mikroregion prahistorycznego górnictwa w krasnym siole

mikroregion prahistorycznego górnictwa w krasnym siole

Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
41
Prace i Studia Geograficzne
2012, T. 50, ss. 41-55
Tomasz Kalicki
Instytut Geografii,
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego,
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk,
Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn,
e-mail: [email protected]
Szymon Kalicki
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
e-mail: [email protected]
MIKROREGION PRAHISTORYCZNEGO GÓRNICTWA
W KRASNYM SIOLE (ZACHODNIA BIAŁORUŚ)
A ZMIANY WYBRANYCH KOMPONENTÓW
ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO
Prehistoric flint mining in Krasne Siolo
(western part of Belarus) and its impact
on natural environment
Abstract. Krasne Siolo is situated about 60 km south-east from Grodno and about 12
km north from Wolkowysk in Grodno district, in Ros River valley (Fig. 1.). Prehistoric
flint mines in area of glaciodislocated chalk in Krasne Siolo were discovered in 1924 by
Z. Szmit and later were investigated by N.N. Gurina (1976), M.M. Czarniauski and others
(1996).
Rescue researches included only small area of two major prehistoric exploitation
fields which were destroyed by exploitation of chalk since 1914 (Fig. 3). During researches
in ‘chalk tongues’ about 700 hundred main shafts were documented and dug up (classified
as pits and niche mines). Near shafts flint workshops and multicultural sites were located
which served as a settlement for the miners and as a place where the raw material was
processed.
Main users of flint mines were Neolithic societies of Globular Amphora Culture and
Corde Ware Culture. The beginning of the flint usage from Krasne Siolo can be dated to
Final Palaeolithic (Tanged Points Cultures) and the end of mining activity falls probably
in the Early Bronze Age.
Exploratory region of Krasne Siolo is situated just few kilometers westward from in
detail examined section of Zlewianka valley near Piaski. In palynological diagrams there
are lack of changes in vegetation cover caused by development of the center of flint mining
42
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
in region of the Krasne Siolo in period of settlement by the Globular Amphora and Corde
Ware Culture population.
Translated by E. Chorembała
Słowa kluczowe: środowisko przyrodnicze. neolit. kreda, krzemień, działalność górnicza, artefakty
Key words: natural environment, Neolith, chalk, flint, mining activity, artifacts
POŁOŻENIE OBSZARU I PÓŹNOGLACJALNO-HOLOCEŃSKIE
PRZEMIANY WYBRANYCH KOMPONENTÓW
ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO
Krasne Sioło jest położone około 60 km na południowy-wschód od Grodna
i około 12 km na północ od Wołkowyska w grodzieńskiej oblasti’ (ryc. 1). Miejscowość znajduje się w przełomowym odcinku doliny rzeki Roś. Ten niewielki,
lewobrzeżny dopływ Niemna wykorzystuje starszą rynnę glacjalną rozcinającą
morenową Wysoczyznę Wołkowyską ze zlodowacenia warty (sożskiego). Wysoczyzna zbudowana jest głównie z gliny zwałowej (Matvêêv i inni 1988), a w jej
obrębie występują glacitektoniczne porwaki kredowe, z których w prehistorii wydobywano krzemień.
W dolinie o szerokości 0,6-2,5 km występują wąskie listwy piaszczyste i piaszczysto-żwirowe terasy vistuliańskiej (poozierskiej) kształtowane przez rzekę roztokową (Macvêêu 2002). Terasa ta została rozcięta prawdopodobnie w późnym
glacjale w okresie zmian rozwinięcia rzek w dorzeczu Niemna (Kalicki 2002,
2006b), a erozja ta w sąsiedniej dolinie Zelwianki nastąpiła jeszcze przed allerödem (Kalicki i in. 2004). W dolinie rzeki Roś koło Krasnego Sioła zachowała się
fragmentarycznie piaszczysta wysoka równina zalewowa formowana prawdopodobnie przez wielkopromienną rzekę meandrową w późnym glacjale. To półkoliste włożenie przerywa ciągłość terasy vistuliańskiej na południe od stanowiska 9
(ryc. 2). Współczesne dno doliny tworzą dwa stopnie (średni i niski) równiny zalewowej, piaszczyste w stropie z drobnoklastycznymi osadami pozakorytowymi.
Stopnie te powstały w czasie lateralnej migracji meandrowego koryta w holocenie, kiedy rzeka również poszerzała dno doliny, o czym świadczą liczne półkoliste
podcięcia krawędzi terasy. U wylotu bocznych dolin równina zalewowa została
nadbudowana przez holoceńskie stożki napływowe. Współcześnie szerokość koryta waha się pomiędzy 10-25 m, głębokość 0,6-0,8 m, a średni spadek rzeki wynosi 0,8 m/km (Blakitnaâ kniga Bêlarusi 1994).
Prawdopodobnie w dolinie rzeki Roś, podobnie jak w całym dorzeczu Niemna (Kalicki 2006a, 2006b), można wydzielić kilka okresów, w których wzrosła
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
43
Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań
KS – Krasne Sioło, P – Piaski 1
Fig. 1. Location of study area
KS – Krasne Sioło, P – Piaski 1
aktywność fluwialna. Ich czytelność jest różna, a znaczna ilość datowań paleobotanicznych powoduje, że często nie można wyznaczyć ścisłych dat granicznych dla
poszczególnych faz. Pomimo tych zastrzeżeń obraz wydaje się dość czytelny. Do
okresów z większą aktywnością rzek należą młodszy dryas (szczególnie 10 870-10
660 BP), przełom boreału i atlantyku, faza środkowoatlantycka (6420-6100 BP),
rozmyta faza ze schyłku atlantyku, wyraźna faza 4750-4250 BP w dorzeczu Wilii, faza późnosubborealna (3200-3000 BP) i trzy fazy subatlantyckie - 2350-1800
(1650) BP, 1480-1410 (1240) BP i około 1000 BP (990-885 BP). Należy podkreślić dużą zgodność faz wzmożonej aktywności fluwialnej z okresami ochłodzenia
i zwilgotnienia klimatu Białorusi rozpoznanymi palinologicznie oraz występowanie tych faz w podobnym czasie jak w innych dorzeczach białoruskich i środkowoeuropejskich (Kalicki 2006b). Zmiany koryta i typu sedymentacji w dnie sąsiedniej doliny Zelwianki koło Piasków następowały w krótkich okresach czasu
na przełomie AL/YD, około 9300 BP, na granicy BO/AT, w środkowym atlantyku,
około 4200 BP i 3250-3000 BP, w okresie rzymskim (2100 BP) i 1000-900 BP (Kalicki i in. 2004). Fazy te musiały w znacznym stopniu warunkować możliwości
zasiedlania i lokalizację osadnictwa na równinie zalewowej rzeki Roś.
Wraz z postępującym ociepleniem klimatu po maksimum zlodowacenia vistuliańskiego następował rozwój procesów glebotwórczych właściwych dla umiarkowanej strefy, a także kształtowanie się i przemiany szaty roślinnej (Vêličkêvič
i in. 2002). W najstarszym dryasie panowała tu jeszcze stepo-tundra, a dopiero
44
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
w bölingu i allerödzie, z krótką przerwą w starszym dryasie, nastąpiła ekspansja
lasów brzozowo-sosnowych. Częściowy powrót biocenoz tundrowych i rozrzedzenie szaty roślinnej spowodowało ochłodzenie młododryasowe, a parkowe
lasy brzozowo-sonowe z malejącą domieszką świerka utrzymywały się jeszcze
w pierwszej połowie preboreału, o czym świadczy skład entomofauny i drobnych
ssaków tego okresu. Później stopniowo w lasach pojawiły się gatunki ciepłolubne (wiąz, leszczyna), które zaczęły stanowić coraz większą domieszkę w borealnych lasach sosnowo-brzozowych. W efekcie tych zmian w atlantyku panowały
lasy liściaste – lipowo-wiązowe na początku i wiązowo-lipowo-dębowe na końcu
tego okresu - z dużym udziałem także olszy (szczególnie w dolinach rzek), jesionu
i leszczyny. Zmiany klimatyczne w neoholocenie spowodowały ekspansję świerka
z NE części Białorusi na pozostałe regiony, co spowodowało u schyłku subboreału
dominację lasów mieszanych (dębowo-iglastych). W subatlantyku wraz z postępującym ochłodzeniem i zwilgotnieniem gatunki ciepłolubne zostały stopniowo
zastąpione w lasach przez brzozę.
Na analizowanym obszarze w okresie późnego glacjału i holocenu rozwinęły
się trzy główne typy geosystemów charakteryzujących się odmiennymi cechami
środowiska geograficznego. Były to wysoczyzny morenowe zbudowane z glin zwałowych, a także glacjalnych i fluwioglacjalnych osadów żwirowo-piaszczystych.
W ich obrębie występują glacitektoniczne porwaki kredowe. Na wysoczyznach
wykształciły się gleby bielicowe pod lasami iglastymi, głównie borami sosnowymi. Kolejnym typem geosystemów były piaszczyste terasy vistuliańskie z glebami bielicowymi i borami sosnowymi. Trzeci, najniżej położony typ geosystemów
tworzyły równiny zalewowe z morfologią i pionową sekwencją aluwiów typową
dla rzek meandrowych zaczynającą się brukiem erozyjnym i piaszczysto-żwirowymi osadami korytowymi oraz zalegającymi na nich drobnoklastycznymi osadami pozakorytowymi. Mady na tym obszarze porastały łęgi i olsy, a zanikające
starorzecza stanowiły siedliska roślinności wodnej i bagiennej, a po ich całkowitym wypełnieniu zajęte były przez zbiorowiska łąkowe.
BADANIA ARCHEOLOGICZNE
Kopalnie prahistoryczne zostały rozpoznane na terenie kamieniołomu kredy
funcjonującego nieprzerwanie od 1914 roku. Pierwsze badania wykopaliskowe
pól górniczych przeprowadził jeszcze w latach 20-tych XX wieku Z. Szmit. Nagła śmierć badacza uniemożliwiła publikację pozyskanych materiałów. Dopiero
w latach 60-tych XX wieku kopalnie te zostały ponownie odkryte przez N. N. Gurinę. W kolejnych sezonach (1963-79) rozpoznano 3 pola górnicze, a także szereg stanowisk o charakterze osadniczym i pracownianym. Wyniki opublikowano
w dwóch monografiach (Gurina 1976, Čarnâuski i in. 1996).
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
45
Oprócz badań wykopaliskowych przeprowadzono również analizę materiałów zgromadzonych w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie,
które stanowią cenne uzupełnienie naszej wiedzy o górnictwie w Krasnym Siole
(Boguszewski 1984, Sulgostowska 1989, Barska 2002, Obuchowski 2003).
W rejonie Krasnego Sioła odkryto dotychczas kilkanaście wielokulturowych
stanowisk oraz pracowni krzemieniarskich (ryc. 2). Spośród nich zaledwie 9 udało się współcześnie dokładnie zlokalizować (Sz. Kalicki 2007). Stanowiska odkryte
w bezpośrednim sąsiedztwie złóż krzemienia o charakterze pracowniano-osadniczym są usytuowane z reguły na obszarach nadzalewowych (terasach, ich ostańcach w obrębie równin zalewowych, a także na skłonach wysoczyzny morenowej),
ale w bezpośredniej bliskości równiny zalewowej, co zapewniało dobry dostęp do
wody (Čarnâuski i in. 1996, Sz. Kalicki 2007). Lokalizacja tego typu stanowisk
na równinie zalewowej nie została do tej pory stwierdzona, lecz była możliwa na
podwyższeniach terenu o różnej genezie (np. wydmach, wałach przykorytowych).
Być może taką lokalizację miały stanowiska KS-1,-2,-3, jednak ich szczegółowe
umiejscowienie jest nieznane.
Stanowiska możemy zaliczyć do następujących horyzontów chronologicznych
(Gurina 1976, Čarnâuski i in. 1996, Êgarèičanka 1999, Lakiza 2004, Obuchowski
2003, Abuhouski 2004, Sz. Kalicki 2007):
– schyłkowy paleolit (m.in. jednostki z ostrzami trzoneczkowatymi typu
Lyngby),
– mezolit (kultura kundajska i janisławicka),
– (sub)neolit (kultura prypecko-niemeńska i niemeńska),
– późny neolit: kultura amfor kulistych (KAK) i kultura ceramiki sznurowej
(KCSz)
– wczesna epoka brązu - kultura trzciniecka,
– późna epoka brązu i epoka żelaza (kultura ceramiki sztrychowanej i ugrupowania (post)zarubinieckie).
Pole górnicze w “języku kredowym numer 2” położone jest około 1 km na
południe od Krasnego Sioła przy drodze do Wołkowyska (ryc. 2). Do dnia dzisiejszego przetrwało jedynie kilka nie przebadanych szybów z zabetonowanymi wejściami we wschodniej części tego obszaru, które miały stać się zalążkiem rezerwatu archeologicznego. W trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych udało się
przebadać jedynie185 szybów spośród blisko 500 zaobserwowanych, a wykopaliska objęły obszar 17 335 m2 (Gurina 1976, Čarnâuski i in. 1996). Na ślady jego
górniczej eksploatacji natrafiono także w sąsiednim “języku kredowym numer 1”
(odkryto górnicze wyrobiska, narzędzia kościane).
W rejonie wsi Karpowce, około 3,5-4 km na NE od Krasnego Sioła podczas
eksploatacji kredy w języku “Kaljadziczy” natrafiono na drugie pole górnicze
(ryc. 2). Udało się na nim całkowicie lub częściowo przebadać zaledwie 34 kopalnie (zajmujące obszar 4432 m2) spośród 180 zaobserwowanych (Gurina 1976,
46
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny rejonu Krasnego Sioła
A – stanowiska archeologiczne, B - strefa eksploatowania kredy, C – schematyczna lokalizacja prahistorycznych pól górniczych, 1 - wysoczyzny morenowe z okresu zlodowacenia
sożskiego (Warty), 2 - terasy vistuliańskie kształtowane przez rzekę roztokową, 3 – poźnoglacjalna wysoka równina zalewowa wielkopromiennej rzeki meandrowej, 4 - średnia i niska holoceńska równina zalewowa, 5 - holoceńskie stożki napływowe, 6 – cieki i sztuczne
zbiorniki wodne, 7 – krawędzie wyrobisk
Fig. 2. Geomorphological sketch of Krasne Siolo region
A – archaeological sites, B – two areas of exploatation, C – schematic location of prehistoric
exploatation fields, 1 – morainic plateau of Sozh (Warta) glaciation, 2 – Vistulian terraces of
braided river, 3 – Late Glacial high flood plain of macromeander, 4 – Holocene middle and
lower flood plain, 5 – Holocene alluvial fans, 6 - rivers and artificial lakes, 7 – scarps of pits
Paničêva 1980). W pobliżu tego pola, nieopodal miejscowości Nowosiółki przebadano kolejne osiem kopalń, których dokładna lokalizacja nie jest znana.
Szyby kopalń były zakładane na planie okręgu o średnicy dochodzącej do 2
m, natomiast ich głębokość rzadko przekraczała 5-6 m (Čarnâuski i in. 1996).
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
47
Według klasyfikacji zaproponowanej dla podobnych obiektów z pola górniczego w Krzemionkach Opatowskich (Borkowski, Michniak 1992) można je zaliczyć
do kopalń jamowych i niszowych. Podziemne partie najgłębszych z kopalń często
łączyły się tworząc większe galerie. Obok nich, na obu polach zaobserwowano
także miejsca wydobywania najprawdopodobniej płytko zalegającego krzemienia
w postaci rowów długich na 3-4 m (maksymalnie do 10-12 m) i przebiegu W-E.
Ich szerokość dochodziła do 3 m, a głębokość wynosiła około 2,0-2,5 m.
Wypełniska szybów kopalń stanowił gruz wapienny, półsurowiec i półwytwory pochodzące z pracowni krzemieniarskich ze strefy nakopalnianej. Oprócz tego
odkrywano w nich węgielki pochodzące zapewne z łuczyw, którymi oświetlano
wyrobiska, rogowe narzędzia górnicze a na ścianach ślady po ich używaniu (Gurina 1976, Arhêalogiâ Bêlarusi 1997). Do unikatowych odkryć można zaliczyć
pochówek górnika zlokalizowany w jednej z niszowych kopalń, przy którym odkryto ceramikę o analogiach sznurowych. Praktyki takie są znane m.in. z obszarów Europy Zachodniej np. belgijskie Spiennes czy też angielskie Grimes Grave
(Topping 1997).
Strefa nakopalniana na obu polach górniczych została całkowicie zniszczona w wyniku działań kamieniołomu i w trakcie prowadzenia badań ratowniczych
(Barska 2002). O jej istnieniu możemy wnioskować na podstawie szczątkowych
informacji z wykopalisk, a także w oparciu o rzeźbę powierzchniową (nakopalnianą) zachowaną m.in. na stanowisku w Krzemionkach Opatowskich (Migal, Jaworska 1992; Borkowski 1995). Centralnie położone szyby kopalń otaczały hałdy
wydobytego urobku, w ich pobliżu występowały liczne pracownie krzemieniarskie oraz ślady po drewnianych konstrukcjach i zadaszeniach (Gurina 1976, Čarnâuski i in. 1996).
CHRONOLOGIA GÓRNICTWA
Krzemień krasnosielski był wykorzystywany już w okresie schyłkowego paleolitu (kompleks z ostrzami trzoneczkowatymi m.in. mazowszański), o czym
świadczą liczne pracownie krzemieniarskie położone w dolinie Rosi (KS-5 i KS-6)(Abuhouski 2004). Jak dotąd nie odkryto dowodów na jego górniczą eksploatację, ale pozyskiwanie w ten sposób surowca jest znane z wychodni krzemienia
czekoladowego w rejonie Gór Świętokrzyskich (Fiedorczuk 1997, Sulgostowska
1997). Nieliczne stanowiska mezolityczne i (sub)neolityczne w dorzeczu Rosi nie
pozwalają na określenie jaką rolę w tych społecznościach odgrywał ten surowiec.
Pośrednio na możliwość górniczej eksploatacji krzemienia przez społeczności k.
prypecko-niemeńskiej i niemeńskiej wskazują dwie najstarsze daty (ryc. 3), które
odnoszą się do okresu 5300–5000 BP (4450-3700 BC).
48
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
Większość uzyskanych w trakcie badań wykopaliskowych N.N. Guriny dat
C przypada na przełom neolitu i wczesnej epoki brązu (ryc. 3). Pierwszymi
społecznościami, które eksploatowały krzemień metodami górniczymi była ludność KAK. Oprócz samych datowań potwierdzają to studia K. Barskiej (2002)
dotyczące półwytworów krzemiennych siekier i dłut odkrytych jeszcze w trakcie
przedwojennych badań Z. Szmita i wiązanych z tą kulturą. Z tymi społecznościami wiąże się też cmentarzysko odkryte we wschodniej części “języka kredowego
numer 2” (Čarnâuski i in. 1996). M. Szmyt (2001, 2004) podkreśla nieprzypadkową lokalizację tego obiektu w pobliżu wychodni krzemienia i sugeruje, że może
się ona łączyć z prowadzoną tu działalnością górniczą lub jej rozpoczęciem. Śladem po takich obrzędach mógłby być pochówek 13 zwierząt (9 osobników bydła,
1 świnia, 2 owce lub kozy, 1 koń)(Szmyt 2004).
Kolejną jednostką, dla której mamy potwierdzoną eksploatację krzemienia
krasnosielskiego jest KCSz. Jej obecność jest potwierdzona pomimo słabego rozpoznania krzemieniarstwa, datowaniem 14C obejmującym okres 3590-3490 BP
(ryc. 3) oraz odkryciem w jednym z szybów szkieletu górnika z wyposażeniem
o cechach sznurowych.
Schyłek górnictwa w Krasnym Siole odpowiada zapewne zanikowi KCSz
i rozprzestrzenienia się na terenach zachodniej Białorusi wczesnobrązowej kultury trzcinieckiej. W przypadku tego kompleksu, na terenie Gór Świętokrzyskich
rozważa się możliwość pozyskiwania krzemienia występującego powierzchniowo,
czy też eksploatacji jego złóż wtórnych, jak np. starych hałd górniczych poprzez
kopanie długich rowów (Budziszewski 1998). Obiekty o podobnym charakterze
zaobserwowano na polach górniczych w Krasnym Siole (Čarnâuski i in. 1996).
14
ODDZIAŁYWANIE GÓRNICTWA NA ŚRODOWISKO
Rejon wydobywczy Krasnego Sioła znajduje się tylko kilka kilometrów na zachód od szczegółowo badanego odcinka doliny Zelwianki koło Piasków (ryc. 1).
Przy tak niewielkiej odległości i dominującej cyrkulacji zachodniej uzasadnione
wydaje się przypuszczenie, że w diagramach pyłkowych z tej doliny powinny zapisać się zmiany szaty roślinnej rejonu prehistorycznego górnictwa.
Dolina Zelwianki jest wycięta w deltowych i limnoglacjalnych osadach zaporowego jeziora skidelskiego (Kalicki i in. 2004), jednak lewe zbocze tworzy omawiany poprzednio porwak kredowy. W dnie doliny występuje szereg różnowiekowych włożeń aluwiów związanych z lateralną migracją koryta w późnym glacjale
i holocenie, a przyzboczowe fragmenty zostały lokalnie przykryte w subboreale
i subatlantyku przez piaski eoliczne. Znajdowane w śródwydmowych glebach artefakty krzemienne i węgielki drzewne wskazują na antropogeniczną przyczynę
uruchamiania piasków (Kalicki i in. 2004, Kalicki 2006b). W odcinku tym były
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
49
Ryc. 3. Zestawienie dat radiowęglowych z kopalń, cmentarzyska w rejonie Krasnego Sioła (OxCal 3.9) oraz okresy objęte diagramami palinologicznymi Piaski-1 i Piaski-2 (linia
przerywana – zaburzona stratygrafia palinologiczna)
A – kultura niemeńska (?), B – kultura amfor kulistych, C – kultura ceramiki sznurowej
i kultura trzciniecka
Fig. 3. Comparison of radiocarbon datings from the mines, burial ground in the region
of Krasne Siolo (calibration by OxCal 3.9) and periods cover by palinological diagrams
Piaski-1 and Piaski-2 (palinological stratigraphy)
A – Neman Culture (?), B – Globular Amphora Culture, C – Corde Care Culture and
Trzciniec Culture
szczegółowo analizowane palinologicznie dwa profile osadów wypełniających starorzecza, które obejmują okres od początku młodszego dryasu aż do średniowiecza (Kalicki i in. 2004).
W profilu Piaski 2 można wydzielić dwa ogniwa: dolne - wypełnienie starorzecza (osady klastyczne i organiczne) i górne - piaszczysto-pylaste osady pozakorytowe. Analizą pyłkową objęto osady organiczne, które były akumulowane
w paleokorycie po najwcześniejszym etapie (klastycznym) jego zapełniania. Starorzecze zostało odcięte na przełomie allerödu i młodszego dryasu (10 670±100
BP). W młodszym dryasie jezioro było intensywnie zapełniane gytiami, tak że już
na początku holocenu zanikło. W wypełnieniu zaznacza się wilgotniejszy okres
w okresie atlantyku, a faza powodzi z okresu rzymskiego całkowicie zmieniła typ
50
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
sedymentacji doprowadzając do fosylizacji torfowiska (2085±60 BP). W diagramie nie stwierdzono żadnego wyraźnego spadku AP w okresie eo- i mezoholocenu, co mogłoby wskazywać na antropogeniczne zmiany zalesienia (ryc. 3).
Stanowisko Piaski 1 jest tożsame z odsłonięciem 5 opisanym w pracach Fiedenia i in (Fêdênâ i in. 1985, 1992). Znalezione w facji korytowej liczne szczątki
paleontologiczne, podobnie jak kopalna entomofauna i diagram palinologiczny z wypełnienia starorzecza wskazywały na to, że aluwia te były akumulowane
w środkowym holocenie (Fêdênâ i in. 1992). W profilu można wydzielić 4 główne ogniwa: osady korytowe w spągu, osady organiczne wypełniające starorzecze,
piaszczysto-mułkowe osady pozakorytowe i piaski eoliczne w stropie. Najnowsze
wyniki badań (Kalicki i in. 2004) zmuszają do częściowej rewizji wcześniejszych
poglądów (Fêdênâ i in. 1985, 1992). Starorzecze, aktywne prawdopodobnie na
przełomie atlantyku i subboreału (skład teriofauny w osadach korytowych), zostało odcięte około 4195±60 BP, ale jeszcze przez kilkaset lat utrzymywało relatywnie duży kontakt z korytem rzeki (wkładki piaszczyste w osadach organicznych).
W jego organicznym wypełnieniu zaznaczają się fazy wilgotniejszego klimatu
(około 3000 i 2000 BP), co prowadziło do pojawiania się na torfowisku roślin wilgociolubnych, wypadania drzew i zmian typu sedymentacji. Ostatnia taka faza
datowana na około 885±50 BP doprowadziła do fosylizacji torfowiska przez mady
(ryc. 3). Ślady człowieka w diagramie pyłkowym są słabo wyrażone. Zapiaszczonym eolicznie torfom towarzyszą w diagramie pyłkowym pierwsze ślady osadnictwa, co było wiązane z działalnością górniczą ludności kultur niemeńskiej i trzcinieckiej (Kalicki i in. 2004). Jednak wnikliwe porównanie danych archeologicznych i palinologicznych zmusza do częściowej rewizji i uściślenia tej interpretacji
(Kalicki 2006b). W diagramie brak jest śladów zmian roślinności spowodowanej
rozwojem centrum wydobycia krzemienia w rejonie Krasnego Sioła w okresie zasiedlenia obszaru przez ludność KAK, a później KCSz. W świetle tych danych należy stwierdzić, że zmiany szaty roślinnej, wywołane górnictwem musiały być niewielkie, pomimo bardzo dużej skali wydobycia. Pierwsze ślady osadnictwa w tym
diagramie (spadek AP do 80%) należałoby wiązać z kulturą trzciniecką (faza 1)
i prowadzoną przez nią gospodarką. Doprowadziła ona do uruchomienia procesów eolicznych i zapiaszczenia torfów narastających w starorzeczu. Kolejne zapiaszczenie, zapewne na skutek działalności człowieka nastąpiło po krótkiej fazie
regeneracji lasów (co zgodne jest z kilkusetletnim hiatusem osadniczym na tym
obszarze). Można go datować (w oparciu o dane palinologiczne) na okres lateński
i rzymski, kiedy dolina Zelwianki znajdowała się na rubieżach osadniczych kultury ceramiki sztrychowanej lub (post) zarubinieckiej (Êgarèičanka 1999). Jednak
zapiaszczeniu towarzyszy bardzo wyraźny spadek frekwencji pyłku, co uniemożliwia stwierdzenie, czy dostawa osadów eolicznych była uwarunkowana antropogenicznie. W ostatnich stuleciach (po 885±50 BP) piaski eoliczne nadbudowały
przyzboczowy fragment równiny zalewowej.
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
51
WNIOSKI
Przedstawiona analiza artefaktów i znalezisk, a także datowania radiowęglowe wskazują na to, że zagłębie wydobywcze w Krasnym Siole funkcjonowało najprawdopodobniej w okresie 2 700 – 1 800/1 700 BC (4 100 – 3 500 BP),
a głównym użytkownikiem kopalń była ludność schyłkowoneolitycznej kultury
amfor kulistych oraz kultury ceramiki sznurowej. Nie można jednak w pełni wykluczyć możliwości wcześniejszego (schyłkowy paleolit – kultura świderska), jak
i późniejszego (wczesna epoka brązu – kultura trzciniecka) okresu pozyskiwania
krzemienia metodami górniczymi. Być może pomocne w rozwiązaniu tego zagadnienia byłoby przeprowadzenie badań weryfikacyjnych na stanowiskach archeologicznych. Sprawą otwartą pozostaje także określenie zasięgu surowca krasnosielskiego w społecznościach prehistorycznych, co oprócz odtworzenia dróg
wymiany mogłoby być pośrednio pomocne przy określeniu skali wydobycia.
Zniszczenie pogórniczej rzeźby terenu w rejonie Krasnego Sioła w wyniku
nieprzerwanej działalności kamieniołomu kredy, a także z powodu przyjętej metodyki archeologicznych prac ratunkowych uniemożliwia analizę wpływu prehistorycznego górnictwa na ukształtowanie powierzchni eksploatowanego fragmentu wysoczyzny morenowej. Zniszczenia uniemożliwiają też odtworzenie rzeczywistej rzeźby w przyszłości i mogą być ograniczone jedynie do podjęcia próby
jej ogólnej rekonstrukcji w oparciu o szacunkowe dane wydobytego urobku etc.
Analiza układu przestrzennego w rejonie Krasnego Sioła (wyrobiska górnicze,
stanowiska etc.) pokazuje, że można tu wyróżnić kilka stref wykorzystywanych
w różnoraki sposób przez człowieka (ryc. 4). Strefy te nawiązują w znacznym
stopniu do typów geosystemów, które wykształciły się na tym obszarze w postglacjale. Strefa górnicza (A) obejmowała zbocza doliny i stoki wysoczyzny morenowej, gdzie płytkie zaleganie lub wychodnie kredy umożliwiały łatwy dostęp do
złóż krzemienia. Osady zlokalizowane były na nadzalewowych obszarach, które
tworzyły tutaj terasy vistuliańskie i wysoka równina zalewowa (B). Jednak te ubogie siedliska, z piaszczystymi glebami i z dominującymi borami sosnowymi, nie
sprzyjały uprawie rolnej. Dlatego osiedla były lokowane na krawędzi tej strefy, co
ułatwiało dostęp do wody i żyznych geosystemów dna doliny. Geosystemy te mogły jednak być wykorzystywane jedynie okresowo, gdyż długotrwały okres powodziowy (miesięczne lub nawet dłuższe “połowodie”) typowy dla wschodnioeuropejskich rzek z reżimem śnieżnym, a także rzeźba charakterystyczna dla równin
rzek meandrowych z licznymi starorzeczami i basenami powodziowymi, utrudniała lub czasowo uniemożliwiała działalność w tej strefie (C). Warunki sprzyjały
rozwojowi rybołówstwa (szczególnie w licznych starorzeczach), a żyzne siedliska
mogły być zajmowane pod uprawy ogrodowe lub pastwiska. Ten typ gospodarki
dokumentują badania etnograficzne obszarów poleskich jeszcze z początku XX w.
52
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
Ryc. 4. Schematyczny przekrój przez dolinę rzeki Roś.
Budowa geologiczna: 1 – glacitektoniczny porwak kredowy, 2 – glina zwałowa, 3 – piaski
ze żwirami (bruk korytowy), 4 – piaski, 5 – drobnoklastyczne osady pozakorytowe
Strefy aktywności człowieka: A – działalność górnicza i pracownie nakopalniane na porwaku kredowym, B – osady i pracownie krzemieniarskie na obszarach nadzalewowych
(terasa i wysoka równina zalewowa), C – (mogące być wykorzystywane) rolnictwo, łowiectwo bez stałych osad (niska i średnia równina zalewowa, obszary wododziałowe).
Fig. 4. Schematic cross section through Ros river valley
Sediments: 1 - glaciodislocated chalk, 2 – glacial till, 3 – sands with gravels (lag deposits),
4 – sands, 5 – fine overbank deposits
Zones of human activity: A – mining activity and places of initial flint workshops on glaciodislocated chalk, B – settlements and flint workshops on unflooded area (terraces and
high flood plain), C – (might have been used for e.g.) agriculture, hunting without permanent settlements (low and middle flood plain, watershed areas).
(Ruszczyk 1996), a lokalnie nawet obecnie. Gospodarką miśliwsko-zbieracką były
prawdopodobnie objęte obszary wododziałowe wysoczyzny morenowej (C).
W diagramach pyłkowych ze stanowisk w dolinie Zelwianki, czyli w promieniu 10-15 km od pól górniczych w rejonie Krasnego Sioła, brak jest śladów zmian
roślinności spowodowanej rozwojem centrum wydobycia krzemienia w okresie
zasiedlenia obszaru przez ludność KAK, a później KCSz. W świetle tych danych
należy stwierdzić, że zmiany szaty roślinnej w mezoskali, wywołane górnictwem
musiały być niewielkie, pomimo bardzo dużej skali wydobycia. Dalsze badania
palinologiczne muszą koncentrować się w dolinie rzeki Rosi, gdyż pozwoli to rozwiązać problem antropogenicznych zmian roślinności w mikroskali.
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
53
Literatura
Abuhouski V., 2004, Palêalit Bêlarusi – sučasny stan i pêrspêktyvy daslêdavannâu,
[w:] M. Gerlach (red.) Wspólnota dziedzictwa kulturowego ziem Białorusi
i Polski, wyd. ODDA, Warszawa, 67-79.
Arhêalogiâ Bêlarusi, 1997, Arhêalogiâ Bêlarusi, kamênny i bronzavy vâki, Vič M.,
Vârgêi V., Ganêckaâ I., Zaâc Û., kalêč´yc A., Lysênka V., Lâuko V., Čarnâuski M.M., Šadyra V., Štyhau G. (red.), Minsk.
Barska K., 2002, Nowe dane dotyczące powiązań kopalni krzemienia w Krasnym
Siole z kulturą amfor kulistych, [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001, Białystok,
101-105.
Blakitnaâ kniga Bêlarusi (vodnyâ ab´êkty Bêlarusi). Encyklapêdyâ, 1994, Dzis´ko N., Kurlovič M., Malaševič Â., Samuel´ S., Sačanka B., Hauratovič I.,
Âkuŝka V. (red.), Minsk.
Borkowski W., 1995, Krzemionki mining complex. Deposit management system,
(red.) Jaskinias J., Brzeziński W., Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t. 2, Warszawa.
Borkowski W., Michniak R., 1992, Prahistoryczne pole eksploatacyjne (wybierkowe) w Krzemionkach, [w:] Jaskanis J. (red.), Materiały krzemionkowskie.
Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t. 1, Warszawa, 11-36.
Budziszewski J., 1998, Świętokrzyski Okręg Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni
w dobie kultury trzcinieckiej, [w:] Kośko A., Czebreszuk J. (red.), “Trzciniec” – system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 285-299.
Čarnâuski M.M., Kudrašou V.Â., Lipnickaâ V.L., 1996, Staražytnyâ šahcёry na
Rosi, Minsk.
Êgarèičanka А. А., 1999, Zarubinêckaâ kul’tura, [w:] Arhêalogiâ Bêlarusi, žêlêzny
vêk i rannâê sârednâvêčča, Vič M., Vârgêi V., ., Ganêckaâ I., Zaâc Û.,
Kalêč´yc A., Lysênka V., Lâuko V., Čarnâuski M.M., Šadyra V., Štyhau G.
(red.), Minsk, 232-270.
Fêdênâ V. M., Kalinovskij P. F., Nazarow V. I., 1985, Gêologičêskiê
i palêozoologičêskiê isslêdovaniâ u d. Pêcki na r. Zêl’vânkê, [w:] Doklady
Akadêmii Nauk BCCR, Minsk, t. XXIX, nr 3, 260-262.
Fêdênâ V. M., Kalinovskij P. F., Rylova T. B., 1992, O vozrastê i usloviâh formirovaniâ poimy Zêl’vânki, [w:] Flora i fauna kajnozoâ Bêlorussii sbornik naučnyh trudov, Minsk, 11-22.
Fiedorczuk J., 1997, Processing workshops and habitation sites of the Final Palaeolithic Mazovian Complex. A view from the perspective of flint artifacts
refitting, [w:] Man and flint. Proceedings of VIITh International Flint Sym-
54
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki
podium, Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, R. Schild, Z.
Sulgostowska, 1997, 201-208.
Gurina N. N., 1976, Drêvniê krêmnêdobyvaâŝiê šahty na territorii SSSR, Leningrad.
Kalicki Sz., 2007, Osadnictwo pradziejowe w zachodniej części dorzecza górnego
Niemna na tle przemian środowiska naturalnego, maszynopis pracy magisterskiej, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kalicki T., 2002, Transformacja systemu fluwialnego Niemna u schyłku plejstocenu, Streszczenia referatów sympozjum “Transformacja systemów fluwialnych
i stokowych w późnym vistulianie i holocenie”, 25-27.09. 2002, Łódź-Uniejów, 15-17.
Kalicki T., 2006a, Wpływ zmian klimatu i działalności człowieka na aktywizację procesów fluwialnych i eolicznych w dorzeczu Niemna (Białoruś), IV.
Świętokrzyskie spotkania geologiczno-geomorfologiczne nt. regionalne aspekty funkcjonowania systemów dolinnych 11-13.05.2006, Kielce, 42-46.
Kalicki T., 2006b, Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich, Prace Geograficzne, t. 204,
Warszawa.
Kalicki T., Calderoni G., Zernitskaya W.P., 2004, River response to the holocene
climatic fluctuations: a case study from Zelvianka river valley (Belorussia),
II Quaternario, Italian Journal of Quaternary Sciences 17 (2/1), s. 165-180.
Lakiza V., 2004, Topografia i stratygrafia stanowisk z epoki brązu w północno-zachodniej Białorusi, Pruthenia Antiqua, vol. I, Olsztyn, 109-120.
Macvêêu A. V., 2002, Rêl’êf i gêamarfalogiâ, [w:] Nacyânal´ny Atlas Bêlarusi, (red.)
Mâsnikovič M., Kuznâcou G., Kazulin A., Šymau U., Pirožnik I., Ceirefman
K., Paškêvič M., Âvid. P., Minsk.
Matvêêv A.V., Gurskij B.N., Lêvickaâ R.I., 1988, Rêl´êf Bêlorussii, Minsk.
Obuchowski W., 2003, Zabytki krzemienne i kamienne od paleolitu do wczesnej
epoki żelaza z terenów Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Warszawa.
Paničêva L. G., 1980, Isslêdovaniê nêolitičêskih krêmnêdobyvaâŝih šaht u d. Karpovcy, AO, s. 367.
Ruszczyk G., 1996, Polesie. Fotografie z lat dwudziestych i trzydziestych, Instytut
Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Sulgostowska Z., 1997, The phenomenon of chocolate flint distribution on the North
European Plain during the Final Palaeolithic, [w:] Man and flint. Proceedings
of VIITh International Flint Sympodium, Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski,
September 1995, R. Schild, Z. Sulgostowska, 1997, 313-318.
Szmyt M., 2001, Społeczności kultury amfor kulistych w Europie Wschodniej,
[w:] Od neolityzacji do początków epoki brązu, [w:] Czebreszuk J., Kryvalcevič M., Makarowicz P (red.), Poznań, 167-193.
Mikroregion prahistorycznego górnictwa w Krasnym Siole a zmiany ...
55
Szmyt M., 2004, Wędrówki bliskie i dalekie. Ze studiów nad organizacją społeczną i gospodarką ludności kultury amfor kulistych na terenie Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły
i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu), [w:] Kośko A., Szmyt M. (red), Poznań, 117-136.
Topping P., 1997, Structured deposition, symbolism and the English flint mines,
[w:] Man and flint, Proceedings of the VIIth International Flint Symposium
Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, edited by R. Schild,
Z. Sulgostowska.
Vêličkêvič F. Û., Zêrnickaâ V. P., Krutous È. A.,. Matvêêv A. V, Nêčiporênko L.
A., Rylova T. B., San’ko A. F., Hursêvič G. K., Âkubovskaâ T. V., 2002,
Čêtvêrmičnyj pêriod (kvartêr), [w:] Matvêêv A. V. (red.) Palêogêografiâ
kajnozâa Bêlarusi, , Minsk, 75-143.
56
Tomasz Kalicki, Szymon Kalicki