07 Martinez.p65

Miguel Ángel Martínez-González1, Almudena Sánchez-Villegas1, 2
1Department
2Department
of Epidemiology and Public Health, School of Medicine, University of Navarra, Pamplona, Hiszpania
of Clinical Sciences, School of Medicine, University of Las Palmas de Gran Canarias, Hiszpania
Rola diety śródziemnomorskiej
w epidemiologii chorób układu
sercowo-naczyniowego:
jednonienasycone kwasy
tłuszczowe, oliwa z oliwek,
czerwone wino czy wszystko razem?
The emerging role of Mediterranean diets in cardiovascular epidemiology:
Monounsaturated fats, olive oil, red wine or the whole pattern?
Tłum. lek. Magdalena Sildatke-Bauer
Reprinted from European Journal of Epidemiology 2004; 19: 9–13
© 2004, with permission from Kluwer Academic Publishers
Choroby układu sercowo-naczyniowego są obecnie
główną przyczyną zgonów na całym świecie [1]. Chociaż
prognozy przewidują, że do 2020 roku 71% zgonów
z powodu choroby niedokrwiennej serca (IHD, ischaemic
heart disease) wystąpi w krajach rozwijających się [2],
bezwzględne wskaźniki śmiertelności z powodu chorób
układu sercowo-naczyniowego w krajach rozwiniętych
nadal są zbyt wysokie. Częstość IHD w niektórych krajach
rozwiniętych, takich jak: Francja, Hiszpania, Grecja, Włochy czy Portugalia, jest nadspodziewanie niska, dzięki
czemu osoby z regionu śródziemnomorskiego żyją dłużej niż osoby żyjące na północy Europy lub w Stanach
Zjednoczonych [3]. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą
być dieta i specyficzny styl życia. Wpływ diety na prze-
bieg IHD bada się od blisko stu lat. Obecnie istnieją przekonujące dowody ochronnej roli niektórych pokarmów
i substancji w nich zawartych [4–6], nadal jednak pozostaje kilka niewyjaśnionych zagadnień [7, 8]. Dotychczas
w badaniach zwykle stosowano podejście analityczne,
próbując określić znaczenie poszczególnych środków
spożywczych czy produktów w rozwoju chorób układu
sercowo-naczyniowego. Obecnie, coraz większe zainteresowanie budzi możliwość złożonego wpływu całego
sposobu odżywiania na ryzyko IHD, ponieważ substancje zawarte w różnych pokarmach mogą działać synergistycznie lub antagonistycznie, gdy są spożywane
łącznie [9]. Ogólnie, sposób odżywiania rzeczywiście
odzwierciedla nawyki żywieniowe istniejące w badanej
Adres do korespondencji: Miguel Angel Martínez-González
Unidad de Epidemiologia y Salud Pública, Facultad de Medicina
Universidad de Navarra, Irunlarrea 1, 31080 Pamplona, Spain
tel.: (+ 34) 948 42 56 00, faks: (+ 34) 948 42 56 49
e-mail: [email protected]
Forum Kardiologów 2004, 9, 3, 109–113
Copyright © 2004 Via Medica, ISSN 1425–3674
www.fk.viamedica.pl
109
Forum Kardiologów 2004, tom 9, nr 3
populacji — próba jego określenia może zatem być źródłem cennych informacji epidemiologicznych [9]. Podczas przeprowadzonych ostatnio badań epidemiologicznych oceniano związek między empirycznie zdefiniowanymi sposobami odżywiania się a występowaniem IHD
[10, 11], raka [12–17], nadciśnienia tętniczego [18], cukrzycy [19] oraz stężeniem osoczowych wskaźników
związanych z otyłością i chorobami układu sercowo-naczyniowego [20]. Oprócz określonych empirycznie
sposobów odżywiania można także badać diety stworzone zgodnie z przesłankami z badań naukowych, by określić wpływ wybranych substancji spożywczych na poszczególne choroby [18].
Z wymienionych wyżej powodów dieta śródziemnomorska, typowa dla populacji, w których spodziewana
długość życia jest szczególnie korzystna, cieszy się znacznym zainteresowaniem naukowców. Pojęcie „diety śródziemnomorskiej” wprowadzili Keys i Grande [21]; oznaczało ono tradycyjną dietę stosowaną przez osoby mieszkające na terenach, gdzie uprawia się oliwki — na Krecie, w Grecji i południowych Włoszech — na przełomie
lat 50. i 60. [22]. Podobną dietę stosują też osoby mieszkające w innych regionach Włoch, w Albanii, Hiszpanii,
we Francji, Libanie, Maroko, Portugalii, Syrii, Tunezji
i Turcji [23]. Dieta ta obejmuje spożywanie znacznych ilości roślin strączkowych, ziaren zbóż, owoców i warzyw
oraz picie umiarkowanych ilości alkoholu i niskie, względnie — umiarkowane, spożycie mięsa i produktów mlecznych. Jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA, monounsaturated fatty acids) są w tej diecie głównym źródłem tłuszczu, a oliwa z oliwek — podstawowym produktem stosowanym do sałatek i gotowania [24].
Oprócz obserwacji o charakterze ekologicznym istnieją też pewne podstawy naukowe: w badaniach prospektywnych stwierdzono, że stosowanie diety śródziemnomorskiej wiąże się z niższą umieralnością niezależnie
od przyczyny [25–28], a także z mniejszą częstością incydentów wieńcowych niezakończonych zgonem (ostatnio
przeprowadzone badania kliniczno-kontrolne [29, 30]).
W 2 randomizowanych badaniach zaobserwowano
znaczną redukcję częstości ponownych zawałów serca
lub zgonów po zawale wśród pacjentów stosujących
opisywaną dietę [31–33]. W badaniu Lyon [31, 32]
stwierdzono względne obniżenie ryzyka zgonu lub ponownego zawału o 50–70% u pacjentów stosujących
specjalną dietę bogatą w pieczywo, warzywa, ryby
i owoce oraz ubogą w czerwone mięso (zastąpione mięsem drobiowym). Masło i śmietanę zastąpiono specjalną
margaryną bogatą w kwas a-linolenowy. W badaniu
Indo-Mediterranean [33] wykazano 52-procentowe
względne zmniejszenie częstości incydentów wieńcowych (będących głównym kryterium oceny w tym badaniu) u pacjentów stosujących specjalną dietę bogatą
110
w owoce, warzywa, orzechy, ziarna zbóż oraz olej sojowy i olej z gorczycy. W obu badaniach starano się uzyskać grupę charakteryzującą się wysokim spożyciem
kwasu a-linolenowego. Jednak w żadnym z nich nie poświęcono dostatecznej uwagi oliwie z oliwek, która jest
podstawowym źródłem MUFA w krajach śródziemnomorskich. W badaniu Lyon w diecie osób z grupy badanej 30,5% wartości energetycznej pochodziło z tłuszczów
(12,9% z MUFA). W badaniu Indo-Mediterranean w grupie badanej z kwasów tych pochodziło 10% energii. Jest
to proporcja istotnie mniejsza w stosunku do tradycyjnej diety śródziemnomorskiej, w której aż 15–20% wartości energetycznej pochodzi z MUFA. Oprócz kilku innych zastrzeżeń metodologicznych [34] należy zauważyć, że do tych badań włączono osoby z rozpoznaną już
IHD i obserwacje te trzeba traktować jako analizy wpływu określonej diety śródziemnomorskiej na rozwój powikłań u chorych z rozpoznaną IHD, a nie jako badania
udowadniające korzyści z tej diety w prewencji pierwotnej obejmującej całą populację.
Dwa sposoby odżywiania (szkodliwy — „zachodni”
oraz korzystny — „ostrożny”) związane z występowaniem IHD, stosowane w dużych grupach badanych
w Harvardzie [11, 12], nie odpowiadają dokładnie odżywianiu uznawanemu za tradycyjną dietę śródziemnomorską lub rezygnacji z takiego odżywiania. Istnieją bowiem znaczne różnice między „ostrożnym” sposobem
odżywiania (bogatym w warzywa, pomidory, rośliny
strączkowe, owoce, ziarna zbóż, czosnek, ryby i drób)
a dietą śródziemnomorską. Na przykład spożycie oliwy
z oliwek, mimo że ciągle wzrasta, jest w Stanach Zjednoczonych bardzo małe. W tym kraju głównym źródłem
MUFA jest czerwone mięso, a etanolu — piwo i napoje
spirytusowe zamiast wina, natomiast głównym źródłem
witamin zamiast świeżych owoców i warzyw są sztuczne preparaty witaminowe.
Duża część społeczeństwa, szczególnie w krajach śródziemnomorskich, jest zdania, że dieta śródziemnomorska bardzo korzystnie wpływa na zmniejszenie ryzyka
IHD. Nawet wśród epidemiologów szeroko rozpowszechniony (i być może naiwny) jest pogląd, że istnieją
rzetelne dane epidemiologiczne potwierdzające, że korzystna przewidywana długość życia osób z południa
Europy wynika ze stosowania tradycyjnej diety śródziemnomorskiej. W rzeczywistości nie przeprowadzono żadnego badania dotyczącego prewencji pierwotnej lub
badania prospektywnego oceniającego związek między
stosowaniem tej diety a występowaniem (nie tylko umieralnością) pierwszego incydentu IHD. W przeprowadzonym ostatnio badaniu kohortowym [25] udowodniono,
że oparty na przesłankach sposób odżywiania chronił
przed zgonem z powodu IHD. W tym badaniu elementom charakteryzującym dietę przydzielono odpowiednią
www.fk.viamedica.pl
Rola diety śródziemnomorskiej w epidemiologii chorób układu sercowo-naczyniowego
punktację (stosunek MUFA do tłuszczów nasyconych,
spożycie alkoholu, warzyw, warzyw strączkowych, owoców/orzechów, płatków zbożowych i ryby uznawano za
składniki chroniące, natomiast mięsa/drobiu i produktów
nabiałowych — za wpływające negatywnie). Szacowane ryzyko względne wynosiło 0,67 (95-procentowy przedział ufności: 0,47–0,94) na każdy wzrost punktacji
o 2. W opisywanym badaniu analizowano jedynie zgony
związane z IHD. Śmiertelność z powodu tej choroby wiąże się nie tylko z częstością jej występowania, ale również z jakością i dostępnością leczenia. Jeżeli jakość opieki
medycznej jest związana ze stosowaniem diety śródziemnomorskiej, użycie wskaźnika śmiertelności może prowadzić do błędnych wniosków.
Istnieje kilka dodatkowych, kontrowersyjnych kwestii wymagających rozwiązania.
Po pierwsze, sama definicja diety śródziemnomorskiej
nie jest bez znaczenia. Istnieją 2 randomizowane badania dotyczące prewencji wtórnej [31, 33], podczas których stosowano sposoby odżywiania niezupełnie zgodne z zasadami diety śródziemnomorskiej. Chociaż badania randomizowane dotyczące diet są głównymi źródłami wiedzy w tej dziedzinie, stosowanie diet opracowanych w laboratoriach badawczych nie przyczynia się do
wyjaśnienia wszystkich wątpliwości.
Drugim zagadnieniem jest zastosowanie oliwy z oliwek. W badaniu greckim [25] nie było ono związane
z istotnym zmniejszeniem śmiertelności. Tradycyjnie jednak znajdowano liczne argumenty, by uważać oliwę
z oliwek za „eliksir młodości i zdrowia”. Ze względu na
wysoką zawartości MUFA [35] wpływa ona korzystnie na
profil lipidowy (obniżenie stosunku stężeń cholesterolu
frakcji LDL/HDL), prowadząc do obniżenia ryzyka chorób
układu sercowo-naczyniowego [36]. Niektóre polifenolowe składniki oliwy z oliwek (hydroksytriosol i oleuropeina) silnie eliminują wolne rodniki i przeciwdziałają
oksydacji cząstek LDL [35]. Poprawiają też funkcję śródbłonka u mężczyzn z hipercholesterolemią [36], korzystnie wpływając na poposiłkową aktywność czynnika VII
i homeostazę krzepnięcia [36]. Spożycie MUFA korzystnie
wpływa na zmniejszanie zapotrzebowania na insulinę
i obniża osoczowe stężenia glukozy i insuliny [36]. Dodatkowo, oliwa z oliwek powoduje regresję blaszek
miażdżycowych w modelach zwierzęcych i może spowalniać rozwój miażdżycy naczyń wieńcowych, ograniczając powstawanie DNA w komórkach mięśni gładkich
u człowieka [37, 38]. W badaniu randomizowanym wykazano, że oliwa ta istotnie obniża ciśnienie tętnicze
i dzienne zapotrzebowanie na leki hipotensyjne u osób
z nadciśnieniem [39]. Związek przyczynowo-skutkowy
jest więc bardzo prawdopodobny, zatem jest zastanawiające, że w toku badań epidemiologicznych nie stwierdzono odwrotnej zależności między spożyciem oliwy
www.fk.viamedica.pl
z oliwek a IHD. Dokładna ilościowa ocena spożycia oliwy z oliwek (wykorzystywanej do gotowania, smarowania pieczywa i do sałatek) jest trudniejsza niż ocena spożycia innych produktów (owoce, warzywa) czy też ocena stosowania się do zaleceń diety śródziemnomorskiej.
Zatem fakt, że nie stwierdzono wpływu tej diety na długość życia w badaniu obejmującym największą grupę
osób z rejonu śródziemnomorskiego [25], można przypisać błędowi pomiaru. Dodatkowo, jeżeli spożycie oliwy z oliwek jest względnie jednorodne, różnice mogą być
widoczne jedynie przy porównywaniu grup osób spożywających znaczne jej ilości. W kliniczno-kontrolnym badaniu hiszpańskim [40], w analizie wartości dla poszczególnych kwintyli stwierdzono odwrotną zależność między spożyciem oliwy z oliwek a zawałem serca niezakończonym zgonem ze skorygowanym ilorazem szans
= 0,18 (95-procentowy przedział ufności: 0,05–0,63) dla
górnego kwintyla (mediana spożycia 52 g/d.) w porównaniu z najniższym kwintylem (mediana spożycia 6,1 g/d.).
W badaniu Gruppo Italiano per lo Studio della Streptochinasi nell’Infarcto Miocardico (GISSI), stosując trzy kategorie spożycia, odnotowano korzystny wpływ oliwy
z oliwek na śmiertelność u pacjentów po zawale serca [41].
Trzecim problemem jest rola „ziarna” w tradycyjnej
diecie śródziemnomorskiej i jego związek z ładunkiem
glikemicznym, który jest nowym czynnikiem ryzyka związanym z IHD [42]. Obecnie wysokoprzetworzone produkty zbożowe, zawierające duży ładunek glikemiczny, są
najczęściej spożywanymi pokarmami w rozwiniętych
krajach basenu morza Śródziemnego. W hiszpańskim
badaniu kliniczno-kontrolnym głównym produktem zawierającym duży ładunek glikemiczny było białe pieczywo (stanowiło ono także główny składnik grupy produktów zbożowych). Spożycie produktów spożywczych
o dużym ładunku glikemicznym (białe pieczywo, makaron, ryż) wiąże się z większym ryzykiem rozwoju IHD [30].
Jednak, w większości systemów oceny [25–28] dotyczących diety śródziemnomorskiej „produkty zbożowe”
zalicza się do elementów działających korzystnie, bez
względu na ładunek glikemiczny.
Czwartym i ostatnim zagadnieniem jest szeroko rozpowszechniony pogląd o korzystnym działaniu czerwonego wina (szczególnie spożywanego podczas posiłków). Mimo danych laboratoryjnych wykazujących, że
spożycie go powoduje wzrost osoczowego stężenia antyoksydacyjnych polifenoli i korzystnie wpływa na funkcję śródbłonka, z danych epidemiologicznych nie wynika, aby spożywanie czerwonego wina działało korzystniej w porównaniu do innych alkoholi [43]. Większe działanie ochronne tego typu wina w porównaniu z piwem
i innymi produktami spirytusowymi wykazywano wówczas, gdy danych nie korygowano względem nawyków
żywieniowych [44]. Spożycie wina może się wiązać
111
Forum Kardiologów 2004, tom 9, nr 3
z innymi prozdrowotnymi nawykami żywieniowymi i zdrowym stylem życia, co mogło być przyczyną mylnego przekonania o jego korzystniejszym działaniu [43]. W większości badań liczba osób spożywających duże ilości wina
jest zwykle niewielka, ponieważ większość z nich przeprowadzono w krajach nienależących do basenu Morza
Śródziemnego, gdzie piwo i spirytualia są najczęściej
spożywanymi alkoholami. W badaniu populacji z kraju
śródziemnomorskiego, gdzie spożycie wina było bardzo
zróżnicowane, dane skorygowane względem diety i innych nawyków dotyczących stylu życia dowodzą, że spożycie alkoholu pełni rolę ochronną, niezależnie od rodzaju
alkoholu lub faktu spożywania go w trakcie posiłków
[45]. Dane pochodzące z tego badania wskazują, że wino
może działać ochronnie także wtedy, gdy jest spożywane w większej ilości, co różni je od innych alkoholi [45].
Dieta śródziemnomorska jest opcją o wiele atrakcyjniejszą pod względem konsumpcyjnym niż często zalecana dieta uboga w tłuszcze [46–48]. Jej stosowanie
uzasadnia także wielowiekowa tradycja, dowodząca, że
jest to dieta nieszkodliwa — jest to zatem obiecujące
rozwiązanie dla zdrowia publicznego. Niemniej nierozstrzygnięte zagadnienia poruszone w niniejszym artykule
wskazują, że istnieje potrzeba dalszych badań epidemiologicznych. Nie wszystkie składniki diety śródziemnomorskiej muszą pełnić rolę ochronną lub znacznie się różnić
pod względem siły takiego działania [46–48]. Konieczna jest identyfikacja tych czynników. Specjalnie zaprojektowane badania dotyczące prewencji pierwotnej, w których główne kryteria oceny to występowanie zgonów
oraz incydentów niezakończonych zgonem, przeprowadzone w regionie śródziemnomorskim pomogą odpowiedzieć na te pytania. Wyniki wspomnianych badań
wraz z wynikami kohortowych badań prospektywnych
prowadzonych w krajach śródziemnomorskich, odpowiednio skorygowane pod względem innych czynników,
są najlepszym sposobem podejścia do hipotetycznego,
korzystnego znaczenia diety, a szczególnie oliwy z oliwek,
produktów zbożowych i czerwonego wina.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują prof. Jokin de Irala i dr Maira Segui-Gomez za zapoznanie się z artykułem i interesujące
sugestie dotyczące manuskryptu.
PIŚMIENNICTWO
1. Murray C.J.L., Lopez A.D. The global burden of disease:
A comprehensive assessment of mortality and disability
from diseases, injuries, and risk factors in 1990 and projected to 2020. Harvard School of Public Health, Boston 1996.
2. Joint WHO/FAO expert consultation on diet. Nutrition and
the prevention of chronic diseases (2002: Geneva, Switzerland). WHO Technical Report Series, 916. WHO, Geneva 2003.
3. World Health Organization. Health for all: Statistical database. WHO, Regional Office for Europe, Geneva 1993.
112
4. Kromhout D., Menotti A., Kesteloot H., Sans S. Prevention
of coronary heart disease by diet and lifestyle. Evidence from
prospective cross-cultural, cohort, and intervention studies.
Circulation 2002; 105: 893–898.
5. Mann J.I. Diet and risk of coronary heart disease and type 2
diabetes. Lancet 2002; 360: 783–789.
6. Hu F.B., Willett W.C. Optimal diets for prevention of coronary heart disease. JAMA 2002; 288: 2569–2578.
7. Samaha F.F., Iqbal N., Seshadri P. i wsp. A low-carbohydrate as compared with a low-fat diet in severe obesity. N. Engl.
J. Med. 2003; 348: 2074–2081.
8. Willett W. Diet and coronary heart disease. W: Willett W.
red. Nutritional epidemiology. Wyd. 2. Oxford University
Press, New York 1998; 414–466.
9. Jacques P.F., Tucker K.L. Are dietary patterns useful for understanding the role of diet in chronic disease? Am. J. Clin.
Nutr. 2001; 73: 1–2.
10. Fung T.T., Willett W.C., Stampfer M.J., Manson J.E., Hu F.B.
Dietary patterns and the risk of coronary heart disease in
women. Arch. Intern. Med. 2001; 161: 1857–1862.
11. Hu F.B., Rimm E.B., Stampfer M.J., Ascherio A., Spiegelman D.,
Willett W.C. Prospective study of major dietary patterns and
risk of coronary heart disease in men. Am. J. Clin. Nutr. 2000;
72: 912–921.
12. Fung T., Hu F.B., Fuchs C. i wsp. Major dietary patterns and
the risk of colorectal cancer in women. Arch. Intern. Med.
2003; 163: 309–314.
13. Handa K., Kreiger N. Diet patterns and the risk of renal cell
carcinoma. Public Health Nutr. 2002; 5: 757–767.
14. Chen H., Ward M.H., Graubard B.I. i wsp. Dietary patterns
and adenocarcinoma of the esophagus and distal stomach.
Am. J. Clin. Nutr. 2002; 75: 137–144.
15. Terry P., Suzuki R., Hu F.B., Wolk A. A prospective study of
major dietary patterns and the risk of breast cancer. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 2001; 10: 1281–1285.
16. Terry P., Hu F.B., Hansen H., Wolk A. Prospective study of
major dietary patterns and colorectal cancer risk in women.
Am. J. Epidemiol. 2001; 154: 1143–1149.
17. Slattery M.L., Boucher K.M., Caan B.J., Potter J.D., Ma K.
Eating patterns and risk of colon cancer. Am. J. Epidemiol.
1998; 148: 4–16.
18. Schulze M.B., Hoffmann K., Kroke A., Boeing H. Risk of hypertension among women in the EPIC-Potsdam Study: Comparison of relative risk estimates for exploratory and hypothesis-oriented dietary patterns. Am. J. Epidemiol. 2003;
158: 365–373.
19. van Dam R.M., Rimm E.B., Willett W.C., Stampfer M.J., Hu F.B.
Dietary patterns and risk for type 2 diabetes mellitus in US
men. Ann. Intern. Med. 2002; 136: 201–209.
20. Fung T.T., Rimm E.B., Spiegelman D. i wsp. Association between dietary patterns and plasma biomarkers of obesity
and cardiovascular disease risk. Am. J. Clin. Nutr. 2001; 73:
61–67.
21. Keys A., Grande F. Dietary fat and serum cholesterol. Am.
J. Public Health 1957; 47: 1520–1530.
22. Trichopoulou A., Lagiou P. Healthy traditional Mediterranean diet: An expression of culture, history, and lifestyle.
Nutr. Rev. 1997; 11: 383–389.
23. Willett W.C., Sacks F., Trichopoulou A. i wsp. Mediterranean diet pyramid: A cultural model for healthy eating. Am.
J. Clin. Nutr. 1995; 61: 1402S–1406S.
24. Kromhout D., Keys A., Aravanis C. i wsp. Food consumption
patterns in the 1960s in seven countries. Am. J. Clin. Nutr.
1989; 49: 889–894.
25. Trichopoulou A., Costacou T., Bamia C., Trichopoulos D.
Adherence to a Mediterranean diet and survival in a Greek
population. N. Engl. J. Med. 2003; 348: 2599–2608.
26. Lasheras C., Fernandez S., Patterson A.M. Mediterranean
diet and age with respect to overall survival in institutionalized,
www.fk.viamedica.pl
Rola diety śródziemnomorskiej w epidemiologii chorób układu sercowo-naczyniowego
nonsmoking elderly people. Am. J. Clin. Nutr. 2000; 71:
987–992.
27. Kouris-Blazos A., Gnardellis C., Wahlqvist M.L., Trichopoulos D., Lukito W., Trichopoulou A. Are the advantages of the
Mediterranean diet transferable to other populations?
A cohort study in Melbourne, Australia. Br. J. Nutr. 1999;
82: 57–61.
28. Trichopoulou A., Kouris-Blazos A., Wahlqvist M.L. i wsp. Diet
and overall survival in elderly people. Br. Med. J. 1995; 311:
1457–1460.
29. Panagiotakos D.B., Pitsavos C., Chrysohoou C., Stefanadis C.,
Toutouzas P. Risk stratification of coronary heart disease in
Greece: Final results from the CARDIO2000 Epidemiological Study. Prev. Med. 2002; 35: 548–556.
30. Martinez-Gonzalez M.A., Fernandez-Jarne E., Serrano-Martinez M., Marti A., Martinez J.A., Martin-Moreno J.M.
Mediterranean diet and reduction in the risk of a first acute myocardial infarction: An operational healthy dietary score. Eur. J. Nutr. 2002; 41: 153–160.
31. De Lorgeril M. i wsp. Mediterranean diet, traditional risk
factors and the rate of cardiovascular complications after
myocardial infarction. The Lyon Diet Heart Study. Circulation 1999; 99: 779–785.
32. Kris-Etherton P., Eckel R.H., Howard B.V., St. Jeor S.,
Bazarre T.L. Lyon Diet Heart Study. Benefits of a Mediterranean-Style, National Cholesterol Education Program/American Heart Association Step I Dietary Pattern on Cardiovascular Disease. Circulation 2001; 103: 1823–1825.
33. Singh R.B., Dubnov G., Niaz M.A. i wsp. Effect of an IndoMediterranean diet on progression of coronary artery disease in high risk patients (Indo-Mediterranean Diet Heart
Study): A randomised single-blind trial. Lancet 2002; 360:
1455–1461.
34. Robertson R.M. i wsp. Can a Mediterranean-style diet reduce
heart disease? Circulation 2001; 103: 1821–1822.
35. Mata P., Alonso R., López-Farré A. i wsp. Effect of dietary
fat saturation on LDL oxidation and monocyte adhesion to
human endothelial cells in vitro. Arterioscler. Thromb. Vasc.
Biol. 1996; 16: 1347–1355.
36. Perez-Jimenez F., Lopez-Miranda J., Mata P. Protective effect of dietary monounsaturated fat on arteriosclerosis:
Beyond cholesterol. Atherosclerosis 2002; 163: 385–398.
37. Mangiapane E.H., McAteer M.A., Benson G.M., White D.A.,
Salter A.M. Modulation of the regression of atherosclerosis in the hamster by dietary lipids: Comparison of coconut
oil and olive oil. Br. J. Nutr. 1999; 82: 401–409.
www.fk.viamedica.pl
38. Mata P., Varela O., Alonso R., Lahoz C., de Oya M., Badimon L.
Monounsaturated and polyunsaturated n-6 fatty acid-enriched diets modify LDL oxidation and decrease human
coronary smooth muscle cell DNA synthesis. Arterioscler.
Thromb. Vasc. Biol. 1997; 17: 2088–2095.
39. Ferrara L.A., Raimondi A.S., d’Episcopo L., Guida L., Dello
Russo A., Marotta T. Olive oil and reduced need for antihypertensive medications. Arch. Intern. Med. 2000; 160: 837–842.
40. Fernandez-Jarne E., Martinez-Losa E., Prado-Santamaria M.
i wsp. Risk of first non-fatal myocardial infarction negatively associated with olive oil consumption: A case-control
study in Spain. Int. J. Epidemiol. 2002; 31: 474–480.
41. Barzi F., Woodward M., Marfisi R.M., Tavazzi L., Valagussa F.,
Marchioli R. GISSI Prevenzione Investigators. Mediterranean diet and all-causes mortality after myocardial infarction:
Results from the GISSIPrevenzione trial. Eur. J. Clin. Nutr.
2003; 57: 604–611.
42. Liu S., Willett W.C., Stampfer M.J. i wsp. A prospective study of dietary glycemic load, carbohydrate intake, and risk
of coronary heart disease in US women. Am. J. Clin. Nutr.
2000; 71: 1455–1461.
43. Mukamal K.J., Conigrave K.M., Mittleman M.A. i wsp. Roles of drinking pattern and type of alcohol consumed in
coronary heart disease in men. N. Engl. J. Med. 2003; 348:
109–118.
44. Gronbaek M., Becker U., Johansen D. i wsp. Type of alcohol
consumed and mortality from all causes, coronary heart disease, and cancer. Ann. Intern. Med. 2000; 133: 411–419.
45. Fernandez-Jarne E., Martinez-Losa E., Serrano-Martinez M.
i wsp. Type of alcoholic beverage and first acute myocardial infarction: A case-control study in a Mediterranean
country. Clin. Cardiol. 2003; 26: 313–318.
46. Martinez-Gonzalez M.A., Sanchez-Villegas A., De Irala J.,
Marti A., Martinez J.A. for the SUN group. Mediterranean
diet and stroke: Objectives and design of the SUN project.
Seguimiento Universidad de Navarra. Nutr. Neurosci. 2002;
5: 65–73.
47. Sanchez-Villegas A., Delgado-Rodriguez M., Martinez-Gonzalez M.A., De Irala J. for the SUN group. Gender, age,
socio-demographic and lifestyle factors associated 12 with
major dietary patterns in the Spanish Project SUN (Seguimiento Universidad de Navarra). Eur. J. Clin. Nutr. 2003; 57:
285–292.
48. Martinez-Gonzalez M.A., Alonso A., Fernandez-Jarne E., de
Irala J. What is protective in the Mediterranean diet? Atherosclerosis 2003; 166: 405–407.
113