art.pl/! recenzje/madameds_zes/cbwz.htm // http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/34432.html (4 I 2009) 14. Lincz: Pani Aoi, Wachlarz, Szafa (Aoi-no Ue, Hanjo, Dõjõji), tł. Anna 153 Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Agnieszka Olsten (asystent reŜ. Katarzyna Strączek), scenografia i kostiumy: Joanna Kaczyńska, muz. Marcin i Bartłomiej Oleś, obsada: Dagmara Mrowiec, Ewa Skibińska, Katarzyna Strączek, Bartosz Porczyk, Tomasz Wygoda, Ewa Kamas, Ferdynand Matysik; Teatr Polski Wrocław, Scena na Świebodzkim, premiera: 10 II 2007 Rec. Adrian Walkus: W poszukiwaniu sensu i wartości// „Dziennik Teatralny” 23 X 2008// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/wpsiw.htm ; Aneta Kyzioł: Lincz jak z Lyncha// „Polityka” nr 49 6 XII 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/48371.html ; Dorota Kowalkowska: Oddychać helem// „Dziennik Teatralny – Warszawa” 7 XII 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/ohel.htm ; Ilona Matuszczak: Kiedy rozum śpi, demony budzą się// „Dziennik Teatralny – Wrocław” 23 X 2008// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/krsdb.htm ; Joanna Derkaczew: Jak krwawa hollywoodzka rycina// „Gazeta Wyborcza” 2007 nr 40, s. 16// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/35297.html // http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/jkhr.htm ; Joanna Muracka: Co dobrego znajdę w „Linczu”?// „Dziennik Teatralny” 30 X 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/cdzw.htm ; Jolanta Kowalska: Teatr na wojennej ścieŜce// „Teatr” nr 4 24 IV 2008// http://www.e- teatr.pl/pl/artykuly/54661.html ; Justyna Pobiedzińska: Spektakl Zen czyli duchy libido// „Nowa Siła Krytyczna” 12 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35054.html ; Justyna Pobiedzińska: W teatrze moŜna wszystko// „Nowa Siła Krytyczna” 23 III 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/36874.html ; Katarzyna Czechowska: Skazani na... miłość// „Dziennik Teatralny – Wrocław” 18 III 2008// http://www.teatry.art.pl/! fmk/skaz.htm ; Krzysztof Kucharski: Lincz – z japońskiego na nasze// „Słowo Polskie – Gazeta Wrocławska” nr 36 13 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35174.html ; Leszek Pułka: Parady Mieszkowskiego; czyli miesiące// „Teatr” nr 4 25 IV 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/54669.html ; Leszek Pułka: śycie demonów// „Dziennik” nr 40 16 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35299.html ; Marcin Kościelniak: Miłosne szarady// „Tygodnik Powszechny” 2007 nr 8, s. 17// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35456.html ; Marta Bryś: Granice szaleństwa// g-punkt 10 XI 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/46959.html ; Marzena Sadocha, Piotr Rudzki: „Lincz” na strasburskich Premierach// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/ 40667.html 19 VI 2007; (mis) [Małgorzata Matuszewska]: Uczucie sterem i okrętem// „Słowo Polskie – Gazeta Wrocławska” nr 33 8 II 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/34960.html // http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/usio.htm ; Natalia Kopeć: Nie do pary// www.g-punkt.pl 16 II 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/35323.html ; Piotr Bogdański: Lincz wg Lyncha// „Wiadomości Wałbrzyskie” nr 10 13 III 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/36325.html ; Tomasz 154 Wysocki: Między dwoma światami// „Gazeta Wyborcza – Wrocław” nr 43 21 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35520.html ; Tomasz Wysocki: Niedotykalne wyobraŜenie miłości doskonałej// „Gazeta Wyborcza – Wrocław” 20 II 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/nwmd.htm (5 I 2009) 15. Szafa (inscenizacja sztuk: Wachlarz, Pani Aoi, Szafa - Hanjo, Aoi-no Ue, Dõjõji), tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Natalia Sołtysik, scenografia: Julia Skrzynecka, muz. Paweł Szymański, obsada: Aleksandra BoŜek, Maria Mamona, BłaŜej Wójcik; Teatr Współczesny Wwa, Scena w Baraku, premiera: 29 XII 2007 Rec. Agnieszka Michalak: Nigdy u celu// „Dziennik” - Kultura nr 9 14 I 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49866.html ; Agnieszka Rataj: Feliksy czytelników// „śycie Warszawy” nr 255, 256// śycie Warszawy online http://www.zw.com.pl/artykul/26,301808_Wybieramy_Feliksy__Zycia_Warszawy_.ht ml // http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/61582.html ; Agnieszka Rataj: Feliks „śW” dla „Procy”// śycie Warszawy online http://www.zw.com.pl/artykul/303011.html // http:// www.e-teatr.pl/pl/artykuly/61710.html ; Bartosz Bator (wywiad z Natalią Sołtysik): Czasami jestem naprawdę okropna// „Dziennik” Warszawa nr 286 8 XII 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/63464.html ; Jacek Wakar: Najlepsze spektakle w mieście wg Wakara// „Dziennik” nr 232 dodatek Kultura 3 X 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/60281.html ; Jacek Wakar: Teatralna hipnoza// „Twój Styl” nr 3 12 III 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/52617.html ; Jan Czapliński: Z uczuciem o konwencji// „Nowa Siła Krytyczna” 17 I 2008// http://www.e- teatr.pl/pl/artykuly/50039.html ; Janusz Majcherek: ŁyŜka miodu dla debiutu// „Gazeta Wyborcza - Stołeczna” 2008 nr 12, s. 7// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49878.html ; Janusz R. Kowalczyk: Dramat zazdrości w muzeum awangardy// „Rzeczpospolita” nr 3 4 I 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49469.html ; Jednoaktówki Yukio Mishimy we Współczesnym// „Dziennik” nr 301 dodatek Warszawa 28 XII 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/49253.html ; Julia Rzemek: Destrukcja i miłość// „Rzeczpospolita” 28 XII 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/szafa_sol/dimi.htm Kozłowska: Mishima miłosny// „Teatr” nr 3 23 IV 2008// teatr.pl/pl/artykuly/54556.html dyktatowi mody// „Nasz ; Temida Dziennik” Stankiewicz-Podhorecka: nr 13 16 I 2008// ; Justyna http://www.eNa przekór http://www.e- teatr.pl/pl/artykuly/49955.html ; Tomasz Miłkowski: Demon w szafie// „Przegląd” nr 8 20 II 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/51668.html ; Tomasz Mościcki: Oszczędne przedstawienie o morderczych namiętnościach// „Dziennik” 2008, nr 5, s. 23 // http://www.teatry.art.pl/!recenzje/szafa_sol/opom.htm// http://www.e- teatr.pl/pl/ artykuly/49528.html (4 I 2009) 155 * W 2006 roku, polski reŜyser Krzysztof Warlikowski, we współpracy z Toneelgroep Amsterdam, wystawił Madame de Sade w Holandii, w Amsterdamie: kostiumy i scenografia: Małgorzata Szczęśniak, oświetlenie: Felice Ross, obsada: Barry Atsma, Marieke Heebink, Hugo Koolshijn, Alwin Pulinckx, Eelco Smits, Leon Voorberg; Teatr Toneelgroep Amsterdam, premiera: 26 II 2006 Rec. Aneta Pawlak: Ład w strefie ekscesu// „Teatr” 2006, nr 06, s. 50-53; http://rokgrotowskiego.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=190 ; Joanna Derkaczew: Libertyni w teatrze, czyli rewolucja utracona/ „Gazeta Wyborcza” nr 108 9 maj 2008/ http://wyborcza.pl/ 2029020,76842,5194890.html teatr.pl/pl/artykuly/55155.html / http://www.teatry.art.pl/!felietony/lwtc.htm / / http://www.e- http://aktorstwo.pwa.edu.pl/?page=publikacja&id=1366 / http://gazeta.teatr.legnica.pl/print.php?news.1097 ; Niziołek Grzegorz: Kilka spojrzeń w lustro/ „Didaskalia” 2006, nr 72 / http://www.didaskalia.pl/72_niziolek.htm ; Piotr Gruszczyński: Gry pozorów// „Tygodnik Powszechny” 2006, nr 14, s. 30// http://tygodnik2003-2007.onet.pl/0,1322630,druk.html ; Sławek Jabrzemski: Scenografia światłem (wywiad z Felice Ross)/ http://www.ltt.com.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=30&Itemid=252 (1 VII 2009) Teatr Telewizji: 1993 1. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ. Andrzej Sapija, scenografia: Tadeusz Kosarewicz (s), Zofia de Ines (k), muz. Aleksander MroŜek, obsada: Joanna Szczepkowska, Zofia Kucówna, Adrianna Biedrzyńska, Teresa Sawicka, Małgorzata Pieczyńska, Anna Sobik; I, produkcja: 1993, premiera: 1 III 1993, kolor, 100` [powtórna emisja: 2 VII 1993] Rec. Dorota Buchwald: Madame de Sade - Yukio Mishimy// „Antena” 1993, nr 9, s. 3; Hanna Baltyn: Kobiety w cieniu boskiego markiza// „śycie Warszawy” 1993, nr 50 dod., s. 12; Madame de Sade// „Antena” 1993, nr 31, s. 18 1997 2. Adamaszkowy bębenek (Aya no tsuzumi), tł. Anna Zielińska-Elliot, reŜ. Andrzej Wajda, realizacja TV: Stanisław Zajączkowski, scenografia i 156 kostiumy: Krystyna Zachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: Beata Fudalej, Andrzej Hudziak, Anna Polony, Ewa Kolasińska, Marek Kalita, Piotr Skiba, Aleksander Fabisiak; Pro Arte, produkcja: 1996, premiera: 13 III 1997, kolor, 33` Rec. Film Polski: internetowa baza filmu polskiego http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/521035 ; TVP Teatr Telewizji http://ww6.tvp.pl/ View?Cat=6660&id=331051 (6 I 2009) 3. Mishima: trzy jednoaktówki: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi (: Hanjo, Dõjõji, Aoi-no Ue), tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda, realizacja TV: Stanisław Zajączkowski, scenografia i kostiumy: Krystyna Zachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: Wachlarz – Anna Polony, Beata Fudalej, Artur Dziurman, Szafa – Jan Peszek, Beata Fudalej, Piotr Skiba, Ewa Kolasińska, Stefan Szramel, Aleksander Fabisiak, Marek Kalita, Pani Aoi – Anna Polony, Anna Fudalej, Artur Dziurman, Ewa Kolasińska; Pro Arte, produkcja: 1996, premiera: 1 VI 1997, kolor, 80` Rec. TVP Teatr Telewizji http://ww6.tvp.pl/View?Cat=6660&id=331525 (6 I 2009) Słuchowiska:3 1967 1. Wachlarz (Hanjo), adapt. A. Gostyńska, reŜ. Tadeusz Łomnicki; III, 29 IX 1967, 30` (adaptacja radiowa dramatu) 1970 2. Wachlarz (Hanjo), reŜ. Tadeusz Łomnicki; III, 28 X 1970, 30` (adaptacja radiowa dramatu) 1976 3. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III, 22 II 1976, 30` (adaptacja radiowa dramatu) 3 Opisy pochodzą z Polskiej Bibliografii Literackiej wydanej w formie kodeksu, za wyjątkiem roku 1991 – gdzie zaczerpnięto opis ze strony internetowej PBL http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/index.php? s=d_biezacy&f=zapisy_szczeg&p_zapis=122215 (27 VI 2009) 157 1977 4. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III, 22 I 1977, 30` (adaptacja radiowa dramatu) 1978 5. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III, 28 X 1978, 31` (adaptacja radiowa dramatu) 1991 6. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Tadeusz Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III, 12 X 1991, 60` (adaptacja radiowa dramatu) 158 Wykaz skrótów adapt.- adaptacja portr. - portret/-y ang. - angielski posł. - posłowie BN - Biblioteka Narodowa PWN - Państwowe Wydawnictwo cm - centymetry/-ów Naukowe (Wydawnictwo Naukowe PWN) cz.-b. - czarno białe r. fr. rec. - recenzja/-zje - francuski - rok fragm.- fragment/-y red. - redakcja/-cją graf. - grafika/-czne reŜ. - reŜyseria il. rys. - rysunek/-ki - ilustracja/-cje jęz. - język/-u s. im. scen. - scenariusz - imienia - strona/-y muz. - muzyka/-czne streszcz. - streszczenie niem. - niemiecki t. - tom/-y not. - notatka/-ką tł. - tłumaczenie nr - numer TVP - Telewizja Polska ok. - około tyt. - tytuł oprac.- opracowanie wyd. - wydawnictwo/wydanie oryg. - oryginał/-u wypow. - wypowiedź/-dzi popr. - poprawione z. - zeszyt 159 Indeks tytułowy utworów Mishimy Yukio W indeksie wymieniono tytuły utworów Mishimy Yukio, występujących w niniejszej pracy. Zastosowano układ alfabetyczny – względem tytułów polskich tłumaczeń. Tytuły oryginałów podano według transkrypcji Hepburna. W opisie gatunków zastosowano skróty: p – powieść lub nowela, o – opowiadanie, e – esej lub publicystyka, s – scenariusz filmowy, szt – sztuka dramatyczna. W rubryce Rok, podano rok pierwszej publikacji utworu bądź, gdy utwór był wystawiony przed jego publikacją, rok pierwszej realizacji scenicznej lub medialnej. Na końcu podano strony, na których dany utwór występuje w bibliografii niniejszej pracy. Polski tytuł: Transkrypcja: Gatunek Rok: Strony: Adamaszkowy bębenek Aya no tsuzumi nõ 1951 149,151, 156 Ballada o miłości Shiosai p Boks Bokushingu słuchow. 1954 Bon dia, seniora Bon dia, seniora operetka 1954 Brytanik Buritanikyusu shingeki 1957 Chryzantema dziesiątego dnia Tõka no kiku shingeki 1961 Cytra radości Yorokobi no koto shingeki 1964 Czarna Jaszczurka Kurotokage shingeki 1961 Dawno po miłości (Komachi i stupa; Pani Aoi; Wachlarz) Long After Love (Sotoba Komachi; Aoi-no Ue; Hanjo) szt 1971 Dom Kyõko Kyõko no ie p 1958 129 Dom w ogniu Kataku shingeki 1948 Drzewo Tropików Nettaiju shingeki 1960 130,152 Dzień dobry, Pani Bon dia, seniora operetka 1954 DŜentelmen Shinshi pantom. 1952 „Epitafium dla podróŜy” 1954 127, 128 129 160 Fontanny w deszczu Ame no naka no funsui o Galopujący koń (II tom Płodne morze) Honba (II tom Hõjõ no umi) II tom 1967 tetralogii Głosy umarłych bohaterów Eirei no koe p Gniazdo termitów Shiroari no su shingeki 1955 Irys Ayame shingeki 1948 Jedwab i wnikliwość Kinu to meisatsu p Jesteś piękna Sotoba komachi nõ Kapłan świątyni Shiga i jego miłość Shigadera shõnin no koi o Kara róŜ Barakei album 1963 fotograf. Kobieta zesłana z nieba Toketa tennyo dramat 1954 muzycz. Kobiet nie da się okupować Onna wa senryõ sarenai shingeki 1959 Komachi i stupa Sotoba Komachi nõ Kult Bóstwa Klęski Majin raihai shingeki 1950 Las w pełni kwiecia Hanazakari-no mori o 1941 Las w pełnym rozkwicie Hanazakari-no mori o 1941 Latarnia morska Tõdai shingeki 1949 „List otwarty” do przyjaciół Bungaku-za Madame de Sade z Bungaku-za shokun e no „kõkaijõ” Madame de Sade (Sado kõshaku fujin) e 1965 131 1966 1964 149 1954 129 1952 1963 shingeki 1965 128,131, 149,150, 151,152, 153,156 Magiczna poduszka z prowincji Kantan Kantan nõ 1950 Męczeństwo św. Sebastiana Sei Sebasuchan no junkyõ shingeki 1965 Mędrcy ze Wschodu Higashi no hakasetachi shingeki 1939 161 Miłosna sieć sprzedawcy sardynek Iwashiuri koi no hikiami kabuki 1954 Miłość i śmierć Yũkoku o, s 1960 128 Miłość Wielkiego Kapłana świątyni Shiga Shigadera shõnin no koi o 1954 131 Miranda Miranda balet 1968 Młodzi! Przebudźcie się! Wakodo yo, yomigaere shingeki 1954 Mój przyjaciel Hitler Wagatomo Hittorã shingeki 1968 131 Na holu Gogo no eikõ p 1963 Na uwięzi Gogo no eikõ p 1963 127 Niedziela Nichiyõbi o 1950 127, 131 Niepokoje miłości Ai no fuan shingeki 1949 Niobe Niobe shingeki 1949 O marynarzu, który zdradził morze Gogo no eikõ p Opowieści tysiąca i jednej nocy Arabian naito shingeki 1966 Orfeusz Orufe szt 1956 Pani Aoi Aoi no Ue nõ 1954 128,130, 1963 127 151,153, 155,157, 158 Papierosy Tabako o 1946 Patriotyzm Yũkoku o, s 1960 127 Pawie Kujaku o 1960 128 Pawilon Ryczącego Jelenia Rokumeikan shingeki 1956 130, 131 Pawilon Świtu (III tom Płodne morze) Akatsuki no tera (III tom Hõjõ no umi) III tom 1968 tetralogii Perła Shinjũ o 1963 131 Piekieł wizerunek niezwykły Jigoku hen kabuki 1953 162 Pięć oznak utraty boskości (IV tom Płodne morze) Tennin gosui (IV tom Hõjõ no umi) Piękna śmierć IV tom 1970 tetralogii e 129 Płodne morze (Wiosenny śnieg; Galopujący koń; Pawilon Świtu; Pięć oznak utraty boskości) Hõjõ no umi (Haru no yuki; Honba; tetralogia 1965 Akatsuki no tera; Tennin gosui) -70 Poranna azalia Asa no tsutsuji shingeki 1957 Porównanie wdzięków, czyli młoda wielbicielka utworów Chikamatsu Hade kurabe Chikamatsu musume kabuki Powitanie statku Fune no aisatsu monolog 1955 Pragnienie miłości Ai-no kawaki p Proserpina Puroserubĩna shingeki 1962 Przejść przez wszystkie mosty Hashizukushi o Przywołujące dusze zmarłych kadzidło z okresu Muromachi Muromachi hangonkõ kabuki Requiem dla księcia Genji Genji kuyõ nõ 1962 Rosa na kwiecie chińskiej róŜy: Kronika rodu Õuchi Fuyõ no tsuyu – Õuchi jikki kabuki 1955 Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi Fuyõ no tsuyu – Õuchi jikki kabuki 1955 RóŜa i pirat Bara to kaizoku shingeki 1958 Ruy Blas Ryui Burasu shingeki 1966 Salome Sarome shingeki 1960 Siedem kluczy miłosnych Koi ni wa nanatsu no kagi ga aru rewia Słonecznik nocy Yoru no himawari shingeki 1953 Słońce i stal Taiyõ to tetsu e 1965 -68 Smaczna trucizna Busu szt 1971 Spotkanie z lisem, czyli chryzantema przed świtem Konkai kiku no ariake kabuki 1944 1951 1950 1956 131 1955 163 Staw, który lubi rozwiązywać pasy dziewcząt Musume gonomi obitori ike kabuki Szafa Dõjõji nõ 1958 151,153, 155,157 Szczaw Sukambo o 1938 Ślepiec Yoroboshi nõ 1960 Śmierć w środku lata Manatsu no shi o 1952 130, 131 Świątynia Dõjõji nõ 1957 Święta Seijo shingeki 1949 Taras trędowatego króla Raiõ no tereasu shingeki 1969 Toska Tosuka shingeki 1963 Trzy podstawowe kolory Sangenshoku shingeki 1955 Umiłowanie ojczyzny Yũkoku o, s Upadek rodu Suzaku Suzaku ke no metsubõ shingeki 1967 Wachlarz Hanjo nõ 1960 128, 131 1955 127,129, 149,151, 153,155, 157 Wielkie przeszkody Daishõgai shingeki 1956 Wiosenny śnieg (I tom Płodne morze) Haru no yuki (I tom Hõjõ no umi) I tom 1965 tetralogii Wprowadzenie do Hagakure Hagakure nyumon e Wyznania maski Kamen no kokuhaku p 1949 Wyznanie maski Kamen no kokuhaku p 1949 130 Yuya Yuya nõ, kabuki 1955 Za darmo najdroŜej Tada hodo takai mono wa nai shingeki 1952 Zadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca Chinsetsu yumiharizuki kabuki 130 1969 164 Zakazane kolory Kinjiki p Zbiór współczesnych dramatów nõ Kindai nõgakushũ zbiór nõ 1956 Zimny płomień Onnagata o 1957 131 Złodzieje Tõzoku p 1948 Złota pagoda Kinkakuji p 1956 129 Znikający Ŝagiel miłości Koi no hokage szt 1964 śeglarz, który utracił łaski morza Gogo no eikõ p 1963 śyć i umrzeć pięknie: Kodeks samuraja wobec cywilizacji zachodu e 1951 129 165 Słowniczek terminów japońskich – bunraku – teatr lalkowy, jeden z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (obok nõ i kabuki); wywodzi się z ustnych opowieści o bohaterach i waŜnych wydarzeniach, do których w XVII wieku dodano proste lalki animujące bohaterów; oprócz animatorów lalek, w bunraku występują narratorzy, którzy opowiadają historię oraz naśladują róŜne dźwięki otoczenia; kaŜda lalka jest najczęściej animowana przez trzech męŜczyzn, ubranych całkowicie na czarno i częściowo zakrytych drewnianym płotem nad którym pojawiają się lalki (najwaŜniejszy porusza głową i prawą ręką, drugi lewą ręką a trzeci nogami, najwaŜniejszy symbolizuje rozum, drugi – uczuciowość, a trzeci - biologię); lalki często mają ruchome szczęki, brwi lub oczy; tematy bunraku dzielą się na historyczne i współczesne, mają zazwyczaj 5 lub 3 akty.1 25. Przedstawienie bunraku. Źródło: http://cache.eb.com/eb/image?id=61065&rendTypeId=4 (3 VIII 2009) – bushi – słowo z epoki Nara (710-784), składające się z dwóch wyrazów: bu – oznaczającego walkę, to co wojenne i wojskowe, oraz shi – oznaczającego słuŜącego człowieka (samuraja); tak więc bushi oznacza człowieka słuŜącego walce, w armii, wojownika, a od wykształcenia się w Japonii społecznej klasy rycerskiej w XVI w., oznacza rycerza (w feudalnej Japonii klasy społeczne opisywano czteroznakowym złoŜeniem: shinõ-kõ-shõ, gdzie kolejne niŜsze warstwy znaczą: rycerze-chłopi-rzemieślnicy-kupcy); bushi charakteryzowała bezgraniczna lojalność feudalnemu seniorowi, determinacja i gotowość poświęcenia własnego Ŝycia dla pana, honoru i ojczyzny; zgodnie z zasadą „Uprawiaj sztukę pokoju lewą ręką, zaś sztukę wojny prawą”, bushi prócz sztuk walki mieczem, 1 Pięć wcieleń kobiety w teatrze nõ. Warszawa 1993 s. 7-40. 166 włócznią i wręcz, łucznictwa i jazdy konnej, ćwiczyli się równieŜ w kaligrafii, literaturze klasycznej i poezji, matematyce, medycynie oraz muzyce2; klasa bushi została rozwiązana na początku ery Meiji (1868-1912).3 – Bushidõ – kodeks etyczno-filozoficzny rycerzy japońskich czyli bushi; słowo bushi oznacza wojownika lub rycerza, zaś do (dõ) – drogę czy kodeks, tak więc dosłownie Bushido znaczy: Droga/Kodeks wojownika/rycerza; Bushido nigdy nie zostało spisane i funkcjonowało jako maksymy, poetyckie złote myśli i przypowieści (wymaganie od bushi deklaracji pisemnej, było dla niego obrazą, gdyŜ jednym z głównych jego przymiotów była słowność – np. umowy handlowe z kupcami bushi zawierali ustnie, stąd nie istniała konieczność formowania Kodeksu rycerskiego na piśmie); Bushido nabrało znaczenia kluczowego podczas shogunatu Tokugawa, gdy wyodrębniła się społeczna klasa rycerska, apogeum znaczenia Bushido przypadło na XVII w., zaś dosłowne traktowanie tego kodeksu zanikło wraz z edyktem Meiji z 1872 r., zakazującego noszenia mieczy, choć idee z Bushido wykorzystywano potem w Armii Cesarskiej do końca II wojny światowej, a w powojennej Japonii wybiórczo przejęły je korporacje i Yakuza (mafia japońska); próbami spisania i opisania Bushido są dzieła: Hagakure (Schowany wśród liści) Yamamoto Tsunetomo z początku XVIII w. oraz Bushido: dusza Japonii Nitobe Inazo z 1900 r. (choć zalecenia Bushido obecne są w wielu innych publikacjach, np. w Gorin-no sho (Księdze Pięciu Kręgów) Miyamoto Musashi); Bushido nakazywało przede wszystkim: bezwzględną lojalność względem feudalnego pana i zwierzchników, honorowe postępowanie, prawdomówność i dotrzymywanie danego słowa, odwagę i pogardę dla głodu, trudów oraz śmierci, pogardę dla dóbr materialnych, wspaniałomyślność, litość, uprzejmość oraz sprawiedliwość, a takŜe seppuku w określonych sytuacjach; trzeba jednak zaznaczyć Ŝe to wysokie osiągnięcie etyczne jakim było Bushido, nie zawsze było przestrzegane i ponadto było narzędziem do podporządkowywania sobie wasali, Ŝeby np. nie kwestionowali rozkazów, nie przyjmowali łapówek czy teŜ aby nie pozostawali przy Ŝyciu gdy to byłoby niewygodne dla suzerena.4 2 W niektórych szkołach i okresach, bushi uczyli się równieŜ: budowy fortyfikacji, pływania w zbroi, obsługi broni palnej, strategii, a takŜe: etykiety, obrzędów religijnych, astronomii, polowania, ceremonii herbacianej, prawa, retoryki, polityki, astrologii i wróŜenia. 3 A. J. Bryant: Samuraje. 1989 s. 3; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów. Bydgoszcz 1997 s. 18-21, 61-83, 377-381; J. Szymankiewicz: Samuraje. Pochodzenie, obyczaje, sztuki walki. Warszawa 1997 s. 7-17. 4 I. Nitobe: Bushido. Dusza Japonii. Bydgoszcz 2001; Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania. Antologia. Kraków 2005 s. 109-182 (Piękno umierania: Bushidõ); M. Miyamoto: Gorinno sho. Księga pięciu kręgów. Bydgoszcz 2001 s. 19-111; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 13-22; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 52, 69. 167 – daymio / dajmio/ daimyõ – japoński magnat, ksiąŜę, dziedzic na prawie lennym posiadający dochód co najmniej 10 000 koku ryŜu (koku to jednostka wynosząca 184,6 litra); nazwa składa się z wyrazów: daj oznaczającego „wielki” i mio oznaczającego „imię”, więc dosłownie znaczy „wielkie imię”; daymio był władcą bushi i podległym hatamoto – wielkich magnatów, którzy słuŜyli bezpośrednio siogunowi, zaś pomniejsi daymio zwali się sziomio.5 – gejsza / geisha – termin z XVI w., składający się ze słów: gei czyli „sztuka”, i sha czyli „osoba”, oznaczający dosłownie: osobę zajmująca się sztuką, artystę; zamiennie uŜywa się terminu geiko, który oznacza: kobietę zajmującą się sztuką; początkowo gejsze były asystentkami bogatych kurtyzan w dzielnicy Yoshiwara (dzielnicy rozkoszy w Edo), które zabawiały ich klientów śpiewem i tańcem; następnie stały się autonomicznymi „hostessami”, zabawiającymi męŜczyzn sztuką i rozmową, oraz niekiedy usługami seksualnymi (zazwyczaj gejsza posiadała jednego stałego opiekuna – sponsora, który miał prawa do jej wdzięków, a innych męŜczyzn zabawiała jedynie sztuką i konwersacją podczas przyjęć); dziewczynki były przyuczane do zawodu gejszy od wieku kilku lat, początkowo zostając asystentkami geiko i pobierając przez kilka lat nauki; były szkolone w: ładnym poruszaniu się, wykwintnym wysławianiu, tańcu, śpiewie, ceremonii parzenia herbaty, ikebanie (układaniu kwiatów), grze na klasycznych instrumentach, poezji oraz stosowaniu makijaŜu; kandydatki na gejsze mieszkały w domu gejsz, i o ile opanowały powyŜsze sztuki oraz wyrastały na zgrabne kobiety, mogły przystąpić do egzaminów kwalifikacyjnych; rola gejsz na przyjęciach polegała głównie na usługiwaniu gościom i spełnianiu ich Ŝyczeń zanim zostałyby wypowiedziane (np. dolewaniu sake czy herbaty, podpalaniu papierosów, deklamowaniu poezji) – na przyjęciu, kaŜdemu męŜczyźnie jest przypisana jedna gejsza która się nim zajmuje; obecnie liczba gejsz wynosi ok. 30 tysięcy, jest to o wiele mniej niŜ za czasów bushi, ale nadal są one nieodzowne na wszystkich waŜnych przyjęciach państwowych czy korporacyjnych, przy wizycie kaŜdego waŜnego zagranicznego gościa czy podczas podpisywania kaŜdego waŜnego kontraktu.6 5 O. Ratti i A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 43-60; A. J. Bryant: Samuraje... s. 6; W. Sieroszewski: Miłość samuraja. Warszawa 1990 s. 73. 6 J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku. Warszawa 1983 s. 223-236; o gejszach z Yoshiwary opowiada powieść: W. Sieroszewski: Miłość samuraja... 168 26. Gejsze w tradycyjnym stroju (kimonie i obi), uczesaniu (włosami spiętymi u góry szpilkami) i makijaŜu (z wybielonymi twarzami). Źródło: http://www.telegraph.co.uk/telegraph/multimedia/archive/00682/geisha404_682061c.jpg (3 VIII 2009) – harakiri – dosłownie: „cięcie brzucha” (hara znaczy „brzuch”, zaś kiri – „cięcie”); literatura i filmy zachodnie rozpropagowały to błędne określenie na obrzęd seppuku, a Japończyk jedynie z wielką pogardą mógłby nazwać samobójstwo przez otwarcie sobie bronią białą brzucha słowem harakiri, jak mówi prof. A. Tomczyk: „Harakiri to moŜna zrobić rybie, jak się ją patroszy” (np. film Kobayashi Masaki pt.: „Seppuku” z 1962 r., na Zachodzie został rozpowszechniony pt.: „Harakiri”, co jest totalnym wypaczeniem).7 – kabuki - jeden z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (obok nõ i bunraku); nazwa kabuki wywodzi się od słowa kabuku, oznaczającego zachowanie odbiegające od normy, niestosowne, draŜniące mizdrzenie się i kokieterię; teatr kabuki jest skupiony na erotyce i niepokojącym dziwactwie, dziwnym zachowaniu na pograniczu realizmu, kpiny oraz erotycznej prowokacji; wywodzi się z tańca kobiety, nazywającej samą siebie „kapłanką ze świątyni Izumo” (Izumo-no Okuni), która w 1603 r. z partnerem odegrała w Kioto kurtyzanę wabiącą klientów; licznie pojawili się następcy Okuni, a z upływem czasu typ przedstawienia został skodyfikowany i powstał rodzaj teatru o nazwie kabuki; w 1629 r. shogun zakazał występowania w takich przedstawieniach kobietom, aby zachować normy moralne dotyczące sfery seksualnej, więc aktorami odgrywającymi wszystkie role zostali męŜczyźni (powstał specjalista od grania ról kobiecych - onnagata); kabuki zawdzięcza sukces temu, Ŝe bohaterowie byli prowokujący i łamali obowiązujące normy moralne zaś sztuki opowiadały o tym, czym widzowie Ŝyli na co dzień (połączenie 7 I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; A. J. Bryant: Samuraje... s. 6; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 21-22. 169 erotyki z moŜliwością identyfikowania się z bohaterem), stąd ten typ teatru jest uznawany za dramat mieszczański; w kabuki zastosowano akompaniament muzyczny fletów poprzecznych, bębenków i lutni; cechą charakterystyczną są równieŜ kurtyny: zaciągana oraz spadająca przy nagłej zmianie obrazu, a takŜe olśniewające kostiumy, taniec i śpiew narratora; bohaterami kabuki stali się zwykli ludzie, męŜczyźni i kobiety (grane przez onnagata), w róŜnym wieku; tematyką były głównie wydarzenia współczesne, np. konflikt pomiędzy obowiązkiem a honorem lub nieszczęśliwa miłość zakończona shinju (wspólnym samobójstwem kochanków), na początku XX w. wprowadzono tematy polityczne.8 27. Scena teatru kabuki. Źródło: http://aroundthesphere.files.wordpress.com/2009/05/kabuki1.jpg (3 VIII 2009) – kaishaku – sekundant przy seppuku, który po wbiciu sobie w brzuch i przeciągnięciu w bok (czy w górę) ostrza przez samobójcę, ścinał mu głowę (ewentualnie dobijał samobójcę strzałem z broni palnej – popularne w Armii Cesarskiej); był najczęściej przyjacielem lub/i podwładnym samobójcy, niekiedy był ustanawiany z urzędu, gdy seppuku było wyznaczoną karą (która z racji swojej wzniosłości i tak była przywilejem); kaishaku powinien odczekać aŜ samobójca wbije sobie ostrze w brzuch i go otworzy, dekapitować go jednym ciosem i to tak aby głowa się nie potoczyła na podobieństwo piłki.9 – kamikaze / kamikadze – wyraz kami znaczy „bóg”, kaze znaczy „wiatr”, więc dosłowne znaczenie to: Boski Wiatr; jest to określenie japońskich formacji samobójczych walczących podczas II wojny światowej; nazwa nawiązuje do wydarzeń z średniowiecza, kiedy to dwukrotnie potęŜne tajfuny zniszczyły płynącą do Japonii mongolską flotę inwazyjną – wówczas uratowanie przed najazdem przypisano bogom i nazwano zesłane przez nich tajfuny Kamikadze; 15 października 1944 r. kontradmirał Arima Masatumi nakierował swój bombowiec na lotniskowiec amerykański i wbił się pod jego pokład wywołując eksplozję; 8 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40. 9 I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 22; O. Ratti i A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 71. 170 zainspirowani tym wydarzeniem dowódcy cesarscy, poszukując nowej skutecznej taktyki w obliczu zagroŜenia klęską, stworzyli korpus kamikadze o pełnej nazwie Shinpũ tokubetsu kõgekitaj (Specjalny Korpus Uderzeniowy Boski Wiatr); licznie wstępujący do niego ochotnicy, zasiadali za sterami myśliwców, bombowców i latających bomb (ohka, oka), którymi starali się trafić w amerykańskie okręty na Pacyfiku; w 1944 r. stworzono teŜ inne oddziały samobójcze – Ŝywe torpedy o nazwie kaiten, czyli: ta, który wstrząsa niebem – jednoosobowe pojazdy podwodne do ataków samobójczych; powstanie tych samobójczych broni było całkowicie niezrozumiałe przez ludzi Zachodu, przez co uznawano je za barbarzyńskie i jednocześnie odczuwano przed nimi przeraŜenie, jednak dla Japończyków, gotowych bez wahania poświęcić swoje Ŝycie dla ojczyzny i niezdolnych do akceptacji przegranej czy niewoli, formacje te były zgodne z tradycjami i godne podziwu oraz szacunku (za barbarzyńską, tchórzliwą i niehonorową uwaŜali zaś oni zgodę na jeniecką niewolę); jednak przyczyny powstania Kamikadze były głównie natury ekonomicznej – brakowało juŜ w Japonii wyszkolonych pilotów, surowców, amunicji oraz paliwa.10 – kendo – dosłownie: droga miecza - ken znaczy „miecz”, do (dõ) znaczy „droga”; sztuka walki bambusowymi mieczami (bokenami), wywodząca się od szermierki japońskich samurajów (początkowo drewniane miecze słuŜyły bushi do treningów); podstawą filozoficzno-etyczną kendo jest Bushido; cechami charakterystycznymi tej sztuki walki są: strój – granatowy lub czarny, nawiązujący do ubioru bushi, z charakterystycznymi ochraniaczami na głowę, tors, genitalia i dłonie, oraz brak oznakowania stopnia uczniowskiego czy mistrzowskiego (np. w karate i judo oznakowaniami stopni są kolory pasów); obecnie kendo jest uprawiane jako sport przez ok. 5 mln ludzi i posiada własne mistrzostwa świata oraz Europy.11 10 Zmierzch samurajów. Warszawa 1989 s. 42-53; Boski Wiatr. Japońskie formacje kamikaze w II wojnie światowej. Gdańsk 2009; wspomnienia pilota kamikadze: S. Sakai: Saumraj. Lublin 1994; fabularny film historyczny: Kamikaze, reŜ. Taku Shinjo, Japonia 2007. 11 St. Tokarski: Sztuki walki. Ruchome formy ekspresji filozofii Wschodu. Szczecin 1989 s. 53-75; J. Miłkowski: Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu. Warszawa 1987 s. 28-49. 171 28. Walka kendo na 54. Mistrzostwach Japonii w 2006 r. Źródło: http://www.kendo-fik.org/english-page/phot-jif/54th-All-Japan-Kendo-Champ2006-2.jpg (3 VII 2009) – kyõgen – dosłownie: szalone słowa; krótkie interludium wykonywane zawsze pomiędzy sztukami nõ, na tej samej scenie, o charakterze farsy; ma na celu rozluźnienie i rozbawienie widza, pomiędzy wzniosłymi, tragicznymi i metafizycznymi przedstawieniami nõ; pierwszy zbiór tekstów kyõgen pt. „Kyõgenki” pochodzi dopiero z 1660 r., gdyŜ ten rodzaj sztuk zawsze uchodził za podrzędny; humor kyõgen koncentrował się na satyrze społecznej, wyśmiewaniu czy ironizowaniu z feudalnego pana, mnicha-ascety, Ŝony sąsiada, siebie samego, zwierząt i zabobonów; masek w kyõgen uŜywa się wyłącznie jako wizerunków zwierząt lub istot nadprzyrodzonych; podobnie jak w nõ – rzemiosło aktorskie jest tu przekazywane systemem pokoleniowym.12 – Meiji / MejdŜi – dosłownie: Światłe rządy; pośmiertna nazwa 112-stego cesarza Japonii Mutsuhito (1852-1912) oraz nazwa epoki jego rządów (1868-1912) i rewolucji oraz restauracji które się wówczas odbyły; w okresie tym odsunięto od władzy rządy feudalne szogunów, przywrócono władzę cesarzowi, zlikwidowano kastę bushi, rozpoczęto dynamiczny rozwój kraju na wzór zachodni oraz dąŜono do uzyskania przez Japonię silnej pozycji w Azji; rewolucję tą zapoczątkowała eskadra amerykańskich okrętów pod dowództwem komandora M.C. Perry'ego, który w 1854 r. zaszantaŜował władze japońskie, Ŝe jeśli nie zakończą izolacji kraju i nie otworzą portów dla statków z USA, zniszczy z dział nadbrzeŜne miasta; aby przystosować kraj, Cesarz zlikwidował feudalizm oraz zakazał noszenia mieczy a z bushi próbował uczynić urzędników, przedsiębiorców i kupców, co zaowocowało walkami wewnętrznymi, w których zasłynęli ostatni samuraje szoguna – Shinsengumi (Grupa Nowych Wybranych); w erze Meiji Japonia szybko dorównała 12 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40. 172 mocarstwom zachodnim pod względem technicznym, militarnym i ekonomicznym, rozpoczęła teŜ swoją ekspansję na kontynent Azji wschodniej, aby pozyskać surowce dla przemysłu, tocząc wojny z Chinami, Koreą i Rosją.13 – nõ – najstarszy z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (pozostałe to bunraku i kabuki); wywodzi się z tańców obrzędowych, związanych z kultem agrarnym oraz szamanizmem, wg legendy pochodzi od tańca orgiastycznego bogini Ama-no Uzumeno Mikoto; współczesny teatr nõ powstał w XV w. i charakteryzuje się tym, Ŝe ukazuje wydarzenia odległe, nadnaturalne lub pochodzące z fantazji sennych, bohaterami sztuk nõ są duchy, demony, bóstwa, herosi i postacie literackie, aktorami zaś są tancerze, często w maskach, którzy śpiewają lub recytują poezję, przy dźwiękach klasycznej muzyki i chóru lub postaci drugorzędnych; bohaterowie są albo ucieleśnieniem mocy wyŜszej, pozaludzkiej, albo są ludźmi przeŜywającymi niezwykłe uniesienia uczuciowe (miłość, gniew, zazdrość, szaleństwo, tęsknota); tekstem dramatu jest epizod zaczerpnięty z literatury pięknej, legendy lub historii Japonii albo Chin; zamiast ukazywania konfliktu, jak w teatrze zachodnim, nõ pokazuje intensywne uczucia bohatera poprzez taniec, śpiew, maskę, ubiór i muzykę, dramat nie rozgrywa się pomiędzy postaciami ale w nich; akompaniament muzyczny jest grany na flecie poprzecznym lub/i jakimś rodzaju bębna, zaś chór liczy 8-10 osób, którymi zazwyczaj są wszyscy aktorzy danej sztuki poza głównymi bohaterami; główni bohaterowie prawie zawsze występują w masce rzeźbionej w drewnie, która jest zmieniana na inną jedynie przy zmianie osobowości lub postaci cielesnej bohatera; aktorami nõ są męŜczyźni, zazwyczaj naleŜący do wielopokoleniowych rodów aktorskich (podczas amerykanizacji bez powodzenia wprowadzono do nõ aktorki); określone maski, kolory, ubiory oraz gesty, mają w nõ charakter metaforyczny, ukształtowany przez wielowiekową tradycję.14 13 W. Wowczuk: Japonia. Nihon. Warszawa 1978 s. 20-26; J. Miłkowski: Sztuki i sporty walki... s. 17; R. Hillsborough: Shinsengumi. Ostatni wojownicy szoguna. Warszawa 2007. 14 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40, 62-68. 173 29. Onnagata w sztuce nõ, z charakterystyczną maską. Źródło: http://1.bp.blogspot.com/_hN_qnBpQih4/SjErkatgZtI/AAAAAAAAAgA/Cd1doI6bA3Q/s400/Masat o+z+listu.com (3 VIII 2009) – sake – inaczej: nihonshu, dosłownie: japoński alkohol; wino wytworzone poprzez fermentację ryŜu skaŜonego pleśnią grzyba kropidlaka (kõji), posiadające od czternastu do dwudziestu procent alkoholu; błędem jest nazywanie sake wódką, gdyŜ jej proces produkcyjny przypomina waŜenie piwa na droŜdŜach i jest produkowana bez procesu destylacji; w Japonii terminem sake często określa się w ogóle napój alkoholowy – np. róŜne piwa i wina musujące; tradycyjnie sake podawane jest na ciepło (w temperaturze do 50 st. C), nalewane z dzbanka bez ucha do małych wąskich czarek; jest równieŜ dodawane dla smaku do potraw.15 – samuraj – termin pochodzący od starodawnego słowa saburau, oznaczającego: „słuŜyć”; określa się nim wszelkich słuŜących, zarówno w armii jak i poza nią, np. w słuŜbie domowej; z tego powodu uŜywanie słowa samuraj na określenie członka klasy średniowiecznych rycerzy japońskich jest błędne – choć słowo jest bardzo popularne w literaturze zachodniej, obejmuje inny zakres znaczeniowy.16 15 I. Kordzińska-Nawrocka: Japońska kultura kulinarna. Warszawa 2008 s. 224. 16 A. J. Bryant : Samuraje.... s. 3; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 61-62; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 7-9. 174 – seppuku – obrzęd popełniania samobójstwa poprzez otwarcie sobie brzucha mieczem lub sztyletem, uznawany za bardzo doniosły i zarezerwowany dla męŜczyzn z klasy bushi (kobiety z tej klasy zwyczajowo wbijały sobie sztylet w serce); obrzęd pochodzi z obyczajów Ajnów (ludu z Sachalinu i Hokkaido) i wynika z tradycji przypisywania połoŜenia uczuć i rozumu w brzuchu; rozpowszechniony w XII w.; samobójcy, o ile to moŜliwe, towarzyszył kaishaku – sekundant, który dekapitował popełniającego seppuku, gdyŜ rozcięcie brzucha nie powoduje zgonu; gdy brakło kaishaku, bushi musiał po rozpruciu trzewi podciąć sobie tętnice (najlepiej szyjne); seppuku dokonywano: gdy się przegrało czy zostało wziętym do niewoli, gdy straciło się swego pana, gdy nie dopełniło się obowiązku, nie dotrzymało danego słowa, nie wykonało rozkazu (sokotsu-shi), gdy pałało się nienawiścią nie mogącą znaleźć Ŝadnego innego ujścia (munen-bara), gdy próbowało się zaznaczyć iŜ jest się niesprawiedliwie traktowanym lub aby skłonić pana do zmiany decyzji (kanshi), gdy seppuku było karą wyznaczoną przez feudalnego seniora; obrzęd był obarczony wieloma zasadami, np. naleŜało upaść twarzą do przodu, gdy było się winnym nie wolno było splamić mat tatami i trzeba było zabić się poza budynkiem, odcinana głowa nie mogła się potoczyć, najlepiej aby zawisła na skórze i upadła przy samobójcy; w związku z ogromnym bólem, precyzją (wbicie ostrza za płytko nie powoduje wypłynięcia jelit a za głęboko powoduje paraliŜ od uszkodzenia rdzenia kręgowego) i konkretnymi zasadami, seppuku stało się świadectwem najwyŜszej samokontroli, panowania nad sobą i pogardy dla bólu i śmierci; obrzęd był uprawiany w zmodyfikowanej formie przez Ŝołnierzy Cesarstwa Japonii podczas II wojny światowej (np. strzelano sobie z broni palnej w brzuch a potem w głowę lub rozrywano się granatem połoŜonym na brzuchu) a ostatnim sławnym przypadkiem osoby która popełniła seppuku jest Mishima Yukio.17 – shingeki – wymawiane: śingeki, dosłownie: „nowy teatr”; powstały na początku XX w. nurt nowoczesnego teatru japońskiego (oprócz shinpa i post-shingeki), nawiązujący do teatru europejskiego a przeciwstawny do nõ, bunraku i kabuki; dominował w Japonii w latach 1945-60; w przeciwieństwie do trzech tradycyjnych stylów teatru japońskiego, reprezentował realizm (nawiązywał do europejskiego systemu Stanisławskiego); w shingeki chętnie wystawiano mistrzów dramatu europejskiego, jak Shakespeare`a czy Ibsena; ze względu na świeŜą okupację amerykańską, Japończycy stronili w realistycznym shingeki od problemów współczesności; był to rodzaj teatru, najczęściej uprawiany przez dramaturga Mishimę Yukio.18 17 J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 21-22; I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów.... s. 64-72. 18 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3974617 , http://www.idn.org.pl/users/iwjar/teatr.htm , 175 – shinju – wspólne samobójstwo z miłości, samobójstwo kochanków; popełniane zazwyczaj przez młodego męŜczyznę i młodą kobietę, którzy nie mogą być na tym świecie razem, np. z powodu sprzeciwu rodziny, róŜnicy stanów, jakiś zobowiązań, wcześniej zawartego związku lub pokrewieństwa; podejmowane i dokonywane wspólnie, dawniej u bushi poprzez przeszycie mieczem kochanki i popełnienie seppuku lub jednoczesne przeszycie się ostrzami, niekiedy za pośrednictwem trucizny, u stanów niŜszych przez wspólne utopienie się (często po związaniu się pasem obi) lub rzucenie się z wysokości, od wybudowania kolei często dokonywane poprzez rzucenie się w objęciach pod pociąg; najczęściej zwaśnione rodziny wypełniają wolę samobójców i dokonują ich wspólnego pochówku: wówczas z ich domów wyruszają dwa kondukty pogrzebowe, które spotykają się na cmentarzu, tam dwie trumny są chowane we wspólnym grobie obok siebie, a na końcu mnisi usuwają deski dzielące dwa ciała ukochanych.19 – shintõ – dosłowne znaczenie: droga bogów, nazwa zapisywana równieŜ jako szinto i sinto, przy czym ostatni zapis jest najbliŜszy wymowie japońskiej; rodzima religia Japonii, nakierowana na oddawanie czci Kami, czyli: bóstwom, temu co w górze, wyŜszym istotom; polega na czci względem nieludzkich bogów, względem Cesarza – ojca narodu, przodków i zmarłych cnotliwych lub bohaterskich osób, oraz szacunku względem przyrody; shinto jest luźnym zespołem przekonań, zasad i praktyk, wyrosłym z animizmu i kultu zmarłych przodków; mitologiczną podstawą shinto są księgi „Kojiki” (Księga dawnych wierzeń) oraz „Nihongi” (Kronika Japonii), pochodzące z VIII w.; w shinto wyróŜnia się trzy formy kultu: rodzinny – gdzie czci się pamięć o zmarłych członkach rodu, wykorzystując do tego domowy ołtarzyk kamidano (półkę bogów), na którym stoją podobizny lub kaligrafie przodków, kult wioskowy – gdzie czci się zmarłych ze zbiorowości lokalnej oraz Udzi-gami czyli bóstwo rodu, które odwiedza się np. przy ślubie, pogrzebie, przyjeździe i odjeździe, oraz kult państwowy – wyraŜający się w czci bogów wspólnych całemu krajowi, czi Cesarza i jego rodu; podstawą etyki shinto jest szacunek względem przodków, starszych i przełoŜonych, tradycja, honor, poświęcenie dla zbiorowości; w latach 1882-1956 shinto było religią państwową; 1 stycznia 1946 r., cesarz Hirohito, zmuszony przez amerykańskich okupantów, ogłosił w wystąpieniu radiowym iŜ nie jest bogiem a Japonia nie została powołana do rządzenia światem, co jednak nie wpłynęło na przekonania Japończyków, i obecnie 107 mln z nich deklaruje praktykowanie shinto (mimo Ŝe zdecydowana większość http://www.japonia.org.pl/?q=pl/node/52 (9 VIII 2009) 19 L. Hearn: Kimiko. Opowieść o miłości. 1994 s. 9-36, 77-84. 176 Japończyków wyznaje światopogląd materialistyczny); cechą charakterystyczną tej religii japońskiej jest brak rozgraniczenia na to co boskie (sacrum) a co ludzkie (profanum), kaŜda osoba która w swoim Ŝyciu dała wyraz nieskazitelnej postawy moralnej i dokonała jakiegoś wielkiego czynu (dla dobra innych), moŜe zostać po jej śmierci uznana za Kami – np. Mishima Yukio, przez niektórych, jest czczony w Japonii jako narodowe Kami.20 30. Brama tori - symbol religii sinto. Źródło: http://www.wisegorilla.com/images/shinto/shinto.html (3 VIII 2009) – siogun / szogun / shõgun – dawniej w polskiej literaturze przedmiotu funkcjonowała bliska wymowie japońskiej nazwa siogun, następnie zaczęła funkcjonować nazwa szogun naśladująca wypaczoną wymowę angielską, a obecnie coraz częściej funkcjonuje błędna w wymowie transkrypcja japońska shõgun (gdyŜ w języku angielskim brak ś, które jest w japońskim i polskim); funkcję sioguna wprowadzono w 794 r. podczas wojen z Ajnami – oznaczała wówczas tytuł nadany przez Cesarza głównodowodzącemu wojsk kraju (głównodowodzący wojsk przeznaczonych do podboju barbarzyńców), następnie na czas kolejnych wojen Cesarz nadawał ten tytuł kolejnym generałom – był on zaś równorzędny z europejskim tytułem głównodowodzącego marszałka polnego; w 1185 r. utworzono dziedziczny tytuł sioguna, oficjalnie przyznawany przez Cesarza, a faktycznie naleŜący do seniora najsilniejszego w kraju rodu, który to praktycznie samodzielnie sprawował władzę w Japonii – ten okres w dziejach Kraju Wschodzącego Słońca nazywa się siogunatem lub bakufu, czyli rządami sioguna lub rządami pod namiotem polowym; kolejne najwaŜniejsze rody siogunów to: Minamoto (od 1185), Ashikaga (1338-1573) i Tokugawa (1603-1868), zaś największymi siogunami byli: Oda Nobunaga (1573-1582), Toyotomi Hideyoshi (1582-1598) i Tokugawa Ieyasu (1598-1603); w 1868 r. siogunat został zlikwidowany, gdy Rewolucja Meiji przywróciła władzę Cesarzowi.21 – yakuza – inaczej gokudõ; tradycyjne określenie na japońską zorganizowaną grupę przestępczą lub jej członka, synonim japońskiej mafii; nazwa pochodzi od japońskiej gry w karty hanafuda, zwycięŜa w niej gracz który ma karty, w których ostatnia cyfra sumy jest 20 W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990; Religie współczesnego świata. Warszawa 1989; http://www.religioustolerance.org/shinto.htm (5 VIII 2009) 21 O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 42-53; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 8-9; A. J. Bryant: Samuraje... s. 4-5, 11-12. 177 największa – tak więc układ ya-ku-za, czyli 8-9-3, oznacza przegraną; yakuza przestrzega ściśle kodeksu honorowego wzorowanego na Busido (np. członek organizacji który uczynił rzecz niegodną, odcina sobie palec, co jest substytutem seppuku); w Księdze Rekordów Guinnessa yakuza jest zapisana jako największa mafia świata, składa się ona z kilkuset grup, liczących łącznie kilkadziesiąt tysięcy członków; dochody yakuzy pochodzą z hazardu, wymuszeń za ochronę, kontroli lokali i prostytucji, odsetek z poŜyczek, niekiedy z handlu narkotykami i szantaŜy; ponadto yakuza tworzy przedsiębiorstwa fasadowe i korumpuje urzędników oraz polityków, prowadzi interesy budowlane, bankowe oraz handel gruntami; największym obecnie gangiem yakuzy jest Yamaguchi-gumi, którego dochody szacowane są na miliard dolarów amerykańskich rocznie; działalność yakuzy ogranicza się zazwyczaj do terenu samej Japonii; w kinie kraju Kwitnącej Wiśni powstał gatunek filmowy poświęcony tej mafii, charakteryzujący się brutalnością, seksem i nawiązywaniem do ideałów honoru wywodzącego się z Bushido; yakuza zdecydowanie róŜni się do swoich zachodnich odpowiedników, zarówno ścisłym kodeksem honorowym jak i działalnością na rzecz dobra społecznego (np. po trzęsieniach ziemi, wspomaga materialnie ich ofiary bardziej niŜ czynią to instytucje państwowe); członkowie yakuzy, zgodnie z tradycją, wraz z pięciem się w hierarchii organizacji rozbudowują charakterystyczne tatuaŜe na swoim ciele (nie obejmujące widocznych na co dzień fragmentów skóry, czyli twarzy, szyi, dłoni i stóp); Mishima Yukio odgrywał kilkakrotnie gangsterów yakuzy, m.in. w filmie „Karakkaze yarõ” („Bać się śmierci”, „Afraid to Die”).22 31. Członkowie yakuzy, z charakterystycznymi tatuaŜami. Źródło: http://web.telia.com/~u31302275/ya_bild/guy.jpg (10 VIII 2009) 22 http://www.filmweb.pl/f136012/Ba%C4%87+si%C4%99+%C5%9Bmierci,1960 , http://pl.wikipedia.org/wiki/Yakuza , http://portalwiedzy.onet.pl/25112,,,,yakuza,haslo.html (10 VIII 2009), J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 252-260. 178 Spis ilustracji 1. Hiraoka Kimitake w szkolnym mundurku Szkoły Parów (Gakushũin) w 1931 r. 2. Mishima Yukio w szkolnym mundurze Gakushũin w lutym 1941 r. 3. Młody Mishima Yukio w domowym kimonie. 4. Mishima Yukio w 1950 r. 5. Mishima Yukio ubrany w swoim modnym hollywoodzkim stylu (zdjęcie zrobione podczas kręcenia japońskiego filmu fabularnego o yakuzie, w którym zagrał Mishima, film nosi tytuł „Karakkaze yaro”) 6. 11 VI 1958 r. - ceremonia ślubna Yukio i Yoko, w Tokio, w stylu zachodnim 7. Dom państwa Mishima, zaprojektowany przez pisarza; rezydencja mieściła się przy Minami Magome, w tokijskiej dzielnicy Ohta (zdjęcie z 1996 r.) 8. Mishima Yukio w roli płk. Takeyamy Shinji, w filmie wg własnego scenariusza, na podstawie własnego opowiadania „Yũkoku” 9. Szwadron Tate no kai, z flagą organizacji – zdjęcie z filmu Paula Schradera „Mishima: A Life in Four Chapters”, z 1985 r. 10. Kaligrafia japońska z napisem „Mishima Yukio” 11. Kolekcja ksiąŜek oraz symboli, związanych z Mishimą Yukio, naleŜąca do autora niniejszej pracy 12. Świątynia Złotego Pawilonu współcześnie, po odbudowaniu ze zgliszczy w latach 1951-55 13. Mishima Yukio na jednej za swoich sesji zdjęciowych, po doprowadzeniu ciała do poŜądanego stanu 14. Grób Mishimy Yukio połoŜony na tokijskim cmentarzu 15. Mishima Yukio jako św. Sebastian, zdjęcie z 1966 r. 16. Mishima Yukio podczas jednego z pierwszych treningów siłowych 17. Mishima Yukio ćwiczący kenjitsu (samurajski fechtunek) 179 18. Mishima pozujący z kataną (dłuŜszym z dwóch nieodłącznych mieczy bushi) 19. Mishima Yukio sfotografowany przez Hose Eikı do albumu „Kara róŜ” („Barakei”) 20. Mishima Yukio z oficerami Tate no kai, z którymi dokonał zamachu w koszarach Sił Samoobrony 21. Flaga Tate no kai, zaprojektowana przez Mishimę 22. Mishima po raz kolejny odgrywający scenę własnego seppuku 23. Mishima Yukio w mundurze Tate no kai, przemawiający z balkonu kwatery dowództwa Sił Samoobrony w Ichigaya 24. Ścięta głowa Mishimy Yukio, zdjęcie policyjne 25. Przedstawienie bunraku 26. Gejsze w tradycyjnym stroju (kimonie i obi), uczesaniu (włosami spiętymi u góry szpilkami) i makijaŜu (z wybielonymi twarzami) 27. Scena teatru kabuki 28. Walka kendo na 54. Mistrzostwach Japonii w 2006 r. 29. Onnagata w sztuce nı, z charakterystyczną maską 30. Brama tori – symbol religii sinto 31. Członkowie yakuzy, z charakterystycznymi tatuaŜami 180
