Stosowanie kwalifikowanego materialu siewnego a efekty produkcji

POSTĘP BIOLOGICZNY
Prof. dr hab. Edward Arseniuk
Dr Tadeusz Oleksiak
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin
Państwowy Instytut Badawczy
w Radzikowie
STOSOWANIE
KWALIFIKOWANEGO
MATERIAŁU SIEWNEGO
A EFEKTY PRODUKCJI ZBÓŻ
Blisko 8 mln ha uprawianych zbóż powoduje, że Polska jest liczącym się w Unii Europejskiej producentem. Pod
względem udziału w zasiewach (13,3%) jesteśmy na drugim, a pod względem wielkości zbiorów (9,9%) – na trzecim miejscu w UE.
Gorzej wypadamy pod względem uzyskiwanych plonów
– średni poziom plonowania zbóż w Polsce z lat 2010-2012
odpowiada 70% średniej w Unii Europejskiej. O pozycji Polski mierzonej poziomem uzyskiwanych plonów w znacznej
mierze decydują glebowo-przyrodnicze warunki uprawy, na
które nie mamy większego wpływu. Pod względem jakości
gleb, rozkładu opadów i temperatur znacznie ustępujemy
państwom z zachodniej części kontynentu europejskiego.
Dlatego bezpośrednie porównania uzyskiwanych wyników
są bardzo mylące i krzywdzące dla polskich rolników. Choć i pod względem wysokości osiąganych plonów na tle innych państw UE widoczny jest u nas postęp.
Zasoby gleb dobrych są bardzo ograniczone. Zgodnie z zaakceptowanymi przez Komisję
Europejską kryteriami 53% użytków rolnych to obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Stuczyński T. 2006), a ponad 40% gleb Polski charakteryzuje się niską jakością
i przydatnością rolniczą. Znacznie krótszy jest okres wegetacji (w stosunku do Francji około
20 dni). Czynnikiem ograniczającym są także opady. Na zachodzie kontynentu sumy opadów
są znacznie wyższe niż w Polsce. Środkowa Polska (Mazowsze, Wielkopolska, Kujawy) obok
wschodniej Hiszpanii i Sycylii należą do regionów o najmniejszych opadach w Europie (Krasowicz S. i in. 2009).
Możliwości wzrostu plonów metodami agrotechnicznymi mają swoje granice i dodatkowo
są limitowane presją na ograniczenie nawożenia mineralnego czy eliminowaniem kolejnych
dostępnych środków chemicznej ochrony roślin. Dlatego dla zmniejszenia dystansu należy
jak najpełniej wykorzystywać osiągnięcia postępu biologicznego. Postęp biologiczny jest relatywnie tanim środkiem produkcji. Koszty ponoszone na kwalifikowany materiał siewny, który
AGRO
SERWIS
Zboża wysokiej jakości
wydanie 6 – maj 2013 r.
1
HODOWLA
a) średnia z lat 2004-2005
dt/ha
100
80
60
40
20
0
38,3
Irlandia
Holandia
Belgia
Wielka
Niemcy
Francja
Dania
Luxembo
Szwecja
Włochy
Austria
Czechy
Wegry
Slowenia
Slovakia
Polska
Finlandia
Litwa
Łotwa
Rumunia
Hiszpania
Grecja
Estonia
Portugali
Bułgaria
Cypr
b.d
b) średnia z lat 2010-2012
100
dt/ha
80
60
42,2
40
20
Irlandia
Belgia
Holandia
Wielka
Niemcy
Francja
Dania
Luxembo
Szwecja
Włochy
Slowenia
Austria
Czechy
Polska
Wegry
Litwa
Bułgaria
Słowacja
Finlandia
Łotwa
Hiszpania
Estonia
Grecja
Rumunia
Cypr
Portugal
0
Rys. 1. Plony pszenicy w państwach UE
Źródło: Oleksiak T. Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu.
jest nośnikiem postępu biologicznego, są zdecydowanie mniejsze niż koszty nawożenia, niższe są również niż przeciętne koszty ochrony chemicznej.
Hodowla dostarcza rolnikom nowe odmiany odporne na stresy wywoływane przez choroby
i szkodniki oraz czynniki środowiska. Jednak, nie są to cechy niezmienne. U starych odmian
uprawianych przez wiele lat, rozmnażanych z nasion niekwalifikowanych, uzyskiwane plony
maleją w następstwie zmian genetycznych, przełamywania odporności na stresy biotyczne
i w efekcie silniejszego porażenia przez patogeny. Przyczynia się to do wynikającego z interakcji genotypowo-środowiskowej, a określanego, jako „wyradzanie się odmian”, spadku ilości, jakości i wartości użytkowej plonu. W efekcie prowadzi to do zmniejszenia opłacalności
upraw. Dlatego, aby skutecznie korzystać z postępu biologicznego w postaci wyższego plonowania oraz premii w postaci poprawionej odporności, należy stosować nowe odmiany, których nośnikiem jest kwalifikowany materiał siewny.
Kwalifikowany materiał siewny (KMS) spełnia dwie podstawowe funkcje w produkcji rolniczej:
 zapewnia producentom nasiona o sprawdzonych parametrach siewnych, co jest pierwszym i niezbędnym elementem umożliwiającym prawidłowy przebieg całego cyklu produkcji roślinnej;
2
Zboża wysokiej jakości
wydanie 6 – maj 2013 r.
AGRO
SERWIS
MATERIAŁ SIEWNY
umożliwia wprowadzanie
9,0
8,2
postępu biologicznego do
8,0
produkcji, czyli umożliwia
7,0
upowszechnienie i korzy6,0
stanie z odmian dostoso5,0
wanych do zmieniających
4,0
3,1
2,6
się warunków uprawy oraz
3,0
2,0
oczekiwań odbiorców.
1,0
1,0
Możliwości zwiększania
0,0
produkcji poprzez intensyfiUdział w
Udział w
Udział w
Udział w
wartości rynku imporcie nasion
eksporcie
powierzchni
kację nawożenia i ochronę
nasion UE
użytków rolnych
roślin wyczerpują się. DlaUE
tego będzie się zwiększało Rys. 2. Udział Polski w europejskim rynku nasion w 2010 roku
znaczenie doskonalenia ro- Źródło: Oleksiak T. Obliczenia własne na podstawie danych Internaślin uprawnych i wykorzysty- tional Seed Federation (ISF) i GUS.
wanie biologicznych czynników wzrostu. Już obecnie udział czynnika biologicznego we wzroście plonowania zbóż w Polsce oceniany jest na 50-60%, a będzie on jeszcze wzrastał. Dla przykładu: w Wielkiej Brytanii, gdzie średnie plony pszenicy w produkcji wynoszą prawie 8 ton z hektara, udział ten już
obecnie szacowany jest na 90%.
Pod względem udziału kwalifikowanego materiału siewnego w produkcji, wśród państw
UE wyprzedzają nas niemal wszyscy. Dzieje się tak, mimo że relacje cen nasion kwalifikowanych do cen zbytu produktów rolnych są w Polsce zbliżone do notowanych w większości
innych unijnych krajów. Przyczynami niższego zużycia kwalifikowanego materiału siewnego
w Polsce jest przede wszystkim wysoki udział małych gospodarstw, o niskim poziomie produkcji oraz relatywnie słabo rozwinięty sektor nasienny. Powierzchnia użytków rolnych Polski
to 8,2% całej powierzchni użytków rolnych UE, natomiast wartość rynku nasiennego Polski,
wynosi 3,1%, a udział w eksporcie UE to zaledwie 1%.
Problem niskiego udziału kwalifikowanego materiału siewnego w zasiewach i konieczność upowszechnienia jego stosowania w produkcji był od wielu lat niemal tematem dyżurnym wśród producentów nasion, co jednak nie wpływało na zatrzymanie i odwrócenie niekorzystnych trendów w zaopatrzeniu. Ostatnie lata przyniosły jednak wyraźne symptomy
poprawy w tym zakresie. Począwszy od 2007 r. obserwujemy powolną odbudowę rynku nasiennego i wzrost produkcji. Ożywienie rynku nasion można wiązać z wprowadzeniem systemu dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego zbóż. Zainteresowanie rolników dopłatami wzrasta, o czym świadczy rosnąca liczba składanych wniosków. W 2012 r. producenci
rolni złożyli w Agencji Rynku Rolnego 65,2 tys. wniosków o dopłaty do materiału siewnego,
czyli o 3,6% więcej niż w 2011 r. Najwięcej wniosków złożono w Oddziałach Terenowych
ARR w Poznaniu (24% wszystkich wniosków), w Bydgoszczy (15%) i we Wrocławiu (10%).
W 2012 r. z ARR, z tytułu dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego, rolnicy otrzymali
98 mln złotych za 885 tys. ha powierzchni gruntów ornych obsianych lub obsadzonych kwalifikowanym materiałem siewnym kategorii elitarny lub kwalifikowany, z czego uprawy zbóż
stanowiły 95,9% 1).
%

1
Na podstawie danych Agencji Rynku Rolnego
AGRO
SERWIS
Zboża wysokiej jakości
wydanie 6 – maj 2013 r.
3
PLANTACJE NASIENNE
O pozytywnych zmianach na rynku nasiennym
80
w ostatnich latach świadczy
70
rosnąca powierzchnia plan60
tacji nasiennych zbóż (Rysu50
nek 3), podaż i sprzedaż nasion. Wzrasta udział planta40
cji nasiennych w ogólnej po30
wierzchni uprawy zbóż. Nie20
co lepiej wypadają też po10
równania z innymi państwa0
mi. W okresie, gdy przystę2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
powaliśmy do UE (lata 2004Rys. 3. Powierzchnia plantacji zbóż
-2005), plantacje nasienne
Źródło: PIORiN
pszenicy w Polsce stanowiły
0,9% łącznej powierzchni zasiewów na ziarno, a wielkość produkcji nasiennej w relacji do powierzchni uprawy pszenicy
odpowiadała 22% średniej w UE. Obecnie (średnio dla lat 2010-2011) udział plantacji nasiennych wynosi 1,6%, a wielkość produkcji nasion na hektar stanowi 63% średniej dla UE.
Użycie dobrego materiału siewnego jest pierwszym i niezbędnym elementem umożliwiającym prawidłowy przebieg całego cyklu produkcji roślinnej. Stosowanie kwalifikowanego materiału siewnego to:
 gwarancja jakości użytego materiału siewnego. Tylko stosując materiał siewny, zaopatrzony w urzędową etykietę, mamy pewność i gwarancję jakości użytych nasion, jak również
możliwość ewentualnej reklamacji,
 możliwość przeprowadzenia precyzyjnego siewu dostosowanego do odmiany i stanowiska, a tym samym uzyskanie oszczędności z tytułu mniejszych ilości wysiewu,
 pewność uzyskania właściwej obsady, szybkich i równomiernych wschodów, a także wyrównanego rozwoju łanu i dojrzewania nasion,
 możliwość skorzystania z profesjonalnie zaprawionego materiału siewnego. Zapewnia to
dobrą zdrowotność upraw, ograniczenie występowania chorób i szkodników, a tym samym
wpływa korzystnie na stabilność plonowania,
 lepsza zdrowotność (wyższa odporność na choroby i szkodniki), a w efekcie mniejsze wydatki na ochronę,
 wyższa jakość zgodna z oczekiwaniami odbiorców w efekcie łatwiejsza sprzedaż.
Dobry, kwalifikowany materiał siewny pozwala wykorzystać możliwości oferowane przez hodowlę, a w efekcie osiągać wyższe plony, lepszą opłacalność i większe dochody dla rolnika.
Niski udział kwalifikowanego materiału siewnego w zasiewach to jedna z podstawowych
przyczyn znacznych rozbieżności między możliwymi do uzyskania, a praktycznie osiąganymi
plonami zbóż. Średni poziom plonów w produkcji w ostatnim 10-leciu nie zmieniał się znacząco i wynosił około 46% plonów osiąganych w doświadczeniach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO) prowadzonych w warunkach przeciętnej agrotechniki.
Efekty stosowania kwalifikowanego materiału siewnego oceniono na podstawie
wyników badań prowadzonych w latach 2008-2010 w grupie około 500 gospodarstw
towarowych. Na polach, na których stosowano kwalifikowany materiał siewny, uzyskitys. ha
90
4
Zboża wysokiej jakości
wydanie 6 – maj 2013 r.
AGRO
SERWIS
EFEKTY
dt/ha
%
wano istotnie wyższe plony wszystkich badanych gatunków zbóż. Różnice wahały się
od 6,5% w przypadku jęczmienia jarego do 22,6% w przypadku żyta. W wartościach
bezwzględnych przyrost plonów, na polach, gdzie stosowano kwalifikowany materiał
siewny, wynosił od 2,6 dt/ha dla jęczmienia jarego do 8,3 dt/ha dla pszenicy ozimej.
Dla każdego gatunku wartość uzyskanego przyrostu plonu była większy niż dodatkowe koszty związane z zakupem kwalifikowanego materiału siewnego. Po uwzględnieniu przysługujących rolnikom dopłat do kwalifikowanego materiału siewnego, różnice
w koszcie użytego materiału siewnego wahały się od 54 do 163 zł/ha, co odpowiadało
wartości ziarna od 0,7 do 2 dt/ha.
Wielkość efektu kwalifikowanego materiału siewnego wynika głównie z osiągniętego postępu w hodowli, a także z różnicy między potencjałami plonotwórczymi starych, znajdujących
się dotychczas w uprawie odmian, i nowych, wprowadzanych wraz z materiałem siewnym.
Dlatego największy wzrost plonowania uzyskiwano stosując nasiona nowych odmian pszenicy ozimej, gdzie postęp ho25
22,6
dowli jest najszybszy, oraz
żyta, gdzie wymiana nasion
20
jest relatywnie najniższa,
16,0
16,0
a udział starych odmian jest
15
relatywnie duży. Stosowa12,0
nie nasion kwalifikowanych
10,2
10
jest w tym przypadku, czę6,5
sto wprowadzaniem zupełnie nowej jakości pod wzglę5
dem potencjału plonowania.
Po wielu latach dominacji
0
Pszenica Pszenżyto Pszenica Owies Jęczmień
Żyto
jednej bardzo dobrej odmiaozima
ozime
jara
jary
ny (Dańkowskie Złote) wchoRys.
4.
Wzrost
plonowania
zbóż
na
polach,
na
których
zastodzą do uprawy nowe odmiany o zwiększonym potencjale sowano kwalifikowany materiał siewny
Źródło: Obliczenia własne T. Oleksiak
plonowania, także odmiany
heterozyjne.
9
8,3
W skali kraju, średni
8
6,7
efekt stosowania kwalifi7
kowanego materiału siew5,5
6
4,9
5
nego zbóż (ważony udzia4
łem gatunku w strukturze
3,5
2,6
3
zasiewów) wynosi 5,84 dt/
2,0
1,8
1,7
2
ha. Upowszechnienie KMS
1,1
1,0
0,7
1
zbóż i osiągnięcie, średnie0
go europejskiego poziomu
Pszenica
Jęczmień
Owies
Żyto Pszenżyto Pszenica
jego stosowania w produkozima
ozime
jara
jary
różnica w plonach
w tym dodatkowe koszty zakupu nasion
cji, czyli około 55%, pozwoliłoby na coroczny wzrost Rys. 5. Efekty stosowania kwalifikowanego materiału siewnego
plonów o blisko 2 mln ton zbóż
ziarna.
Źródło: Obliczenia własne T. Oleksiak
AGRO
SERWIS
Zboża wysokiej jakości
wydanie 6 – maj 2013 r.
5