Spis treści, Wprowadzenie - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Gospodarstwa rolne Polski Wschodniej
i skłonność ich właścicieli do inwestowania
z wykorzystaniem instrumentów wspólnej
polityki rolnej
Roman Kisiel,
Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
Toruń 2012
Recenzenci
prof. zw. dr hab. Katarzyna Duczkowska-Małysz
prof. zw. dr hab. Andrzej Kowalski
Korekta
Mariola Jezierska
Redaktor prowadzący
Adam P. Balcerzak
Projekt okładki
Jarosław Cholewiński
Monografia sfinansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2010-2012
jako projekt badawczy Nr N N114 185838.
© Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Toruniu
ISBN 978-83-62049-14-1
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Oddział w Toruniu
ul. Kopernika 21
87-100 Toruń
e-mail: [email protected]
www.pte.umk.pl
Drukarnia Cyfrowa EIKON PLUS
ul. Wybickiego 46
31-302 Kraków
Spis treści
Wstęp (Roman Kisiel)................................................................................................... 7
Rozdział 1. Założenia metodyczne badań
(Roman Kisiel, Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska) ................15
1.1. Charakterystyka obszaru badań..............................................................15
1.2. Cel i hipotezy badawcze ..............................................................................20
1.3. Metody i techniki badawcze ......................................................................22
1.4. Charakterystyka badanej populacji .......................................................26
Rozdział 2. Interwencjonizm w rolnictwie w kontekście
wspólnej polityki rolnej
(Roman Kisiel) ...............................................................................................................33
Rozdział 3. Istota dopłat bezpośrednich we wspólnej
polityce rolnej
(Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska) ............................................51
3.1. Ewolucja systemu dopłat bezpośrednich. Polska
na tle innych krajów UE.......................................................................................51
3.2. Rozdysponowanie dopłat bezpośrednich przez badanych
rolników.....................................................................................................................72
4
Spis treści
Rozdział 4. Inwestycje w gospodarstwach rolnych
(Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska) ............................................85
4.1. Istota i znaczenie inwestycji w rolnictwie ..........................................85
4.2. Aktywność inwestycyjna badanych gospodarstw ...........................90
4.3. Źródła finansowania działalności inwestycyjnej
w rolnictwie........................................................................................................... 101
4.3.1. Samofinansowanie jako podstawowy rodzaj
finansowania inwestycji ............................................................................. 101
4.3.2. Pomoc Unii Europejskiej................................................................. 102
4.3.3. Kredyt bankowy jako źródło finansowania
przedsięwzięć inwestycyjnych................................................................. 103
Rozdział 5. Dochód w rolnictwie i jego uwarunkowania
(Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska) ......................................... 115
5.1. Specyfika dochodów w rolnictwie ....................................................... 115
5.2. Dochody badanych producentów rolnych ....................................... 119
Rozdział 6. Modernizacja gospodarstw rolnych w kontekście
realizacji założeń wspólnej polityki rolnej
(Karolina Babuchowska, Renata Marks-Bielska) ......................................... 135
6.1. Teoretyczne ujęcie modernizacji ......................................................... 135
6.2. Wsparcie modernizacji gospodarstw w ramach PROW
2007-2013 ............................................................................................................. 141
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje ....................................................... 165
Spis treści
5
Literatura ..................................................................................................................... 171
Spis tabel ...................................................................................................................... 185
Spis rysunków ........................................................................................................... 189
Streszczenie ................................................................................................................ 193
Summary ...................................................................................................................... 197
Wstęp
Obecnie zdecydowana większość ważnych problemów gospodarczych
jest rozpatrywana przez pryzmat interwencyjnej roli państwa. Państwo nie
tylko pośrednio koordynuje działalność, ale w wielu przypadkach bezpośrednio kieruje niektórymi dziedzinami życia społeczno-gospodarczego,
wyznaczając kierunki i tempo ich rozwoju. Bez udziału państwa w gospodarce nie można rozwiązać tak trudnych problemów, jak dysproporcje
w gospodarce, masowe ubóstwo czy nierówności w podziale bogactwa.
Obrońcy protekcjonizmu stanowią jednak zaledwie nieliczną grupę krajów
wysoko rozwiniętych, głównie europejskich. Wątpliwości co do protekcjonizmu i coraz większe zastrzeżenia do rozbudowywanej tak bardzo polityki rolnej można zauważyć także w Unii Europejskiej, a głównym liderem
w ostatnim okresie jest Wielka Brytania. Za ograniczeniem swobody handlu, protekcjonizmu i interwencji państwa oraz zasadności wsparcia poszczególnych grup producenckich nie przemawia we współczesnej ekonomii zbyt wiele, a jeżeli nawet przypiszemy określone uzasadnienie, to przeciwnicy uważają je za wątpliwe, a całą argumentację za nieekonomiczną.
Aby przekonać o konieczności interwencji państwa czy Unii Europejskiej
na rynku rolnym, trzeba wyjść poza paradygmat ekonomii i poza argumentację wyłącznie ekonomiczną. Wyzwanie to ma charakter intelektualny
oraz bardzo praktyczne aspekty w reformowaniu zarówno wspólnej polityki rolnej (WPR), jak i polityki obszarów wiejskich.
W tworzeniu długookresowej wizji rozwoju zarówno rolnictwa na kontynencie, jak i WPR, bardzo ważna jest perspektywa globalna. Do czynników o charakterze globalnym, które mogą istotnie wpływać na sytuację
europejskiego rolnictwa i jego międzynarodową pozycję, Wilkin [2006,
s. 115] zalicza m.in.: spowolnienie tempa przyrostu demograficznego,
wzrost popytu na żywność, ocieplenie klimatu, narastający deficyt paliw
i wzrost ich cen oraz wzrost popytu na produkty rolnictwa ekologicznego.
Dyskusja o przyszłości rolnictwa europejskiego na przełomie XX
i XXI w. została zdominowana przez zagadnienia konkurencyjności i liberalizacji handlu. Silna presja wywierana na Unię Europejską, zarówno
przez międzynarodowe organizacje, przede wszystkim przez WTO, jak
i przez poszczególne kraje (Stany Zjednoczone, Brazylia, Australia i in.),
ma na celu otwarcie rynku europejskiego na „globalną gospodarkę rynko-
8
Wstęp
wą”, w której decydującym i najważniejszym kryterium rolniczego „być”
będzie niski koszt produkcji i niska cena [Wilkin i in. 2006, s. 116].
Przyczyny publicznego wsparcia dla rolnictwa, zarówno ze źródeł krajowych, jak i zagranicznych ciągle się zmieniają. Cele, efekty i koszty
realizacji WPR wymagają jednak szerokich konsultacji społecznych. Brak
akceptacji społecznej i politycznej doprowadza często do napięć, a powstający z tego powodu kryzys jest rezultatem koncepcyjnej bezradności.
Obecne problemy z polskim rolnictwem są bardzo głęboko zakorzenione w naszej współczesnej historii. Najstarszą przyczyną takiego stanu była
oczekiwana przez wieś powojenna reforma rolna. W jej wyniku władza
ludowa podzieliła ziemię obszarników, tworząc kilka milionów bardzo
małych gospodarstw, które następnie uznano za ustrojowy przeżytek i skazano na wegetację w olbrzymiej zależności od państwa. Kolejne lata to
wprowadzenie tzw. rent starczych od państwa w zamian za oddaną ziemię
oraz dostawy obowiązkowe, tj. sprzedaż produktów państwu po niskich
cenach określonych przez władze.
Korzystnym okresem dla rolników w Polsce były lata 70. Zniesiono
wówczas dostawy obowiązkowe, rozpoczęto państwowe kredytowanie
z możliwością umorzenia oraz wypłatę emerytur bez konieczności oddawania ziemi państwu. Wszyscy wówczas doskonale zdawali sobie sprawę
z tego, że tak tworzone gospodarstwa rolne są zbyt małe, ale liczono, że
emerytury przyspieszą proces restrukturyzacji rolnictwa. Wszystkie wymienione bodźce okazały się mało skuteczne i nie pobudziły produkcji,
a skończyło się to powszechną reglamentacją żywności.
Rozpatrując szanse naszego rolnictwa, należy uwzględnić globalne tendencje zmian w zakresie popytu na żywność i podaży żywności oraz wzrostu roli tzw. rolnictwa jakościowego. Włączając się w formalne struktury
międzynarodowe, polscy rolnicy już włączyli się w produkcję światową
i międzynarodową, pokazując jednocześnie, że nie boją się Unii. Wejście
Polski do struktur gospodarczych Europy jako ambitny plan polityczny
i ogromna szansa dla polskiego rolnictwa zostały w pełni wykorzystane,
chociaż politykę pomocową bogatych krajów Unii Europejskiej możemy
oceniać i ujmować bardzo różnie. Niezależnie od tego, nie ulega wątpliwości słuszność jednej zasady, stosowanej przede wszystkim na Zachodzie, że
pomocy udziela się tym, którzy są w stanie sobie pomóc.
Unia Europejska na wspólną politykę rolną (WPR) przeznacza rocznie
ok. 56 mld euro, z czego 43 mld euro stanowią wydatki na dopłaty bezpośrednie (tzw. pierwszy filar), a tylko 13 mld euro wydatki na rozwój obszarów wiejskich (tzw. drugi filar), które obejmują m.in. inwestycje. W budżecie unijnym na lata 2007-2013 Polska otrzymała najwięcej ze wszystkich
państw członkowskich na rozwój obszarów wiejskich: 13,4 mld euro, co
Wstęp
9
stanowi 14% wydatków na drugi filar unijnej polityki rolnej. W Polsce
fundusze na rozwój obszarów wiejskich to niemal połowa pomocy, jaką
otrzymują rolnicy. Drugą część stanowią dopłaty bezpośrednie, które
w latach 2009 i 2010 wyniosły ok. 13 mld zł (rys. 1). W 2011 r. płatność do
1 ha ziemi wzrosła o ¼, tj. do 710 zł, co łącznie wyniosło 14,5 mld zł.
16
14,5
12,0
12,6
2009
2010
12
8
6,1
8,4
8,3
8,6
2006
2007
2008
6,7
4
0
2004
2005
2011
lata
Rysunek 1. Płatności bezpośrednie w Polsce w latach 2004-2011 [mld zł]
Źródło: Obliczenia na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
z 2011 r.
Ważnym aspektem działalności gospodarstw jest możliwość ich ekonomicznego rozwoju przez wykorzystanie otrzymanych środków finansowych. Według wyników badań własnych [Kisiel i in. 2008, s. 122] przeprowadzonych w 2006 r. w 4095 gospodarstwach woj. warmińskomazurskiego wynika, że prawie 65% z nich w 2004 r. wykorzystało pozyskane dopłaty na zakup środków produkcji (nawozy, środki ochrony, nasiona, paliwo). Warto też odnotować, że tylko niewiele mniejsze kwoty
(51,72%) otrzymanych funduszy przeznaczono na pokrycie własnych wydatków, niezwiązanych z gospodarstwem rolnym ani z rolnictwem. Podobną strukturę wydatków odnotowano także w 2005 r. Przedstawiona
struktura była bardzo zróżnicowana i zależna od wielkości obszarowej gospodarstw objętych badaniem. Z reguły gospodarstwa o mniejszym areale
przeznaczały większe sumy z otrzymywanych środków unijnych na bieżące
wydatki, zakup ziemi i spłaty zaciągniętych wcześniej kredytów.
Podział dopłat do ziemi budził od początku wiele kontrowersji. Obecnie
są czynione próby wprowadzenia nowego sposobu ich dystrybucji, o co
również zabiega Polska. Ważnym zadaniem będzie też zmiana kryteriów
przyznawania dopłat bezpośrednich. W przyszłości powinny one zależeć od
wielkości gospodarstwa, regionu, w jakim jest ono położone, oraz funkcji,
10
Wstęp
które pełni. W obecnym systemie dopłaty ustalono na podstawie historycznych danych dotyczących wielkości produkcji, dlatego średnia płatność
na 1 ha, np. w Polsce, jest znacznie niższa niż w pozostałych krajach piętnastki, głównie w tych o najwyższej wydajności, jak Niemcy czy Holandia.
Wbrew postulatom Polski KE nie zaproponuje jednej równej w całej
Unii Europejskiej stawki bezpośrednich dopłat rolnych do hektara.
Z dokumentu o reformie wspólnej polityki rolnej, który przyjęto w końcu
2010 r. wynika, że KE chce jedynie radykalnie zmniejszyć różnice w dopłatach w różnych krajach. Wsparcie to obecnie wynosi od ok. 500 euro/ha
w Grecji i na Malcie do ok. 100 euro/ha na Łotwie, a średnia unijna ok.
250 euro. W Polsce to zaledwie ok. 200 euro (rys. 2). Propozycje wyrównania dopłat bezpośrednich dla rolników we wszystkich państwach UE w
ramach reformy wspólnej polityki rolnej są nie do przyjęcia m.in. we Francji i Niemczech. W tym kontekście powstaje pytanie, czy dopłaty powinny
być na tym samym poziomie, skoro nie tylko dochody rolników, ale każdej
innej grupy zawodowej w Polsce, są niższe niż w UE. Zasadniczą rolą
WPR jest niwelowanie różnic w dochodach rolników i pozostałych grup
zawodowych. Kraje UE mają znacznie wyższy poziom PKB per capita
oraz kilkakrotnie wyższą wydajność pracy, ale też wyższe koszty produkcji, wyższe ceny energii oraz wyższą efektywność czynników produkcji
[Duczkowska-Małysz 1998].
600
500
400
300
200
100
0
stawka euro/ha 2009
stawka euro/ha 2013
Rysunek 2. Średnie stawki dopłat bezpośrednich w przeliczeniu na 1 ha UR
Źródło: Ignaczewski G. 2011b. (Nie)sprawiedliwe dopłaty. Top Agrar Polska.
Wstęp
11
Z drugiej jednak strony stan gospodarstw rolnych w UE wręcz sugeruje,
aby tworzone mechanizmy WPR odpowiadały potrzebom wynikającym
z różnego poziomu rozwoju rolnictwa w poszczególnych państwach członkowskich. Problemy strukturalne naszego rolnictwa to przede wszystkim
rozdrobniona struktura polskich gospodarstw rolnych, zarówno pod względem obszaru, jak i powiązania z rynkiem, ich wielkości ekonomicznej czy
dochodów. Rezygnacja z historycznych uwarunkowań wsparcia rolnictwa
oraz wspieranie działań promodernizacyjnych wsi i rolnictwa w krajach
słabiej rozwiniętych jest nie tylko dopełnieniem, lecz także faktycznym
urzeczywistnieniem polityki spójności ekonomiczno-społecznej Unii. Symulacje dopłat bezpośrednich według zasady flat rate i środków z drugiego
filaru przeprowadzone przez Pocztę [2010] pokazują, że w latach 20142020 w porównaniu z rokiem 2013 nastąpi zwiększenie wsparcia sektora
rolnego do 6 mld euro, co pozwoli ulokować Polskę na III miejscu, po
Francji i Hiszpanii. Kwota na dopłaty należna Polsce tylko z tytułu powierzchni UR flate rate w 2016 r. wzrośnie z 3045 do 4084 mln zł, tj.
o 34%.
Poziom dopłat bezpośrednich w Polsce ma szczególne znaczenie. Stanowią one aż połowę dochodów polskich rolników (tab. 1). Co roku pobiera je 1,4 mln osób, które uprawiają ziemię. Według IERiGŻ dla 40% gospodarstw jest to być albo nie być. Po pominięciu dopłat bezpośrednich
w rachunku wyników w ok. 40% gospodarstw towarowych odnotowano
ujemne dochody. Warto też podkreślić, że dopłaty nie są w żaden sposób
opodatkowane, choć unijne prawo nie zabrania opodatkowania dopłat.
Tabela 1. Wybrane dane o dochodach i dopłatach w sektorze gospodarstw
rolnych w Polsce w latach 2003-2008
Lata
Wyszczególnienie
Średnie wynagrodzenie netto
w gospodarce narodowej [zł]
Dochód na osobę pełnozatrudnioną [zł]
Wskaźnik dochodu do średniego wynagrodzenia [zł]
Dopłaty na osobę pełnozatrudnioną [zł]
Udział dopłat w dochodzie
[%]
2003
2004
2005
2006
2007
2008
17 662
18 325
19 060
19 840
21 570
23 330
4259
10 290
8252
9984
12 411
10 062
24,2
56,2
43,3
50,3
57,5
43,1
402
4009
3882
5198
5352
5019
9,4
39,0
47,0
52,1
43,1
49,9
Źródło: Obliczenia Z. Floriańczyka i L. Goraja na podstawie rachunków makroekonomicznych dla rolnictwa – EEA i danych GUS.
12
Wstęp
Tak intensywne wspomaganie rolnictwa (pięciokrotnie wyższe niż pomoc dla najuboższych gospodarek świata opartych głównie na rolnictwie)
wywołuje niekorzystne efekty deregulacji warunków konkurencyjności na
rynku żywnościowym. Wykluczeni z niego zostają najsłabsi ekonomicznie
producenci, a teoria kosztów komparatywnych w wymianie międzynarodowej traci swoją ważność. Obok wartości bezwzględnych pomocy dla
rolnictwa wskaźnik PSE przyjmuje także wyraz procentowego udziału
subwencji w dochodach rolników ogółem. Im wyższy jest ten udział, tym
transfery od podatników i konsumentów są większe. Przeciętnie dla krajów
OECD PSE wynosi 31%, podczas gdy w Polsce zaledwie 14%. Szwajcaria
i Norwegia to państwa, w których ponad 70% dochodu rolniczego pochodzi
z dotacji budżetowych [Spychalski 2005].
Konieczność kompleksowej reformy polityki rolnej w przyszłości postulują zarówno sami rolnicy, jak i przedstawiciele rządu. Sugerują oni, że
silny budżet rolny w latach 2014-2020 powinien być znacznie większy
i bardziej sprawiedliwy. Główne spory dotyczą z jednej strony wielkości
samego budżetu rolnego, a z drugiej stawki dopłat bezpośrednich, które nie
mogą zależeć od danych historycznych. Podstawą ma być jednakowe traktowanie wszystkich państw, chociaż to może nie być taka sama płatność do
gruntów w każdym kraju, ponieważ nie wszędzie są jednakowe warunki
produkcji. W podejściu Unii nie powinno być różnych kategorii państw.
Stanowisko Polski i pozostałych państw 10 + 2 jest za pełnym wsparciem
od zaraz oraz przeciwko utrzymaniu okresów przejściowych w polityce
rolnej. Przewiduje się także wzrost środków na drugi filar - na dotacje do
inwestycji, doradztwa, innowacje i szkolenia. Pomoc ta jednak nie powinna
mieć charakteru socjalnego, a być powiązana z wykorzystaniem nowych
technologii i zachęcać do modernizacji.
Opracowanie jest poświęcone w głównej mierze wykorzystaniu środków uzyskanych z dopłat bezpośrednich w województwach Polski
Wschodniej (warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie
i świętokrzyskie). W tym zakresie wyodrębniono dwie główne kategorie
wydatków: związane w produkcją rolniczą (w tym wydatki inwestycyjne)
oraz niezwiązane z tym rodzajem produkcji. Ponadto zwrócono uwagę na
rolę i znaczenie płatności obszarowych w kształtowaniu dochodów gospodarstw rolnych. Ważną część opracowania stanowi rozdział poświęcony
inwestycjom w gospodarstwach rolnych. Przede wszystkim zwrócono
uwagę na rolę i znaczenie inwestycji w rolnictwie, a także na podstawie
badań przeprowadzonych w ramach projektu oceniono aktywność inwestycyjną producentów rolnych z Polski Wschodniej. Swoistą kontynuacją tej
części jest ostatni z rozdziałów prezentujący dotychczasową realizację
działania „Modernizacja gospodarstw rolnych” PROW 2007-2013.
Wstęp
13
W rozdziale poświęconym interwencjonizmowi podniesiono najważniejsze problemy, zarówno z przeszłości, jak i przyszłości naszego rolnictwa, większość bowiem ważnych jego problemów jest rozpatrywana przez
pryzmat interwencyjnej roli państwa, a to powoduje konieczność reformy
przyszłej polityki rolnej, która z punktu widzenia poszczególnych państw
nie jest jednoznaczna.
Ważnym elementem pracy, w kontekście zdolności konkurencyjnej polskich gospodarstw, jest wielkość i specyfika dochodów w rolnictwie, która
wynika z faktu, że rolnik jest jednocześnie producentem (posiadaczem
warsztatu wytwórczego) i konsumentem (członkiem gospodarstwa domowego). Na podstawie otrzymanych wyników badań przedstawiono m.in.
strukturę wielkości rocznego dochodu uzyskiwanego przez badanych rolników, wartość rocznej sprzedaży produktów rolnych, strukturę dodatkowych
źródeł dochodów.
Istotne znaczenie w wyrównywaniu szans naszego rolnictwa mają dopłaty bezpośrednie jako instrument wspólnej polityki rolnej. W pracy zaprezentowano zmiany w systemie dopłat bezpośrednich. Przedstawiono
modele wdrożonych systemów płatności jednolitej w krajach UE, strukturę
i wielkość płatności zrealizowanych w Polsce w latach 2004-2010. Zestawiono również wybrane zalety i wady systemów płatności bezpośrednich
obowiązujących w krajach UE z perspektywy Polski. Szczególnie ważny
okazał się sposób rozdysponowania dopłat bezpośrednich związanych
w produkcją rolniczą (w tym wydatki inwestycyjne) oraz niezwiązane
z tym rodzajem produkcji. Oceniono aktywność inwestycyjną producentów
rolnych oraz zwrócono uwagę na możliwości finansowania działalności
inwestycyjnej w rolnictwie (własne i obce źródła finansowania).
Roman Kisiel