Lęk jako nieodłączny element osobowości

Lęk jako nieodłączny element osobowości

Numer 1/2016 (6)
Klara Łukasiewicz
Uniwersytet Rzeszowski
Lęk jako nieodłączny element osobowości neurotyka
Streszczenie
Każdy człowiek odczuwa lęk. Dzięki temu jesteśmy ostrzegani przed grożącym nam
niebezpieczeństwem lub informowani o konflikcie, który należy rozwiązać. Czasami jednak
uczucie to staje się elementem choroby i tym samym uniemożliwia jednostce prawidłowe
funkcjonowanie w społeczeństwie. Występowanie lęków jest jednym z podstawowych
czynników wspólnych wszystkim nerwicom. Choć struktura nerwicy często jest bardzo
zawiła, to właśnie lęk uruchamia i podtrzymuje proces nerwicowy.
Słowa kluczowe: Lęk, osobowość neurotyczna, psychologia, nerwica
Abstract
Every person experiences fear at some point in their life. Fear is natural and allows
us to react to a danger or a conflict that needs to be solved. However, when the feeling of
fear and stress is prolonged, that emotion may trigger anxiety which can affect a proper
functioning of an individual in the society. That occurrence of anxiety is one of the basic
factors to all types of neuroses. Although the structure of neurosis is often very complex, it
is the fear and anxiety that triggers and sustains neurotic processes.
Key words: anxiety, neurotic personality, psychology, neurosis
Wstęp
Celem tej pracy jest ukazanie lęku jako czynnika, który w sposób destrukcyjny może
wpływać na osobowość jednostki, dewastując jej psychikę. Oczywiście każdy człowiek
w mniejszym lub większym stopniu odczuwa lęk. Stanowi on nieodłączny element ludzkiej
egzystencji. Czasami jednak to zjawisko przybiera irracjonalną, dezintegrującą osobowość
człowieka, postać. Przestaje być wówczas reakcją proporcjonalną względem realnie
grożącego mu zagrożenia i wymaga zastosowania określonych mechanizmów obronnych.
Mówi się wtedy o tak zwanym lęku neurotycznym.
str. 1
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
Na potrzeby niniejszej pracy należy wyjaśnić, iż neurotyk, w rozumieniu potocznym,
to osoba bardzo wrażliwa, określana mianem ,,czującej mocniej”. W psychologii
neurotyczność stanowi przeciwieństwo równowagi emocjonalnej i oznacza cechę
osobowości polegającą na silnym zachwianiu emocjonalnym o charakterze nerwicowym,
niskiej odporności na stres oraz skłonności do popadania w stany lękowe. Charakteryzuje ją
lęk, niska samoocena, napięcie, poczucie winy oraz przygnębienie1.
Zjawisko lęku jako podstawa nerwic
Lęk jest emocją, która może być wyznacznikiem zagrożenia lub też objawem
prowadzącym do kompromisowego rozwiązania zewnętrznego konfliktu. Uczucie lęku jest
więc powszechnie doświadczane przez ludzi i nie zawsze musi świadczyć o chorobie. Na co
dzień jesteśmy bowiem zmuszeni radzić sobie z lękiem przed śmiercią, okaleczeniem,
utratą atrakcyjności, przed utratą poczucia własnej wartości, lękiem separacyjnym, lękiem
przed nieznajomymi, przed utratą kontroli, przed zależnością, bliskością czy też karą2. Gdy
jednak lęk staje się elementem choroby, prowadzi do silnych zahamowań, uniemożliwiając
tym samym prawidłowe funkcjonowanie jednostki. Występowanie lęków jest jednym
z podstawowych czynników wspólnych wszystkim nerwicom. Choć struktura nerwicy
często jest bardzo zawiła, to właśnie lęk uruchamia i podtrzymuje proces nerwicowy.
Stanowi on ośrodek dynamiczny nerwic3.
Niemal każdy człowiek wytworzył sobie określoną formę obrony przed lękiem. Jest
to normalne, gdyż lęk oraz wytworzone sposoby obrony przed nim, jest zjawiskiem
występującym powszechnie na całym świecie. Im bardziej osobowość jest neurotyczna, tym
silniej jednostka jest określana przez mechanizmy obronne i tym więcej jest rzeczy, których
nie może robić, czy też o robieniu których nawet nie myśli, mimo iż można by się tego po
niej spodziewać zważając na jej żywotność, wykształcenie czy zdolności umysłowe4.
Nie wszystkie lęki będą jednak oznaką neurotycznej osobowości jednostki. Jak
zostało wcześniej wspomniane, uczucie lęku nie musi wcale świadczyć o chorobie. Różnica
opiera się tu na dwóch następujących czynnikach. Po pierwsze neurotyk odczuwa nie tylko
1
Co to jest neurotyzm? Czym charakteryzuje się osoba neurotyczna?,
http://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/co-to-jest-neurotyzm-czym-charakteryzuje-sie-osoba-neurotyczna/
[dostęp z dnia 20.12.2015 r.].
2
T. Pawłowski i inni, Panic Disorder. Zaburzenie lękowe z napadami lęku,
http://www.advances.am.wroc.pl/pdf/2006/15/1/163.pdf [dostęp z dnia 23.12.2015 r.].
3
K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, przeł. H. Grzegołowska, Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań 1993, s. 33.
4
Ibid., s. 48.
str. 2
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
lęki wspólne wszystkim członkom danej kultury5, lecz również lęki różniące się od nich pod
względem jakościowym lub ilościowym6. Drugim
czynnikiem,
odróżniającym
lęki
neurotyków od innych jest fakt, iż osoba normalna, choć podlega lękom, jest w stanie
realizować swoje możliwości i czerpać radość z życia. Potrafi maksymalnie wykorzystać
potencjał własnej kultury, nie cierpi więc bardziej niż jest to konieczne i mimo
towarzyszącego jej lęku funkcjonuje prawidłowo. Natomiast neurotyk cierpi zawsze bardziej
niż przeciętna osoba. Jak zauważa Karen Horney ,,neurotyk właściwie zawsze jest
człowiekiem cierpiącym”7. Za swoje środki obrony przed lękiem musi odpłacić się
zahamowaniem zdolności do osiągnięć oraz szczęścia, co w konsekwencji prowadzi do
rozbieżności pomiędzy jego możliwościami a osiągnięciami8. Rozdźwięk ten potęguje także
cechujące neurotyków silne poczucie niższości, wzmagające ich faktyczne niepowodzenia.
Ich samoocena zawiera się między skrajnościami: poczuciem wyjątkowości a zupełnej
bezwartościowości, gdzie w każdej chwili mogą popaść z jednej skrajności w drugą.
Wyróżnia się kilka form uświadamiania sobie lęku przez jednostkę. Niektóre osoby
są w pełni świadome towarzyszącego im lęku. Jego przejawy są w tym przypadku
różnorodne. Może występować w postaci napadów lękowych lub mieć formę rozlaną. Może
być związany z określonymi sytuacjami bądź rodzajami zajęć, może mieć też konkretną
treść. Inni zdają sobie sprawę z tego, iż co jakiś czas odczuwają lęk i potrafią wskazać jego
przyczynę, jednak nie przywiązują do tego większego znaczenia. Ostatnią grupę stanowią
neurotycy zdający sobie sprawę z faktu, iż są w stanie depresji, mają poczucie
nieadekwatności i tym podobne, ale nie są świadomi odczuwania lęku9.
Rozważając zagadnienia związane z lękiem u osób o neurotycznym typie
osobowości należy zaznaczyć, iż neurotyk bez problemu potrafi podać racjonalne
uzasadnienie swego postępowania, a próba wytłumaczenia mu, że jego zachowanie wynika
z neurotycznego lęku może doprowadzić do beznadziejnej dyskusji. Będzie on bowiem
w stanie wskazać uzasadnienie własnych obaw, a nawet przywołać przykłady na
potwierdzenie swych racji10. Wszelkie próby wyperswadowania mu jego lęku są więc
skazane na porażkę, gdyż nie dotyczy on sytuacji realnej, lecz takiej, jaką widzi ją neurotyk.
5
Warunki życia w każdej kulturze wywołują jakieś obawy wynikające z określonych układów społecznych,
zewnętrznych zagrożeń, bądź też tradycji kulturowych. Są one narzucone członkom danej kultury i nie sposób
ich uniknąć.
6
K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, przeł. H. Grzegołowska, Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań 1993, s. 20.
7
Ibid., s. 21.
8
Ibid.
9
Ibid., s. 36.
10
Ibid., s. 34.
str. 3
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
W przeciwieństwie do strachu, który jest reakcją proporcjonalną w stosunku do
grożącego, widocznego i obiektywnego niebezpieczeństwa, lęk, o ile z obiektywnego
punktu widzenia jest nieproporcjonalny do zagrożenia, tak w rzeczywistości jest reakcją
proporcjonalną do rozmiarów niebezpieczeństwa, jednak zagrożenie to jest ukryte
i subiektywne11. Jego przyczyny nie są przez jednostkę uświadamiane. Pojęcie lęku często
używane jest jako synonim strachu. Wynika to z podobieństwa między tymi zjawiskami,
gdyż oba stanowią emocjonalne reakcje na niebezpieczeństwo i mogą im towarzyszyć
objawy, takie jak drżenie mięśni, palpitacje serca czy pocenie. Jednak zamienne używanie
tych pojęć nie jest wskazane — jak zostało wskazane, istnieje między nimi zasadnicza
różnica.
Uczucie silnego lęku to jedno z najbardziej przykrych doznań, jakich może
doświadczyć jednostka, a pewne jego elementy mogą być dla niej szczególnie przykre.
Jednym z nich jest bezradność; w stanie lęku człowiek staje się bowiem całkowicie
bezbronny. Uczucie to jest trudne do zniesienia szczególnie dla osób ceniących sobie władzę
i siłę, które chcą mieć nad sobą kontrolę. Obezwładnieni potęgą lęku są przekonani, iż jest
on przejawem słabości czy tchórzostwa. Inną charakterystyczną cechą lęku jest jego
nieracjonalność, co jest nieprzyjemne dla jednostek dążących do intelektualnej władzy nad
swym życiem i obawiających się sprzecznych sił działających w nich samych. Cecha lęku,
jaką jest irracjonalność wiąże się z jego ostatnią składową. Właśnie z powodu tej
irracjonalności lęk zawiera w sobie pewne ostrzeżenie dla jednostki, iż ,,coś” w niej nie
funkcjonuje prawidłowo, stanowiąc wobec tego wyzwanie, by to ,,coś” naprawić. Nie
traktuje się tu lęku jako świadome wyzwanie, lecz jest on nim niezależnie od tego, czy
człowiek zdaje sobie z tego sprawę czy nie. Co więcej poczucie, że należy coś zmienić
w obrębie własnych postaw wywołuje bunt. Im bardziej jednak jednostka jest zaplątana
w sieć swego lęku i im mocniej trzyma się przekonania, iż we wszystkim musi być
perfekcyjna, tym bardziej odruchowo odrzuca wszelkie domysły, iż coś jest nie tak, że
należałoby coś zmienić12.
Sposoby ucieczki przed lękiem
Wyróżnia się cztery podstawowe sposoby unikania lęku, to jest racjonalizację,
odurzenie, zaprzeczenie oraz unikanie wszelkich uczuć, myśli, sytuacji czy dążeń, które
11
12
Ibid., s. 34 – 35.
Ibid., s. 38.
str. 4
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
mogłyby ten lęk wywołać13. Racjonalizacja polega na zmianie lęku w realny strach, dzięki
czemu pozwala wytłumaczyć przed samym sobą chęć unikania odpowiedzialności.
Jednostka czuje, iż może wpływać na sytuację, zamiast być bezbronną ofiarą własnych
emocji. Może być dumna ze swych zasad, zamiast przyznać się przed sobą do słabości. Jest
przekonana, że jej postawa jest w pełni uzasadniona i racjonalna. Pozwala jej to obarczać
odpowiedzialnością za swe niepowodzenia świat zewnętrzny i w ten sposób uciec przed
konfrontacją z własnymi lękami. Kolejną metodą ucieczki przed lękiem jest odurzenie
i może być ono realizowane nie tylko w świadomy i dosłowny sposób, jak na przykład
nadużywanie alkoholu czy narkotyków, ale również przez pogrążanie się w pracy czy życiu
towarzyskim z obawy przed samotnością, a także poprzez nadmierną aktywność seksualną
mogącą służyć rozładowaniu wewnętrznego napięcia. Trzeci sposób uwolnienia się od lęku
polega na zaprzeczeniu jego istnienia, wyzbyciu się go ze świadomości. Dostrzec można
wówczas tylko współwystępujące z lękiem zjawiska somatyczne, takie jak pocenie się,
dreszcze, duszności, kołatanie serca, moczopęd, biegunki czy wymioty. Jednostce
towarzyszyć może również uczucie ciągłego pośpiechu, niepokoju czy sparaliżowanie.
Wymienione tu doznania i uczucia mogą występować w chwili uświadomienia sobie, że coś
budzi nasz niepokój lub mogą stanowić jedyny wyraz tłumionego lęku. Wtedy to do
jednostki dochodzi wyłącznie uzewnętrzniona informacja dotycząca jej stanu, jak na
przykład mdłości czy biegunki w określonej sytuacji, co zawsze dzieje się bez fizycznej
przyczyny. Można również świadomie zaprzeczyć istnieniu lęku i próbować go
przezwyciężyć, co zdarza się również u osób zdrowych, chcących pokonać strach,
lekceważąc
go
zuchwałością.
Neurotyk
także
może
podjąć
świadomą
decyzję
przezwyciężenia lęku, jednak często osoby te nie podejmują żadnej uświadomionej decyzji,
a proces ten zachodzi automatycznie. Różnica pomiędzy neurotykami a osobami zdrowymi
polega jednak na uzyskanym wyniku. Wszystko co neurotyk może osiągnąć poprzez
konfrontację ze swymi lękami, to jedynie uwolnienie się od jakiegoś jego specyficznego
objawu. Nie tylko nie zmienia się tu zasadnicza dynamika osobowości, ale kiedy neurotyk
pozbywa się widocznych objawów swych zaburzeń, traci główny bodziec do tego, by im
przeciwdziałać. Ostatnią metodą uwolnienia się od lęku jest unikanie uczuć, myśli, sytuacji
czy dążeń, które mogłyby ten lęk wywołać. Jednostka może być świadoma istnienia lęku
i tego, iż go unika, ale może również mieć o tym niejasne przekonanie lub w ogóle go nie
mieć. W tym przypadku może na przykład odkładać na później sprawy wywołujące jej
13
str. 5
Ibid.
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
obawy czy też subiektywnie wierzyć, iż nie lubi robić pewnych rzeczy i z tego powodu je
odrzucać14. Gdy tego rodzaju unikanie zachodzi automatycznie, mamy do czynienia ze
zjawiskiem zahamowania, które ,,polega na niemożności robienia i odczuwania czegoś lub
myślenia o czymś, co mogłoby wywołać lęk”15. Im nerwica jest poważniejsza, tym więcej
jednostka ma zahamowań.
Konsekwencje lęku
Lęk związany z określonymi działaniami wywiera właściwy sobie wpływ na sam
przebieg owych działań. Wykonywanie czynności, co do których człowiek odczuwa lęk,
daje poczucie zmęczenia, napięcia, a nawet wyczerpania. I tak, na przykład, liczne problemy
przypisywane powszechnie zbyt ciężkiej pracy, wynikają w rzeczywistości z lęku
związanego z samą pracą lub kontaktami ze współpracownikami. Lęk powiązany z daną
formą działalności powoduje zaburzenia w obrębie tej funkcji, a stopień uświadomienia
sobie występowania lęku bywa różny. Jednostka może odczuwać, iż niczego nie jest
w stanie dobrze zrobić albo też może być świadoma, że to właśnie lęk nie pozwala jej
wykonywać zadań w satysfakcjonujący sposób. W końcu, jeśli określona forma działalności
wiąże się z uczuciem lęku, to będzie ona pozbawiona przyjemności, jaką mogłaby sprawiać
w innych warunkach, z zastrzeżeniem, iż w przypadku niezbyt silnego lęku zachodzi
sytuacja odwrotna i może on działać podniecająco16.
W czasie występowania lęku jednostkę ogarnia poczucie silnego, nieuchronnego
niebezpieczeństwa, wobec którego jest całkowicie bezbronna. Uwidaczniają się więc
wówczas dwa podstawowe elementy tego zjawiska: przytłaczające zagrożenie oraz
bezradność. W odczuciu jednostki owo niebezpieczeństwo pochodzić może z zewnątrz,
może być związane z własnymi, nieposkromionymi impulsami, czy w końcu może mieć
nieuchwytny, niejasny charakter. Takie uczucia nie są jednak zarezerwowane wyłącznie dla
lęku — identyczną formę przybierać mogą w każdej sytuacji, w której człowiekowi grozi
realne niebezpieczeństwo, wobec którego jest bezradny. Przy strachu zagrożenie jednak
naprawdę istnieje, a poczucie bezradności uwarunkowane jest przez sytuację zewnętrzną,
natomiast w przypadku lęku to czynniki psychiczne produkują i wyolbrzymiają
niebezpieczeństwo, a bezsilność warunkuje postawa jednostki17.
14
Ibid., s. 38 – 43.
Ibid., s. 43.
16
Ibid., s. 46 – 47.
17
Ibid., s. 49 – 50.
15
str. 6
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
Wyparcie
Freud stwierdził, iż w lęku czynnik subiektywny pochodzi z popędów instynktowych
człowieka. Oznacza to, że zarówno zagrożenie, jak i współwystępujące z nim poczucie
bezbronności są wywoływane przez siłę wybuchową impulsów jednostki. Właściwie każdy
impuls może wywołać lęk, jeśli tylko odkrycie go lub zaspokojenie wiązałoby się
z naruszeniem innych żywotnych interesów czy potrzeb jednostki i jeśli jest on
wystarczająco silny albo gwałtowny18. Głównym źródłem lęku są różnego typu wrogie
impulsy. Bezpośrednią przyczyną może być mocny impuls agresywny, o ile jego realizacja
wiąże się z udaremnieniem osobistych celów. Wypieranie wrogości oznacza ,,udawanie”, iż
wszystko jest w porządku oraz powstrzymywanie się od walki w sytuacji, gdy walczyć
powinniśmy, czy też mamy na to ochotę. Nieuniknionym skutkiem wyparcia jest silne
poczucie bezradności. Jeśli jednostka wypiera swą wrogość w sytuacji, kiedy ktoś postępuje
wbrew jej interesom, to pozwala się wykorzystywać19.
Oprócz wypierania wrogości, można ją także świadomie kontrolować. To, czy
wrogość zostanie wyparta, czy też będzie kontrolowana, nie jest sprawą wyboru, gdyż
wyparcie jest procesem podobnym do odruchu. Pojawia się, gdy w określonej sytuacji
jednostka nie byłaby w stanie znieść świadomości własnej wrogości. W takim przypadku
niemożliwa jest świadoma kontrola. Świadomość własnej wrogości może być uciążliwa
z kilku powodów. Po pierwsze można kochać czy potrzebować osoby, w stosunku do której
odczuwa się wrogość. Po drugie rozpoznanie u siebie wrogości w stosunku do drugiej osoby
może być przerażające. W końcu mogą istnieć powody, dla których nie chcemy dostrzec
u siebie przyczyn wywołujących wrogie nastawienie, jak zaborczość lub zazdrość. W takich
sytuacjach wyparcie jest najłatwiejszą drogą do natychmiastowego uspokojenia siebie.
Dzięki temu ze świadomości znika uczucie wrogości lub zostaje ono zatrzymane zanim do
niej dotrze. Jeśli wrogość zostanie wyparta, człowiek w ogóle sobie jej nie uświadamia20.
Fakt, iż przy wyparciu uczucie złości znika ze świadomości jednostki nie oznacza
jednak, że zostaje całkowicie zniesione. Jeżeli wrogość ulega wyparciu, tracimy możliwość
wpływania na sposób jej manifestowania, w konsekwencji czego negatywne impulsy
wymykają się spod kontroli, nawet wówczas, kiedy przejawiają się wyłącznie w fantazji.
Zazwyczaj wyparta złość rośnie i potęguje się pod wpływem czynników zewnętrznych.
Bezustanne wypieranie złości prowadzi w końcu do tego, iż jednostka uświadamia sobie
18
Ibid.
Ibid., s.52.
20
Ibid., s. 54.
19
str. 7
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
istnienie ,,w sobie” silnego afektu wymykającego się spod jej władzy i rejestruje go w swej
świadomości. Wyparty impuls nie tylko więc nadal funkcjonuje, ale człowiek ,,wie” o jego
obecności w głębszych warstwach własnej świadomości. Inaczej mówiąc jednostka zdaje
sobie sprawę z tego, co się w niej dzieje, jednak nie potrafi tego nazwać21. Wyparcie
wywołuje stan identyczny, jak przy uczuciu lęku. Jednostka czuje się bezbronna wobec
czegoś, co odczuwane jest jako przytłaczające, pochodzące z zewnątrz, zagrożenie.
Zwykle dochodzi do tego, iż wyparta wrogość zakłóca od wewnątrz interesy oraz
bezpieczeństwo jednostki, więc nieodparcie domaga się tego, by się jej pozbyć.
Uruchomiony zostaje wówczas drugi proces projekcji, w którym człowiek ,,rzutuje” wrogie
impulsy na świat zewnętrzny. ,,Pierwszy ,,wykręt” w postaci wyparcia wymaga następnego:
jednostka ,,udaje”, że źródło destrukcyjnych impulsów tkwi nie w niej samej, ale w kimś lub
czymś znajdującym się poza nią”22. Negatywne impulsy będą tu oczywiście rzutowane na
osobę, wobec której odczuwa złość. Niezwykle trudno jest zrozumieć okoliczności
powstania lęku, co dodatkowo komplikuje fakt, iż często osobą, na którą rzutuje się wyparte
negatywne impulsy nie jest ich pierwotny adresat.
Związek pomiędzy wrogością a lękiem nie ogranicza się wyłącznie do tego, iż
wrogość prowadzi do powstania lęku. Proces ten zachodzi także w przeciwnym kierunku.
Kiedy lęk wynika z poczucia grożącego niebezpieczeństwa, powstaje reakcja obronna
w postaci wrogości. Z kolei reaktywna wrogość wyparta może także wzbudzić lęk i w taki
sposób powstaje cykl reakcji. Lęk i wrogość są więc ze sobą nierozerwalnie złączone.
Zjawisko współzależności między nimi, gdzie jedno pobudza i umacnia drugie, pozwala
zrozumieć, dlaczego w nerwicach istnieje tak wiele nieustępliwej wrogości23.
Źródła lęku
Zygmunt Freud przedstawił dwa poglądy dotyczące pochodzenia lęku. Pierwszy
z nich zakłada, iż lęk, nazywany lękiem neurotycznym, jest skutkiem strachu przed
impulsami, których zaspokojenie czy nawet odkrycie podmiot uważa za zagrożenie
z zewnątrz. Drugi pogląd głosi, że przyczyną lęku są wyparte impulsy. Chodziło tu jednak
wyłącznie o impuls seksualny i wyjaśnienie to miało charakter czysto fizjologiczny. Jeśli
21
Ibid., s. 54 – 56.
Ibid., s. 57.
23
Ibid., s. 60 – 61.
22
str. 8
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
energia seksualna nie może zostać wyładowana, to powstałe w skutek tego napięcie fizyczne
zamienia się w lęk24.
Według Freuda w okresie dzieciństwa mamy szczególną skłonność do reagowania
lękiem. Wiąże się to z tym, iż dziecko jest względnie bezradne wobec różnych
niekorzystnych wpływów. W nerwicach charakteru nieustannie potwierdza się fakt, iż lęk
zaczął się kształtować we wczesnym okresie dzieciństwa, a przynajmniej, że wytworzyły się
wtedy fundamenty lęku podstawowego25. Freud zakłada również, iż lęk w nerwicach u osób
dorosłych nadal jest powiązany z warunkami, które pierwotnie go wywołały. U osób
o neurotycznym typie osobowości większość negatywnych doświadczeń przypada więc na
wiek, w którym nie potrafią one jeszcze sobie z nimi poradzić i w skutek swej bezbronność
reagują na nie lękiem. Neurotyk całą odpowiedzialność za swe nieszczęście pragnie zrzucić
na innych, chce, by się nim opiekowano i broniono go, a jednocześnie jest zbyt nieufny, by
być w stanie urzeczywistnić te pragnienia26.
Neurotyczna miłość i pragnienie władzy
W nerwicach główną rolę odgrywają dwa popędy: pragnienie miłości oraz żądza
władzy. Dążenie do władzy niweluje zaniżoną samoocenę jednostki, a także jej świadomość
w oczach innych. Osoba neurotyczna posiada swój własny, sztywny i irracjonalny ideał siły,
dzięki któremu wierzy, iż powinna być w stanie natychmiast poradzić sobie w każdej
trudnej sytuacji, a słabość jest hańbiąca i niebezpieczna. Gardzi słabszymi, chce
kontrolować zarówno innych, jak i siebie. Unika sytuacji ryzykownych, a także takich,
w których byłyby czynniki niekontrolowane27. Natomiast poszukiwanie miłości jest dla
neurotyka najbardziej logicznym i bezpośrednim sposobem znalezienia zrozumienia czy
pomocy. Osoba taka w swoim własnym odczuciu nie oczekuje zbyt wiele: chce tylko być
kochana. Nie potrafi zrozumieć, iż nie będąc zdolną do miłości jednocześnie pragnie, by
kochali ją inni. Neurotyk nie jest w stanie poradzić sobie z uczuciami, zarówno własnymi,
jak i tymi skierowanymi na jego osobę. Każdy przejaw zainteresowania ze strony drugiego
człowieka odbiera jako próbę dominacji, atak czy krytykę. W tej sytuacji jednostka czuje się
zagubiona i zagrożona, co tylko potęguje towarzyszący jej bezustannie lęk.
24
Z. Freud, New Introductory Lectures. Rozdział Lęk i życie instynktowe, s. 120, cyt. za: K. Horney,
Neurotyczna osobowość naszych czasów, przeł. H. Grzegołowska, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1993, s. 62.
25
W okresie dzieciństwa człowiek doświadcza bezsilności, która później towarzyszy mu przez całe życie. Im
bardziej lęk był tłumiony w dzieciństwie, tym jest silniejszy w wieku dorosłym.
26
M.
A.
Mierzejewska,
Osobowość
neurotyka
według
Karen
Horney,
http://www.marynistyka.net/mierzejewska/neurotyk.html [dostęp z dnia 23.12.2015 r.].
27
Ibid.
str. 9
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
U neurotyka dominującym uczuciem jest potrzeba bezpieczeństwa, której szuka
w miłości. To, co w jego odczuciu jest miłością, może być jedynie wdzięcznością za
okazaną życzliwość czy zwykłą sympatią. Nie jest on świadomy tego, iż nie potrafi kochać.
Uważa, że skoro potrzebuje innych, to znaczy, że darzy ich miłością. Każdy przejaw uczucia
ze strony innych daje mu pozorne poczucie bezpieczeństwa i chwilowo go uspokaja,
w rzeczywistości wywołując jednak niedowierzanie, nieufność, a nawet lęk. Nie wierzy on,
że ktoś mógłby go bezinteresownie pokochać. Poczucie, iż jest się niegodnym miłości jest
świadomym przekonaniem, którego nie mogą podważyć dowody świadczące o czymś
przeciwnym, a przekonanie to jest bliskie niezdolności do kochania. Często też jednostka
jest zbyt dumna i udaje, iż nie zależy jej na bliskości, co dodatkowo utrudnia kontakty
międzyludzkie28.
Jak zostało wcześniej wspomniane, zjawisko lęku u osobowości neurotycznej jest
silnie powiązane z wrogością. W przypadku miłości agresja wynikać może z poczucia
odrzucenia, ponieważ neurotycy są bardzo wrażliwi i silnie reagują na najmniejsze nawet
przejawy odtrącenia. Gdy musi on na przykład czekać, uważa się za osobę mało ważną, co
może sprawić, że wpadnie w złość lub stanie się zobojętniały, zimny i szorstki, pomimo
tego, iż z niecierpliwością czekał na spotkanie. Może również zachowywać się w sposób
mściwy czy zawistny, a nawet odczuwać ból głowy lub zmęczenie. Zwykle nie jest on
jednak świadomy istnienia związku między poczuciem odrzucenia a rozdrażnieniem.
Agresywna reakcja może nastąpić nie tylko w przypadku rzeczywistego poczucia
odtrącenia, ale również przy jego antycypacji: jednostka może w sposób agresywny zadać
pytanie, gdyż z góry założyła negatywną odpowiedź. Strach przed odrzuceniem jest więc
poważną przeszkodą w realizowaniu potrzeby miłości, ponieważ inni nie są w stanie się
dowiedzieć, czy dana osoba chce, by się nią interesowano, a złość wynikająca z poczucia
odrzucenia podtrzymuje, a nawet wzmacnia ów lęk29.
Podsumowanie
Podsumowując,
lęk
stanowi
nieodłączny
element
osobowości
neurotyka.
Towarzyszy mu on bezustannie i sprawia, iż jednostka czuje się bezbronna wobec problemu.
Jest on siłą napędową nerwic. Wyróżnia się cztery podstawowe sposoby unikania lęku, to
jest racjonalizację, odurzenie, zaprzeczenie, a także unikanie uczuć, myśli, sytuacji czy
dążeń, które mogłyby wywołać lęk. Prowadzi on również do silnych zahamowań,
28
29
Ibid.
Ibid.
str. 10
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
uniemożliwiając tym samym prawidłowe funkcjonowanie jednostki. W niniejszej pracy
poruszone zostały również kwestie neurotycznej miłości oraz pragnienia władzy, gdyż
bezpośrednio wiążą się one z odczuwanym przez jednostkę strachem.
Obecnie kultura opiera się na ciągłej rywalizacji i stanowi źródło wielu różnych
lęków dla osób w niej funkcjonujących. W pewnym sensie każdy jest przeciwnikiem
każdego, a zwycięstwo zawsze okupione jest przegraną drugiej strony. Współzawodnictwo
stanowi podstawę stosunków społecznych. Potencjalne wrogie napięcie między ludźmi
wynika z bezustannego lęku przed ewentualną wrogością innych, przed karą za własną
wrogość, czy strachem przed porażką. Nerwica rozwija się, gdy człowiek przeżył zbyt silnie
trudności zdeterminowane kulturowo, a w skutek przykrych doświadczeń okresu
dzieciństwa nie potrafi ich rozwiązywać lub robi to ze stratą dla swej osobowości30.
30
str. 11
Ibid.
ISSN 2353-6950
Numer 1/2016 (6)
Bibliografia
Co to jest neurotyzm? Czym charakteryzuje się osoba neurotyczna?,
http://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/co-to-jest-neurotyzm-czym-charakteryzuje-sie-osobaneurotyczna/ [dostęp z dnia 20.12.2015 r.].
Freud Z., New Introductory Lectures. Rozdział Lęk i życie instynktowe, s. 120, cyt. za: Horney K., Neurotyczna
osobowość naszych czasów, przeł. Grzegołowska H., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1993, s. 62.
Horney K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, przeł. Grzegołowska H., Dom Wydawniczy Rebis,
Poznań 1993, s. 20 – 61.
Mierzejewska M. A., Osobowość neurotyka według Karen Horney,
http://www.marynistyka.net/mierzejewska/neurotyk.html [dostęp z dnia 23.12.2015 r.].
Pawłowski T., Baranowski P., Małyszczak K., Frydecka D., Chlebowska I., Panic Disorder. Zaburzenie
lękowe z napadami lęku, http://www.advances.am.wroc.pl/pdf/2006/15/1/163.pdf [dostęp z dnia 23.12.2015 r.].
str. 12
ISSN 2353-6950