Zasady tworzenia prac pisemnych na kierunku archeologia

Mikołaj Urbanowski
Zasady tworzenia prac pisemnych na kierunku archeologia
Spis treści
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Typ pracy naukowej ............................................................................................................ 1
Kryteria formalne ................................................................................................................ 2
Styl ....................................................................................................................................... 2
Konstrukcja pracy ................................................................................................................ 3
Źródła .................................................................................................................................. 4
System przypisów i bibliografia .......................................................................................... 5
Prace tworzone przez studentów na poszczególnych zajęciach jako formy samodzielnego
poszerzania wiedzy (referaty), sprawozdawania przerobionego materiału (prace
zaliczeniowe), czy osiągania kolejnych stopni naukowych (prace licencjackie i magisterskie)
mają charakter prac naukowych i jako takie muszą spełniać określone kryteria.
1. Istota i typ pracy naukowej
Celem działalności naukowej jest poszerzanie istniejącej wiedzy o różnych aspektach
otaczającego nas świata. Za każdym razem, gdy stwierdzamy, że jakaś część tej wiedzy jest
niepełna, lub niekompatybilna z innymi jej obszarami, definiujemy tzw. problem badawczy.
Istotą prac naukowych jest rozwiązywanie takich problemów. W naukach przyrodniczych i
humanistycznych dominują prace nastawione na poszerzanie wiedzy poprzez opis nowych
zjawisk (np. opis niebadanego dotąd zespołu zabytków), lub syntetyczne opracowanie
porządkujące istniejącą wiedzę (np. zestawienie zespołów z pewnego okresu i regionu).
Najcenniejsze prace naukowe mają na celu nie tyle sam opis zjawisk, ile odkrycie zasad, które
nimi rządzą (np. praca K. Darwina formułująca zasady ewolucji) W pracach tego typu
obowiązujące poglądy, lub intuicje badacza traktowane są jako punkt wyjścia (tzw. hipotezy
robocze lub inaczej - zerowe) do analizy, która ma je potwierdzić, lub obalić (sfalsyfikować).
Prace studenckie wpisują się w opisane tu schematy, przy czym, z racji ich charakteru,
zwłaszcza w początkowym okresie studiów, ich celem jest nie tyle poszerzanie istniejącej
wiedzy, ile raczej jej prezentacja. Stopniowo, wraz z upływem kolejnych lat studiów, od
studentów wymaga się coraz większej samodzielności i krytycyzmu wobec istniejącej wiedzy.
Prace studenckie z prostych opisów i kompilacji wiedzy obowiązującej w danej dziedzinie
ewoluują w stronę prac w pełni samodzielnie definiujących i analizujących rzeczywiste
problemy badawcze. Od samego początku jednak, wszystkie prace powstające podczas
studiów muszą spełniać formalne i merytoryczne kryteria prac naukowych.
1
2. Kryteria formalne
Praca powinna być napisana poprawnie po polsku, zgodnie z zasadami ortografii i
interpunkcji. Praca powinna być też konsekwentna w zakresie używanego czasu
gramatycznego - należy zdecydować się, czy prowadzone przez nas analizy opisujemy w
czasie teraźniejszym czy przeszłym. Pracę piszemy tak, jak każdy tekst, a więc pełnymi
zdaniami. Używanie równoważników zdań jest dopuszczalne tylko w konspekcie. Do list
wyliczeniowych stosujemy odpowiednie opcje edytora (lista punktowana i numerowana),
unikamy długich wyliczanek w jednej linii. Przed oddaniem pracę należy uważnie przeczytać i
wyczyścić z typowych błędów (literówki, nawiasy sklejone z tekstem, wielokrotne spacje).
Należy korzystać z funkcji sprawdzania pisowni. Oddawanie prac niesprawdzonych wobec
istnienia narzędzi autokorekty sugeruje brak staranności.
Praca powinna być sformatowana za pomocą stylów. Tekst powinien być wyjustowany,
ryciny poprawnie osadzone i opatrzone podpisami. Dłuższe prace powinny mieć tekst rozbity
na podrozdziały i automatyczny spis treści. Tytuły rozdziałów powinny być opatrzone stylem
nagłówkowym i numerowane. Zalecany styl numeracji to notacja typu „1.1.1.”.
3. Styl
Praca naukowa ma dostarczyć czytelnikowi wiedzy w określonej dziedzinie. Unikamy
wszystkiego, co zbędne i co może zaciemnić tekst, podnosząc współczynnik mglistości. W
szczególności unikamy:
 osobistych przemyśleń i zwierzeń - praca to nie pamiętnik
 spekulacji nie opartych na faktach, teorii, które nie są falsyfikowane, podpierania
się porzekadłami i powiedzeniami ludowymi
 kolokwializmów i sformułowań, które nie pasują do stylu pracy i które czujemy się
w obowiązku opatrzyć cudzysłowem. Jeśli jakieś pojęcie piszemy w innym
znaczeniu, niż dosłowne - zamiast umieszczać je w cudzysłowie, lepiej dodać 1-2
zdania wyjaśnienia
 tytułowania i oceniania innych badaczy. W tekście do takich osób odnosimy się z
imienia i nazwiska, bez tytulatury, nie stosujemy określeń typu „pan/pani”, oraz
określeń ocennych jak „Wybitny badacz” itp.
Język pracy powinien być precyzyjny, co wymaga także użycia słownictwa specjalistycznego,
poznawanego przez studentów na zajęciach. Unikamy jednak makaronizmów i epatowania
żargonem tam, gdzie nie jest to niezbędne.
2
4. Konstrukcja pracy
Praca naukowa na ogół realizuje dobrze znany studentom z czasów szkolnych schemat
rozprawki. Podobnie jak rozprawka, tak i rozprawa naukowa musi mieć jakieś wprowadzenie
do tematu, część zasadniczą, opisującą przebieg naszej analizy, jak i zakończenie, czyli
prezentację wniosków, które z naszej analizy płyną. Wszystkie części pracy powinny być
zachowane, nie należy zmieniać ich kolejności, nadmiernie skracać, ani wydłużać, szczególnie
wstępu i zakończenia.
W przypadku dłuższych, poważniejszych prac (np. licencjat, duża praca zaliczeniowa) w części
wstępnej muszą znaleźć się następujące elementy:
 problem badawczy i cele pracy: dlaczego podejmujemy taki temat, co spodziewamy
się osiągnąć (często podajemy cele pierwszoplanowe i poboczne), jaki zysk dla nauki
ma z tego płynąć
 założenia i hipotezy robocze (zerowe): jeśli celem pracy jest sprawdzenie wstępnie
postawionych hipotez w zakresie rozwiązania problemu badawczego, to hipotezy te
należy scharakteryzować. Jeśli w którymś momencie naszej analizy przyjmujemy do
dalszych prac wyniki, lub sądy, które nie są powszechnie akceptowane w środowisku
naukowym, należy to wyraźnie zaznaczyć, definiując założenia przyjęte w pracy.
 zakres pracy: jaki obszar chronologiczny i przestrzenny obejmuje praca, wraz z
uzasadnieniem wyboru takiego właśnie wycinka
 historia i stan badań - opis dotychczasowych badań i aktualny stan wiedzy w
interesującej nas dziedzinie.
 metodyka - opis metod, jakimi posłużyliśmy się w trakcie analizy tematu.
Część analityczna jest najdłuższą, najważniejszą i najbardziej indywidualną częścią pracy.
Trudno zdefiniować tu jakieś szczegółowe zalecenia, należy jednak przestrzegać opisanych
ogólnych zasad pisania prac naukowych.
W zakończeniu podsumowujemy przebieg analizy i formułujemy wnioski, które z niej płyną.
Częścią zakończenia może być dyskusja, a więc próba przeanalizowania znaczenia efektów
pracy dla dotychczasowej wiedzy w danym zakresie. W dyskusji można podjąć próbę
wyjaśnienia ewentualnych niezgodności, być może nawet uprzedzenia krytyki naszych - co
bardziej kontrowersyjnych - wniosków. Innym opcjonalnym elementem zakończenia mogą
być postulaty badawcze, a więc próba określenia, w jakim kierunku powinny iść dalsze prace
nad interesującym nas tematem, po uwzględnieniu efektów naszej pracy.
Poza opisanymi, kluczowymi częściami, prace - szczególnie te obszerniejsze, mogą zawierać
także dodatkowe elementy, jak spis ilustracji, katalog opisywanych w pracy obiektów (np.
stanowisk archeologicznych, lub zabytków) itp. Ważnym elementem pracy jest też abstrakt,
zawierający krótkie, kilkuzdaniowe streszczenie pracy. W przypadku pracy w języku polskim,
abstrakt powinien być napisany w języku obcym, na ogół po angielsku, ale w tej kwestii
studenci powinni zapoznać się z wymaganiami prowadzącego zajęcia.
3
5. Źródła
W pracy naukowej, tak, jak w większości wypowiedzi, prezentujemy nie tylko nasze poglądy,
ale także poglądy innych ludzi. O ile w codziennym życiu swobodnie możemy wykorzystywać
sądy niezweryfikowane i zwyczajowe wyobrażenia, opatrując cytowane opinie określeniami
typu „mówi się”, „ponoć”, czy „niektórzy twierdzą”, o tyle w pracy naukowej jest to
całkowicie niedopuszczalne. W rozprawie naukowej każdy obcy sąd, czy obserwacja musi
mieć jasno podane źródło. W razie jego braku przyjmuje się, że jest to obserwacja lub sąd
autora. W przypadkach, gdy założenie to nie jest prawdziwe mamy do czynienia z
naruszeniem praw intelektualnych. Dlatego referując czyjeś poglądy, czy odkrycia, musimy
zawierającą je partię tekstu opatrzyć przypisem, który stanowi odnośnik do źródła, z którego
te informacje czerpiemy. Źródłem może być publikacja, strona WWW, kolekcja, czy materiał
multimedialny, a nawet osobista wypowiedź cytowanego badacza. Naturalnie, ponieważ cała
istniejąca wiedza została kiedyś przez kogoś wytworzona, przypisami nie opatrujemy
wszystkich twierdzeń w tekście. W szczególności nie stosuje się przypisów do podparcia tez
powszechnie przyjętych, typu „historia państwa polskiego liczy ponad 1000 lat”, lub
stwierdzeń ogólnych, jak np. „woda jest niezbędna do życia”.
Istotną kwestią jest jakość źródeł, na które powołujemy się w pracy. Profesjonalna praca
może opierać się jedynie na wiarygodnych publikacjach naukowych, w tym przede wszystkim
na publikacjach źródłowych, tj. monografiach stanowisk, czy publikacjach materiałów
archeologicznych. W przypadku prac studenckich kryteria są nieco łagodniejsze, szczególnie
dla pierwszych dwóch lat studiów. O ile prowadzący zajęcia nie zadekretuje inaczej,
dopuszczalne są np. odwołania do dobrych publikacji popularnonaukowych, zarówno
drukowanych, jak i internetowych. W każdym przypadku studenci zachęcani są jednak do
odszukania materiałów źródłowych, na jakich taka publikacja się opiera. Niedopuszczalne są
natomiast odwołania do beletrystyki, filmów, książek przygodowych, czy publikacji z zakresu
pseudonauki, określanej w pewnych kręgach jako „archeologia alternatywna”.
Zasadą w zakresie wykorzystania źródeł w pracy naukowej jest kierowanie czytelnika do
źródeł bezpośrednich. Przykładowo, jeśli piszemy o badaniach S. Krukowskiego w Złotym
Potoku, to odwołujemy się do publikacji źródłowej ww. badacza z roku 1914, a nie np.
publikacji W.Chmielewskiego z 1975 roku, która te badania omawia (przykład zmyślony).
Konstrukcja bibliografii w pracach studenckich ma, poza wszystkim innym, także charakter
sprawozdawczy - student wykazuje się w niej przyswojoną bazą źródłową. W związku z tym
niedopuszczalne jest tworzenie przypisów do pozycji, których autor pracy faktycznie nie
przeczytał. W wypadku weryfikacji takiej sytuacji przez prowadzącego, może to prowadzić do
dyskwalifikacji pracy. Wymóg osobistego zapoznania się z literaturą źródłową może być w
pewnych wypadkach trudny do zrealizowania dla studentów młodszych lat, szczególnie dla
publikacji archiwalnych, np. z XIX w. Z tego powodu, szczególnie dla młodszych lat studiów
kryteria odwoływania się do źródeł bezpośrednich mogą być złagodzone przez
prowadzącego. O ile wyrazi on taką zgodę, w opisywanej wyżej sytuacji student, który dotarł
jedynie do publikacji W. Chmielewskiego z 1975 roku mógłby dla badań w Złotym Potoku
skonstruować następujący przypis: (Krukowski 1914 za: Chmielewski 1975).
Szczególnym przypadkiem powoływania się na poglądy innego badacza jest bezpośrednie
cytowanie jego wypowiedzi. Ponieważ o wartości pracy naukowej stanowi jej oryginalność, z
4
zasady tego typu zabiegów należy unikać, a poglądy innych autorów lepiej opisać własnymi
słowami. W przypadku, gdy jest to niezbędne, tekst przytaczany dosłownie z obcego źródła
musi być opatrzony znakiem cudzysłowu i przypisem, nawet, jeśli cytujemy pojedyncze
zdanie. Brak cudzysłowu, a w skrajnej sytuacji także przypisu jest całkowicie niedopuszczalny
i powoduje dyskwalifikację pracy jako plagiatu. W zależności od konkretnej sytuacji może to
skutkować nawet procedurą skreślenia z listy studentów. Należy także podkreślić, że w
pewnych sytuacjach nieuprawione wykorzystanie cudzych treści może stanowić naruszenie
prawa własności intelektualnej i być ścigane z mocy prawa, co zagraża konkretnymi
sankcjami karnymi. Więcej na temat plagiatu i ochrony własności intelektualnej można
przeczytać tutaj: http://www.uw.edu.pl/ogloszenia/plagiat2.html
Powyższe zasady odnosimy do wszystkich cytowanych treści, nie tylko do tekstu. I tak na
przykład przypis do źródła należy także podawać dla ilustracji wykorzystanych w pracy,
najlepiej w podpisie bezpośrednio pod rysunkiem.
6. System przypisów i bibliografia
Wspomniana wyżej konieczność opatrywania cytowanych w pracy źródeł przypisami
wymaga konsekwentnego stosowania jednego systemu takich przypisów w całej pracy. W
archeologii, podobnie jak w większości dyscyplin w tej chwili stosuje się system, który w
kręgu języka angielskiego jest określany jako harwardzki (por. np. Oxford Manual of Style), a
w Polsce jako Oxfordzki. Polega on na dodawania skróconej informacji o źródle w nawiasie,
umieszczanym za partią tekstu, która do tego źródła się odwołuje. Szczegóły przypisu
znajdują się w bibliografii, umieszczanej z reguły na końcu tekstu. Precyzyjne zasady
tworzenia takich przypisów są określane szczegółowo przez wydawnictwa naukowe i różnią
się od siebie. Studenci kierunku archeologia mają do wyboru jeden z dwóch systemów:
 System przypisów wg. Archeologii Polski
www.archeo.univ.szczecin.pl/pomoce/apolski.pdf
 System przypisów wg. Journal of Human Evolution:
http://www.elsevier.com/wps/find/journaldescription.cws_home/622882/authorinst
ructions?navopenmenu=3
Pierwszy z tych systemów jest często spotykany w polskojęzycznych publikacjach
archeologicznych, drugi (w różnych odmianach) jest popularny w literaturze światowej.
Wybrać można dowolny, jednak po dokonaniu wyboru należy konsekwentnie stosować
jeden system. Mieszanie stylów przypisów jest niedopuszczalne.
5