DZIESIĘĆ PUNKTÓW NA TEMAT IDEI SPRAWIEDLIWOŚCI W

DZIESIĘĆ PUNKTÓW NA TEMAT IDEI SPRAWIEDLIWOŚCI W

DZIESIĘĆ PUNKTÓW
NA TEMAT IDEI
SPRAWIEDLIWOŚCI
W POLSKIEJ
POLITYCE
Wojciech Przybylski
102
1.
Autor nie jest filozofem, nie potrafi więc wywieść idei sprawiedliwości od Arystotelesa i św. Tomasza. Jako socjolog jest jednak wrażliwy na
praktyczne implikacje powoływania się na
sprawiedliwość w życiu społecznym. Jako
konserwatywny liberał doprawia tę wrażliwość solidną nutą krytycyzmu1.
2.
Sprawiedliwość w dyskursie publicznym jest bowiem najczęściej
kojarzona ze sprawiedliwością
społeczną. Zwykle oznacza to (niestety)
redystrybucję dochodów wypracowanych
przez jednych na rzecz drugich, którzy tych
dochodów nie wypracowali. Zastanówmy
się wobec tego, jakie poglądy na ten temat mają Polacy, a jakie reprezentujący ich
i podejmujący działania redystrybutywne
politycy oraz jaka jest zależność między
pierwszymi i drugimi poglądami?
3.
W tradycyjnej kompozycji sceny politycznej, idee sprawiedliwości społecznej są rzecz jasna
domeną partii lewicowych. W latach 90.
XX w. reguła ta została zaburzona zarówno
w wielu stabilnych systemach demokratycznych na świecie (nie wyłączając USA), jak
i w Polsce. Logika tego zaburzenia jest jednak różna. W USA Clintona (choć wielką zagadką pozostaje, jak w tym problemie odnajdzie się Obama), Wielkiej Brytanii Blaira
i Browna, czy Niemczech Schroedera, partie lewicowe zaakceptowały podstawowe
reguły wolnego rynku, zbliżając się do centrum spektrum poglądów na gospodarkę.
Wystarczy przypomnieć hasło „trzeciej drogi” Giddensa czy program „Agenda 2010”
niemieckich socjaldemokratów. W ten sposób przynajmniej niektóre partie lewicowe
zbliżyły się stosunkowo do partii prawicowych, które – może z wyjątkiem rządu
Margaret Thatcher – nigdy nie znalazły się
w rzeczonym spektrum poglądów przesadnie daleko po stronie prawej. W ten sposób
definiujemy opisane setki razy zawężenie
mainstreamu scen politycznych w dziedzinie gospodarki, w którego wyniku europejska czy amerykańska prawica jest po prostu
„nieco bardziej liberalna”, lewica zaś „nieco
mniej liberalna”. W przypadku niektórych
państw uczciwsze byłoby użycie kategorii
„socjalna” i odwrócenie kwantyfikatorów,
ale to w zasadzie kwestia akcentów. Wolnego rynku jako podstawy porządku gospodarczego nikt rozsądny nie podważa nawet
dzisiaj, w obliczu pędzącego kryzysu gospodarczego. W związku z tym coraz istotniejszym czynnikiem identyfikacji politycznej
stają się kwestie kulturowe, przy czym – odwrotnie – większy „liberalizm” (czy może
lepiej „permisywizm”) w tej kwestii cechuje
partie lewicowe.
4.
Jak rzecz się przedstawia w Polsce? Według Tadeusza Szawiela, do 2005 r. głównym czynnikiem autoidentyfikacji politycznej Polaków
był stosunek do wartości kulturowych,
poziom religijności i – przede wszystkim –
ocena przeszłości: w radykalnym uproszeniu można powiedzieć, że Polacy dzielili się
na dzieci Solidarności i dzieci PRL. Co zaskakujące, stosunek do kwestii ekonomicznych – a ten aspekt bierzemy pod uwagę,
dyskutując o sprawiedliwości – nie różnicował w sposób istotny na prawicę i lewicę.
Oczywiście bardziej (choć nie aż tak, jak się
potocznie sądzi) prawicowy ekonomicznie
elektorat miała UW i jej protoplaści, jednak
SLD nie było w zasadzie bardziej socjalne
niż AWS. Rzecz jest niby oczywista, jeśli
wziąć pod uwagę kluczową pozycję związku zawodowego w zapleczu tej partii, ale
warto o tym arcyparadoksie przypominać,
gdyż to on był w dużej mierze odpowiedzialny za rozpad chyba jednak najlepszej
Polacy dzielili się na dzieci Solidarności i dzieci PRL. Co zaskakujące,
stosunek do kwestii ekonomicznych – a ten aspekt bierzemy pod
uwagę, dyskutując o sprawiedliwości – nie różnicował w sposób
istotny na prawicę i lewicę.
koalicji, która do tej pory rządziła Polską,
a więc i za załamanie stosunkowo ambitnego programu reform ekipy Jerzego Buzka.
5.
Wybory 2005 r. przyniosły ważną zmianę. Wobec totalnej
kompromitacji partii postkomunitycznych (jeśli uczciwie zliczyć głosy, to
na SLD głosowali członkowie OPZZ, ZNP,
byli milicjanci oraz rodziny ich wszystkich), elektorat lewicowy w sensie ekonomicznym odpłynął w sporej części do
partii otwarcie populistycznych (Samoobrona, LPR), ale częściowo przeniósł się
pod skrzydła PiS oraz PO. Wybór nie był
prosty, gdyż populiści byli dla wielu osób
estetycznie odrażający, obie partie zwycięskie (w tym jedna bardzo przegrana...)
miały zaś w swoich programach i wyborczej retoryce elementy liberalne. PiS miał
ich już jednak wyraźnie mniej niż w 2001 r.
Był to mocny i w przedwyborczej euforii
Opressje krajowe
103
często niedostrzegany sygnał, że niedoszli
koalicjanci oddalają się coraz bardziej od
siebie. Głosy oddane przez część wyborców lewicujących na PO, której przekaz był
w 2005 r. wyraźnie bardziej wolnorynkowy
niż dwa lata później, są nie tyle paradoksem, ile poparciem tezy Szawiela, iż dla
wielu osób ważniejsze było definiowanie
partii według jej stosunku do przeszłości.
104
Głosy oddane przez część wyborców lewicujących na PO, której
przekaz był w 2005 r. wyraźnie
bardziej wolnorynkowy niż dwa
lata później, są nie tyle paradoksem, ile poparciem tezy Szawiela, iż dla wielu osób ważniejsze
było definiowanie partii według
jej stosunku do przeszłości.
W tym sensie umiarkowanie
konserwatywna i nieszarżująca
w swym antykomunizmie Platforma była mniejszym złem.
W tym sensie umiarkowanie konserwatywna
i nieszarżująca w swym antykomunizmie Platforma była mniejszym złem. Wybory 2005 r.
przyniosły jednak fatalne w skutkach przeciwstawienie Polski „liberalnej” (czytaj: raju dla
bogaczy) Polsce „solidarnej” (czytaj: prawej
i sprawiedliwej).
6.
Zmiana 2007 r. odbywała się w radykalnie zmienionym klimacie politycznym. Intuicyjna i wysoce ryzykowna decyzja Tuska okazała się dla Platformy korzystna. PO w umiejętny sposób zagrała
o wyższą stawkę, rozmywając swój program
gospodarczy, przez co mogła się zwrócić do
szerszego grona wyborców. 42% procent głosównapartię,któramimowszystkoutrzymała
w swoim programie podatek liniowy, jest
w obliczu rzeczywistych poglądów polskiego elektoratu wielką zagadką. PO mogła sobie jednak na taki pozorny hazard pozwolić,
gdyż jej żelazny i najbardziej liberalny gospodarczo elektorat był w wyborczej logice bezpieczny: nie miał on bowiem, w odróżnieniu
od 2001 r., czy nawet 2005, poza PO żadnej alternatywy. PiS postawił bowiem jednoznacznie na hasło zwycięskie dwa lata wcześniej,
czyli na starcie Polski „solidarnej” (tym razem
w domyśle po prostu uczciwej) z „liberalną”
(tym razem zwyczajnie złodziejską)2. W konsekwencji, co dla autora tych słów było abso-
w kierunku większego obciążenia osób zamożnych. Ogólnie rzecz biorąc, Polacy są
zwolennikami obniżenia podatków, przy
jednoczesnym utrzymaniu skali progresywnej. Poparcie dla podatku liniowego zmalało w ciągu ostatnich kilku lat prawie dwukrotnie. Skoro Polacy ogólnie nie są bardziej
liberalni, to być może warto sprawdzić, jak
zachowują się poszczególne elektoraty?
8.
Kontrola deklaracji wyborczej
respondentów prowadzi do
zaskakujących wniosków. Inaczej, niż to było do 2005 r., poglądy społeczno-gospodarcze bardzo wyraźnie różnicują polskich wyborców. Jednak elektoratem, który najbardziej odstaje od średniej
w kierunku lewicowym, jest elektorat PiS.
spytamy o flagowy – i w odróżnieniu od podatku liniowego – realizowany projekt rządu
Donalda Tuska, jakim jest ustawa o komercjalizacji szpitali, wyniki będą podobne. Polacy
są na ogół przeciwnikami zakładanej przez
Czy Polacy stali się w ostatnich
latach bardziej liberalni gospodarczo, na fali boomu gospodarczego, spadku bezrobocia
i wzrostu zarobków? Nic podobnego.
PO próby przekształcenia placówek ochrony zdrowia w spółki prawa handlowego.
Pomysł ten popiera 52% elektoratu PO (36%
przeciw), 33% elektoratu SLD (57% przeciw)
i jedynie 10% (!) elektoratu PiS (79% przeciw).
lutnym zaskoczeniem, PiS przegrał władzę.
7.
Elektorat
Pytanie, dlaczego PiS przegrał
z partią, która ma w swoim pro-
gramie podatek liniowy, częściową prywatyzację służby zdrowia oraz bon
oświatowy, jest dla nas kluczowe. Czy Polacy stali się w ostatnich latach bardziej liberalni gospodarczo, na fali boomu gospodarczego, spadku bezrobocia i wzrostu zarobków? Nic podobnego. Spójrzmy na liczby.
Blisko 62% Polaków jest przeciwna wprowadzeniu jakiejkolwiek odpłatności za usługi
medyczne, choćby symbolicznej. Możliwość ponoszenia takich kosztów akceptuje niecałe 15% (nieco więcej, bo 28%, gdyby
chodziło o opłaty za wyżywienie podczas
pobytu szpitalnego, i ta wartość od kilku lat
wzrasta). 65% Polaków uważa, że zmiany
w systemie podatkowym powinny zmierzać
Podatki każdego powinny
stanowić taki sam procent
(część) jego dochodów –
niezależnie od tego, ile ktoś
zarabia
Podatki kogoś, kto więcej zarabia,
powinny stanowić większy procent (część)
jego dochodów, a podatki kogoś,
kto mniej zarabia, powinny stanowić
mniejszy procent (część) jego dochodów
Trudno
powiedzieć
PO
25%
70%
5%
LiD
20%
74%
6%
PiS
8%
87%
4%
Kiedy pytanie sformułuje się w bardziej
konkretny sposób, wyniki ulegną pewnemu spłaszczeniu. Propozycję wprowadzenia podatku liniowego przez rząd Donalda
9.
/CBOS 2008/
Skąd ta zmiana? Z pewnością częściowo jest za nią odpowiedzialna
gra, jaką ze swoimi koalicjantami
prowadził Jarosław Kaczyński, zakończona
Tuska popiera 57% wyborców PO (przy 29%
ich marginalizacją i przejęciem części tych
przeciw) oraz 31% wyborców PiS (przy 55%
elektoratów. Zarówno wyborcy LPR, jak i Sa-
przeciw). Wyborcy LiD są znowu mniej kry-
moobrony byli podatni na populistyczną le-
tyczni (38% za, 47% przeciw), dalej więc naj-
wicowość (w moim przekonaniu każda lewi-
bardziej lewicową postawą charakteryzują
cowość jest populistyczna, ale to już bardziej
się wyborcy partii braci Kaczyńskich. Kiedy
dyskusyjna teza). Obawiam się jednak, że
Opressje krajowe
105
sama konsumpcja „przystawek” nie jest wystarczającym wyjaśnieniem. Moja hipoteza
jest następująca: partie mimo wszystko „wychowują” swoich wyborców. PiS nie jest bardziej lewicowe, gdyż taki jest jego elektorat,
ale elektorat PiS jest bardziej lewicowy, gdyż
inny jest przekaz formułowany przez PiS.
W moim przekonaniu liderzy PiS wobec od-
106
10.
Bądź co bądź, PiS przesu-
Jarosław Kaczyński jest kotwicą, to wy-
bez odniesienia do zasług”, czyli w zasa-
nął się na lewo. Ruch był
borcy są głębią pisowskiego oceanu. Szer-
dzie „niesprawiedliwość”. Jeśli Foucault
jak najbardziej racjonalny
ma choć odrobinę dobrej intuicji w swojej
w logice doraźnej gry politycznej i wal-
mując takimi słowami jak sprawiedliwość
i solidarność, PiS przyczynia się do pod-
ki o elektorat, nawet jeśli w krótszej
trzymania szkodliwej definicji słowa „spra-
takiego błędnego definiowania są nie do
perspektywie
wiedliwość” w znaczeniu „redystrybucja
przecenienia.
zawiódł.
Należy
sobie
teorii dyskursów, negatywne implikacje
jednak tym bardziej zadać pytanie, czy
w perspektywie dłuższej PiS nie przegrał cze-
krycia, że nie da się eksploatować poczucia
skrzywdzenia w oparciu o same tylko kwestie lustracyjne i uwłaszczenie w nowym
systemie ludzi PRL, sięgnęli po podstawowy socjalistyczny arsenał argumentów pt.
„biedni wykorzystywani przez bogatych”.
Tym samym jednoznacznie określili się po
stronie tych, których w terminologii transformacyjnej określa się jako loosers. Pouczające może być w tej materii również
przestudiowanie różnic między exposé Kazimierza Marcinkiewicza wygłoszonym 10 listopada 2005 r., a exposé Jarosława Kaczyńskiego z 19 lipca 2006 r. Zmiana akcentów
jest wyraźna, a punkt ciężkości leży gdzieś
w okolicy słowa „bezpieczeństwo”, rozumianego nie tylko jako bezpieczeństwo zewnętrzne, ale coraz częściej jako bezpieczeństwo socjalne. Dlaczego więc PiS przegrał
w 2007 r., skoro odwołał się do poglądów bliskich większości polskiego społeczeństwa?
Być może wolta była zbyt śmiała, zbyt gwał-
goś ważniejszego? Przy 50% poparciu dla PO
towna, i wyborcy nie zdążyli się jeszcze przy-
w cień, a może jeszcze dalej – Jarosława
zwyczaić do lewicowej twarzy konserwa-
Kaczyńskiego, jako nośnika olbrzymiego
tywnej partii władzy, która chwilę wcześniej
zaserwowała Polsce chyba największą po
1989 r. obniżkę podatków. Być może przyczyną była osobista niepopularność braci
Kaczyńskich. Być może była to wypadkowa
elektoratu
obu tych czynników.
wiecznego, socjalnego welfare state. Jeśli
i 20% dla PiS być może trudno sobie wyobra-
Liderzy PiS wobec odkrycia, że nie
da się eksploatować poczucia
skrzywdzenia w oparciu o same
tylko kwestie lustracyjne i uwłaszczenie w nowym systemie ludzi
PRL, sięgnęli po podstawowy socjalistyczny arsenał argumentów pt.
„biedni wykorzystywani przez bogatych”. Tym samym jednoznacznie określili się po stronie tych,
których w terminologii transformacyjnej określa się jako loosers.
zić, żeby PiS szybko wrócił do władzy. Ale nie
łudźmy się, taki moment prawdopodobnie
nastąpi. Może rację mają niektórzy (zarówno wrodzy, jak przychylni Kaczyńskim) publicyści, iż PiS musi odsunąć – przynajmniej
negatywnego,
Przypisy:
1. W tekście wykorzystano następujące pozycje: T. Szawiel, Podział na lewicę i prawicę
w Polsce po 1989 roku [w:] R. Markowski (red.), System partyjny i zachowania wyborcze.
Dekada polskich doświadczeń, ISP PAN, Warszawa 2002; Exposé Kazimierza Marcinkiewicza wygłoszone w Sejmie RP 10 listopada 2005 r. (www.pis.org.pl); Exposé Jarosława Kaczyńskiego wygłoszone w Sejmie RP 19 lipca 2006 r. (www.pis.org.pl); Opinie o komercjalizacji szpitali, raport z badań CBOS, Warszawa, wrzesień 2008; Sytuacja w opiece zdrowotnej, raport z badań CBOS, Warszawa, marzec 2008; Jakie podatki chcieliby płacić Polacy?,
raport z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2008.
2. Paradoksem jest fakt, że w ciągu dwóch lat rządów PiS zredukował koszty pracy bardziej niż
którykolwiek wcześniejszy polski rząd, obniżając również podatek dochodowy, przede wszystkim lepiej zarabiającym. W kampanii starał się jednak raczej nie eksponować tych wątków.
Wojciech Przybylski (ur. 1980):
socjolog, dyrektor Centrum Analiz Regionalnych, wykładowca w Wyższej Szkole Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera. Instruktor
Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej i członek Klubu Jagiellońskiego. Bardzo szeregowy
i mocno krytyczny członek Platformy Obywatelskiej, standardowa sierota po POPiSie.
obciążające-
go obecne notowania. Rzecz w tym, że
to arcytrudne zadanie będzie błahostką
w porównaniu ze zmianą lub wymianą elektoratu, raz omamionego obietnicami XX-
Opressje krajowe
107