Jak prowadzić edukację dla zrównoważonego

Opracowanie: dr Krzysztof Kafel
Jak prowadzić edukację dla zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój w polskim systemie oświaty – IV etap edukacyjny
1. Zrównoważony rozwój – definicje
Raport ONZ z 1987 r. Nasza Wspólna Przyszłość (Raport Brundtland): Zrównoważony rozwój
jest to taki rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając
możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych.
Zaledwie
pięć
lat
po
opublikowaniu
Raportu
Brundtland,
w
1992
r.,
czyli
w przeddzień Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, polskie ruchy ekologiczne opublikowały raport
„Ekorozwój w Polsce”, w którym zamieszczono pierwszą polską oryginalną definicję:
Zrównoważony rozwój, zwany także ekorozwojem (…) jest tam, gdzie ludzie przewidują
ograniczenia związane ze skończonością Planety i niezależnym od człowieka rytmem przyrody (…).
Jest to strategia osiągania godnego życia w ramach tego, co jest fizycznie i biologicznie możliwe.
Gwarantuje ona zaspokajanie podstawowych potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń zachowując
jednocześnie trwałość funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz naturalną różnorodność,
zarówno gatunków jak i ekosystemów.
Na spotkaniu w dniu 25 stycznia 2002 r. w Sztokholmie ministrowie edukacji państw
nadbałtyckich przyjęli dokument Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza Bałtyckiego –
Bałtyk 21 E. Zgodnie z zapisami dokumentu, wszystkie kraje nadbałtyckie będą wprowadzać
problematykę zrównoważonego rozwoju do swoich systemów oświatowych, do szkolnictwa
wyższego oraz będą wspierać nieformalny sektor edukacji w tym zakresie (media, organizacje
pozarządowe).
Zgodnie z przyjętym dokumentem zrównoważony rozwój regionu oznacza:

bezpieczne i zdrowe życie obecnych i przyszłych pokoleń;

oparcie współpracy na zasadach demokracji, otwartości i aktywnego uczestnictwa, zarówno
na poziomie lokalnym jak i regionalnym;

zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej;

nieprzekraczanie dawek zanieczyszczeń dostających się do atmosfery, gleby i wód
stanowiących zagrożenie dla przyrody;

użytkowanie i racjonalne zarządzanie zasobami odnawialnymi, z dostosowaniem do tempa
ich regeneracji;
1
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

przepływ fizyczny zasobów nieodnawialnych jest bardziej efektywny i cykliczny (recykling),
substytuty odnawialne są tworzone i promowane;

świadomość celów i procesów prowadzących do rozwoju zrównoważonego jest wysoka
w całym społeczeństwie.
Zrównoważony rozwój – dokumenty

Konstytucja RP - Rozdział I Art. 5: Rzeczypospolita Polska.... zapewnia ochronę
środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Ustawa o systemie oświaty (1991 r.): system oświaty zapewnia w szczególności
upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju
oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu, w skali lokalnej, krajowej i
globalnej.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r.
w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w
poszczególnych typach szkół, zawiera wiele zapisów odnoszących się do zrównoważonego
rozwoju oraz zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Postawa programowa wychowania
przedszkolnego lub podstawa programów kształcenia ogólnego to zestawy celów, treści
nauczania i umiejętności opisanych w formie ogólnych i szczegółowych wymagań
dotyczących wiedzy i umiejętności, które powinien posiadać uczeń po zakończeniu
określonego etapu edukacyjnego oraz zadania wychowawcze szkoły, uwzględniane
odpowiednio w programach wychowania przedszkolnego i programach nauczania, oraz
umożliwiające ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych.
Oto przykłady zapisów podstawy programowej odnoszące się w sposób bezpośredni do
problematyki zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej produkcji i konsumpcji.
Geografia – zakres podstawowy
Cele kształcenia -- wymagania ogólne:
Rozumienie relacji człowiek – przyroda - społeczeństwo w skali globalnej i regionalnej.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
Zróżnicowanie gospodarcze świata.
Uczeń:

opisuje główne obszary upraw i chowu zwierząt na świecie, wyjaśnia ich
2
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel
zróżnicowanie przestrzenne;

wyjaśnia, z czego wynikają różnice w wielkości i strukturze spożycia żywności na świecie
(uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i polityczne, mechanizmy wpływające
na nierównomierny rozdział żywności w skali globalnej);

opisuje zmiany w funkcji obszarów wiejskich na wybranych przykładach (np. w Unii
Europejskiej, w regionach turystycznych w państwach rozwijających się); potrafi wyjaśnić
szanse i zagrożenia dla środowiska przyrodniczego i mieszkańców poszczególnych regionów,
wynikające z procesów przemian zachodzących na terenach wiejskich;

charakteryzuje kierunki zmian w powierzchni lasów na świecie (w wyniku procesów
wylesiania i zalesiania) i podaje przykłady gospodarowania zasobami leśnymi (pozytywne
i negatywne);

charakteryzuje cechy gospodarki morskiej i podaje przykłady wykorzystania oceanu
światowego oraz zagrożeń wynikających ze zbyt intensywnej eksploatacji zasobów morskich;

charakteryzuje i ocenia zróżnicowanie i zmiany struktury wykorzystania surowców
energetycznych na świecie; dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na
świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych, potrafi wyjaśnić twierdzenie
„ropa rządzi światem”
Relacja człowiek - środowisko przyrodnicze a zrównoważony rozwój.
Uczeń:

formułuje
problemy
wynikające
z
eksploatowania
zasobów
odnawialnych
i nieodnawialnych; potrafi przewidzieć przyrodnicze i pozaprzyrodnicze przyczyny i skutki
zakłóceń równowagi ekologicznej;

charakteryzuje obszary niedoboru i nadmiaru wody na świecie i określa przyczyny tego
zróżnicowania (w tym zanieczyszczenia wód); przedstawia projekty rozwiązań stosowanych
w sytuacjach braku lub niedoborów wody w różnych strefach klimatycznych;

rozróżnia przyczyny zachodzących współcześnie globalnych zmian klimatu (ocieplenia
globalnego) i ocenia rozwiązania podejmowane w skali globalnej i regionalnej
zapobiegające temu zjawisku;

wykazuje na przykładach, że zbyt intensywne wykorzystanie rolnicze gleb oraz nieumiejętne
zabiegi agrotechniczne powodują w wielu częściach świata degradację gleb, co w
konsekwencji prowadzi do spadku produkcji żywności, a w niektórych regionach świata do
głodu i ubóstwa;
3
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

na przykładach pozaprzyrodnicze czynniki zmieniające relacje człowiek-środowisko
przyrodnicze (rozszerzanie udziału technologii energooszczędnych, zmiany modelu
konsumpcji, zmiany poglądów
dotyczących ochrony środowiska).
Geografia – zakres rozszerzony
Cele kształcenia – wymagania ogólne
Proponowanie rozwiązań problemów występujących w środowisku geograficznym, zgodnie
z koncepcją zrównoważonego rozwoju i zasadami współpracy, w tym międzynarodowej.
Uczeń wskazuje propozycje rozwiązań lokalnych, regionalnych i globalnych problemów
środowiskowych, demograficznych i gospodarczych, zgodnych z koncepcją zrównoważonego
rozwoju oraz opartych na równoprawnych zasadach współpracy między regionami i państwami.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Sfery Ziemi – atmosfera.
Uczeń:
wyjaśnia na przykładach obserwowane przyczyny i skutki globalnych zmian

klimatu na Ziemi.
Sfery Ziemi – hydrosfera.
Uczeń:
opisuje na przykładach następstwa nieracjonalnej gospodarki wodnej w wybranych

regionach świata i wskazuje działania wspomagające racjonalne
gospodarowanie wodą.
Sfery Ziemi – pedosfera i biosfera.
Uczeń:
dowodzi na przykładach, że naruszenie stabilności ekosystemów może

powodować nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym;
wskazuje podejmowane na świecie działania na rzecz ochrony i restytucji

środowiska geograficznego;
omawia podstawowe zasady zrównoważonego rozwoju i ocenia możliwości ich realizacji w

skali lokalnej, regionalnej i globalnej.
Działalność gospodarcza na świecie.
Uczeń:

uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami leśnymi
na świecie;
4
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

wskazuje możliwości rozwoju wykorzystania zasobów oceanów i mórz;

charakteryzuje zmiany w strukturze zużycia energii postępujące wraz z rozwojem
gospodarczym krajów świata i ocenia skutki wynikające z rosnącego zużycia energii oraz
konieczność pozyskiwania nowych źródeł energii.
Geografia Polski.
Uczeń:
uzasadnia konieczność działań na rzecz restytucji i zachowania naturalnych

elementów środowiska w Polsce (w tym także działań podejmowanych we współpracy
z innymi państwami);
wskazuje obszary występowania podstawowych zasobów naturalnych i analizuje zmiany

wielkości ich eksploatacji;
porównuje wielkość i strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych

państwach świata.
Biologia – zakres podstawowy
Cele kształcenia – wymagania ogólne
Postawa wobec przyrody i środowiska.
Uczeń rozumie znaczenie i konieczność ochrony przyrody; prezentuje postawę szacunku wobec
siebie i wszystkich istot żywych; opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie
korzystającego z dóbr przyrody.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia.
Uczeń:

opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym;
wskazuje przyczyny spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania
siedlisk i ekosystemów;

przedstawia podstawowe motywy ochrony przyrody (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i
estetyczne);

przedstawia wpływ współczesnego rolnictwa na różnorodność biologiczną (ciągle malejąca
liczba gatunków uprawnych przy rosnącym areale upraw, spadek różnorodności genetycznej
upraw);
5
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej
eksploatacji ich populacji;

podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku;

przedstawia różnicę między ochroną bierną a czynną, przedstawia prawne formy ochrony
przyrody w Polsce oraz podaje przykłady roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową;

uzasadnia konieczność międzynarodowej współpracy w celu zapobiegania zagrożeniom
przyrody, podaje przykłady takiej współpracy (np. CITES, „Natura 2000”, Agenda 21).
Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje.
Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji:

na wycieczce do ogrodu zoologicznego, botanicznego lub muzeum przyrodniczego
zaznajamia się z problematyką ochrony gatunków ginących;

na wycieczce do najbliżej położonego obszaru chronionego zapoznaje się z problematyką
ochrony ekosystemów.
Biologia - zakres rozszerzony
Cele kształcenia – wymagania ogólne
Postawa wobec przyrody i środowiska
Uczeń rozumie znaczenie ochrony przyrody i środowiska oraz zna i rozumie zasady
zrównoważonego rozwoju; prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych,
środowiska; opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr
przyrody i środowiska, zna prawa zwierząt oraz analizuje swój stosunek do organizmów żywych
i środowiska.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Różnorodność biologiczna Ziemi.
Uczeń:

wymienia
główne
czynniki
geograficzne
kształtujące
różnorodność
gatunkową
i
ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni), podaje przykłady miejsc
charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym;

przedstawia wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków (rola ostoi w przetrwaniu
gatunków w trakcie zlodowaceń, gatunki reliktowe jako świadectwo przemian świata
żywego); podaje przykłady reliktów;
6
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

wyjaśnia rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do zróżnicowania
czynników klimatycznych;

przedstawia wpływ człowieka na różnorodność biologiczną, podaje przykłady tego wpływu
(zagrożenie gatunków rodzimych, introdukcja gatunków obcych);

uzasadnia konieczność zachowania starych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt
hodowlanych jako części różnorodności biologicznej;

uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków
i ekosystemów.
Chemia – zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Uczeń:

tłumaczy przyczynę eliminowania fosforanów (V) ze składu proszków (proces
eutrofizacji);

podaje przykłady nawozów naturalnych i sztucznych, uzasadnia potrzebę
ich stosowania;

wymienia
źródła
chemicznego
zanieczyszczenia
gleb
oraz
podstawowe
rodzaje
zanieczyszczeń (metale ciężkie, węglowodory, pestycydy, azotany);

proponuje sposoby ochrony gleby przed degradacją.

podaje przykłady surowców naturalnych wykorzystywanych do uzyskiwania energii
(bezpośrednio i po przetworzeniu);

proponuje alternatywne źródła energii – analizuje możliwości ich zastosowań (biopaliwa,
wodór, energia słoneczna, wodna, jądrowa, geotermalne itd.);

analizuje wpływ różnorodnych sposobów uzyskiwania energii na stan środowiska

podaje
przykłady
opakowań
(celulozowych,
szklanych,
metalowych,
sztucznych)
stosowanych w życiu codziennym; opisuje ich wady i zalety;

klasyfikuje tworzywa sztuczne w zależności od ich właściwości (termoplasty i duroplasty);
zapisuje równania reakcji otrzymywania PVC; wskazuje na zagrożenia związane z gazami
powstającymi w wyniku spalania się PVC; uzasadnia potrzebę zagospodarowania odpadów
pochodzących z różnych opakowań;

klasyfikuje włókna na naturalne (białkowe i celulozowe), sztuczne i syntetyczne, wskazuje
ich zastosowania; opisuje wady i zalety; uzasadnia potrzebę stosowania tych włókien;
7
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel
Fizyka - zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe.
Uczeń:
opisuje działanie elektrowni atomowej oraz wymienia korzyści i zagrożenia

płynące z energetyki jądrowej;
Etyka - zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zagadnienie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku
człowieka do świata przyrody.
Przedmiot uzupełniający - Przyroda
Nauka w komputerze:
modelowanie zjawisk geograficznych – czy grozi nam ocieplenie klimatu, czy

może następna epoka lodowcowa; informacje ze świata w kilka sekund.
Historia myśli naukowej.
Uczeń:
analizuje zmiany w podejściu do gospodarowania zasobami środowiska

naturalnego.
Dylematy moralne w nauce

czy rosnące potrzeby człowieka uzasadniają każdą ingerencję człowieka w środowisku
przyrodniczym?
Uczeń:

przedstawia problemy związane z eksploatacją zasobów naturalnych, wskazując przykłady
niszczącej działalności człowieka.
Nauka w mediach.
Uczeń:

wskazuje kontrowersyjne problemy w mediach: wyczerpywanie się źródeł energii,
niebezpieczeństwa energetyki jądrowej, wpływ działalności ludzkiej na klimat.

analizuje materiały prasowe oraz z innych środków przekazu, wskazując różne
aspekty wybranych problemów globalnych (energetyka, ocieplanie się klimatu,
itp.).
8
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel
Energia – od Słońca do żarówki:
czy energia słoneczna stanie się rozwiązaniem problemów energetycznych na

Ziemi?
Uczeń:
przedstawia na podstawie informacji z różnych źródeł, jakie jest współczesne

wykorzystanie energetyki słonecznej dla potrzeb gospodarki i jakie są perspektywy
rozwoju energetyki słonecznej.
Ochrona przyrody i środowiska:
efekt cieplarniany od strony fizycznej – kontrowersje wokół wpływu człowieka na jego

pogłębianie się;
DDT i inne chemiczne środki zwalczania szkodników; nawozy sztuczne –

znaczenie dla roślin i możliwe negatywne konsekwencje dla środowiska; freony – ich natura
chemiczna i wpływ na warstwę ozonową; reakcje rodnikowe; gazy cieplarniane – charakter,
źródła i możliwości ograniczenia emisji;
metody genetyczne w ochronie zagrożonych gatunków; zmodyfikowane bakterie w utylizacji

szkodliwych zanieczyszczeń; GMO a ochrona przyrody i środowiska;
zrównoważony rozwój jedyną alternatywą dla przyszłości świata.

Uczeń:

przedstawia mechanizm efektu cieplarnianego i omawia kontrowersje dotyczące wpływu
człowieka na zmiany klimatyczne;

omawia znaczenie dla rolnictwa i konsekwencje stosowania nawozów sztucznych
i chemicznych środków zwalczania szkodników;

przedstawia naturę chemiczną freonów i ocenia ich wpływ na środowisko;

omawia możliwości wykorzystania metod genetycznych w ochronie zagrożonych gatunków
i ocenia przydatność tzw. banków genów;

przedstawia udział bakterii w unieszkodliwianiu zanieczyszczeń środowiska (np. biologiczne
oczyszczalnie ścieków); ocenia znaczenie genetycznie zmodyfikowanych bakterii w tym
procesie;

określa cele zrównoważonego rozwoju i przedstawia zasady, którymi powinna
kierować się gospodarka świata.
Woda – cud natury:
9
Opracowanie: dr Krzysztof Kafel

fizyczne właściwości wody i jej rola w kształtowaniu klimatu;

co pływa w wodzie, czyli tajemnice roztworów; co i dlaczego można rozpuścić w wodzie?;
skala pH i jej zakres, wpływ odczynu roztworu na procesy fizjologiczne, rolnictwo, procesy
przemysłowe; dlaczego nie wszystkie jony dobrze czują się w wodzie?;

niezwykłe właściwości wody a jej rola w życiu organizmów; gospodarka wodna; życie w
wodzie – możliwości i ograniczenia;

zasoby wody na Ziemi a potrzeby człowieka; racjonalne gospodarowanie wodą wyzwaniem
dla każdego.
Uczeń:

przedstawia specyficzne własności wody (np. rozszerzalność cieplna, duże ciepło właściwe)
oraz wyjaśnia rolę oceanów w kształtowaniu klimatu na Ziemi;

opisuje budowę cząsteczki wody; wyjaśnia, dlaczego woda dla jednych substancji jest
rozpuszczalnikiem, a dla innych nie;

omawia właściwości wody istotne dla organizmów żywych;

omawia warunki życia w wodzie (gęstość, przejrzystość, temperatura, zawartość gazów
oddechowych, przepuszczalność dla światła) oraz analizuje przystosowania morfologiczne,
anatomiczne i fizjologiczne organizmów do życia w wodzie;

omawia grupy ekologiczne roślin (hydrofity, higrofity, mezofity, kserofity);

wykazuje konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi wody oraz
przedstawia własne działania, jakie może w tym celu podjąć.
Nauka i sztuka.
Uczeń:

wskazuje zmiany środowiska, np. krajobrazu pod wpływem działalności człowieka albo
klimatyczne, jakie można zauważyć porównując krajobrazy przedstawione w dawnym
malarstwie z ich stanem współczesnym.
dr Krzysztof Kafel
Departament Programów Nauczania i Podręczników
Ministerstwo Edukacji Narodowej
10