Informacja nt. systemu szkolnictwa zawodowego w Norwegii

Informacja nt. systemu szkolnictwa zawodowego w Norwegii

Informacja nt. systemu szkolnictwa
zawodowego w Norwegii
(Opracowanie zostało przygotowane na bazie informacji i materiałów pozyskanych w trakcie
spotkania z przedstawicielami Norweskiego Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń)
System nauki i szkolnictwa w Norwegii
Norweski system nauki i szkolnictwa bazuje na czterostopniowym schemacie
edukacji przedszkolnej, podstawowej (szkoły podstawowe + odpowiednik
polskiego gimnazjum), średniej oraz wyższej. W zależności od wieku, kształcenie
odbywa się w placówkach przedszkolnych - Barnehage (w grupach wiekowych od
1-5 lat), szkołach podstawowych - Barneskole (6-12 lat, 1-7 klasa), szkołach
gimnazjalnych - Ungdomsskole (13-15 lat, 8-10 klasa), szkołach
ponadgimnazjalnych - Videregående skole (16-19 lat, 1-3 lub 1-4 klasa) oraz
szkołach wyższych (powyżej 20 roku życia).
Pierwszym stopniem kształcenia w Norwegii jest dobrowolna edukacja
przedszkolna, która obejmuje dzieci w wieku 1-5 lat. Bazując na najnowszych
dostępnych danych za rok 2014, do norweskich placówek przedszkolnych
uczęszczało wówczas 286 400 dzieci, tj. niemalże 90% wszystkich do tego
uprawnionych dzieci w wieku od 1 do 5 lat.
Edukacja na poziomie podstawowym, która w Norwegii jest obowiązkowa,
realizowana jest w szkołach podstawowych i gimnazjach. W 2014 r. objętych nią
było 619 000 uczniów, tj. o 3 700 więcej niż w roku 2013.
Uczniowie, którzy decydują się na podjęcie nauki na poziomie szkoły średniej mają
do wyboru dwie głównie ścieżki edukacyjne. Pierwszą z nich, trwającą trzy lata,
jest tzw. ścieżka ogólna (odpowiednik polskiego liceum ogólnokształcącego),
przygotowująca do dalszej edukacji na poziomie szkoły wyższej. Druga natomiast,
trwająca cztery lata, jest ścieżką edukacji zawodowej i kończy się egzaminem i
1
uzyskaniem tytułu zawodowego1. W 2014 r. podział liczby uczniów dokonujących
wyboru między dwiema ścieżkami edukacji w szkole średniej wynosił ok. 51% dla
ścieżki zawodowej i 49% dla ścieżki ogólnej. W wielkościach nominalnych było to
odpowiednio 38 tys. uczniów oraz 37 tys. uczniów. Warto w tym miejscu
zaznaczyć, że z roku na rok zmniejsza się liczba uczniów wybierających ścieżkę
zawodową na rzecz tych, którzy decydują się na ścieżkę ogólną. Nauka na poziomie
szkoły średniej w Norwegii nie jest obowiązkowa.
Szkolnictwo zawodowe – organizacja
Norweskie szkolnictwo zawodowe, podobnie jak to ma miejsce w przypadku
Polski, związane jest bezpośrednio z trzeci stopniem edukacji, tj. kształceniem na
poziomie szkoły średniej. Uczniowie, którzy decydują się na obranie ścieżki
edukacji zawodowej realizują ją w ściśle określonym programie kierunkowym,
wybranym spośród dziewięciu możliwych. Są to:
1. Budownictwo
2. Sztuka, projektowanie i rękodzieło
3. Elektryka i elektronika
4. Służba zdrowia
5. Media i komunikacja
6. Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo
7. Usługi restauracyjne
8. Usługi transportowe
9. Produkcja przemysłowa
W ramach każdego z dziewięciu programów uczniowie mają możliwość wyboru
wyspecjalizowanego zawodu np. w budownictwie – murarz, malarz, hydraulik, itp.
1
Norweskie Ministerstwo ds. Edukacji i Badań przewidziało również możliwość zmiany ścieżki z
zawodowej na ogólną po dwóch pierwszych latach nauki. Uczeń decydujący się na taką zmianę zostaje
przeniesiony na tzw. rok uzupełniający, w trakcie którego przygotowywany jest do edukacji na poziomie
szkoły wyższej.
2
W sumie, norweski system szkolnictwa zawodowego daje możliwość uzyskania
tytułu zawodowego w ponad 180 wyspecjalizowanych zawodach.
Dane Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń wskazują, że największym zainteresowaniem
uczniów w 2014 r. cieszył się program kierunkowy kształcący do pracy w służbie
zdrowia (22,9% wszystkich uczniów). Na kolejnych miejscach znajduje się
produkcja przemysłowa (18%) oraz elektryka i elektronika (13,4%).
Programy kierunkowe w podziale na zainteresowanie ze strony
uczniów rozpoczynających kształcenie w szkołach zawodowych
Służba zdrowia
Produkcja przemysłowa
Budownictwo
Elektryka i elektronika
Media i komunikacja
Usługi transportowe
Sztuka, projektowanie i rękodzieło
Usługi restauracyjne
Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo
SUMA
2012
2013
2014
8 852
7 233
5 026
5 002
3 862
3 627
2 904
2 436
1 901
40 843
8 864
7 171
5 131
4 849
3 619
3 479
2 538
2 360
1 799
39 810
8 756
6 864
4 247
5 114
3 342
3 507
2 272
2 275
1 826
38 203
Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo na podstawie danych zawartych w raporcie Utdanningsspeilet 2015 Utdanningsdirektoratet
Podstawowym schematem nauki w szkole zawodowej jest tzw. system 2+2 2, który
zakłada dwa lata nauki w szkole zawodowej oraz dwa lata stażu zawodowego.
Pierwsza część kształcenia ma charakter typowej edukacji szkolnej, w trakcie
której uczniowie nabywają wiedzę teoretyczną. W trakcie pierwszego roku nauki
30% czasu poświęca się na kształcenie w przedmiotach ogólnych dla wszystkich
2
Norweski system szkolnictwa zawodowego daje możliwość częściowej modyfikacji podstawowego
modelu edukacji zawodowej z 2+2 na 3+1 lub 1+3 (3 lata w szkole i rok stażu, bądź też odwrotnie).
Schemat ten stosowany jest jedynie w przypadku wyboru specjalizacji zawodowej wymagającej
poświęcenia większej ilości czasu na nauczanie teoretyczne na poziomie szkoły (3+1) lub praktyczne w
trakcie stażu (1+3).
3
programów kierunkowych (Common Core Subjects/Fellesfag) tj. matematyka, jęz.
norweski, jęz. angielski, wychowanie fizyczne, nauki przyrodnicze oraz
fizyka/chemia, 50% w przedmiotach kierunkowych (Common Programme
Subjects/Programfag), a pozostałe 20% na realizację projektów o charakterze
studiów przypadku (In-depth Study Project /Prosjekt til fordypning), które starają
się łączyć elementy wiedzy teoretycznej z praktyką. W trakcie drugiego roku nauki,
po dokonaniu wyboru wyspecjalizowanego zawodu, proporcje ulegają modyfikacji
do poziomów odpowiednio 20%-50%-30%. Za opracowanie programu nauczania
odpowiada Ministerstwo ds. Edukacji i Badań.
Wymogi dotyczące kadry nauczycielskiej określone są w ogólnych przepisach
dotyczących kształcenia nauczycieli w Norwegii. Od kandydatów do pracy na
stanowisku nauczyciela w szkole zawodowej wymaga się ukończenia studiów
wyższych (minimum licencjat) na specjalnie do tego przygotowanym kierunku
(The vocational teacher education programme) – dla osób posiadających certyfikat
ukończenia szkoły średniej z tytułem zawodowym, bądź też rocznego
(stacjonarnie) lub dwuletniego (zaocznie) kursu doszkalającego (Vocational
practical-pedagogical education programme) – dla osób posiadających już tytuł
licencjata lub magistra.
Według najnowszych dostępnych danych, w 2013 roku w Norwegii działały 443
szkoły średnie.
Druga część kształcenia zawodowego w modelu podstawowym (2+2) bazuje na
dwuletnim okresie stażowym. Każdy uczeń ma obowiązek odbycia praktyki
zawodowej w wybranym przez siebie przedsiębiorstwie prywatnym bądź też
publicznym (może w więcej niż jednym). W znalezieniu miejsca odbywania
praktyki w zdecydowanej większości przypadków uczniom pomagają władze
samorządowe, a w ich strukturach tzw. Regionalne Rady ds. Edukacji i Szkoleń
(struktura instytucjonalna norweskiego systemu szkolnictwa zawodowego została
opisana w dalszej części opracowania).
W przypadku braku odpowiedniej ilości miejsc stażowych w instytucjach
prywatnych lub publicznych na terenie danego regionu, lokalne organy władzy
mają obowiązek zorganizowania uczniom dodatkowego, trzeciego roku zajęć
teoretycznych w szkole. Wówczas, schemat nauki w ulega zmianie z modelu 2 lata
(teoria)+2 lata (praktyka/staż), na 3 lata (teoria)+ 0 lat (praktyka/staż). Z jednej
4
strony jest to czynnik motywujący samorządy do poszukiwania podmiotów
chętnych do przyjmowania stażystów, gdyż kosztem organizacji dodatkowego
roku szkoły obciążane są władze regionalne. Z drugiej jednak strony, jak wykazują
dane statystyczne uczniowie, którzy do egzaminu zawodowego podchodzili bez
dwuletniego okresu stażowego, a jedynie z jednym, dodatkowym rokiem nauki
szkolnej, uzyskiwali zdecydowanie niższe stopnie z egzaminu końcowego.
Kierunki kształcenia w podziale na liczbę podpisanych kontraktów
stażowych
Służba zdrowia
Produkcja przemysłowa
Budownictwo
Elektryka i elektronika
Media i komunikacja
Usługi transportowe
Sztuka, projektowanie i rękodzieło
Usługi restauracyjne
Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo
SUMA
2012
2013
2014
2 872
4 049
3 702
3 230
111
1 841
1 166
1 135
417
18 523
2 988
4 146
3 667
3 165
70
1 960
1 127
1 123
433
18 679
3 201
4 280
3 760
3 132
80
2 091
1 095
1 114
500
19 253
Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo na podstawie danych zawartych w raporcie Utdanningsspeilet 2015 Utdanningsdirektoratet
Podmioty zapewniające miejsca stażowe zobowiązane są do spełnienia szeregu
wymogów stawianych im na podstawie opracowanych na poziomie krajowym
programów nauczania, oddzielnie dla każdego wyspecjalizowanego zawodu. W
tym celu firmy bądź też instytucje publiczne konsultują się z przedstawicielami
władz lokalnych odnośnie stawianych im wymogów. W dalszej kolejności
podpisują umowę, w której zobowiązują się do zapewnienia określonej liczby
miejsc stażowych z poszanowaniem wszelkich wytycznych programowych.
Na każdym etapie stażu przedstawiciele danego podmiotu zobowiązani są do
udostępnienia wszelkich informacji oraz dokumentów nt. jego przebiegu, w tym
m.in. wyników testów obrazujących stopień przyswojenia wiedzy praktycznej,
którym obowiązkowo stażysta musi być poddawany przez jednostkę organizującą
staż. Funkcję kontrolną na poziomie regionalnym pełnią władze samorządowe w
osobie Regionalnego Inspektora.
5
Każdy indywidualny staż zawodowy realizowany jest na podstawie kontraktu
stażowego podpisanego przez stażystę, podmiot zapewniający miejsce stażowe,
opiekuna stażysty (pracownik danej firmy/instytucji oddelegowany do
nadzorowania stażysty) oraz przedstawiciela władz lokalnych. W trakcie stażu
uczniowie otrzymują wynagrodzenie. Początkowo jest to równowartość 30%
wynagrodzenia jakie otrzymuje etatowy pracownik danej firmy. W trakcie stażu
limit ten podnoszony jest aż do 80%.
Podmioty zapewniające miejsca stażowe otrzymują dofinansowywanie z budżetu
państwa. W 2015 r. kwota grantu, która z roku na rok rośnie, wyniosła 14 300 EUR
na jednego stażystę. Dodatkowe fundusze przekazywane są firmom, które
organizują staże w bardzo wyspecjalizowanych zawodach, których to podaż na
rynku pracy nie zaspokaja popytu. W trakcie trwania dwuletniego okresu
stażowego, który de facto jest elementem publicznego procesu kształcenia
zawodowego, budżet państwa nie ponosi żadnych innych bezpośrednich kosztów,
gdyż w tym czasie uczniowie nie uczęszczają na zajęcia szkolne.
Koszt wykształcenia jednego ucznia na poziomie szkoły średniej różni się w
zależności od wybranej ścieżki edukacji. W przypadku ścieżki ogólnej w 2014 r.
wyniósł on średnio ok. 62 tys. NOK per capita, podczas gdy dla ścieżki zawodowej
aż ok. 90 tys. NOK. Tak duża różnica wynika głównie ze specyfiki edukacji
zawodowej, która wymaga prowadzenia zajęć w mniejszych klasach, przy
wykorzystaniu bardziej specjalistycznych materiałów do nauki. Koszty te różnią
się również w zależności zarówno od programów kierunkowych jak i regionów.
Po odbyciu dwuletniego stażu zawodowego uczeń podchodzi do egzaminu
zawodowego, który przeprowadzany jest przez Regionalną Radę Egzaminacyjną.
Egzamin jest dwuczęściowy i składa się z testu oraz prezentacji, w której uczeń
przedstawia Radzie metody jakimi posługiwał się przy rozwiązywaniu zadań
testowych. Po uzyskaniu pozytywnej oceny z egzaminu, uczeń otrzymuje certyfikat
ukończenia szkoły średniej z tytułem zawodowym. Tytuł ten nadawany jest
oficjalnie przez władze lokalne.
Dane statystyczne pokazują, że do egzaminu końcowego podchodzi rokrocznie ok.
70% liczby uczniów decydujących się na ścieżkę zawodową w szkole średniej. Na
pozostałe 30% składają się Ci, którzy dokonują w trakcie nauki zmiany ścieżki na
6
ogólną oraz Ci, którzy całkowicie rezygnują z nauki. Zdawalność samego egzaminu
wynosi średnio ok. 90%.
Szkolnictwo zawodowe – ramy instytucjonalne i prawne
Ramy prawne norweskiego systemu szkolnictwa zawodowego określa Ustawa o
Edukacji (Opplæringsloven) oraz Konwencja nr 142 Międzynarodowej Organizacji
Pracy. Pierwszy z dokumentów wymienia ogólne cele oraz zadania stawiane
norweskiemu systemowi edukacji w zakresie szkolnictwa zawodowego. Ustawa
określa też organizację systemu, zakres odpowiedzialności, źródła finansowania,
program nauczania, formy egzaminów oraz wyznacza zbiór kompetencji
wymaganych zarówno od nauczycieli jak i bezpośrednich opiekunów stażystów.
Konwencja nr 142 Międzynarodowej Organizacji Pracy określa natomiast zasady
współpracy strony rządowej i społecznej przy formułowaniu strategii dla
szkolnictwa zawodowego.
Cały system norweskiego szkolnictwa zawodowego z założenia opiera się na
współpracy władz krajowych, lokalnych oraz partnerów społecznych. Na poziomie
krajowym, za całościową realizację (finansowanie, regulacje prawne itp.)
programu szkolnictwa zawodowego (Vocational Education and Training
Programme/Fag- og yrkesopplæring) w Norwegii odpowiedzialne jest
Ministerstwo Edukacji i Badań (Ministry of Education and Research/
Kunnskapsdepartementet). Do tego celu Ministerstwo wykorzystuje dwa, ściśle ze
sobą współpracujące podmioty. Pierwszym z nich jest agencja wykonawcza tj.
Urząd
ds.
Edukacji
i
Szkoleń
(Directorate
for
Education
and
Training/Utdanningsdirektoratet), która czuwa nad implementacją systemu
szkolnictwa zawodowego, przestrzeganiem ram prawnych oraz bieżącą jego oceną
i kontrolą. Drugim natomiast jest organ doradczy - Narodowa Rada ds. Edukacji i
Szkoleń (National Council for VET/Samarbeidsrådet for yrkesopplæring), w której
14-osobowym składzie zasiadają przedstawiciele strony rządowej oraz partnerzy
społeczni (m.in. związki zawodowe, organizacje reprezentujące sektor
przedsiębiorstw, pracodawców oraz uczniów/stażystów). Rada odpowiedzialna
jest m.in. za doradztwo w zakresie ewentualnych zmian prawnych, monitoring
realizacji założeń, odpowiednią jakość oraz kwestie promocji programu
szkolnictwa zawodowego na poziomie krajowym.
7
W celu zwiększenia skuteczności programu szkolnictwa zawodowego oraz
lepszego dopasowania jego oferty do potrzeb rynkowych, każdy z 9 programów
kierunkowych nadzorowany jest przez przyporządkowaną mu Radę ds.
Szkolnictwa Zawodowego (Vocational Training Council/Faglige råd). Jej członków
powołuje Urząd ds. Edukacji i Szkoleń na wniosek Narodowej Rady ds. Edukacji i
Szkoleń. Każda z dziewięciu Rad, dzięki swojej ścisłej specjalizacji, na bieżąco
monitoruje sytuacje rynkową, starając się zapewnić pełną elastyczność programu
nauczania w swojej kategorii. Co więcej, zadaniem tych organów jest również
rekomendowanie nowych specjalizacji i przedmiotów nauczania.
Struktura instytucjonalna Norweskiego Programu Szkolnictwa Zawodowego
Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo
Na poziomie regionalnym za implementację przepisów krajowych odpowiadają
władze samorządowe 19 okręgów. W tym celu skupiają się one na organizacji
spójnej struktury oraz współpracy instytucji realizujących program szkolnictwa
zawodowego na poziomie lokalnym tj. m.in. szkół, przedsiębiorstw oferujących
8
staże zawodowe oraz innych pośrednio zaangażowanych podmiotów. Poza
czuwaniem nad zapewnieniem warunków do prawidłowego realizowania
programu nauczania na poziomie szkół zawodowych, istotnym zadaniem
samorządów jest również dbałość o odpowiednią ilość i jakość staży dla uczniów
kończących 2-letni okres nauki w szkole. Władze lokalne odpowiadają również za
zapewnienie odpowiednich warunków do pracy Regionalnym Radom
Egzaminacyjnym.
Wsparciem dla władz samorządowych są Regionalne Rady ds. Edukacji i Szkoleń
(County Vocational Training Board/Yrkesopplæringsnemnda), których zadaniem
jest m.in. gromadzenie i dostarczanie informacji statystycznych nt. szkolnictwa
zawodowego w regionach, ocena jakości nauczania, doradztwo zawodowe dla
uczniów czy też proponowanie nowych rozwiązań ukierunkowanych na
zwiększanie efektywności edukacji zawodowej. Podobnie jak to ma miejsce w
przypadku Narodowej Rady ds. Edukacji i Szkoleń tak i tu w skład Rad wchodzą
przedstawiciele organizacji społecznych, m.in. tych dbających o interesy uczniów i
stażystów. Zgodnie z obowiązującym prawem, władze lokalne mają obowiązek
konsultowania swoich decyzji w zakresie szkolnictwa zawodowego z Regionalną
Radą ds. Edukacji i Szkoleń. W ten sposób spełniany jest wymóg współpracy władz
samorządowych z partnerami społecznymi.
Istotną rolę w całej strukturze instytucjonalnej norweskiego programu
szkolnictwa zawodowego pełni tzw. Regionalny Inspektor (County
Governor/Fylkesmennene), który pomimo tego, że działa na poziomie lokalnym, to
podporządkowany jest bezpośrednio pod Urząd ds. Edukacji i Szkoleń. Jego
głównym zadaniem jest przeprowadzanie inspekcji w szkołach w zakresie
zgodności stosowanych procedur z obowiązującymi przepisami prawa. Regionalny
Inspektor wyposażony został ponadto w funkcję doradczą dla szkół zawodowych
w razie wątpliwości odnośnie prawidłowego stosowania regulacji prawnych
dotyczących kształcenia zawodowego, przez co jest w pewnym sensie łącznikiem
między placówkami szkolnymi a władzami na poziomie krajowymi.
Za przygotowanie oraz przeprowadzanie egzaminów zawodowych odpowiadają
Regionalne
Rady
Egzaminacyjne
(The
trade-specific
Examination
Boards/Prøvenemnder), oddzielne dla każdego programu kierunkowego.
9
Szkolnictwo zawodowe – wyzwania i ocena
System szkolnictwa zawodowego w Norwegii bazuje w dużej mierze na zasadzie
zaufania władz krajowych do organów lokalnych, które są de facto w największym
stopniu odpowiedzialne są za realny kształt systemu. Jak podkreślają
przedstawiciele Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń z jednej strony daje to regionom
dość duży zakres autonomii w kwestii realizowania zadań z zakresu edukacji
zawodowej. Z drugiej jednak wiąże się z szeregiem komplikacji, które znajdują
swoje odzwierciedlenie w efektywności całego systemu.
Jednym z najpoważniejszych problemów szkolnictwa zawodowego w Norwegii jest
aktualnie niedostateczna podaż miejsc staży. Pomimo tego, że władze lokalne
motywowane są do skuteczniejszego poszukiwania podmiotów chętnych do
przyjmowania stażystów wizją konieczności ponoszenia opłat za zastępczy rok
nauki, to i tak jedynie ok. 70% uczniów udaje się podpisać umowę stażową. Jak
istotnym elementem całego systemu jest dwuletni okres stażowy świadczą
zdecydowanie słabsze wyniki zdawalności egzaminu końcowego przez uczniów,
którzy nie uczestniczyli w stażu, a jedynie w zastępczym rocznym nauczaniu
szkolnym. I choć norweskie firmy biorące udział w programie szkolenia
zawodowego zapewniając miejsca stażu, w większości traktują to jako element
swojej strategii rekrutacyjnej, to i tak często zwracają uwagę na słabe
przygotowanie teoretyczne potencjalnych stażystów.
Z drugiej strony, cześć przedsiębiorców zgłasza problem zbyt niskiego
zainteresowania uczniów praktykami, co ma związek z niewystarczającą
elastycznością programu szkolnictwa zawodowego, który nie nadąża za zmianami
strukturalnymi lokalnego rynku pracy. Zdarza się ponadto, że norweska młodzież
nie jest zainteresowana pracą w słabiej płatnych sektorach gospodarki.
W tym miejscu pojawia się również szerokie pole do bezpośredniej współpracy
między szkołami a norweskimi przedsiębiorstwami, któremu w programie
szkolnictwa zawodowego nie poświęcono zbyt dużo miejsca. Kooperacja ta
odbywa się jedynie na poziomie Regionalnych Rad Edukacji i Szkoleń, które nie
zawsze są w stanie wypracować odpowiedni model dla osiągnięcia zakładanych
celów.
10
Norweski program szkolenia zawodowego poddany został ponadto w 2008 r.
ocenie ekspertów OECD, którzy również zwrócili uwagę na kilka mankamentów,
finalnie znajdujących negatywne odzwierciedlenie w jego efektywności. Jednym z
podstawowych bolączek systemu, w ocenie OECD, są zbyt niskie kwalifikacje
pracowników oddelegowywanych w przedsiębiorstwach do opieki nad stażystami.
Skutkiem tego, w najważniejszym dla uczniów okresie edukacji, tj. w czasie
praktyki zawodowej, nie otrzymują oni wystarczającego zakresu wiedzy, który w
dalszym etapie zaowocowałby wyższą wartością na rynku pracy. Rozwiązaniu tego
problemu służyłoby powiązanie wysokość grantów przyznawanych firmom z
wynikami uzyskiwanymi przez stażystów z okresowych testów kompetencyjnych.
W aspekcie jakości nauczania, eksperci OECD zwrócili również uwagę na zbyt
powolny proces zastępowania starszej grupy nauczycieli, młodszym naborem, co
rodzi ryzyko występowania niedoborów kadry nauczycielskiej.
Wśród innych rekomendacji i sugestii, OECD zalecił m.in. wprowadzenie
standaryzacji procesu oceny programu edukacji zawodowej w Norwegii dla
wszystkich regionów oraz dopracowanie systemu zbierania i przetwarzania
danych statystycznych nt. osiągnięć uczniów, ich partycypacji w stażach itp.
11