Rozdział 5

5
EKONOMICZNY DOROBEK
INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ.
PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA
STREFY EURO
5.1. WPROWADZENIE
50 lat istnienia Wspólnot Europejskich skłania do analizy efektów integracji
państw europejskich. Oceniając ekonomiczny dorobek integracji, wskazane jest
wyznaczenie kryteriów, na podstawie których przeprowadzona zostanie powyższa analiza. Ekonomiczne efekty integracji można bowiem rozpatrywać z wielu
perspektyw, odnoszących się m.in. do problematyki wzrostu gospodarczego,
rynku pracy, powiązań w handlu zagranicznym, poziomu produktywności czynników wytwórczych czy synchronizacji cykli koniunkturalnych. Odwołując się
do klasyfikacji B. Balassy1, która opisuje ewolucję procesów integracyjnych,
można wskazać, że ekonomicznym efektem 50-letniej integracji państw europejskich jest osiągnięcie jednego z ostatnich etapów integracji – unii monetarnej.
Etap ten oznacza, że kraje unifikują politykę pieniężną poprzez nieodwołalne
ustalenie stałych kursów walutowych i scedowanie autonomii w zakresie monetarnym na ponadnarodowy bank centralny, którym w przypadku krajów Unii
1
B. Balassa, The Theory of Economic Integration, George Allen Unwin, London 1964, cyt.
za: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. J. Rymarczyka, PWE, Warszawa 2006.
190
Gospodarczej i Walutowej (UGW) jest Europejski Bank Centralny. Przejście
krajów europejskich przez wszystkie stadia poprzedzające utworzenie unii walutowej, począwszy od strefy wolnego handlu, poprzez unię celną oraz wspólny
rynek, sugeruje, że integrację w wymiarze gospodarczym należy traktować jako
proces zarówno w wymiarze historycznym, gospodarczym, jak i społecznym.
5.2. ZARYS HISTORII INTEGRACJI MONETARNEJ
Rozważania nad koordynacją różnych rodzajów polityki pieniężnej, w tym
walutowej w krajach Europy Zachodniej pojawiły się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w., kiedy funkcjonujący od 1944 r. system z Bretton-Woods przeżywał kryzys. Dyskutując nad jego przyczynami i możliwościami reform, kraje
europejskie wskazywały na potrzebę ścisłej stabilizacji kursów walutowych, która przyczyniłaby się do wzmocnienia integracji ich gospodarek, przede wszystkim w zakresie wymiany handlowej. Na okres ten przypada opracowanie kilku
koncepcji integracji monetarnej (plan Schillera, dwa plany Barre’a oraz plan
Wernera), które wskazywały na konieczne dostosowania gospodarek, w tym koordynację poszczególnych rodzajów polityki makroekonomicznej, zmniejszenie
różnic w bilansach płatniczych i poziomie rozwoju oraz stabilizację kursów walutowych.
Należy zauważyć, że problematyka integracji walutowej była w latach
sześćdziesiątych XX w. nie tylko tematem dyskusji polityków, ale także ekonomistów. W 1961 r. został opublikowany w „American Economic Review” artykuł Roberta Mundella pt. Teoria optymalnych obszarów walutowych, w którym
przedstawione zostały kryteria determinujące tworzenie unii walutowej. Praca
R. Mundella stała się pretekstem do dalszych badań nad problematyką funkcjonowania obszarów jednowalutowych. Istotny wkład do teorii optymalnych obszarów walutowych wnieśli R. McKinnon (1963 r.) i P. Kenen (1969 r.), którzy
rozszerzyli analizę kryteriów optymalnego obszaru walutowego o zagadnienia
stopnia otwartości gospodarki, struktury produkcji i handlu zagranicznego.
Kolejny etap integracji prowadzący do utworzenia unii walutowej w Europie
obejmował lata siedemdziesiąte ubiegłego stulecia, kiedy w ramach realizacji
planu Wernera ustalono stałe relacje kursowe walut europejskich z dopuszczalnym przedziałem wahań ±1,125% (tzw. wąż walutowy). Zakłócenia gospodarcze
związane z wystąpieniem szoków naftowych w latach siedemdziesiątych oraz
różnymi reakcjami krajów w zakresie amortyzacji ich skutków, utrudniły stabilizację kursów walutowych oraz konwergencję konieczną do wprowadzenia unii
walutowej, która według planu Wernera miała być utworzona w ciągu 10 lat,
191
czyli do 1980 r. Należy zwrócić uwagę, że wydarzenia lat siedemdziesiątych nie
tylko spowolniły proces integracji walutowej, ale zrewolucjonizowały podstawy
makroekonomii. Sformułowana w 1957 r. krzywa Philipsa wskazująca na jedną
z podstawowych zależności w ekonomii: ujemną relację między stopą bezrobocia i stopą inflacji, w obliczu szoków cenowych okazała się nie opisywać
rzeczywistych problemów rynkowych, których doświadczały gospodarki krajów europejskich – stagflacji, czyli rosnącej inflacji w warunkach recesji gospodarczej.
Traktując integrację walutową w ujęciu dynamicznym jako proces, można
kontynuować analizę kolejnych etapów prowadzących do urzeczywistnienia
UGW. Na dekadę lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. przypada
okres funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego (ESW), którego
efekty miały zasadniczy wpływ na powstanie UGW. Głównym zadaniem ESW
była stabilizacja kursów walutowych w ramach mechanizmu kursów walutowych, który dopuszczał odchylenia od kursów centralnych ±2,25%. Jednym
z filarów ESW było utworzenie jednostki walutowej ecu, która służyła jako waluta odniesienia dla kursów walut narodowych, emisji papierów wartościowych,
rozliczeń i sporządzania statystyk Wspólnot. Ecu odegrała także istotną rolę psychologiczną, stanowiąc prototyp wspólnego pieniądza europejskiego. Obok stabilizacji kursów walutowych celem ESW było także obniżenie inflacji i koordynacja poszczególnych rodzajów polityki monetarnej.
Analizując 20-letni okres funkcjonowania ESW należy wskazać, że stabilizację kursów walutowych osiągnięto dopiero po 1987 r. Do tego czasu przy
utrzymujących się dużych różnicach w stopach inflacji wiele krajów występowało o zmianę kursów centralnych (zob. tabela 5.1), uzyskując w większości przypadków zgodę pozostałych uczestników systemu, który zaczęto określać jako
system stałych, lecz dostosowujących się kursów walutowych (adjustable peg).
W latach 1992 i 1993 miał miejsce kryzys walutowy, który przyczynił się do zliberalizowania zasad stabilizacji kursów walutowych, dopuszczając wahania wokół kursów centralnych w wysokości ±15%.
Pomimo fali kryzysów walutowych oraz spowolnienia wzrostu gospodarczego
w wielu krajach europejskich na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku proces integracji monetarnej nie został zatrzymany. Poprzez podpisanie traktatu z Maastricht w 1992 r., a następnie jego ratyfikację w 1993 r. kraje Unii
Europejskiej zobowiązały się do wdrażania trzech etapów prowadzących do utworzenia unii monetarnej. Przepisy o urzeczywistnianiu Unii Gospodarczej i Walutowej zostały włączone do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
(TWE). Traktat wskazywał na konkretne daty tworzenia UGW. Artykuł 116
TWE wyznaczał termin drugiego etapu dochodzenia do UGW, który miał się
rozpocząć 1 stycznia 1994 r. Z kolei art. 121.4 wskazywał na ostateczny termin trzeciego etapu UGW, czyli początek funkcjonowania unii walutowej, na
192
193
1 stycznia 1999 r. Powyższe zapisy stanowiły o nieodwracalnym procesie integracji w sferze polityki monetarnej, który zgodnie z TWE doprowadził z dniem
1 stycznia 1999 r. do powstania unii walutowej pomiędzy 11 gospodarkami
państw europejskich.
Rozpoczęcie w 1999 r. trzeciego etapu UGW nie zakończyło procesów integracyjnych. Choć od 1 stycznia 1999 r. Europejski Bank Centralny zaczął prowadzić wspólną politykę monetarną, a kursy walutowe zostały nieodwołalnie
powiązane stałymi relacjami, w obiegu gotówkowym nie było wspólnej waluty.
Według tzw. scenariusza madryckiego okres przejściowy (transitional period)
prowadzący do ostatecznej zamiany walut narodowych na euro miał trwać trzy
lata. Euro do obrotu gotówkowego zostało wprowadzone dopiero od 1 stycznia
2002 r., kiedy rozpoczął się tzw. final period, czyli okres ostatecznej konwersji
walut.
5.3. EKONOMICZNE EFEKTY INTEGRACJI MONETARNEJ
Procesy integracyjne prowadzące do osiągnięcia przez kraje europejskie jednego z ostatnich stadiów kooperacji – unii monetarnej, wywarły istotny wpływ
na sferę gospodarczą. 20-letni okres funkcjonowania walut europejskich w systemie stałych kursów walutowych przyczynił się do zmniejszenia inflacji, która
po szokach naftowych wzrosła do poziomu prawie 15% (średnia dla 15 krajów
Unii, rys. 5.1), a w przypadku niektórych krajów roczna zmiana poziomu cen
przekroczyła poziom 20% (np. w Wielkiej Brytanii, Irlandii i we Włoszech).
System stałych kursów walutowych umożliwił walkę z inflacją głównie dzięki
redukcji oczekiwań inflacyjnych, eliminacji wahań kursów walutowych, a także
większej synchronizacji cykli koniunkturalnych.
Uczestnictwo krajów o wysokiej inflacji w ESW, zwłaszcza w jednym z jego
zasadniczych elementów – mechanizmie kursów walutowych (MKW) – pozwoliło uzyskać władzom monetarnym nominalną kotwicę w walce z rosnącym poziomem cen. Obowiązek utrzymania stałych kursów centralnych z niewielkim
pasmem wahań ±2,25% (±6% dla Włoch, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii) dyscyplinował banki centralne, które miały ograniczone możliwości stosowania ekspansji monetarnej, np. w celu monetyzacji deficytu budżetowego.
Przykładem kraju, który znacznie ograniczył poziom inflacji, są Włochy. Stopa
inflacji w tym kraju została obniżona ze średniorocznego poziomu 15% w latach
1973–1985 do 6% w okresie 1986–1991 i 4% w latach 1992–1998. W 1990 r. po
11 latach uczestnictwa w ESW na bardziej liberalnych zasadach Włochy wniosły
o zawężenie szerokości wahań kursowych do podstawowego pasma ±2,25%.
194
Należy podkreślić, że dla krajów utrzymujących stabilny poziom cen (np. Niemiec, Holandii) system stałych kursów walutowych stwarzał możliwość ograniczenia konkurencyjnych dewaluacji, do których uciekały się kraje z wyższą inflacją, poprawiając w ten sposób konkurencyjność cenową swoich towarów
w eksporcie, a pogarszając konkurencyjność swoich partnerów handlowych
(tzw. polityka zubażania sąsiada).
Rys. 5.1. Średnia roczna stopa inflacji w 15 krajach Unii Europejskiej
Źródło: Main Economic Indicators, OECD, www.oecd.org, dostęp: maj 2007.
Okres największej stabilności kursów walutowych miał miejsce od początku
1987 r. do września 1992 r. Zdobycie przez Niemcy pozycji lidera w systemie
walutowym, który z założenia miał być symetryczny, spowodowało, że Bundesbank dyktował pozostałym krajom warunki dotyczące ustalania wysokości stóp
procentowych i tempa zmian podaży pieniądza. Przy konsekwentnej polityce
kontroli inflacji stosowanej przez Niemcy od lat siedemdziesiątych XX w. w systemie pojawił się problem obarczenia ciężarem interwencji walutowych pozostałych krajów. Kiedy po zjednoczeniu gospodarka Niemiec od 1990 r. zaczęła doświadczać silnego wzrostu popytu będącego wynikiem zwiększania wydatków
rządowych2, przy utrzymującym się wysokim popycie konsumpcyjnym generowanym m.in. przez konwersję marek wschodnioniemieckich na zachodnie
w relacji 1:1, Bundesbank stanął w obliczu groźby przyspieszenia inflacji. Wysokie realne stopy procentowe w Niemczech wywoływały presję na aprecjację
kursu marki oraz europejskiej jednostki rozliczeniowej – ecu, której wartość
2
Roczne tempo wydatków sektora publicznego w okresie 1990–1992 utrzymywało się na poziomie powyżej 10%.
195
w ok. 30% zależała od waluty niemieckiej3. Waluty pozostałych krajów ESW
zaczęły wywierać presję na deprecjację, co zmuszało ich banki centralne do interwencji walutowych ograniczających podaż pieniądza i podwyższających stopy
procentowe. Wobec trudności gospodarczych związanych z wejściem większości
gospodarek europejskich w ujemną fazę cyklu koniunkturalnego4, wiarygodność
co do determinacji władz monetarnych w zakresie interwencji w obronie stałych
kursów była stosunkowo niska. Ponadto, postępująca w tym czasie liberalizacja
przepływów kapitałowych związana z realizacją postanowień Jednolitego aktu
europejskiego przyczyniła się do przeprowadzenia w wielu krajach ESW skutecznych ataków spekulacyjnych, zakończonych dewaluacjami.
Pierwszym krajem ESW, w którym miał miejsce atak spekulacyjny, były
Włochy, następnie Wielka Brytania, Hiszpania, Portugalia i Irlandia. Pogorszenie koniunktury we Francji (spadek PKB o 0,9%) w warunkach wysokiej stopy
bezrobocia sięgającej 12%, spowodowało, że Bank Francji obniżył poziom stóp
procentowych. Zmiana ta wywołała oczekiwania rynków finansowych na dewaluację franka. W sierpniu 1993 r. także waluta francuska stała się przedmiotem
spekulacji, przy czym skuteczna interwencja banku centralnego Francji nie doprowadziła do zmiany kursu jak we wcześniejszych przypadkach. Zmusiła jednakże do zmiany elementarnych zasad funkcjonowania ESW, który został zliberalizowany poprzez zwiększenie do ±15% dopuszczalnych odchyleń kursów od
przyjętych kursów centralnych.
Pomimo kryzysu walutowego, ESW przyczynił się do zwiększenia stopnia
synchronizacji gospodarczej krajów europejskich.
M.J. Artis i W. Zhang porównują korelację cykli koniunkturalnych gospodarek krajów Wspólnot Europejskich z Niemcami i USA w dwóch okresach: przed
rozpoczęciem funkcjonowania ESW (lata 1961–1978) i w czasie funkcjonowania ESW (lata 1979–1995)5. Jak wynika z rys. 5.2 i 5.3, w okresie 1961–1978
więcej krajów wykazywało silniejszą zbieżność cykli koniunkturalnych z gospodarką USA niż Niemiec. W latach 1979–1995 można zauważyć wzrost kore-
3
W 1979 r., gdy w koszyku stanowiącym wartość ecu znajdowało się 9 walut, waga dla marki
niemieckiej wynosiła 27,3%. Udziały poszczególnych walut w koszyku tworzącym ecu były rewidowane co 5 lat. W 1995 r., kiedy o wartości ecu decydowało 12 walut (dołączyły drachma grecka, peseta hiszpańska i escudo portugalskie), udział marki niemieckiej szacowany był na 32,7%.
Udziały poszczególnych walut zależały od wielkości PKB i handlu zagranicznego poszczególnego
kraju w relacji do PKB Wspólnot i łącznej wymiany wewnątrzunijnej.
4
W 1991 r., poprzedzającym wybuch kryzysu w ESW, wzrost realnego PKB w Wielkiej Brytanii był ujemny i wyniósł –1,4%. W 1992 r. gospodarka brytyjska rozwijała się w tempie 0,2%,
Włoch 0,7%, co w porównaniu z Niemcami (5,1% tempo wzrostu PKB w 1991 r. i 1,8% w 1992 r.)
oznaczało silną stagnację gospodarczą (OECD Economic Outlook 76 database).
5
M.J. Artis, W. Zhang, Further Evidence on the International Business Cycle and the ERM.
Is There a European Business Cycle?, Oxford Economic Papers nr 51, 1999.
196
lacji cykli koniunkturalnych z gospodarką Niemiec, o czym świadczy większa
liczba krajów plasujących swoją pozycję powyżej linii 45 stopni (rys. 5.3).
Rys. 5.2. Korelacja cykli koniunkturalnych krajów Unii Europejskiej z Niemcami i USA
w okresie 1961–1978
Źródło: M.J. Artis, W. Zhang, op. cit., s. 122.
Rys. 5.3. Korelacja cykli koniunkturalnych państw Unii Gospodarczej i Walutowej
z Niemcami i USA w okresie 1979–1995
Źródło: M.J. Artis, W. Zhang, op. cit., s. 123.
197
Ekonomiczne efekty integracji zmierzającej do utworzenia UGW przedstawia także tabela 5.2, w której podano współczynniki dywergencji podstawowych
agregatów makroekonomicznych. Jak można zauważyć, większość wskaźników
wskazuje na zmniejszenie zróżnicowania gospodarek w miarę postępowania
procesów integracyjnych, przy czym perturbacje wywołane kryzysem w ESW
znalazły odzwierciedlenie we wzroście rozbieżności stóp bezrobocia i PKB
w okresie 1991–1995.
Tabela 5.2. Stopień dywergencji makroekonomicznej między krajami Unii Europejskiej
1974–1985
1986–1990
1991–1995
1996–1999
1999
PKB
Wyszczególnienie
0,6
1,1
1,9
2,0
1,7
Stopa bezrobocia
3,0
5,1
5,4
4,8
4,5
Inflacja (CPI)
5,5
3,1
1,6
0,4
0,5
Deficyt budżetowy
4,2
3,9
1,9
1,3
1,4
Dług publiczny
22,8
34,1
37,0
34,1
29,3
Krótkookresowe stopy
procentowe
–
3,2
2,1
0,4
0,1
Długookresowe stopy
procentowe
–
3,2
2,2
1,0
0,3
8,4
8,7
6,6
5,1
5,6
Rachunek obrotów
bieżących
Źródło: Euro – wspólna waluta, pod red. P. Tempertona, PWE, Warszawa 2003.
Dążąc do urzeczywistniania UGW kraje Unii w ramach pierwszego i drugiego etapu integracji były zobligowane zapisami w TWE do wypełniania kryteriów konwergencji. Oprócz stabilności kursów walutowych, zbieżności nominalnych długoterminowych stóp procentowych i inflacji przedmiotem oceny
kondycji gospodarczej krajów chcących przyjąć wspólną walutę był stan finansów publicznych. Nałożenie dyscypliny budżetowej w postaci zapisów traktatowych (TWE), a także Paktu Stabilizacji i Wzrostu przyczyniło się do znacznego
zmniejszenia deficytów budżetowych, powstałych w większości krajów w latach
osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych XX w. Największą poprawę
stanu finansów publicznych można zauważyć w okresie poprzedzającym ocenę
stopnia spełnienia kryteriów z Maastricht, czyli w 1998 r. Należy jednak zauważyć, że niska skuteczność w egzekwowaniu zasad Paktu w sytuacji stagnacji gospodarczej w Unii w okresie 2001–2003 spowodowała, że część krajów przekroczyła referencyjny poziom deficytu w stosunku do PKB wyznaczony na 3%
(rys. 5.4).
198
Rys. 5.4. Wysokość deficytów budżetowych w wybranych krajach Unii Europejskiej
(jako % PKB)
Źródło: Eurostat, epp.eurostat.ec.europa./Eu, dostęp: kwiecień 2007.
Zarysowując w skrócie powyższy proces dochodzenia krajów europejskich
do obszaru jednowalutowego, wydaje się, że od chwili funkcjonowania w obiegu euro można by mówić o integracji monetarnej nie jako o procesie, ale jako
o stanie, na co wskazywałoby osiągnięcie zamierzonego etapu współpracy gospodarczej. Podejście statyczne stanowiłoby jednak zbyt duże uproszczenie analizy procesów integracyjnych. Wobec powyższego, UGW powinno się nadal
traktować w ujęciu dynamicznym jako proces. Podstawę do zastosowania powyższego podejścia stanowią, po pierwsze, zmieniające się ramy instytucjonalne
wpływające na funkcjonowanie strefy euro, po drugie, rozwój strefy euro w kierunku poszerzania liczby członków, po trzecie, permanentne oddziaływanie integracji na gospodarki poszczególnych krajów.
199
5.4. ZMIANY INSTYTUCJONALNO-PRAWNE W ZAKRESIE
UNII GOSPODARCZEJ I WALUTOWEJ PO 1999 R.
Zakończenie funkcjonowania ESW w 1999 r. oraz przekształcenie MKW
w MKW2 oznaczało powstanie nowego referencyjnego systemu kursowego,
który miał służyć ocenie stabilności walut krajów, które nie przystąpiły do UGW
w tzw. pierwszej rundzie. W 1999 r. dotyczyło to Grecji i Szwecji, które jako
jedyne kraje nie spełniły kryteriów konwergencji i nie zostały zakwalifikowane
do przyjęcia euro.
MKW2 w przeciwieństwie do MKW jest systemem asymetrycznym. Główną walutą odniesienia, wobec której ustalane są kursy centralne, jest euro, a obowiązek interwencji w obronie stałego kursu spoczywa głównie na narodowym
banku centralnym kraju objętego derogacją, ponieważ w razie dużych wahań
kursów interwencje ze strony Europejskiego Banku Centralnego mogą zostać
zawieszone. Pasmo dopuszczalnych wahań kursów ustalono na poziomie ±15%,
przy czym możliwe jest jego zawężenie na wniosek kraju członkowskiego.
Z chwilą utworzenia MKW2, 1 stycznia 1999 r. do systemu przystąpiły Grecja,
z pasmem wahań ±15%, oraz Dania, deklarująca zawężone pasmo do ±2,25%.
Istotną zmianą wpływającą w zasadniczy sposób na dalszą integrację gospodarczą miała być reforma Paktu Stabilizacji i Wzrostu w 2005 r. Pakt, na który
składają się dwa rozporządzenia Rady Unii Europejskiej (1466/97 i 1467/97) oraz
uchwała Rady Europejskiej (97/c236/01) z 1997 r., miał wspierać zasady i procedury TWE dotyczące stabilnych finansów publicznych (art. 104 TWE). Jego
istotą było rozciągnięcie odpowiedzialności za utrzymanie niskich deficytów
budżetowych na państwa, które uczestniczą w trzecim etapie UGW, a nie tylko
starają się do niego przystąpić. Egzekwowanie restrykcyjnych sankcji przewidywanych przez Pakt okazało się jednak nieskuteczne, m.in. wobec największych gospodarek Unii (Niemiec, Francji i Włoch), w przypadku których Komisja Europejska uruchomiła procedurę nadmiernego deficytu, jednak Rada
ECOFIN ją zawiesiła w listopadzie 2003 r.
Krytyka Paktu Stabilizacji i Wzrostu odnosiła się m.in. do ograniczeń
w działaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury, braku uwzględniania
ciężaru płatności netto do budżetu Unii, struktury deficytu oraz fazy cyklu koniunkturalnego. W marcu 2005 r. Rada ECOFIN przedstawiła raport w sprawie
poprawy stosowania Paktu Stabilizacji i Wzrostu, który znacząco zliberalizował
procedurę naprawy finansów publicznych. Główne zmiany dotyczyły uwzględniania przy określaniu średniookresowego celu budżetowego cech charakterystycznych dla poszczególnych gospodarek, np. skutków starzenia się społeczeństwa, kosztów przeprowadzenia reform strukturalnych, wielkości wydatków
200
budżetowych przeznaczonych na cele inwestycyjne. Dopuszczono, aby kraje
z niskim długiem publicznym mogły ustalać średniookresowy cel budżetowy na
poziomie deficytu w wysokości –1% w stosunku do PKB. Wcześniej, w średnim
okresie celem dla wszystkich krajów miał być zrównoważony budżet lub nadwyżka salda finansów publicznych. Ponadto, wydłużono okres naprawczy, w jakim
kraj z deficytem powyżej 3% w stosunku do PKB powinien go zmniejszyć, przy
czym wyznaczono referencyjne roczne tempo redukcji deficytu na 0,5% w stosunku do PKB. Nie sprecyzowano jednak tempa zmian PKB, które usprawiedliwiałoby przekroczenie referencyjnego poziomu deficytu. Dotychczas Rada
Europejska w uchwale z 1997 r. wskazywała, że w warunkach ostrej recesji dopuszczalny jest deficyt powyżej 3% w stosunku do PKB, przy czym „przy dokonywaniu oceny stopnia dolegliwości spadku koniunktury Państwa Członkowskie
z reguły przyjmą za punkt odniesienia roczny spadek realnego PKB w wysokości 0,75%”6.
Analizując perspektywy dalszej integracji państw europejskich należy zauważyć, że oprócz reformy Paktu, zasadniczy wpływ na instytucjonalno-prawne
podstawy funkcjonowania UGW będzie miała ewentualna ratyfikacja traktatu
konstytucyjnego (TK). Przyjęcie traktatu zmodyfikowałoby procedurę uchylania
derogacji poprzez konieczność uwzględnienia opinii w tej sprawie tzw. eurogrupy, czyli gremium obejmującego przedstawicieli na szczeblu ministerialnym
państw strefy euro (TK art. III-198). Na wydanie opinii o wstąpieniu nowego
członka do strefy euro eurogrupa miałaby 6 miesięcy, co wzmacniałoby pozycję
krajów będących członkami strefy euro i oznaczało, że o pół roku może wydłużyć się procedura uchylania derogacji.
Traktat konstytucyjny wprowadza także oficjalnie pojęcie eurosystemu
obejmującego Europejski Bank Centralny i narodowe banki centralne (NBC)
strefy euro (TK art. I-30), co w przypadku dużej liczby krajów objętych derogacją, czyli nieuczestniczących w trzecim etapie UGW, wydaje się konieczne.
Należy także zwrócić uwagę, że wobec przyszłościowego problemu rozszerzenia strefy euro traktat konstytucyjny nie rozwiązał problemu instytucjonalnego
związanego z dużą liczbą członków Rady Prezesów Europejskiego Banku
Centralnego. Obecnie po wstąpieniu Słowenii do strefy euro Rada ta liczy
19 osób: 6 członków Zarządu oraz 13 prezesów NBC. Potencjalny problem
wystąpienia tzw. paraliżu decyzyjnego związanego z trudnościami sprawnego
podejmowania decyzji w zbyt licznym gronie, może się pojawić w momencie
przyjęcia euro przez 11 kolejnych krajów (łącznie z Bułgarią i Rumunią).
Wówczas Rada Prezesów – organ decyzyjny Europejskiego Banku Centralnego – będzie liczyła 30 członków.
6
Uchwała Rady Europejskiej w sprawie Paktu Stabilizacji i Wzrostu 97/C 236/01.
201
5.5. PERSPEKTYWY ROZSZERZENIA STREFY EURO
Dynamiczne podejście do problematyki integracji monetarnej znajduje potwierdzenie w zmianach, jakie dotyczą wielkości strefy euro. W 2001 r. wspólną
walutę przyjęła Grecja, a od 1 stycznia 2007 r. kolejnym członkiem Eurolandu
została Słowenia. Włączenie tych krajów do obszaru jednowalutowego ma nie
tylko wpływ na ich gospodarki, ale także implikuje zmiany dla przyszłego rozwoju UGW.
Kolejne rozszerzenie strefy euro planuje się na 1 stycznia 2008 r., kiedy to
nowymi członkami mają zostać Malta i Cypr, które w ocenie Rady Unii Europejskiej dokonanej w maju 2007 r. spełniły kryteria konwergencji. Spośród pozostałych krajów największe szanse na przyjęcie wspólnej waluty mają Litwa,
Estonia i Łotwa, które strategię wejścia do strefy euro oparły na stabilizacji kursów walutowych w okresie poprzedzającym przystąpienie do Unii, co znacznie
ułatwiło im podjęcie decyzji o szybkim wejściu do MKW2 (tabela 5.3).
Tabela 5.3. Deklarowane terminy przystąpienia nowych państw członkowskich
do mechanizmu kursów walutowych 2 oraz Unii Gospodarczej i Walutowej*
Państwo
Cypr
MKW2
UGW
od maja 2005 r.
jak najszybciej
Czechy
brak deklaracji
2009–2010
Estonia
od 28 czerwca 2004 r.
jak najszybciej
Litwa
od 28 czerwca 2004 r.
2007 r.
Łotwa
od 2 maja 2005 r.
2008 r.
Malta
od 2 maja 2005 r.
tak szybko jak pozwoli na to
proces konwergencji
Polska
brak deklaracji
brak deklaracji
Słowacja
od listopada 2005
2009 r.
Słowenia
od czerwca 2004 r.
2007 r.
brak deklaracji
2010 r. (data anulowana)
Węgry
* według aktualizacji programów konwergencji z 2004 r.
Źródło: J. Pietras, K. Krzak, Perspektywy wejścia Polski do strefy euro, Zeszyty BRE Bank – CASE,
Warszawa 2006, nr 85; Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2005.
Należy jednak zauważyć, że istotnym problemem opóźniającym wprowadzenie euro przez Estonię i Łotwę jest zbyt wysoka inflacja. Wyższy niż referencyjny poziom zmian cen charakteryzuje także Słowację, która przy wysokim
tempie wzrostu gospodarczego doświadcza presji na realną aprecjację kursu wa-
202
lutowego. Powyższe mechanizmy potwierdzają występowanie efektu Balassy-Samuelsona, charakterystycznego dla krajów doganiających gospodarki o wyższym poziomie rozwoju, z którymi istnieją ścisłe relacje handlowe.
Tabela 5.4. Poziom spełnienia kryteriów konwergencji przez nowe kraje Unii Europejskiej
Stopa inflacjia
Stopa
procentowab
Stabilność
kursu
walutowego
(uczestnictwo
w ERM II)
69,2
61,5c
2,3
2,0c
4,1
4,2c
tak
tak
–3,6
30,4
2,2
3,8
nie
+2,3
4,5
4,3
4,0
tak
–0,5
18,7
2,7
3,7
tak
Łotwa
+1,0
12,1
6,7
3,9
tak
Malta
–3,2
–2,5c
74,2
66,5c
3,1
2,2c
4,3
4,3c
tak
tak
Polska
–4,4
47,9
1,2
5,2
nie
Słowacja
–3,2
34,5
4,3
4,3
tak
Słowenia
–1,8
29,1
2,3
3,8
tak
Węgry
–7,8
61,7
3,5
7,1
nie
Szwecja
+3,0
50,4
1,5
3,7
nie
Deficyt
budżetowy
jako % PKB
Dług publiczny
jako % PKB
–2,3
–1,5c
Czechy
Estonia
Litwa
Państwo
Cypr
a
wartość referencyjna za okres 12 miesięcy poprzedzających badanie (listopad 2005 – październik
2006) wynosi 2,8%. Obliczona na podstawie średniej stóp inflacji w Finlandii (1,2%), Polsce (1,2%)
i Szwecji (1,5%) +1,5 pkt proc. W ostatnim raporcie dla Malty i Cypru wartość referencyjna wynosi 3%;
b
wartość referencyjna wynosi 6,2%. Ustalona za okres 12 miesięcy poprzedzających badanie (listopad 2005 – październik 2006) na podstawie średnich stóp procentowych 10-letnich obligacji rządowych w Polsce (5,2%), Finlandii (3,7%) i Szwecji (3,7%) + 2 pkt proc. W raporcie z 2007 r. dla Malty
i Cypru wartość referencyjna wynosi 6,4%
Źródło: dane EBC (2006) na podstawie Raportów Konwergencji z 2006 r. i 2007 r. ( c dla Malty
i Cypru).
Należy podkreślić, że podpisanie traktatu akcesyjnego oznacza, iż „każde
z nowych Państw Członkowskich uczestniczy w unii gospodarczej i walutowej
z dniem przystąpienia, jako Państwo Członkowskie objęte derogacją w rozumieniu artykułu 122 Traktatu WE” (art. 4 Traktatu o przystąpieniu do Unii Europejskiej). WE obliguje także do przyjęcia wspólnej waluty, gdyż „przynajmniej co
dwa lata lub na żądanie kraju członkowskiego objętego derogacją, Komisja
i EBC składają sprawozdanie Radzie, zgodnie z procedurą przewidzianą w artykule 121 ustęp 1”. Sprawozdanie to dotyczy postępów w wypełnianiu zadań
w zakresie urzeczywistniania unii gospodarczej i walutowej. Krajami z deroga-
203
cją, które odkładają w czasie decyzję o przyjęciu euro, są Czechy, Węgry i Polska. Brak uczestnictwa w MKW2 oraz złożenia precyzyjnych deklaracji o terminie planowanego wejścia do strefy euro sprawia, że państwa te obok Szwecji
i Wielkiej Brytanii, która podobnie jak Dania posiada specjalny status (tzw.
opcja out) pozwalający na przystąpienie do strefy euro w zależności od woli tego kraju, uważane są za najbardziej eurosceptyczne.
Głównym problemem Czech, Węgier i Polski na drodze do przyjęcia euro
jest przekroczenie w tych gospodarkach dopuszczalnego poziomu deficytu budżetowego. Sanacja finansów publicznych, dokonująca się m.in. w ramach uruchomionej wobec tych krajów procedury nadmiernego deficytu w warunkach
stabilnego wzrostu gospodarczego, powinna skłonić powyższe kraje do przyspieszenia procesu integracji monetarnej, zwłaszcza w warunkach, kiedy większość ich partnerów handlowych będzie posługiwała się euro, które przyczyni
się do dalszego zintensyfikowania wymiany handlowej. Przy spełnieniu warunków nominalnej konwergencji wydaje się, że zgoda na przystąpienie do MKW2
byłaby łatwiejsza, ponieważ wysoki stopień zbieżności gospodarczej zmniejszałby ryzyko wystąpienia napięć asymetrycznych i związanych z nimi interwencji.
Należy także zauważyć, że decyzja o wejściu do MKW2 jest w dużej mierze
uzależniona od woli politycznej, ponieważ z inicjatywą powiązania waluty narodowej z euro musi wystąpić rząd wraz z krajowym bankiem centralnym. Ponadto akceptacja wspólnej waluty jest łatwiejsza w warunkach przychylnych
nastrojów społecznych. Jednak w części krajów Unii Europejskiej istnieje spora
grupa przeciwników wprowadzenia wspólnej waluty (rys. 5.5), których obawy
przed wejściem do strefy euro wynikają przede wszystkim z przeświadczenia
o wysokich kosztach porzucenia autonomii monetarnej, utracie części tożsamości narodowej, jaką jest pieniądz narodowy, niepewności co do poprawy warunków gospodarowania oraz zagrożeniu inflacyjnym.
Warto jednak zauważyć, że w ostatnim czasie w niektórych nowych krajach
członkowskich nastąpił spadek liczby przeciwników wprowadzenia euro. Dotyczy to m.in. Polski, Słowacji i Czech (rys. 5.5). Najprawdopodobniej zmiany te
są wynikiem utrzymującego się silnego kursu walut tych krajów względem euro,
który pogarsza konkurencyjność eksportu i przekłada się na wzrost deficytu bilansu handlowego.
Podsumowując niniejszy rozdział, należy podkreślić, że dynamiczne podejście do integracji gospodarczej krajów Unii Europejskiej wydaje się właściwe
z kilku powodów. Po pierwsze, proces urzeczywistniania kolejnych etapów integracji był długi i skomplikowany. Po drugie, osiągnięcie w 1999 r. jednego
z ostatnich stadiów kooperacji – unii monetarnej – nie jest statycznym etapem,
ale zmienia się zarówno w wymiarze instytucjonalno-prawnym, jak i ekonomicznym, wpływając na gospodarki poszczególnych krajów oraz wywierając
204
Rys. 5.5. Wyniki badania opinii publicznej dotyczącego wprowadzenia euro w nowych
krajach członkowskich (2004–2006)
Źródło: Eurobarometr, Summary Report nr 191, 2006.
wpływ na dalszą integrację Wspólnoty, która według typologii Balassy ma zmierzać do pełnej unii ekonomicznej. Badania przeprowadzane cyklicznie na zlecenie Komisji Europejskiej (tzw. Eurobarometr), mające na celu monitorowanie
stosunku opinii publicznej w krajach Unii do zasadniczych kwestii integracji
pokazują, że kolejny etap integracji prowadzący do unifikacji polityki fiskalnej
i oznaczający de facto unię polityczną napotyka silny sprzeciw. Oznacza to, że
pełna unia ekonomiczna wiążąca się z unifikacją polityki fiskalnej i de facto
unią polityczną, wymagać będzie jeszcze długiego okresu zacieśniania współpracy i przeprowadzania zmian o charakterze instytucjonalnym.