Sesja 2.7 Chustecka Magdalena

Czy szkoła uczy (się) przeciwdziałać
dyskryminacji i wykluczeniu – raport
z badań.
Magdalena Chustecka
Sesja II/7
TOWARZYSTWO EDUKACJI
ANTYDYSKRYMINACYJNEJ
Misja:
rozwijanie
i
upowszechnianie
edukacji
antydyskryminacyjnej tak, aby każda osoba współtworzyła
świat wolny od dyskryminacji i przemocy.
Główne obszary działania:
- rozwijamy kompetencje osób zajmujących się edukacją
antydyskryminacyjną,
- budujemy standardy edukacji antydyskryminacyjnej,
- działamy na rzecz włączenia edukacji antydyskryminacyjnej
do systemu edukacyjnego w Polsce:
1. JAK DEFINIUJEMY EDUKACJĘ
ANTYDYSKRYMINACYJNĄ?
Edukacja antydyskryminacyjna to świadome działanie podnoszące
wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu
przeciwdziałanie
dyskryminacji
i
przemocy
motywowanej
uprzedzeniami oraz wspieranie równości i różnorodności.
Edukacja antydyskryminacyjna:
- rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i
wykluczenia,
- buduje kompetencje przeciwdziałania dyskryminacji,
- rozwija wiedzę na temat grup dyskryminowanych oraz ruchów
emancypacyjnych,
- wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane na zasadach włączania i
upodmiotowienia.
2. JAK DEFINIUJEMY EDUKACJĘ
ANTYDYSKRYMINACYJNĄ?
Edukacja antydyskryminacyjna jest odpowiedzią na nierówne
traktowanie ze względu m.in. na płeć, kolor skóry, pochodzenie
narodowe i/lub etniczne, religię lub światopogląd (a także
wyznanie lub bezwyznaniowość), stopień sprawności fizycznej,
stan zdrowia (fizycznego i psychicznego), wiek, orientację
seksualną, status społeczny i ekonomiczny.
(„Edukacja antydyskryminacyjna i jej standardy jakościowe”, red. M. Rawłuszko,
Towarzystwo Edukacji Antydyksryminacyjnej, Warszawa, 2011)
→ definicja stosowana w dokumencie Pełnomocnika Rządu ds. Równego
Traktowania „Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata
2013 – 2015”
PROJEKT BADAWCZY „WIELKA
NIEOBECNA. O EDUKACJI
ANTYDYSKRYMINACYJNEJ W SYSTEMIE
EDUKACJI FORMALNEJ W POLSCE”
Monitoring systemu edukacji formalnej pod kątem obecności
treści związanych z edukacją antydyskryminacyjną.
- system kształcenia i doskonalenia nauczycieli/ek
- system kształcenia obowiązkowego dzieci I młodzieży
Przesłanki wzięte pod uwagę: płeć, wiek, niepełnosprawność,
choroba psychiczna, status uchodźcy / migranta, pochodzenie
etniczne / narodowe, wyznanie i bezwyznaniowość, orientacja
seksualna
CO ZBADALIŚMY?
2 rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej
 oferty 19 placówek doskonalenia nauczycieli (w tym Ośrodek
Rozwoju Edukacji)
 ofertę 1023 kursów studiów podyplomowych
 2 podstawy programowe
 55 podręczników i zeszytów ćwiczeń z przedmiotów historia, język
polski, wychowanie do życia w rodzinie oraz wiedza o
społeczeństwie.

Raport z badania został dopełniony wnioskami z 6 wywiadów
indywidualnych z ekspertami i ekspertkami z dziedziny edukacji
oraz podsumowaniem 4 badań fokusowych z nauczycielami i
nauczycielkami z czterech różnych miast Polski.
1. JAK BADALIŚMY?
METODOLOGIA BADANIA
- zliczanie słów – kluczy: (np. Czarny, rasizm, emancypacja,
poniżanie, równość),
- analiza narracji, w jakiej zostały użyte słowa – klucze,
- badanie kontekstu, w jakim zostały przedstawione osoby z
grup dyskryminowanych/ narażonych na dyskryminację
→ analiza ilościowa i jakościowa
2. JAK
BADALIŚMY?
METODOLOGIA
BADANIA
I PYTANIE BADAWCZE
Czy i w jaki sposób system kształcenia i doskonalenia
nauczycieli/nauczycielek w Polsce rozwija ich kompetencje
związane z edukacją antydyskryminacyjną, w szczególności
kompetencje do:
budowania i wzmacniania wiedzy, umiejętności i postaw
uczniów/uczennic związanych z edukacją antydyskryminacyjną,

prowadzenia zajęć edukacyjnych w sposób równościowy i
włączający, to znaczy tak, aby każdy uczeń / każda uczennica
miał/miała równy dostęp i mógł/mogła w równym stopniu korzystać
z prowadzonych zajęć.

WYNIKI, WNIOSKI...
- w wykazie kwalifikacji zawodowych nauczyciela, lub innego
pracownika pedagogicznego brak tych, dotyczących edukacji
antydyskryminacyjnej (→ rozporządzenia MEN),
- istniejąca oferta kształcenia i doskonalenia nauczycieli i
nauczycielek związana z edukacją antydyskryminacyjną jest
niekompletna
i
w
ograniczonym
stopniu
dostępna
zainteresowanym nauczycielom/nauczycielkom
→ dobra praktyka – ORE – tematyka Holokaustu w persp. współ.
- obecność treści równościowych w nauczaniu zależy w dużej
mierze od dobrej woli indywidualnych nauczycieli i ich osobistych
motywacji, brakuje mocniejszego podkreślenia wagi perspektywy
antydyskryminacyjnej ze strony decydentów/decydentek polityki
oświatowej.
II PYTANIE BADAWCZE
Czy i w jaki sposób system kształcenia uczniów/uczennic w Polsce
rozwija ich kompetencje związane z edukacją antydyskryminacyjną,
w szczególności ich:
 wiedzę
na temat powstawania i działania mechanizmów
dyskryminacji,

wiedzę i umiejętność stosowania instrumentów przeciwdziałania
dyskryminacji,
 wiedzę
na temat sposobów wzmacniania grup i osób
dyskryminowanych,
 wiedzę
na
temat
grup
dyskryminowanych
i ruchów
emancypacyjnych.
MNIEJSZOŚCI ETNICZNE //
NARODOWE // WYZNANIOWE
- uwzględnione przede wszystkim w opisach historycznych
(tolerancja religijna i różnorodność etniczna Polski Obojga
Narodów, w kontekście II RP)
- bardzo niewielka liczba odniesień do współczesności oraz
obecnie żyjących w Polsce różnych grup – poza religią
katolicką – wyznaniowych, ateistów/ek oraz reprezentantów
mniejszości etnicznych i narodowych.
- w podręcznikach wychowania do życia w rodzinie często
nawiązuje się do religii katolickiej w kontekście aborcji,
eutanazji, klonowania oraz orientacji seksualnej.
OSOBY CZARNOSKÓRE // RASIZM
Ilość wskazań (Czarny, Czarnoskóry, Afrykanin, Murzyn)
j. polski – 25 (w tym 7 Murzyn), historia – 7 (w tym 6 Murzyn),
WOS – 10 (w tym 3 Murzyn), WdŻ – 0
Słowo rasizm – 23 wskazania (głównie w kontekście
historycznym – nazizm, faszyzm oraz w definicjach)
Zamieszkują wyłącznie Afrykę i kojarzone są z biedą,
chorobami, głodem oraz koniecznością udzielania im pomocy
humanitarnej – osoby zależne, cierpiące, potrzebujące
wsparcia.
ŻYDZI
Ilość wskazań: j. polski – 31, historia – 65, WOS – 98, WdŻ - 0
Praktyczny brak informacji o tym, czym jest antysemityzm – brak
odniesienia do czasów współczesnych.
Brak refleksji nad przyczyną zagłady Żydów, przyczynami polskiego
antysemityzmu, podjęciem działań przeciwdziałających tym zjawiskom.
ROMOWIE
Ilość wskazań: j. polski – 1, historia – 3 (Cygan), WOS – 25 (w tym 9 –
Cygan), WdŻ – 0
→ Romowie mieszkają w Polsce od XV wieku. Wg ostatniego Spisu
Powszechnego (2011) w Polsce mieszka 16 000 Romów i Romek
MUZUŁMANIE
Ilość wskazań
j. polski – 2, historia – 10, WOS – 21, WdŻ - 2
Islam przede wszystkim w kontekście terroryzmu, fanatyzmu
religijnego, ucisku kobiet (choć brak takich refleksji w
odniesieniu do sytuacji kobiet z in. kręgów kulturowych) oraz
WTC i wojny w Iraku
→ Muzułmanie w Polsce mieszkają od XIV w.. Obecnie w
Polsce oficjalnie zarejestrowanych jest 6121 członków
stowarzyszeń muzułmańskich, wg szacunków organizacji
muzułmańskich - 25 tys. członków.
UCHODŹCY
Ilość wskazań: j. polski – 4, historia – 3, WOS – 72, WdŻ – 0
Pokazywane jako osoby pokrzywdzone, poszukujące
pomocy, głównie anonimowi bohaterowie zbiorowi –
Uchodźcy z wielu państw, gdzie są łamane prawa człowieka,
szukają schronienia w innych krajach
Historia – praktyczny brak omówienia zjawiska i przyczyn
uchodźctwa, choć to charakterystyczny cecha historii
najnowszej, brak odwołań do Polski
→ Łączna liczba osób ubiegających się o status uchodźcy i
uchodźców to 6543. (dane Urzędu ds. Cudzoziemców)
KOBIETY I DZIEWCZĘTA //
MĘŻCZYŹNI I CHŁOPCY
historia - pojedyncze kobiety
„Rządy przeszły w ręce kobiet spokrewnionych ze zmarłym Piotrem I. Brak
silnego władcy nie spowodował jednak upadku potęgi Rosji”
WdŻ - 99 Stereotypów płci (od pojedynczych akapitów do
całych stron)
„Płeć oraz związane z nią predyspozycje fizyczne i psychiczne wyznaczają
w dużej mierze wybór zawodu. Mówimy o tzw. zawodach męskich, np.
marynarz, lotnik, górnik, hutnik, aczkolwiek zdarzają się czasem
niespodzianki i niektóre kobiety podejmują „męskie zawody”. Natomiast
typowo kobiece zajęcia to: pielęgniarstwo, pedagogika przedszkolna,
dziewiarstwo itd.”
Brak przedstawień kobiet i mężczyzn w niestereotypowych
rolach
OSOBY STARSZE
Kwestia wieku w kontekście antydyskryminacyjnym właściwie nie jest
poruszana w analizowanych podręcznikach – kategoria niewidzialna
Nieliczna reprezentacja tej grupy wiekowej występuje w rolach dziadka
lub babci - Dzisiaj Dawid i Kacper wybrali się na obiad i podwieczorek
do babci Kazimiery i dziadka Bronisława. Dziadek Bronisław zna wiele
ciekawych przysłów, a których dziś już nikt prawie nie pamięta.
Natomiast babcia Kazia piecze wspaniałe ciasteczka z cukrem i parzy
przepyszną herbatkę z owoców.
→ Na koniec 2010 r. populacja kobiet powyżej 60 roku życia oraz mężczyzn
powyżej 65 roku życia wynosiła łącznie 17%.
Według szacunków GUS obecnie na 100 osób w wieku 18-59/64 lat przypada
26 osób w wieku powyżej 60/65 roku życia. W 2035 roku relacja ta będzie
kształtować się 46/100.
(dane: Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na
lata 2012–2013, KPRM)
OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI
Ilość wskazań: j. polski - 45 (w tym 6 kaleka), historia – 2, WOS – 20,
WdŻ - 4
Śladowe odniesienia do osób niepełnosprawnych („wszyscy są młodzi i
zdrowi”)
Niepełnosprawność głównie w odniesieniu do narządów ruchu – brak
osób niewidomych, głuchych, niepełnospr. intelektualną, sprzężonymi,
głuchoniewidomych i z chorobami psychicznymi
WOS
Niepełnosprawność w kontekście działań na ich rzecz, przeciwdziałania
dyskryminacji – brak informacji o „zwykłym życiu”
Niepełnosprawni = osoby bierne, potrzebujące pomocy, wsparcia,
podmioty działań instytucji
Brak informacji – kim są, czym się interesują, jakie mają cechy
OSOBY ŻYJĄCE Z CHOROBAMI
PSYCHICZNYMI
Ilość wskazań: j. polski – 4, historia – 1, WOS – 0, WdŻ – 4
Wątek choroby psychicznej występuje rzadko, w
podręcznikach WdŻ wiąże się go z pedofilią, kazirodztwem,
ekshibicjonizmem, homoseksualnością lub transeksualnością,
nadużywaniem alkoholu.
Brak informacji o chorobach i zaburzeniach psychicznych,
które dotykają nastolatków, np. nerwica, depresja (WdŻ) oraz
odniesień do dyskryminacji
→ Ilość osób chorych psychicznie w Polsce oscyluje wokół 1,5 mln.
OSOBY HOMO- I BISEKSUALNE
Ilość wskazań: j. polski – 0, historia – 1 (homoseksualizm),
WOS - 0, WdŻ – 90 (homoseksualizm) / 8 (biseksualizm) / 10
(gej) / 6 (lesbijka)
WDŻ
Homoseksualność jako problem, odchylenie, przypadłość,
zaburzenie itd.
Orientacja homoseksualna błędnie utożsamiana wyłącznie z
popędem
Homoseksualność jako wynik nieprawidłowej sytuacji rodzinnej i
negatywnych przeżyć w dzieciństwie
Powiązanie z ryzykiem typu HIV/AIDS
→ Ilość osób homoseksualnych w Polsce szacuje się na 5%
społeczeństwa
JĘZYK I OBRAZ
Używanie stygmatyzujących sformułowań:
- Murzyn - 7 razy w podręcznikach do jęz. polskiego (słowo rasizm
występuje tylko dwukrotnie), w historii – 6 razy, w WOSie – 3 razy;
- Cygan (w historii 3 razy, zero wskazań słowa Rom, w WOSie – 9 razy)
- kaleka (język polski – 6 razy).
Jeżeli w omawianym w podręczniku szkolnym tekście źródłowym – w
oryginale albo w przekładzie – pojawiają się takie sformułowania - brak
odniesień, że są one obecnie traktowane przez reprezentantów tych
grup jako stygmatyzujące i uwłaczające. Brak podania alternatywnie
stosowanych określeń (Rom, osoba z niepełnosprawnością wzroku,
osoba czarnoskóra, Kenijczyk, Afroamerykanin, Kreolka).
Powszechnie – poza nielicznymi wyjątkami – stosowany jest
wykluczający
uczennice
język,
stosujący
wyłącznie
formy
męskoosobowe. (np.. Ćwiczenie „Kongres Ojców Demokracji”)
WNIOSKI...
- używane w szkołach podręczniki w małym stopniu
uwzględniają tematykę związaną z równością,
różnorodnością i przeciwdziałaniem dyskryminacji
- cały czas zawierają też treści stereotypizujące i
częściowo niezgodne z aktualnym stanem wiedzy
- dostrzegalne są elementy ukrytego programu
nauczania, czyli nieoficjalnego przekazu kształtującego
konkretne postawy, podejście do życia, normy
zachowania
TEMAT WAŻNY DLA....
- Rzecznika Praw Obywatelskich
→ Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 3 lipca 2012
roku
- Pełnomocnika ds. Równego Traktowania
→ Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata
2013 - 2016
- dla „Szkoły uczącej się”
→ wymóg stawiany szkołom i placówkom oświatowo –
wychowawczym - „w szkole lub placówce są realizowane działania
antydyskryminacyjne obejmujące całą społeczność szkoły lub
placówki”
(rozporządzenie
MEN
w
sprawie
nadzoru
pedagogicznego)
1. CO MOŻE ZROBIĆ „SZKOŁA
UCZĄCA SIĘ”...
- z perspektywy kadry zarządzającej szkołami wyższymi i
ośrodkami
doskonalenia
nauczycieli
–
wprowadzenie
kompleksowej i ogólnodostępnej oferty zw. z EA, kładącej nacisk
nie tylko na przekazywanie wiedzy, ale także umiejętności oraz
kształtowanie postaw;
- z perspektywy ośrodków badawczych – prowadzenie badań nad
problematyką EA;
- z persepktywy autorów/ek i rzeczoznawców podręczników –
wykorzystanie potencjału podstawy programowej, stosowanie się
do aktualnego stanu wiedzy
2. CO MOŻE ZROBIĆ „SZKOŁA
UCZĄCA SIĘ”...
- z perspektywy kadry dydaktycznej i pedagogicznej w szkole:
regulaminy reagowania w sytuacji dyskryminacji (także dotyczące
osób zatrudnionych) // rozwijanie umiejętności reagowania oraz
wiedzy nt. różnych grup mniejszościowych

dyskutowanie problematyki dyskryminacji i wzmacniania równości I
różnorodoności na szerszym forum szkoły

organizowanie spotkań superwizyjnych, wspieranie
podnoszeniu kwalifikacji zawodowych w tym obszarze

kadry
w
odpowiedni
dobór
podręczników
bądź
wykorzystywanych
fragmentów // krytyczna refleksja wobec występujących w tekstach
źródłowych – stereotypizacji, dyskryminacji, wykluczenia

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ!
ZAPRASZAM DO KONTAKTU!
www.tea.org.pl
[email protected]