docד - Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce
download 
Reklamacja Transkrypt
ד - Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce
02 YD WYDAWCA Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce REDAKCJA pl. Grzybowski 12/16 00-104 Warszawa tel.: +48 22 620 05 49 e-mail: [email protected] ZESPÓŁ REDAKCYJNY Artur Hofman redaktor naczelny Chrystian Orzeszko redaktor prowadzący Elżbieta Magenheim sekretarz redakcji Piotr Piluk redaktor działu w języku polskim Jacob Weitzner redaktor działu w języku jidysz Marcin Jedliński projekt graficzny Druk Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Nakład 1000 egzemplarzy. 16 22 W numerze 4 Listy, liściki i inne cymesiki 5 Ulica Żydowska Krótkie historie 14 15 16 20 Marzec ’68 Felieton Migawki Edek, czyli tam i z powrotem Bilet do Polski ’68 Społeczeństwo i obyczaje Kulturalna rozmowa 12 Ulmowie, Goldmanowie, Szallowie 13 Makieta Zaginionego Kwartału 22 Sztuka jedwabiu na mięsnym targu 26 Wdechowe Pardon, To Tu Sylwetka 28 Brak Brama 30 Kultura przy kawie 32 Ze świata Kultura 33 Recenzje 34 Opowieść o miłości i mroku 34 C o bardziej wnikliwi Czytelnicy, zapewne już w zeszłym miesiącu zauważyli, że zespół „Słowa Żydowskiego” wzmocniły dwie nowe osoby. Elżbieta Magenheim zastąpiła na stanowisku sekretarza redakcji Edwarda Odonera. Uspakajamy: Edek ma się dobrze i co i rusz wpada na herbatę i wafelki. Dołączył też do nas, znany czytelnikom naszego tytułu Chrystian Orzeszko, który rozsiadł się na nowym stanowisku redaktora prowadzącego. Wystarczyło kilka tygodni, żeby nasze nowe „nabytki” wywróciły wszystko do góry nogami! Przekabacili naszego grafika Marcina Jedlińskiego i... efekty ich pracy możecie ocenić sami. Aż strach pomyśleć co jeszcze knują. „Słowo Żydowskie” nie mogło pomieścić ich rozpierającej energii i wystąpiło z łamów. W taki właśnie sposób urośliśmy już o cztery strony, a to nie jest jeszcze ostatnie słowo. Dodaliśmy też w środku kilka kolorów dla przyjemniejszej lektury i kompletnie zmieniliśmy szatę graficzną, co już zapewne zauważyliście drodzy Czytelnicy. Ślijcie listy i dawajcie nam znać co się Wam podoba, co chcielibyście zmienić, o czym przeczytać. Sekretarz redakcji odgraża się, że korespondencję niepochlebną będzie przepuszczać przez specjalnie w tym celu zakupioną niszczarkę. Tematem przewodnim marcowego numeru jest oczywiście... Marzec ‘68. Polecamy felieton Michała Sobelmana oraz rozmowy z Edkiem Odonerem i Grażyną Pawlak – opisujące dwie różne historie tego samego, złego dla polskich Żydów czasu. Na naszych łamach zagościł znany i lubiany dziennikarz i poeta Ludwik Lewin, który starł się z „Żabą pod językiem” – książką o żydowskiej medycynie ludowej. Z kolei Tomek Jędrczak zastanawia się w swojej recenzji, jak ma się Biblia do starożytnego Izraela. Dla poszukiwaczy mocniejszych wrażeń Chrystian Orzeszko udał się w podróż w czasie do Ameryki Południowej XIX i początków XX wieku, aby przeprowadzić dziennikarskie śledztwo w sprawie handlu żywym towarem. Efekty dochodzenia mrożą krew w żyłach. Drogi Czytelniku „Słowo Żydowskie”, powtarzając za Julianem Tuwimem: „TO TO właśnie pismo, na które czekałeś [...] TO czego szukałeś dotychczas napróżno śród mnóstwa pism krajowych i zagranicznych”. Ujmując to inaczej: słów jest wiele, ale „Słowo Żydowskie” tylko jedno! Artur Hofman Redaktor Naczelny Na okładce Marzec ’68 proj. Marcin Jedliński 04 Listy, liściki i inne cymesiki Dziękując „Słowu Żydowskiemu” za możliwość zobaczenia wystawy „Bronisław Krystall. Testament”, pragnę podzielić się swoimi z niej wrażeniami. Bardzo ciekawa i wartościowa, przybliżająca postać jednego z wielu żydowskich mecenasów i koneserów sztuki. Bogata i różnorodna w zasoby (i wspomnienia o nim), które Bronisław Krystall przekazał Muzeum. Dobrze się stało, że ostatni numer „Słowa” przybliżył postać tego znaczącego polskiego Żyda. Na mnie szczególne wrażenie zrobiły dwa obrazy: portrety własne z paletą Wojciecha Kossaka i Jacka Malczewskiego z połowy lat 90. XIX w. Wiszą obok siebie, a są tak różne; Wojciech Kossak spokojny, wyważony, i Jacek Malczewski - z tymi uszami i wąsikiem wręcz szatańskim, diabolicznym. Jeszcze jedna uwaga/sugestia: panujący tu półmrok na pewno sprzyja wzmocnieniu atmosfery powagi, ale mała czcionka w opisie eksponatów i ten brak światła, męczy i zniechęca do dokładnego ich czytania. Ale to nowoczesna maniera nie tylko Muzeum Narodowego, ale też POLIN czy innych. Pozdrawiam ciepło i dziękuję jeszcze raz, że z Waszą pomocą (odpowiedziałam na pytanie konkursowe) mogłam tę wystawę zobaczyć. Isia Rokwisz Szanowni Państwo, w ostatnim numerze „Słowa Żydowskiego” pojawiły się dwa konkursy z nagrodami, czy takich akcji będzie więcej? Anna M. Odpowiedź Szanowna Pani, nie spodziewalibyśmy się na Pani miejscu luksusowej limuzyny jako nagrody w konkursie czytelniczym, jeśli jednak chodzi o dobra z zakresu szeroko pojętej kultury, to możemy potwierdzić, że będziemy dokładać wszelkich starań, aby na naszych czytelników oczekiwały w miarę możliwości nagrody, w postaci biletów do kina, teatru, muzeum, książek, płyt muzycznych i innych równie przyjemnych upominków. „Kolekcja akwareli i rysunków Noakowskiego stała się dla mnie z biegiem lat niewygasłym źródłem radości i pocieszenia w ciężkich chwilach życiowych”, pisał Bronisław Krystall. Faktycznie, lekkie w formie i treści prace Noakowskiego działają na odbiorcę niezwykle kojąco. Pejzaże i impresje na temat architektury, pokazujące jego wrażliwość na piękno, wprowadzają w nastrój kontemplacji. Noakowski swoimi szkicami opowiedział urokliwą historię architektury niezaistniałej. Dziękuję serdecznie za arcyciekawy wywiad i zaproszenie na wystawę. Agnieszka Ziobro Uwaga! Zaginął redakcyjny kot. Znaki szczególne fryzura a’la pudel, jedno oko w kolorze letniego nieba a drugie jasnego szmaragdu. Kot wabi się Kota, ale podobnie jak na inne imiona nie reaguje na nie, ponieważ od urodzenia jest głuchy. Zwierzę jest milusińskie i z wielką werwą przechadza się po klawiaturach i stertach papierzysk. Uczciwego znalazcę prosimy o kontakt na redakcyjny adres lub telefon. Ostatni raz widziano naszego zwierzaka pod koniec lutego, nie wykluczamy porwania przez podszywającą się pod właścicielkę młodą kobietę przed trzydziestką, około 176,5 cm wzrostu, włosy do ramion koloru miedzianego. Rysopis domniemywanej sprawczyni uprowadzenia Koty zamieścimy gdy skończymy przesłuchiwać świadków zdarzenia. Rozstrzygnięcie konkursu z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet ogłoszonego przez TSKŻ na facebooku. Przypominamy zasady konkursu: Redakcja „Słowa Żydowskiego”, wychodząc naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom klasy pracującej i emerytowanej, choć nadal aktywnej, z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet ogłasza WIELKI KONKURS. Główną i jedyną nagrodą jest ostatnia para (a właściwie dwie) reglamentowanego i pożądanego towaru, o powszechnie używanej nazwie „pończochy”. Aby zostać zwyciężczynią KONKURSU należy skreślić kilka słów wiersza/rymowanki/ piosenki etc. na temat MIĘDZYNARODOWEGO DNIA KOBIET. Tekst należy dostarczyć do redakcji „Słowa Żydowskiego”. Całkowicie nieobiektywna Wysoka Komisja ds. konkursu zadecyduje podczas tajnej narady, która praca zostanie nagrodzona pończochami FILANCA. Ilość nadesłanych listów i e-maili, przerosła nasze najśmielsze oczekiwania, po wielogodzinnych naradach postanowiliśmy przyznać pierwszą nagrodę Ewie z Warszawy, poniżej prezentujemy zwycięski wiersz. Międzynarodowy Dzień Kobiet – wielkie święto; żeby nie być obojętną i dodać mu wagi wolę z Warszawy gnać do Kopenhagi. Wszak tam się to święto zrodziło, więc wybrać się do Danii, byłoby mi miło. Wolę podróż od pończochy; nie dlatego, że mam fochy, ale powiem tak – rozmiaru brak!!! Szczególne gratulacje składamy na ręce Inki Sobolewskiej i Moniki Bielińskiej – obie panie dosłownie o włos przegrały ze zwyciężczynią. Kochani Czytelnicy, piszcie do nas! Ślijcie listy drogą elektroniczną, tradycyjną pocztą, gołębiami pocztowymi i jak tylko sobie życzycie. Czekamy też na Wasze zdjęcia, ciekawostki przeczytane tu i ówdzie, zasłyszane w tramwaju i podsłuchane w kolejce po kajzerki. ULICA ŻYDOWSKA Zielone pomniki pamięci Sprawiedliwych Władysław Bartoszewski, Witold Pilecki i ks. Jan Zieja będą patronami kolejnych drzewek w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych, które zostaną posadzone jeszcze w tym roku – ogłoszono w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin podczas Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych. Dwa lata temu na skwerze im. generała Jana Jura-Gorzechowskiego w Warszawie otworzono pierwszy w Polsce Ogród Sprawiedliwych. Co roku przybywa tam drzewek upamiętniających tych, którzy ratowali życie i walczyli o godność innych ludzi w czasach drugiej wojny światowej i komunizmu. Zie- lonym pomnikom towarzyszą inskrypcje wyryte na kamieniach, upamiętniające czyny Sprawiedliwych. Marek Edelman, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Jan Karski, Antonia Locatelli, Tadeusz Mazowiecki i Anna Politkowska byli pierwszymi upamiętnionymi w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych. Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych został ustanowiony w 2012 r. przez Parlament Europejski. Święto ma na celu uhonorowanie pamięci osób, które miały odwagę sprzeciwiać się reżimom totalitarnym i masowym zbrodniom. Obchodzone jest szóstego marca, na którego przypada rocznica śmierci pomysłodawcy Ogrodów Sprawiedliwych w Jerozolimie – Mosze Bejskiego. Urodzony w 1921 r. w Działoszycach Bejski był także współtwórcą definicji „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. (LN) Marcowe opowieści Michała Sobelmana W dniu 6 marca gościem Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce był Michał Sobelman. Jest on osobą doskonale znaną w środowisku żydowskim, na co dzień pełni funkcję rzecznika prasowego Ambasady Izraela w Warszawie, a kilka lat temu był redaktorem naczelnym „Słowa Żydowskiego”. Wtedy też m.in. przygotował tematyczne wydanie miesięcznika z okazji 40. rocznicy Marca ’68. Spotkanie prowadził Artur Hofman – przewodniczący TSKŻ. Michał Sobelman opowiadał o swoim rodzinnym Sosnowcu i tamtejszej społeczności żydowskiej oraz o atmosferze z lat 1967-1969. Do Izraela wyjechał razem z ojcem przez Wiedeń, właśnie w 1969 roku. Od wielu lat jest jednak na stałe związany z Polską. Michał Sobelman jest tłumaczem współczesnej literatury izraelskiej, którą przybliża polskim czytelnikom. Na spotkaniu wywiązała się także dyskusja. Spotkanie zostało zorganizowane dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. (Pik) Rocznica Marca ’68 w Warszawie Jak co roku, 8 marca w południe przy tablicy pamiątkowej na budynku Dworca Gdańskiego spotkali się ci, którzy pragną pamiętać o emigrantach marcowych. Jest to miejsce szczególne, także symboliczne dla Żydów pochodzących z innych miast Polski. Na uroczystości pojawili się m.in.: Gołda Tencer – dyrektor z Fundacji Shalom, Michał Sobelman – z Ambasady Izraela, Włodzimierz Paszyński – wiceprezydent m. st. Warszawy. Obecna była także delegacja Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce: Ewa Prończuk i Roman Antonowicz. Przybyli także przedstawiciele społeczności żydowskiej, polscy przyjaciele, mieszkańcy Warszawy. „Tu więcej zostawili po sobie, niż mieli” – to napis na tablicy znajdującej się od 1998 roku i wmurowanej Fot. Pik Warszawa Michał Sobelman – emigrant marcowy, obecnie rzecznik prasowy Ambasady Izraela podczas swojego przemówienia na uroczystości. z inicjatywy Fundacji Shalom na budynku dworca, skąd wyruszały pociągi z emigrantami marcowymi. (Pik) 05 W nowej odsłonie, czyli powrót Menory na Plac Grzybowski 2 W miejscu, w którym, jak (prawie) wszyscy pamiętamy, mieściła się legendarna restauracja Menora serwująca dania kuchni żydowskiej, działa od niedawna oddział Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Nie ma i nie będzie w nim jednak sal wystawowych. Działa tutaj punkt informacji o żydowskiej Warszawie, sala spotkań dla organizacji pozarządowych oraz miejsce przeznaczone na warsztaty kulinarne. W Menorze InfoPunkcie można odnaleźć interesujący adres na wielkiej mapie przedwojennej Warszawy, skorzystać z dostępnych baz internetowych i platform, zapisać się na wycieczkę po mieście i zasięgnąć informacji, co, gdzie i kiedy dzieje się w żydowskiej Warszawie. Punkt otwarty jest od poniedziałku do piątku w godz. od 10 do 17; tel.: +48 22 415 79 26 (e-mail:[email protected]). Obok działa kawiarnia Charlotte Menora, w której można kupić żydowskie bajgle, chałki, chleby żytnie wyrabiane na miejscu, coś zjeść oraz napić się wina. (EM) Koniec z „polskimi obozami śmierci”? „Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu udział, organizowanie, odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnienie zbrodni przez III Rzeszę Niemiecką, o których mowa w art. 1 pkt 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5. Wyrok podawany jest do publicznej wiadomości” – takie brzmienie otrzymał ustęp projektu nowelizowanej ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. Za przypisywanie Polakom udziału, organizowania, odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za popełnienie nazistowskich niemieckich zbrodni grozić będzie kara pozbawienia wolności zarówno obywatelom polskim jak i cudzoziemcom. Będziemy chcieli zaprezentować kilka rozwiązań, które w naszej ocenie pomogą Polsce, ale również organizacjom pozarządowym lepiej walczyć o dobre imię – zapowiedział wiceminister sprawiedliwości Patryk Jaki. Tym razem zarówno politycy koalicji jak i opozycji są za. (ChO) 06 ULICA ŻYDOWSKA Etgar Keret – nowy wielki polski pisarz Na początku marca, Polska zyskała nietuzinkowego obywatela. Znany izraelski literat, dziennikarz i scenarzysta, którego rodzice pochodzą z Polski, doczekał się potwierdzenia polskiego obywatelstwa. Nazywany „skandalistą z Tel Awiwu”, Etgar Keret oprócz licznych opowiadań, ma na swoim koncie m.in. musical i dwa komiksy. Jest także laureatem nagrody MTV, zaś za film „Meduzy” wyreżyserowany wspólnie z żoną, otrzymał w 2007 roku Złotą Kamerę na festiwalu w Cannes. Jego prace posłużyły za kanwę do około 50 scenariuszy filmowych. W Polsce do tej pory ukazało się siedem zbiorów opowiadań Kereta: „Gaza blues”, „Pizzeria”, „Kamikaze”, „8% z niczego”, „Rury”, „Tęskniąc za Kissingerem”, „Kolonie Knellera” i „Siedem dobrych lat”. Etgar Keret po potwierdzeniu obywatelstwa, nie bę- Etgar Keret (z lewej), znany izraelski pisarz, a od niedawna obywatel Polski. dzie raczej musiał się martwić o mieszkanie, od kilku lat jest bowiem lokatorem najwęższego domu na świecie. Mierzący 152 cm w najszerszym miejscu piętrowy budynek, Fot. arch. SŻ wzniesiono w Warszawie pomiędzy przedwojenną kamienicą na Żelaznej a peerelowskim blokiem na Chłodnej. (ChO) „Ich duch przetrwa w nas…” w łódzkim TSKŻ Uczniowie z Gimnazjum nr 3 z Oddziałami Integracyjnymi im. Adama Mickiewicza Zgierzu zrealizowali projekt artystyczny w ramach ogólnopolskiego programu CEO „Kulhurra”. Młodzież pracowała pod kierunkiem Ewy Jaskuły oraz Ali Papki-Oczkowskiej. Owocem ich pracy jest widowisko narracyjne „Ich duch przetrwa w nas… Historia rodziny Szwarców i Zgierza w dwudziestoleciu międzywojennym”, którego premiera odbyła się 22 stycznia 2016 roku w Miejskim Ośrodku Kultury w Zgierzu. Opowieść powstała we współpracy z Beatą Frankowską – opowiadaczką, współzałożycielką Stowarzyszenia Grupa Studnia O, pisarką i redaktorką. Projekt został zrealizowany metodą storytellingu (opowiadanie historii). Źródłem opowieści zgierskich gimnazjalistów stały się „Pamiętnik na trzy głosy” Tereski Torres oraz „Księga Pamięci Żydów”. Na zaproszenie łódzkiego TSKŻ, 28 lutego 2016 roku młodzież powtórzyła swój występ w siedzibie GWŻ w Łodzi. Prace nad projektem rozpoczęły się w minionym roku szkolnym. Jego uczestnicy posta- Fot. Pik nowili przedstawić historię wielokulturowego Zgierza na przykładzie rodziny Szwarców, głównie Marka Szwarca – artysty znanego na całym świecie. W trakcie przygotowań uczniowie dowiedzieli się m.in., dlaczego jedna z ulic Zgierza nosi imię Marka Szwarca. Zmierzyli się z trudnym tematem konwersji, zobaczyli, jak wyglądał Zgierz w dwudziestoleciu międzywojennym. W bieżącym roku szkolnym spotkali się z Marzanną Gruszecką, która opowiedziała im dzieje zgierskich Żydów. Następnie Centrum Edukacji Obywatelskiej przysłało eksperta w dziedzinie storytellingu, Beatę Frankowską, która trzy- krotnie spotkała się z młodzieżą. Owocem warsztatów ze specjalistką był scenariusz „Ich duch przetrwa w nas…”. Uczniowie musieli wypracować swoją opowieść na podstawie fragmentów książek. A później były wielogodzinne próby z muzyką na żywo (flet, gitara), śpiew, przygotowanie prezentacji multimedialnej, która stanowi tło do opowieści. Młodzież i nauczycieli przedstawiła publiczności Magdalena Jureńczyk – przewodnicząca łódzkiego TSKŻ, a zebrani otrzymali także promocyjne egzemplarze „Słowa Żydowskiego”. (Pik) ULICA ŻYDOWSKA 07 Fot. arch. ZG TSKŻ / Pik Winieta „Fołks-Sztyme”, wydanie z 2. połowy lat 60. XX wieku. 70 lat temu powstał dziennik „Fołks-Sztyme” Fot. Jarosław Dąbrowski Spotkanie z profesorem Józefem Lipmanem w dzierżoniowskiej synagodze Niedawno w dzierżoniowskiej synagodze odbyło się spotkanie z profesorem Politechniki Wrocławskiej Józefem Lipmanem. Towarzyszyło wystawie „Przywracać pamięć. Holokaust na terenie Galicji”, która została przygotowana przez Aktion Sühnezeichen Friedensdienste – Akcję Znaku Pokuty oraz Organizację Drohobycz-Borysław i Fundację Bente Kahan z Wrocławia. Wystawa, której motto brzmi: „Przywracać pamięć – ponad granicami”, powstała jako międzynarodowy projekt mający na celu przybliżenie nieznanych szerzej faktów dotyczących Zagłady na Ziemi Drohobyckiej. W trakcie spotkania profesor Józef Lipman opowiadał o swoim dzieciństwie w Borysławiu i dramatycznych losach społeczności żydowskiej w czasie drugiej wojny światowej, zarówno podczas okupacji radzieckiej jak i niemieckiej. Wspomnień wysłuchali licznie przybyli mieszkańcy miasta. Dotyczyły one głównie Wschodniej Galicji, która przed wojną była wielonarodowym tyglem. Profesor barwnie opowiadał o scenach ze swojego dzieciństwa, w tym o domu rodzinnym, podkreślił też, że to właśnie Ziemia Drohobycka była centrum życia i kultury żydowskiej, zniszczonym w czasie Zagłady. Rejon ten odgrywał dla Niemców szczególną rolę, ze względu na złoża ropy naftowej. Żydzi początkowo byli potrzebni niemieckim okupantom jako darmowa siła robocza. Nie bez znaczenia był fakt, że ojciec profesora był przedwojennym inżynierem przemysłu naftowego. Te okoliczności oraz postawa Bertholda Beitza, dyrektora Karpathen-Öl AG, kontrolującego produkcję naftową w Zagłębiu Drohobycko-Borysławskim, zadecydowały o ocaleniu najbliższej rodziny profesora. Nie byli oni jedynymi, którzy przeżyli dzięki niemieckiemu przedsiębiorcy. Ocalił on około 250 żydowskich robotników, za co otrzymał w 1973 roku tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. To o tych wydarzeniach opowiadał profesor i one stały się tematem wystawy. Po wystąpieniu profesora głos zabrała także Wiesława Jurasz, która była jednym z twórców wystawy zainicjowanej w 2014 roku. Przybliżyła kulisy jej powstania i osoby zaangażowane w tę inicjatywę, w tym Klausa Hasbrona-Blume. Był on jednym z uczestników akcji porządkowania żydowskiego cmentarza przy ulicy Lotniczej we Wrocławiu, w trakcie której narodziła się idea wystawy. Spotkanie w dzierżoniowskiej synagodze było możliwe dzięki współpracy Fundacji Beiteinu Chaj i dzierżoniowskiego oddziału TSKŻ. Anna Grużlewska Prasa żydowska w powojennej Polsce, wbrew dosyć powszechnym opiniom na ten temat, to niezwykle interesujące zjawisko. W latach 1945-1949 ukazywało się wiele tytułów, powiązanych z istniejącymi jeszcze w tamtym okresie żydowskimi partiami politycznymi. W okresie stalinowskim partie zostały zdelegalizowane, a tym samym znikła większość żydowskich gazet, które były wydawane w jidysz, po polsku i hebrajsku. Na tym tle swoisty fenomen stanowi „Fołks-Sztyme”. Dziennik ten powstał w 1946 roku w Łodzi, która wówczas pełniła funkcję zastępczej stolicy kraju, zanim nie zapadła decyzja o odbudowie Warszawy. Kilka lat później redakcja została jednak przeniesiona do Warszawy, natomiast w Łodzi jeszcze przez jakiś czas posiadała swój oddział. Od 1950 roku „Fołks-Sztyme” było organem prasowym Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Dziennik był drukowany w jidysz, a od lat 50. posiadał specjalny dodatek dla młodzieży – „Nasz Głos”, wydawany w języku polskim. Dodatek ten przetrwał do 1968 roku, natomiast „Fołks-Sztyme”, co ciekawe, do roku 1991. W latach 70. i 80. dwie trzecie, wtedy już tygodnika, było nadał w jidysz, a pozostała część po polsku. Po transformacji ustrojowej tytuł „Fołks-Sztyme” czyli głos ludu, nie brzmiał najbardziej fortunnie i zarząd TSKŻ podjął decyzję o jego zmianie na „Słowo Żydowskie”, które zaczęło ukazywać się od stycznia 1992 roku. Najpierw, jako dwutygodnik, a później jako miesięcznik. Dlatego „Słowo Żydowskie” jest bezpośrednim kontynuatorem „Fołks-Sztyme”. Prasie z okresu PRL-u zarzuca się często propagandowy charakter, co jest pewnie prawdą, nie zmienia to jednak faktu, że kilka tysięcy wydań „Fołks-Sztyme” stanowi bezcenny materiał obrazujący życie żydowskie w Polsce w latach 1946-1991. Przy okazji warto także wspomnieć, że w przyszłym roku jubileusz 25-lecia będzie obchodziło „Słowo Żydowskie”. (Pik) 08 ULICA ŻYDOWSKA Odszedł Natan Tenenbaum Wrocławskiego palenia kukły ciąg dalszy Pod koniec lutego dotarła do nas smutna wiadomość o śmierci Natana Tenenbauma. Przed wyjazdem z Polski do Szwecji w 1969 roku był związany z TSKŻ i redakcją „Fołks-Sztyme”, rozpoczął też swoją działalność jako satyryk, poeta i autor tekstów scenicznych. Fot. Renata Zawadzka-Ben Dor Natan Tenenbaum ukończył archeologię śródziemnomorską na Wydziale Historycznym UW. Podczas studiów (1962-1966) dołączył do redakcji tygodnika „Nasz Głos”, dodatku w języku polskim do „Fołks-Sztyme”. W latach 60. pracował również jako dziennikarz w Polskim Radio. Działał w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów w Polsce, organizując m.in. obozy młodzieżowe i współtworząc Klub Babel. Jednocześnie brał aktywny udział w studenckim życiu artystycznym, współpracując ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS) i klubem Hybrydy jako autor tekstów. Jego utwory ukazywały się także m.in. „Szpilkach” oraz w 1968 (anonimowo) na łamach paryskiej „Kultury”. Niedługo po wybuchu wojny sześciodniowej (1967) i związanych z tym faktem czystkach w Polsce, kierownictwo RSW Prasa-Książka-Ruch, wydawcy m.in. „Fołks Sztyme”, nakazało zwolnienie go z pracy. Mimo tego kontynuował współpracę z „Naszym Głosem” pisząc pod pseudonimem. Był uczestnikiem protestów studenckich w marcu 1968 i autorem Rocznica urodzin Alberta Ensteina Laureat Nagrody Nobla Albert Einstein przyszedł na świat 14 marca 1879 roku. Jest twórcą teorii względności i najbardziej znanego na świecie równania E=mc². Einstein przybył do Stanów Zjednoczonych w 1933 roku, po protest songów czy satyrycznych wierszy, wyśmiewających władze PRL. W 1969, w wyniku antysemickiej kampanii, wyemigrował do Szwecji i zamieszkał w Sztokholmie. Tam prowadził kabaret polonijny Krakowskie Przedmieście oraz przez 30 lat pracował w Instytucie Kultury Antycznej. Tworzył wyłącznie po polsku. Angażował się w różne inicjatywy na rzecz demokratyzacji życia w Europie Wschodniej, współpracując m.in. z Radiem Wolna Europa oraz czasopismem „Aneks”. Najlepiej znanym dziełem Natana Tenenbauma jest wiersz „Modlitwa o wschodzie słońca”. W 1980, w czasie pierwszego zrywu Solidarności, wysłał ze Szwecji jego rękopis Jackowi Kaczmarskiemu. Ten przekazał go Przemysławowi Gintrowskiemu, który napisał do niego muzykę. Wykonywana przez nich piosenka stała się jednym z nieoficjalnych hymnów Solidarności i środowisk opozycyjnych w Polsce. W 2016 roku wiersz Natana Tenenbauma stał się hymnem Komitetu Obrony Demokracji. Od 1988 regularnie odwiedzał Polskę, gdzie wydał dwa zbiory wierszy: w 1992 drukiem ukazał się tom „Chochoły i róża”, a w 1997 „Imię Twoje Rzeczy Pospolitość”. Po 1989 roku nadal mieszkał w Szwecji, ale wznowił w Polsce swoją działalność artystyczną. Występował gościnnie z kabaretem Pod Egidą, w gdańskim klubie Żaczek i w krakowskiej Piwnicy pod Baranami. W 2004 został odznaczony przez Prezydenta RP Złotym Krzyżem Zasługi, zaś w 2013 – Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za „za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce oraz aktywny udział w proteście studenckim w marcu 1968 roku w obronie praw człowieka i swobód obywatelskich”. Natan Tenenbaum zmarł 23 lutego 2016 roku w wieku 76 lat. (Pik) dojściu Hitlera do władzy. Pracował na Uniwersytecie Princeton, aż do swojej śmierci w 1955 roku. Fizyk ostrzegał prezydenta Roosevelta o dążeniu Hitlera do stworzenia bomby atomowej. Jednocześnie sam był przeciwnikiem wykorzystywania reakcji rozszczepienia jądrowego w celach wojskowych. (FS) Osiemnastego listopada ubiegłego roku, na Rynku Starego Miasta we Wrocławiu doszło do nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, rasowych i wyznaniowych. W wyniku zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa wniesionego przez adwokata Krzysztofa Stępińskiego, występującego jako pełnomocnika Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, Stowarzyszenia „Dzieci Holokaustu” w Polsce i Stowarzyszenia Drugiego Pokolenia – Potomków Ocalałych z Holocaustu 18 lutego br. Joanna Sobolewska-Pyz (SDH), Elżbieta Magenheim (SDP) i Artur Hofman (TSKŻ) złożyli stosowne zeznania w Komendzie Rejonowej Policji Warszawa I. Przypominamy, że wznoszonym przez zgromadzony tłum okrzykom „Polska dla Polaków”, „Ole, islam pier...ę” i „palimy kukłę Żyda” towarzyszyło spalenie przez Piotra R. pod wrocławskim ratuszem kukły wyobrażającej postać żydowskiego mężczyzny. Mamy nadzieję, że w kraju gdzie w wyniku pogłoski o wypiekaniu przez Żydów macy z krwi chrześcijańskich noworodków, śmierć poniosło w 1946 roku ponad czterdzieści osób, podobne zajścia nie będą lekceważone. (ChO) Izrael Kryształ – najstarszy mężczyzna świata Mieszkający w Hajfie Izrael Icek Kryształ został najstarszym żyjącym mężczyzną na świecie 19 stycznia 2016 r., po śmierci 112-letniego Japończyka Yasutaro Koide. Urodzony 15 września 1903 roku wraz z bliskimi, zamieszkiwał okolice Żarnowa. Następnie przeprowadził się do Łodzi, gdzie pracował jako cukiernik. Razem z rodziną trafił do Litzmannstadt Ghetto i do Auschwitz. Jego żona zmarła w obozie. Kryształ przeżył; wychodząc z obozu ważył 37 kg. Wkrótce po zakończeniu wojny wyjechał do Izraela, gdzie założył rodzinę i wrócił do wyuczonego przed wojną zawodu cukiernika. Otoczony troskliwą opieką córki, najstarszy mężczyzna świata z uśmiechem na twarzy i jasnością umysłu powtarza, że jest religijnym polskim Żydem i czuje się całkiem nieźle. Życzymy Panu Izraelowi 200 lat zdrowia i pogody ducha! (ChO) ULICA ŻYDOWSKA Po ciężkiej i długiej chorobie odeszła nasza droga Koleżanka Maria Górnicka-Zozula Straciliśmy mądrego, dobrego i pogodnego człowieka, wieloletniego członka naszego Stowarzyszenia. Marysiu, nikt nam Ciebie nie zastąpi, Twoich cennych komentarzy, życiowych mądrości, żartów i życzliwej obecności. Tęsknimy za Tobą. Rodzinie i bliskim składamy szczere wyrazy współczucia Fot. Pik Zmarł Samuel Willenberg Zarząd i Członkowie Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce W wieku 93 lat, 19 lutego zmarł w Tel Awiwie Samuel Willenberg. Był uczestnikiem buntu w obozie zagłady w Treblince, żołnierzem AL i AK oraz artystą-rzeźbiarzem. Wielokrotnie przyjeżdżał do Polski na uroczystości w Treblince, otrzymał wysokie odznaczenia państwowe, prezentował także swoją twórczość odnoszącą się do tematyki Holokaustu z perspektywy własnych, bolesnych doświadczeń. Kondolencje z powodu straty Samuel Willenberg urodził się w 1923 roku w Częstochowie, w rodzinie słynnego żydowskiego malarza, który m.in. wykonywał polichromie we wnętrzach synagog. Po wybuchu wojny na ochotnika wstąpił do wojska, brał udział m.in. w potyczce z Armią Czerwoną w okolicach Chełma 25 września 1939 roku, podczas której został ciężko ranny. W październiku 1942 roku wraz z więźniami getta w Opatowie trafił do obozu zagłady w Treblince. Jako jedyny z transportu uniknął śmierci w komorach gazowych i został skierowany do Sonderkommando. Pracował m.in. w magazynie rzeczy należących do zamordowanych Żydów. Później, 2 sierpnia 1943 roku uczestniczył w buncie w Treblince. Wraz z około 200 więźniami uciekł z obozu. Ranny przedostał się do Warszawy, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną w Armii Ludowej. Podczas Powstania Warszawskiego dołączył do batalionu AK „Ruczaj”. Na początku września 1944 roku z powodu żydowskiego pochodzenia i zagrożenia ze strony żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych przeszedł do AL. Po kapitulacji powstania opuścił miasto wraz z ludnością cywilną. Tuż po wojnie prowadził kursy samoobrony dla młodzieży żydowskiej i poszukiwał ocalałych z Holokaustu żydowskich dzieci przechowywanych przez polskie rodziny. W 1950 roku wraz z matką i żoną wyjechał do Izraela. Został inżynierem geodetą, pracował w ministerstwie rozbudowy. Na emeryturze zajął się plastyką i szybko zyskał rozgłos pracami, których tematem była Zagłada. Tworzył przeważnie rzeźby z gliny i odlewy w brązie. W 2003 roku w Zachęcie miała miejsce wystawa prac Samuela Willenberga, jest on także autorem projektu pomnika ofiar częstochowskiego getta, odsłoniętego w 2009 roku. Swoje obozowe wspomnienia opisał w książce „Bunt w Treblince” (1986 – wyd. hebrajskie, 1991 – wyd. polskie). Od lat 80. XX wieku współorganizował wizyty młodzieży izraelskiej w Polsce. W 1994 roku przyjął ponownie polskie obywatelstwo. Za swoje zasługi Samuel Willenberg otrzymał wiele odznaczeń, w tym Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej oraz Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. (Pik) Syna Danucie Zasadzkiej-Kościółek – wieloletniej członkini TSKŻ, składa Zarząd Oddziału Krakowskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce Wyrazy głębokiego współczucia z powodu śmierci Mamy – Ewy Szurmiej Koleżance Małgorzacie Szurmiej-Krauze składają członkowie Zarządu Głównego i Głównej Komisji Rewizyjnej TSKŻ 09 10 ULICA ŻYDOWSKA Pamięć o Zagładzie Żydów w Radomsku W pierwszej połowie stycznia 2016 roku w Radomsku odbyła się uroczystość upamiętnienia deportacji Żydów z tamtejszego getta do obozu zagłady w Treblince. Organizatorką uroczystości była Rachel Lea Kesselman – założycielka Fundacji „Yiddele Memory”, która dba o to, by nie zanikła pamięć o radomszczańskich Żydach. Więcej informacji na ten tego przedsięwzięcia publikowaliśmy w „Słowie Żydowskim” z lipca 2015 roku (nr 7/521, str. 10-11). Na uroczystości z okazji 73. rocznicy deportacji, która rozpoczęła się pod pomnikiem upamiętniającym ofiary getta przy ul. Joselewicza, Rachel Lea Kesselman powiedziała: „Nigdy nie zapomnę tego, co wydarzyło się w Europie zaledwie 73 lata temu i musimy nauczać o tym młodych ludzi. To nasz obowiązek”. Rzeczywiście na uroczystości pojawiła się bardzo liczna grupa młodzieży szkolnej. Głos zabrał także minister-radca ambasady niemieckiej Radomsko Uroczystość w 73. rocznicę deportacji Żydów do Treblinki. Fried Nielsen, został również odczytany list, który przesłała ambasador Argentyny Patricia Salas. Na uroczystości pojawili się m.in.: Michael Schudrich – naczelny rabin RP, Dawid Szychowski – rabin z łódzkiej GWŻ, Dorota i Baruch Ciesielscy z Fundacji Laudera w Łodzi, Anna Chipczyńska – przewodnicząca GWŻ w Warszawie, Eleonora Bergman z Żydowskiego Instytutu Fot. Pik Historycznego oraz Magdalena Jureńczyk – przewodnicząca łódzkiego TSKŻ. Po uroczystości odbył się marsz pamięci, z udziałem młodzieży i przedstawicieli władz samorządowych. Zakończył się w pobliżu dworca kolejowego, skąd odjeżdżały transporty z radomszczańskimi Żydami do Treblinki. Uczestnicy zapalili tam znicze. (Pik) Konkurs „Tożsamość! Ale jaka?” Fot. EM W Warszawie powstała ulica Raoula Wallenberga Fot. arch. TSKŻ w Szczecinie Szczecin Mikołaj Rozen z GWŻ i Róża Król z TSKŻ oraz Zygmunt Piotr Cywiński – współpracownik „Słowa Żydowskiego” przy tablicy upamiętniającej zniszczoną w 1938 roku synagogę. W 76. rocznicę deportacji szczecińskich Żydów W dniu 13 lutego 2016 roku przedstawiciele organizacji żydowskich oraz mieszkańcy uczcili 76. rocznicę deportacji niemieckich Żydów ze Szczecina (wtedy miasto nosiło nazwę Stettin). Zgromadzeni złożyli kwiaty i zapalili znicze przed tablicą upamiętniającą synagogę spaloną podczas Nocy Kryształowej. Róża Król Parę dni temu, w bliskim sąsiedztwie redakcji „Słowa Żydowskiego” pojawiła się nowa nazwa uliczki. Ten dotychczas bezimienny odcinek pomiędzy ul. Świętokrzyską a Placem Grzybowskim otrzymał imię Raoula Wallenberga. Ten szwedzki architekt, przedsiębiorca i dyplomata, który od lipca 1944 roku, kiedy to objął funkcję sekretarza szwedzkiej ambasady w Budapeszcie, ocalił od śmierci około stu tysięcy węgierskich Żydów. Wydawał ratujące życie szwedzkie paszporty. Został aresztowany w styczniu 1945 roku w Budapeszcie pod zarzutem współpracy z Niemcami i szpiegostwa na rzecz USA. Został przewieziony do Moskwy i tam więziony. Jeszcze wiosną 1947 roku przebywał w moskiewskim więzieniu, potem najprawdopodobniej trafił do gułagu w Workucie. Jego dalszy los jest nieznany. (EM) Stowarzyszenie Drugie Pokolenie – Potomkowie Ocalałych z Holokaustu w 2012 roku ogłosiło mini konkurs: „Tożsamość! Ale jaka?”. Odbyło się już kilka edycji, napłynęło wiele prac. W różnych momentach naszego życia dowiadujemy się o losach naszych rodziców. Stawialiśmy i stawiamy pytanie: kim jesteśmy? Zachęcamy do napisania krótkiego tekstu o tym, kim się czujecie, o własnej tożsamości i jej przeobrażeniach. Ocenie nie będzie podlegać styl i poprawność językowa. Autor każdej pracy zostanie uhonorowany dyplomem. Najlepsze, najciekawsze, najmądrzejsze, najpiękniejsze prace będą nagradzane. Teksty nieprzekraczające dwóch stron prosimy przesłać na adres: [email protected] lub pocztą: Stowarzyszenie Drugie Pokolenie, ul. Twarda 6, 00-105 Warszawa z dopiskiem „Tożsamość! Ale jaka?”. Stowarzyszenie Drugie Pokolenie planuje w 2016 roku wydać tomik dotychczas nadesłanych prac. YD 11 O projekcie Centrum Dialogu w Łodzi „Opowiedz się” W lutym ruszyła platforma internetowa „Opowiedz się”, otwierająca przestrzeń dla historii mówionych. Historii osób, które wyróżniają się na tle swojej społeczności, żyją po swojemu i pragną podzielić się tym doświadczeniem z innymi. Do tej pory na stronie opowiedzieli się: osoba transgender, osoba bezdomna, muzułmanka, osoba żyjąca z HIV, gej, osoba głucha. W planach jest realizacja filmów z osobami reprezentującymi mniejszości narodowe i religijne na terenie Łodzi, w tym także społeczność żydowską. Skąd pomysł na ten projekt? Przede wszystkim z Żywej Biblioteki. Od kilku lat koordynuję łódzką Żywą Bibliotekę, współorganizowaną przez Centrum Dialogu im. Marka Edelmana i Fabrykę Równości. Doświadczenie „przeczytania człowieka”, a więc zwyczajnej rozmowy, podczas której można zapytać o wszystko, poznać perspektywę osoby narażonej na stereotypy i jej codzienne zmagania z tym związane, jest bardzo inspirujące. Po każdej edycji pojawia się brak – spotkań, rozmów, ludzi. Chciałoby się jakoś wypełnić tę lukę, stąd też zrodził się pomysł stworzenia platformy internetowej, do której można sięgnąć w każdym miejscu i o każdym czasie. Na „Opowiedz się” można posłuchać nagranej historii, przypomnieć sobie spotkanie z Żywą Książką, bo faktycznie, większość osób, które do tej pory zgodziły się wziąć udział w projekcie, występowały także w tej roli. Oczywiście, filmy wideo nie zastąpią bezpośredniej rozmowy z drugą osobą, dlatego Żywa Biblioteka z pewnością będzie działać dalej. Internet daje natomiast większe możliwości, zapewnia szerszy zasięg, po- zwala dotrzeć do tych, którzy być może nie odważyliby się na rozmowę w cztery oczy. Pomysł na realizację projektu zrodził się już jakiś czas temu, natomiast okazał się realny dzięki konkursowi „Start-up! Laboratoria akcji i idei przeciwko mowie nienawiści”, zorganizowanemu przez Fundację Humanity in Action Polska w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Młodych Dziennikarzy „Polis” we współpracy z Koalicją Przeciw Mowie Nienawiści. Projekt „Opowiedz się” został wybrany do realizacji w ramach zwycięskiego „start-upu” województwa łódzkiego. Strona opowiedzsie.pl z jednej strony ma stanowić bezpieczną przestrzeń do opowiedzenia o sobie, podzielenia się swoim doświadczeniem, a dzięki temu pomagać oswajać inność, pokazywać, że różnorodność może być atutem, a nie zagrożeniem. Z drugiej, może być stosowana, jako narzędzie edukacyjne, służyć nauczycielom i edukatorom w działalności antydyskryminacyjnej, być wprowadzeniem do rozmowy o akceptacji i zwalczaniu uprzedzeń. Eliza Gaust OGŁOSZENIE Jak nie nauczać historii? „Ujada sztab lewackich szmat/ I wściekle wrzeszczy swołocz Ubecka,/ Że tamtą Polskę uznał świat,/ Gdy armia tkwiła w niej sowiecka. Amerykański pisze Żyd/ O Waszej za holocaust winie,/ Obce Żydowi słowo wstyd,/ Choć w polskiej chował się rodzinie” – ten właśnie utwór Leszka Czajkowskiego zatytułowany „Żołnierzom wyklętym” mieli recytować uczniowie VIII LO we Wrocławiu podczas wyreżyserowanego przez nauczycielkę języka angielskiego apelu poświęconemu pamięci „żołnierzy wyklętych”. Artystyczne zapędy części ciała pedagogicznego powściągnęła rada rodziców, nakazując wycięcie wspomnianego utworu z ostatecznej wersji apelu. Pozostawiono strzały w tył głowy i odpalenie rac przywodzących na myśl stadionowe rozróby kiboli. (ChO) Nie zapomnij przekazać 1 proc. podatku na działalność Stowarzyszenia „Dzieci Holocaustu” w Polsce Drodzy Przyjaciele, podobnie jak w poprzednich latach, zwracamy się do Was z uprzejmą prośbą o przekazywanie na rzecz naszego Stowarzyszenia 1 proc. z należnego podatku dochodowego. Wypełniając roczne zeznanie podatkowe wpiszcie w rubryce „Numer KRS”: 0000097668. Pozyskiwane środki przeznaczamy głównie na upowszechnianie prawdy o Holocauście oraz na pomoc dla osób ratujących nasze życie w czasach Zagłady. Dziękujemy i liczymy na Was Zarząd Stowarzyszenia „Dzieci Holocaustu” w Polsce Zachęcamy do prenumeraty Miesięcznik Słowo Żydowskie Dos Jidisze Wort dostępny jest w Empikach, redakcji oraz prenumeracie rocznej: krajowa 98 PLN na konto 61 1910 1123 2200 2938 2121 0001 Deutsche Bank Polska SA zagraniczna 50 EUR na konto PL 61 1910 1123 2200 2938 2121 0001 Deutsche Bank Polska SA, SWIFT: DEUTPLPK Odbiorca/Wydawca: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ) Pl. Grzybowski 12/16, 00-104 Warszawa W tytule przelewu należy podać: prenumerata „Słowa Żydowskiego”, imię i nazwisko lub nazwa instytucji, adres wysyłki. 12 KRÓTKIE HISTORIE Ulmowie, Goldmanowie, Szallowie Siedemnastego marca odbędzie się długo oczekiwane otwarcie Muzeum Polaków Ratujących Żydów. Placówka znajdująca się w Markowej (województwo podkarpackie) nosi imię rodziny Ulmów. Chrystian Orzeszko Fot. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego P czeństwa z tym związaną. Gościem ceremonii otwarcia będzie prezydent Andrzej Duda. Izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem przyznał Ulmom tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, zaś w 2004 roku odsłonięto pomnik poświęcony tamtym wydarzeniom. Jej projekt przygotowała pracownia Nizio Design International, która zwyciężyła w konkursie na koncepcję architektoniczną muzeum. Firma znana jest między innymi z realizacji wystawy stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN i z przygotowania ekspozycji Muzeum Powstania Warszawskiego. Jak podkreślił projektant Mirosław Nizio: „Efekt będzie najlepiej widoczny po zmroku, kiedy teren zostanie odpowiednio oświetlony”. odczas okupacji niemieckiej za ukrywanie żydowskiej rodziny Ulmowie zapłacili rankiem 24 marca 1944 roku własnym życiem. Niemieccy żandarmi zamordowali ośmioro Żydów z rodzin Szallów i Goldmanów oraz ukrywających ich Józefa Ulmę i jego żonę Wiktorię będącą w ostatnim miesiącu ciąży. Niemcy zabili też szóstkę dzieci Ulmów. Dyrektor muzeum Mateusz Szpytma podkreślił, że ekspozycja to coś więcej niż zdjęcia, dokumenty i osobiste przedmioty rodziny Ulmów. Wystawa jest zaprojektowana z użyciem najnowszych technologii. W środku znalazła się instalacja domu rodzinnego Ulmów, ze sprzętami, które się z tego domu zachowały. Jest też sala wykładowa i przestrzeń wystawiennicza. Otwarcie muzeum będzie miało charakter międzynarodowy. Osiemnaście polskich placówek dyplomatycznych i kulturalnych na całym świecie będzie transmitować przebieg wydarzeń. Jak powiedział sekretarz stanu MSZ Jan Dziedziczak, jest to sposób na zaprezentowanie światu wielkiego wkładu Polaków w ratowanie Żydów i skalę niebezpie- Budynek ma kształt długiego prostokąta, zakończonego trójkątnym, ostrym dachem. Bryła obiektu wchodzi w głąb ziemi. Przed budynkiem powstał obszerny plac, gdzie na ścianie znalazło się ponad 830 nazwisk osób ratujących w czasie wojny Żydów. Instalacja została przygotowana w taki sposób, aby można było dodawać kolejne nazwiska. P od koniec 1942 r., mimo biedy i grożącej śmierci Ulmowie dali schronienie ośmiorgu Żydom: Saulowi Goldmanowi i jego czterem synom o nieznanych imionach (w Markowej mówiono o nich Szallowie) oraz dwóm córkom i wnuczce Chaima Goldmana – Lei Didner z córką i Gołdzie Grünfeld. O fakcie ukrywania Żydów przez rodzinę Ulmów doniósł Niemcom najprawdopodobniej granatowy policjant z Łańcuta. Nad ranem 24 marca 1944 r., przed drzwiami Ulmów stanęło pięciu niemieckich żandarmów oraz kilku granatowych policjantów, dowodzonych przez por. Eilerta Diekena. Pierwsi zamordowani zostali Żydzi, następnie Józef i jego brzemienna żona Wiktoria, na końcu dzieci Ulmów, z których najstarsza córka Stasia miała zaledwie osiem lat. Ciała Ulmów spoczęły na cmentarzu w Markowej, natomiast ukrywanych przez nich Żydów, pochowano na cmentarzu w Jagielle. Fot. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Wieś Markowa liczyła przed wojną około 4,5 tys. mieszkańców, 120 z nich było Żydami. Okupację przeżyło ponad 20 z nich ukrytych w pięciu chłopskich domach. KRÓTKIE HISTORIE 13 Makieta Zaginionego Kwartału w Muzeum Miasta Łodzi Muzeum Miasta Łodzi, dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundacji Orange zrealizowało projekt zatytułowany: „W poszukiwaniu zaginionego kwartału”. Jest to, przedsięwzięcie edukacyjne mające w swoich zamierzeniach przybliżenie łodzianom pojęć z zakresu historii sztuki, architektury i urbanistyki. Składało się nań szereg uzupełniających się działań od spacerów z przewodnikami, przez spotkania ze specjalistami, z wymienionych powyżej dziedzin, aż po prowadzenie warsztatów fotograficznych i modelowania 3D oraz drukowania odtworzonych w ten sposób detali architektonicznych na drukarkach 3D. Jednakże nadrzędnym celem i głównym efektem całorocznych działań było stworzenie pierwszej historycznej makiety fragmentu Łodzi. Wybór obszaru, który miał zostać „odbudowany” był oczywisty. Michał Gruda M uzeum Miasta Łodzi mieści się w pałacu niegdyś należącym do jednego z najbogatszych łódzkich fabrykantów – Izraela Poznańskiego. Swoją dostojną bryłą wypełnia on cały narożnik ulic Ogrodowej i Zachodniej. Po drugiej stronie ul. Zachodniej, wzdłuż której rezydencja ciągnie się na północ, usytuowany jest Park Staromiejski. Przed drugą wojną światową na tym obszarze był targ rybny, browar oraz kilkaset kamienic. Cały ten fragment miasta został zniszczony przez Niemców podczas około 1940 roku. Nie doszło do tego w rezultacie działań zbrojnych lecz zabudowania z wyburzono, aby oddzielić założone na Bałutach getto od reszty Łodzi. Powstała pusta strefa buforowa, która dopiero w 1951 roku została przekształcona w park. Od północy park ów ogranicza opustoszały dziś plac Starego Rynku. Nieopodal znajdowała się wielka i przepiękna synagoga wybudowana w stylu mauretańskim. Zburzona, wraz z innymi łódzkimi synagogami, w listopadzie 1939 roku. Całe otoczenie po wojnie uległo bardzo dużym przekształceniom. Powstało nowe, socrealistyczne osiedle, założenie parkowe, staw, krańcówka tramwajowa, zupełnie nowe ulice. Pamięć po dawnej dzielnicy zamieszkiwanej głównie przez Żydów zatarła się. Dzięki zbudowaniu makiety obejmującej rejon pomiędzy ulicami Zachodnią, Ogrodową, Północną, Franciszkańską, Wojska Polskiego i Limanowskiego udało się przeprowadzić studia na temat charakteru zabudowy badanego obszaru oraz częściowo wypełnić go treścią ludzkich losów, chociaż ta praca dopiero przed historykami. Na tę chwilę powstał szkielet, który najdokładniej jak to było możliwe, w kwestii architektury, odtwarza fragment Łodzi, który swoją wielkością można porównać do całej zabytkowej części Torunia. Dzięki benedyktyńskiej pracy zespołu kilkorga społeczników udało się dotrzeć do setek przedwojennych zdjęć i co bardzo ważne, właściwie je zinterpretować, dzięki czemu można powiedzieć, że powstała makieta odzwierciedla z bardzo dużą dozą dokładnoMakieta Zaginionego Kwartału ści stan zabudowy na – fragment przedstawiający koniec lat 30. XX wiestaromiejską synagogę (alte szul). Fot. arch. MMŁ ku. Przeprowadzono też kwerendę planów architektonicznych znajdujących się w ArchiZ wycinków i doniesień prasowych możemy wum Państwowym w Łodzi, jednakże okazydowiedzieć się o dramatach jakie rozgrywawało się często, że to co zatwierdzono w plały się wśród tutejszej ludności i o trudnych nach, nie do końca zgadzało się z finalnie warunkach życia w najstarszej części Łodzi. postawionym budynkiem. Inne zdobienia To wszystko tworzy klimat opowieści o Zagina fasadach, inne szczyty, różna ilość pięnionym Kwartale, który dopiero odsłonił rąter lub po prostu brak pełnej dokumentacji bek swojej tajemnicy. Odtworzony obszar poszczególnych nieruchomości sprawiły, że obejmuje ponad czterysta budynków. Każdy zdecydowano opierać się przede wszystkim z nich to dziesiątki, jeśli nie setki indywiduna zdjęciach, których jak się przekonaliśmy alnych historii osób tam mieszkających. Jeśli nie brakuje. uda nam się odtworzyć w kolejnych latach część z tych biografii, lub chociażby dotrzeć Oprócz samej makiety powstał również film do pojedynczych, opisanych w różnych źróedukacyjny. Jest on dostępny, z angielskimi dłach wydarzeń z życia dzielnicy, to nadamy napisami, na portalu YouTube (Zaginiony jej jeszcze więcej charakteru i rozszyfrujemy kwartał w Łodzi). Dzięki tej szesnastominuna razie niezidentyfikowane życiorysy. towej produkcji autorstwa Adama Brajtera, widz oprowadzany jest przy użyciu archiMuzeum Miasta Łodzi zaprasza do oglądania walnych zdjęć i modelowi 3D nieistniejącej makiety Zaginionego Kwartału bezpłatnie zabudowy po zakamarkach pełnego życia w godzinach otwarcia instytucji oraz zachękwartału, który wypełniony był po brzegi ca do oglądania wspomnianego filmu. Jeśli handlem i kupcami. Ożywają podwórka, po natomiast ktoś z Czytelników miałby w swoktórych dzisiaj nie ma już śladu. Widzimy pieich domowych archiwach fotografie lub znał rzeje kamienic, które przestały istnieć, czy narodzinne relacje z przedwojennej Łodzi, to wet szyldy przedwojennych sklepów zawiez wielką przyjemnością zapoznamy się zaszone w powietrzu, pomiędzy liśćmi drzew, równo z materiałami ikonograficznymi, jak które wyrosły w miejscach dawnych witryn. i wysłuchamy wspomnień. 14 MARZEC ’68 Marcowe wspomnienia Pamięci marcowych emigrantów, którym nigdy nie było dane wrócić. Michał Sobelman M arzec 2016. 48 lat, prawie pół wieku od tamtych wydarzeń. Kilka krótkich wzmianek w prasie i okolicznościowy dokument sprzed lat w TVP Historia. Niby niewiele, ale i tak dużo wziąwszy pod uwagę, że nie jest to przecież okrągła rocznica. We wtorek, 8 marca, jak zawsze od 18 lat, punktualnie o godz. 12 na Dworcu Gdańskim, pod tablicą, gdzie zamieszczono sześć znaczących słów pisarza i aktora Henryka Grynberga zbiera się ta sama grupka „marcowych kombatantów”. Każdego roku ktoś nam ubywa, np. Marysia Zozula, właśnie zmarła po ciężkiej chorobie w Warszawie, a w dalekim Sztokholmie odszedł Natan Tenenbaum, zwany powszechnie „bardem marca.” Rzadko tu ostatnio przyjeżdżał, ale był jakimś symbolem tamtego marca. Nikt nie ma wątpliwości, że Dworzec Gdański, jest najodpowiedniejszym miejscem do tego rodzaju spotkań, ale sama data może budzić obiekcje. 8 marca, Dzień Kobiet, jest rocznicą studenckich zamieszek, może więc byłoby lepiej spotykać się 19 , o 18, kiedy Gomułka w Sali Kongresowej zaczynał swoje i w gruncie rzeczy dość groteskowe przemówienie i oficjalnie wyrzucał nas z Polski. Kilka dni wcześniej, w niedzielę, 6 marca spotkanie wspominkowe w Klubie TSKŻ przy Teatrze Żydowskim. Na sali około trzydziestu osób, głównie kobiety. Ludzi, którzy 50 lat temu przeżywali ostatnie dni swojej bujnej młodości. Spoglądam na nich, mówię i nie wiem sam, czemu aż tak się wzruszam. Przypomina mi się pokolenie mojego ojca, mimochodem wracają wspomnienia z tamtego marca, kiedy byłem uczniem pierwszej klasy, sosnowieckiego ogólniaka. I nagle ze zgrozą konstatuje, że ówczesne nastolatki, moi rówieśnicy, to dzisiaj już dziadkowie i prawie że emeryci. Młodzi marcowi emigranci spotykają się aż do dziś. Począwszy od 1989, niemalże każdego sierpnia zjeżdżają do modnego izraelskiego kurortu. Przyjeżdżają z całego świata: z Ameryki, Francji, Skandynawii, nawet z Australii i oczywiście z Izraela. Przyjeżdża również kilka osób z Polski. Są dumni ze swoich dzieci i wnuków, chwalą się pięknymi mieszkaniami, nowymi samochodami, zawodowymi osiągnięciami; zawsze mówią o chorobach i upływających latach. Nikt nie żałuje swojego wyjazdu, bo i czego tu żałować? Tamta emigracja uratowała nas w końcu od „małej, gomułkowskiej stabilizacji”, po której nawet pierwsze lata wczesnego Gierka nie stanowiły żadnej rekompensaty, tym bardziej, że zaraz potem nadeszła bieda, kilkumiesięczna solidarnościowa euforia, stan wojenny, Jaruzelski, Kiszczak itp. My natomiast, od samego początku byliśmy skazani na sukces. Nawet, jeśli zostawiało się swoje pierwsze miłości, przyjaciół, kumpli i nawet język… Nawet, jeśli na początku było smutno, tęskno i przykro, to szybko przychodziła refleksja i wpadało się w nowy wir zająć. Byliśmy młodzi i do nas należał świat. Jakże inaczej było z naszymi rodzicami. Byłem późnym dzieckiem mojego ojca, który do końca swoich dni nie potrafił uwolnić się od koszmarów okupacji. W Auschwitz stracił całą swoją rodzinę: rodziców, żonę, rodzeństwo. Pomimo wszystko będzie starał się zapomnieć, wyjedzie do innego miasta, zabierając ze sobą kilka pamiątek, ocalałe fotografie, zmieni imię na bardziej polsko brzmiące i postanowi dalej żyć w kraju, który był jego ojczyzną, a obecnie przemienił się w największy na świecie cmentarz narodu żydowskiego. Kilka lat po wojnie pozna młodą kobietę, która będzie moją matką i z którą będzie się starał zbudować nowe życie w nowej homogenicznej i czystej etnicznie Polsce. Moja mama umrze kilka lat później, potem przyjdzie marzec. Mój ojciec nigdy nie był wielkim miłośnikiem książek. Zapewne niewiele ich w swoim życiu przeczytał, pewnie jeszcze mniej wierszy. Ten jednak, Antoniego Słonimskiego, „Dwie ojczyzny” z 1938 znał na pamięć. W marcu powtarzał często jego ostatnią zwrotkę: „Chociaż ci sprzyja ten wieczór mglisty I noc bezgwiezdna Jakże mnie wygnasz z mojej ojczyzny Jeśli jej nie znasz. Trzydzieści lat później, po oszalałej kampanii antysemickiej skrywanej pod maską walki z syjonizmem, słowa te zabrzmią jak ponura przepowiednia, jak szyderczy rechot historii. Marcowi banici, ostatni, świadomi swojego pochodzenia polscy Żydzi opuszczali na do- bre ten kraj. Razem z nimi, emigrowali świeżo, co zdemaskowani „syjoniści”, ukryci Żydzi. Wyjeżdżali z Polski, jedynego kraju na świecie, w którym nie pozwolono im być ani Żydami, ani Polakami. Kilka miesięcy później wielu spośród tych, którzy dotarli do Izraela będzie spotykać się w piątkowe południa w Tel Awiwie. W latach 60. ulica Allenby, główna arteria handlowa Tel Awiwu była polską ulicą. Mieściły się tam wszystkie oficjalne instytucje związane z PRL, jak ambasada, gdzie urzędował od niepamiętnych lat poseł Antoni Bida i przed którą zawsze gromadziły się rzesze nieszczęśników, tęskniących do komunistycznego raju w myśl zmodyfikowanego powiedzenia: „Jak bida to do Żyda, a jak Żydy to do Bidy”, filia Banku PKO, biura Orbisu i aż trzy polskie księgarnie, z których każda mogłaby uchodzić w dowolnym polskim mieście za najlepszą. Po wojnie sześciodniowej znikła ambasada i Orbis, a rok później pojawili się na ulicy nowi goście – emigranci marcowi. Minęło już tyle lat, a ja wciąż pamiętam, jakby to było wczoraj, upalne piątkowe południe, we wrześniu 1970. Księgarnia Neusteina w podziemnym pasażu na Allenby 97, gdzie wciąż między półkami unosił się duch zmarłego kilka miesięcy wcześniej Marka Hłaski, a z głośnika adaptera „Bambino” dobiegał głos Ewy Demarczyk. A później poeta Stanisław Wygodzki, recytował z patosem fragmenty „Kwiatów Polskich” Tuwima: „Chmury nad nami rozpal w łunę Uderz nam w serca złotym dzwonem, Otwórz nam Polskę jak piorunem Otwierasz niebo zachmurzone.” I wciąż dźwięczy mi w uszach ta cisza i szloch kilkudziesięciu zgromadzonych w księgarni osób. Mój ojciec zmarł w Jerozolimie we wrześniu 1983, nigdy więcej nie pojechał do Polski. W marzeniach ostatnich lat spacerował ulicami Zawiercia, Będzinia, Sosnowca. Stanisław Wygodzki zmarł w Giwataim w maju 1992. Polska od prawie trzech lat była wolna i demokratyczna. Nie zdążył jej odwiedzić. W swoich ostatnich snach wciąż oglądał Będzin i Warszawę. MARZEC ’68 15 Zbigniew Damski, - Skąd my to znamy. „Żołnierz Wolności (Horyzont)” z 16 maja 1969. „W ładze państwowe – powiedział 19 czerwca 1967 roku. pierwszy sekretarz PZPR Władysław Gomułka podczas VI Kongresu Związków Zawodowych – traktują jednakowo wszystkich obywateli Polski Ludowej bez względu na ich narodowość. [...] Ale nie chcemy, aby w naszym kraju powstała piąta kolumna (oklaski). Nie możemy pozostać obojętni wobec ludzi, którzy w obliczu zagrożenia pokoju światowego, a więc również bezpieczeństwa Polski i pokojowej pracy naszego narodu, opowiadają się za agresorem, za burzycielami pokoju i za imperializmem. Niech ci, którzy odczuwają, że słowa te są skierowane pod ich adresem – niezależnie od ich narodowości – wyciągną z nich właściwe dla siebie wnioski”. P o wyjeździe brakowało mi wszystkiego, została dziewczyna, przyjaciele, brakowało książek, przeszkadzał brak znajomości języka. Nawet nieznajomość miasta była przygnębiająca. Brakowało twarogu ze śmietaną i cukrem, kamyczków (orzeszki ziemne w twardej polewie, które uwielbiałem) Chyba brakowało wszystkiego, jedyne co ułatwiało życie to to, ze wyjechałem razem z rodzicami i braćmi. Marzec ’68 dla moich rodziców to był czas rozterki i tragedii. To im wyrządzono największa nigdy nie naprawioną krzywdę. W Nowym Jorku wszystko olbrzymie, samochody wielkości mieszkań, domy – pałacu kultury. Nazajutrz przylot do Milwaukee, w drodze z lotniska małe wiejskie chałupki (w głowie pytanie: gdzie nas przywieźli?). Prawdziwa wspaniała Ameryka pokazała się trochę później. Po prawie 50 latach nie jest łatwo odróżnić dzisiejszej opinii od uczuć 17-latka. Myślę, że dziś patrzę na Polskę ’68 inaczej niż wtedy. Nie wiem ile prawdy jest we wspomnieniach, czy naprawdę widziałem Marzec tak jak dziś mi się wydaje? Mam nadzieje, że udało mi się odróżnić przeszłość od teraźniejszości. Jeżdżę często do Polski, mimo zmian ustrojowych kraj nie zmienił się tak bardzo, zaopatrzone sklepy to tylko zmiana wystaw sklepowych. Na szczęście to już nie mój problem, nie mam żalu, nie chce nikogo uczyć, uświadamiać. To od ludzi i ich zachowania zależy jak będą osądzani. Jeżeli są zadowoleni ze swojego wizerunku – no cóż, nie mnie ich krytykować, jestem Amerykaninem. Od kilku lat jestem emerytem, i regularnie przyjeżdżam do Polski. Mogę przez 4-5 miesięcy w roku podróżować, zwiedzać, poznawać inne kraje. Mam mieszkanie, nie muszę się martwić o hotele, rezerwacje i tym podobne. Przyjeżdżam i jestem u siebie, trochę egzotyki ze znajomością języka :) łatwość poruszania się, trochę znajomych w kilku krajach. No i najważniejsze, w Polsce mieszka brat. Marek Odoner Milwaukee, Wisconsin USA W marcu 1968 roku skończyło się moje beztroskie dzieciństwo. Moją Matkę opuścili przyjaciele, których żegnaliśmy na Dworcu Gdańskim. Przez kilka lat była bezrobotna a w domu zapanowała szarość. Dlatego co roku jeżdżę na Dworzec Gdański Ela Magenheim Warszawa J estem ciekawy jak mój stary kraj dziś wygląda, któregoś dnia, całkiem niedługo odwiedzę moje dawne miejsca w Polsce. Trzeba pamiętać, że miałem jedynie dwanaście lat i nie pamiętam za dobrze swoich przyjaciół. Różnie bywało, i dobrze i źle, rodzice musieli wywieźć nas do USA, aby nasze życie stało się lepsze. Nie wiem czy to wystarczy, ale to chyba wszystko co mogę napisać. Jacek Odoner Milwaukee, Wisconsin USA M oja mama wyjechała z bratem do Austrii. Mnie, niepełnoletnią wówczas dziewczynę zostawiła pod opieką krewnych w Polsce. Pierwsze lata miałam do niej o to spory żal, mimo iż regularnie odwiedzałam ją w święta i w wakacje. Zostałam w Polsce, tutaj poznałam męża i urodziłam dwójkę dzieci. Mama po latach tłumaczyła mi, że chciała żebym była u siebie. Ona sama po wyjeżdzie zawsze czuła się obca. Ewa P. Poznań „A ntysemityzm nie jest u nas, jak niektórzy sądzą, problemem sztucznym. Jest problemem żywym, a jak żywym, widzieliśmy, gdy zaczęto sięgać do panieńskich nazwisk matek. (...) Istota tego antysemityzmu rasistowskiego sprowadza się do tego, aby przerzucić odpowiedzialność za grzechy systemu, za wady w funkcjonowaniu władzy na obcoplemiennych. (...) W toku śledztwa oficerowie śledczy czynili duży wysiłek, aby także u mnie znaleźć wśród przodków jakieś żydowskie nazwisko. Gdy nie udało się zrobić ze mnie Żyda, chcieli bodaj uczynić ze mnie Ukraińca. Byleby móc mnie napiętnować jako obcoplemieńca. Były takie dni w śledztwie, kiedy chciałem uznać się za Żyda. Są bowiem sytuacje, kiedy uczciwy człowiek powinien uznać się za Żyda”. Fragment przemówienia Jacka Kuronia z procesu w 1969 r., A. Friszke: „Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi”, Warszawa 2010 16 MARZEC ’68 Fot. ChO MARZEC ’68 17 Edek, czyli tam i z powrotem Edward Odoner, dla znajomych Edek. Przez blisko dziesięć ostatnich lat sekretarz „Słowa Żydowskiego”, co roku w marcu przychodzi na Dworzec Gdański. Ten sam, z którego prawie pięćdziesiąt lat temu razem z rodziną, podobnie jak tak wielu innych, wyjeżdżał w świat. Bez prawa powrotu. Na szczęście to, o czym Edek opowiada to już tylko historia. Jednak na tyle ważna, że warta nie tylko spisania, ale i przede wszystkim zapamiętania. Rozmawia Chrystian Orzeszko Od czego zaczniemy? Poza dwoma braćmi rodziny nie mam właściwie żadnej. Na szczęście z żoną Mirką mam dwójkę wspaniałych synów. Moi rodzice odeszli lata temu. Mam dwóch braci jeden dwa lata, a drugi sześć lat młodszy ode mnie. Młodszy starszy Marek i młodszy młodszy jak to mawiamy Jacek. Obaj mieszkają w Stanach. Zanim dotrzemy do Stanów Zjednoczonych, wróćmy do Polski. Urodziłem się w ’49 jako pierwszy z trzech synów państwa Odoner. Rodzice cudem przeżyli wojnę. Ojciec uciekł z warszawskiego getta na wschód, odmawiając przyjęcia radzieckiego obywatelstwa, jako Polak został pognany na Kołymę, gdzie w Łagrze spędził cztery lata. Matka przeżyła wojnę na aryjskich papierach. Wiele więcej o tym nie wiem, bo jak wielu innych, tak i moi rodzice niechętnie opowiadali o tym czasie. W ’68 skończyłem 18 lat, razem z młodszym bratem uczęszczałem do technikum chemicznego numer 1, na ul. Saskiej 78 (Warszawa) i szykowałem się do matury. Czym zajmowali się rodzice? Mama pracowała w spółdzielni Optima, podobnie zresztą jak ojciec. To była spółdzielnia tekstylna, szyli torebki, płaszcze, spodnie. Biura Optima miała na Marszałkowskiej na lewo od dawnej składnicy harcerskiej. Ojciec jako magazynier pracował na Grodzieńskiej. Spółdzielnia nieźle sobie radziła dzięki pomocy żydowskich organizacji zza granicy. W tamtych latach problemem nie było to jak sprzedać, ale jak kupić, materiał na ten przykład na ubrania... Czułeś, że atmosfera gęstnieje przed ’68? A gdzież tam! Antysemityzm jeszcze w podstawówce dał mi trochę popalić. Wyzywali mnie nie raz, nie dwa od Żydów parszywych. Tak zaczęły się bójki. Już wtedy nosiłem okulary, a moi rodzice z wyrozumieniem i cierpliwością kupowali mi nową parę co kilka miesięcy. Jednak pod koniec szkoły, ze względu na to, że biłem się częściej niż reszta chłopców, zakupy okularów przestały być utrapieniem dla naszego domowego budżetu, bo nikt mi już nie podskakiwał. Co ciekawe, w szkole średniej problem ten ni- gdy nie zaistniał! Mimo, iż wszyscy wiedzieli o moim pochodzeniu, bo nigdy się z nim specjalnie nie kryłem. Czyli nic nie wzbudzało twojego niepokoju? Latem ’68 dyrektor wezwał naszą mamę i powiedział: Pani Odoner, teraz dzieją się różne dziwne rzeczy, niech pani pilnuje synów i nie daje im chodzić po ulicy. On się bardziej bał o nas, niż my sami o siebie. To pokazuje jacy byli podówczas niektórzy ludzie. Ale nie wszyscy byli równie zatroskani, co dyrektor Twojej szkoły. W ’67 okazało się, że jesteśmy elementem niepożądanym, a w ’68 dowiedzieliśmy się, że tworzymy piątą kolumnę i żadne tam Michniki, Szlajfery i takie tam, nie będą bruździły w Polsce! Zaczęto zamykać spółdzielnie. Ludzie byli wyrzucani z pracy. Przez ostatnie kilka miesięcy przed wyjazdem, moi rodzice nie mieli pracy. Mieszkaliśmy wtedy na ulicy Kobielskiej w Warszawie, żyliśmy z tego co udało się wyprzedać. 18 MARZEC ’68 Warszawa Rodzina Odonerów w 1956. Ostatniego dnia, przed wyjazdem w domu stał już tylko stół i jedno krzesło. Resztę rodzice sprzedali, bo nie mieliśmy z czego żyć. Kiedy zapadła decyzja o wyjeździe? To było na początku ’68. Większość znajomych wyjechała wcześniej, my opuściliśmy Polskę w grudniu ’68. To był taki czas, że prawie każdego dnia ktoś wyjeżdżał: Besterowie, później Fogelmanowie, Zołotow z rodziną, Poznańscy i wielu, wielu innych. Mój dobry przyjaciel Adam Bester – wyemigrował dwa miesiące przed nami. Zanim wyjechał w klubie TSKŻ byliśmy partnerami w brydża. Warszawa-Wiedeń-Rzym-Sztokholm – z każdego etapu podróży pisał listy i informował nas jak wygląda procedura, jak i gdzie trzeba załatwić takie, czy inne formalności. To z tych listów dowiadywaliśmy się, że wcale nie jest tak źle, że są organizacje żydowskie, które pomagają, odbierają z dworców, załatwiają noclegi i wsparcie. Na podstawie otrzymanej promesy wizy, wystąpiliśmy o paszport jednorazowego użytku, obwieszczający, że jego posiadacz nie jest obywatelem PRL. Świetny dokument (śmiech), ważny cały jeden dzień! Naturalnie, aby wyjechać musieliśmy zrzec się obywatelstwa. Można było zabrać ze sobą mienie w kilku walizkach, oprócz tego dostaliśmy skrzynię z HIAS (z ang. Hebraj- Fot. arch. Edwarda Odonera skie Stowarzyszenie Pomocy Imigrantom). Skrzynia miała metr długości, pół metra wysokości i tyle samo szerokości. Mogliśmy nią nadać swoje „drogocenne” mienie, przygotowując wcześniej listę wysyłanych przedmiotów. Mama zapakowała w nią porcelanę, książki, obrus. Pojechaliśmy nadać bagaż na dworzec. Na miejscu okazało się, że taki mały czajniczek do herbaty nie był uwzględniony na naszej liście. Celnik kazał nam go wyjąć. Skrzynię zabito i wysłano przed nami, zaś czajniczek zamiast wywędrować w świat, wrócił z nami do warszawskiego mieszkania. Cały ten nasz majątek, dotarł do nas kilka miesięcy po przyjeździe do Stanów. Nie licząc książek, dorobek całego polskiego życia, nie był już nam wtedy potrzebny. W kilka miesięcy w Stanach mieliśmy już więcej, w sensie materialnym, niż przez całe dotychczasowe życie w Polsce. mieszkanie. To było wielkie szczęście moich rodziców. Tyle po nas w Polsce zostało, a właściwie nawet tego nie, bo mieszkanie było komunalne. Dużo zostawiliście za sobą? Wiele wspomnień, trochę znajomości, swoje miejsca. Dwa pokoje z kuchnią w powojennym budownictwie, na ulicy Kobielskiej. Razem z rodzicami i z młodszym bratem, gnieździliśmy się wcześniej w jednym pokoju z dostępem do kuchni i łazienki na ulicy Małej 10, na warszawskiej Pradze. Jak miałem sześć lat dostaliśmy przydziałowe Trzech chłopców... Dopiero jedna wojna się skończyła, w której rodzice stracili całą rodzinę. Nic więc dziwnego, że nie ciągnęło ich do Izraela. Mimo, że byliśmy pod opieką HIAS, pracownicy Sochnutu przychodzili do hotelu, w którym przebywaliśmy i przypominali, że przecież wyjechaliśmy deklarując, że udajemy się do Izraela. Moja mama nawet zaczęła się łamać, Wyjechaliście jak wiele innych rodzin z Dworca Gdańskiego? Mieliśmy bilety na nocny pociąg do Wiednia. Cała klasa przyszła mnie pożegnać na ten cholerny Dworzec Gdański. Na granicy czechosłowackiej kontrola celna; na szczęście za bardzo nie grzebali, widzieli już po wyglądzie walizek, że nie ma co szukać kosztowności. Wysiedliśmy rano na dworcu w Wiedniu, tam już czekali na nas pracownicy z żydowskich organizacji. Jak ktoś chciał jechać do Izraela, to pracownicy Sochnutu (Agencja Żydowska) się nim zajmowali, jeśli gdzieś indziej, to wkraczali z pomocą ci z HIAS. Od razu wiedzieliśmy, że do Izraela nie pojedziemy. MARZEC ’68 19 czyby jednak nie zmienić zdania. Jednak ojciec był twardym facetem i powiedział, że jesteśmy na zachodzie, gdzie panuje wolność, i że jedziemy do Stanów Zjednoczonych. Do Rzymu pojechaliśmy pociągiem bez dokumentów – nasze były przecież już nie ważne. Jechaliśmy w zamkniętym wagonie, którego nikt nigdzie nie sprawdzał. We Włoszech dostaliśmy, coś koło 40000 lirów na osobę, wynajęliśmy dwa pokoje z dostępem do kuchni i na wszystko nam starczało. Na wyjazd czekaliśmy pięć miesięcy. Stazione del Mini – w tamtej okolicy mieszkaliśmy, podobnie zresztą jak kilkaset innych rodzin. Oczekując na wyjazd do USA wspólnie z rówieśnikami zwiedzaliśmy autostopem Włochy. Jeździliśmy do Lido na plażę, graliśmy w brydża. Pierwszy raz byłem za granicą. Wtedy dotarło do nas z jakiej wsi przyjechaliśmy. Nawet na Sycylię dojechaliśmy i tam te statki, promy, urządzenia uzmysłowiły nam dobitnie, że ten „wielki” PRL był taki przaśny i prymitywny. Rzymskie wakacje nie trwały jednak wiecznie. Tato dostał wizę uchodźcy politycznego i na prawie łączenia rodzin polecieliśmy z nim tym samym samolotem do Stanów. Wylądowaliśmy w Nowym Jorku 21 czerwca. W Stanach nie mieliśmy żadnych krewnych. Przez zupełny przypadek trafiliśmy do Milwaukee. Tamtejsza społeczność żydowska, licząca kilkanaście tysięcy osób, pomagała uchodźcom z PRL. Stany musiały chyba wywrzeć na chłopaku z Warszawy duże wrażenie? To było piekielnie gorące lato. Nowy Jork zrobił na nas ogromne wrażenie, do tego te odległości i przepiękne samochody, wszystkie takie kolorowe i gigantyczne. W Milwaukee odebrały nas z lotniska swoimi krążownikami szos dwie przedstawicielki tamtejszej społeczności żydowskiej. Jedziemy i jedziemy, rozglądamy się a tam wszędzie tylko domy i domki, i tak między sobą mówimy, co to za wieś? Kilka wysokich budynków w centrum i kilometry osiedli. Myśleliśmy że to jakaś prowincja, a to było 13 największe miasto USA. Trzynastka nie okazała się w waszym wypadku pechowa? Razem z moim bratem Markiem jako pierwsi dostaliśmy pracę. Tygodniowa pensja w garbarni wynosiła wtedy 90$. Galon benzyny, czyli prawie cztery litry kosztował 23 centy, jeansy 15$. Za moją tygodniową pensję można było kupić sześć par jeansów, moim Fot. ChO pierwszym poważnym zakupem były właśnie spodnie marki Lee. Gdybym miał wtedy samochód, za pierwszą tygodniówkę mógłbym kupić benzyny na pół roku (śmiech). To, że wy chłopcy byliście szczęśliwi w kraju hot dogów, Coca-Coli i zielonego dolara to rozumiem, a rodzice? My się szybko zaadoptowaliśmy. Jacek – najmłodszy poszedł do amerykańskiej podstawówki, jak tylko skończyły się wakacje. My z Markiem zaczęliśmy uczęszczać na przyśpieszony kurs języka angielskiego, nastawiony na ludzi którzy chcieli iść na studia. Mnie się zresztą udało faktycznie skończyć Uniwersytet Wisconsin – na wydziale inżynierii mechanicznej. Rodzice znaleźli polskie i żydowskie towarzystwo, ale nie było im łatwo. Kiedy przyjechaliśmy do Stanów tata miał 59 lat, mama 44. Angielski znali biernie. Ale było i sporo frajdy, na pierwszy dzień kobiet w USA, kupiliśmy mamie zmywarkę do naczyń! Kiedy pierwszy raz odwiedziłeś Polskę po wyjeździe? Przyjechałem jeszcze w okresie stanu wojennego. Latem, razem z moją ówczesną dziewczyną, wynajęliśmy na miesiąc w Luksemburgu samochód. Chcieliśmy odwiedzić znajomych w Sztokholmie, którzy też wyjechali w ’68. I wtedy wpadłem na pomysł, że do Szwecji moglibyśmy popłynąć promem ze Świnoujścia. W Wiedniu w nasze amerykańskie paszporty urzędnik ambasady PRL wstemplował siedmiodniowe wizy. Bez problemu załatwiliśmy też czeską wizę tranzytową. Na Jasnej Polanie byliśmy po południu. Zero ruchu. Cztery godziny nas trzymali na granicy, tylko kół nam nie rozkręcili! Kazali sobie tłumaczyć „Newsweeka”, chcieli wiedzieć co tam za żelazną kurtyną się dzieje. Nieźle Ci się powodziło w Stanach, a jednak wróciłeś do Polski, dlaczego? W 1989 r. przyjechałem na kilka tygodni. Zatrzymałem się u przyjaciela, który trzy miesiące mieszkał u nas w USA. W jego domu pod Warszawą poznałem taką śliczną dziewczynę. Chodziliśmy na spacery, dużo rozmawialiśmy, przyjechałem raz i drugi i... tak sobie do dzisiaj spacerujemy. Ta dziewczyna nazywa się Mirka i na moje szczęście zgodziła się zostać moją żoną i matką naszych dwóch wspaniałych chłopców. Zostałem w Polsce dla niej. Czasami tylko tęsknię trochę za braćmi. Na szczęście Marek bywa w Polsce co roku, ale Jacek nigdy nie przyjechał do kraju swojego dzieciństwa. 20 MARZEC ’68 Bilet do Polski ’68 Grażyna Pawlak jest zdania, że jej marcowa historia jest nudna. Jako studentka brała udział w wojnie sześciodniowej, po czym w ’68 wróciła do Polski Ludowej. Historia dr Pawlak - założycielki Fundacji im. prof. Mojżesza Schorra, jest inna niż te, które najczęściej przychodzą do głowy, gdy wspomina się marzec. Jest głosem tych którzy, postanowili zostać w Polsce. Grażyna Pawlak pozująca na bojowniczkę nad rzeką Jordan w ’67. Rozmawia Lew Nuttenberg ’67 spędziłaś... Moja izraelska rodzina w ’67 zaprosiła mnie na ślub mojej kuzynki. Ale zanim zdążyłam dojechać pociągiem i dopłynąć statkiem, ślub zdążył się odbyć. Na statku Messapia płynącym z Pireusu do Izraela, dowiedziałam się, że będzie wojna. Przez całą Europę do Izraela jechałam z pięcioma dolarami, ukrytymi w tubce po paście do zębów (śmiech). Kiedy przyjechałam, rodzina nie bardzo wiedziała co ze mną zrobić. Wojna kojarzyła mi się przede wszystkim z drugą Wojną Światową, mimo to wiedziałam, że muszę zostać. Wróciłam do Hajfy, gdzieśmy dopłynęli, aby pożegnać osoby które postanowiły się wrócić. Dużo było takich ludzi? Ledwie kilka starszych osób, ale jakoś tak na tym statku się zaprzyjaźniliśmy. Wojna zastała mnie w Tel Awiwie. Wujka, czyli brata mojej mamy nie zdążyłam spotkać, bo już wtedy był w wojsku. Pierwszy alarm przeżyłam... dziwnie, kiedy się rozległ, zeszliśmy wszyscy do piwnic. Po jakimś czasie syreny ucichły. Wyszłam, świeciło słońce, sprzedawcy otwierali sklepy, życie momentalnie wracało na ulice. To było takie nierealne. Co robiłaś w trakcie sześciu dni wojny? Sypałam piasek do worków i razem z innymi zabezpieczałam nimi piwnice. To wszystko bardzo krótko trwało, ale było niesamowite, jak zupełnie inny był Izrael. Wszyscy sobie pomagali. Autobusy zostały zarekwirowane na potrzeby armii i wywiezione na pustynię. Ludzie zatrzymywali się samochodami i pytali gdzie jedziesz, czy cię podwieźć? Młodzież była zaangażowana w pomaganie w przeróżny sposób, na przykład roznosiła listy, ponieważ większość listonoszy powołano do wojska. Gdy któryś z sąsiadów czy znajomych zginął, wszyscy to przeżywaliśmy. Byliśmy razem, bardzo blisko. Nigdy więcej takiej więzi już nie doświadczyłam, chociaż w Izraelu od tamtej pory byłam już ponad trzydzieści razy. To był inny kraj, nie mówiąc już o tym, że był bardziej polski. Polskie Żydówki ubrane na styl europejski przechadzały się po Dizengoff, polski słyszało się wszędzie, tak jak teraz rosyjski. Ludzie w kawiarniach czytali gazety.... naturalnie po polsku. Izrael wygrał. Jak tylko wojna się skończyła pojechałam natychmiast do Jerozolimy poznać mojego wujka Abrama, który na kilka godzin dostał przepustkę. Poszliśmy pod Ścianę Płaczu. Budynki w pobliżu Ściany Płaczu były wtedy przykryte ziemią, z której wyrastały drzewa. Wiele miejsc oznaczono białymi pasmami materiału, ostrzegającymi przed minami. Wzruszenie panowało ogromne i udzielało się wszystkim. Widziało się księży, ludzi pobożnych i niewierzących, czarnych i białych ze łzami w oczach, wznoszących podziękowania i modlitwy. Poszłam na Górę Oliwną. Arabowie zniszczyli część macew, żeby wznieść swoje Fot. arch. Grażyny Pawlak małe domki, znalazłam tam zakrwawioną muzułmańską takiję (tradycyjne arab. nakrycie głowy – przyp. red.), którą zresztą mam do dzisiaj. Cały świat się zjeżdżał do Izraela, bardzo dużo młodzieży – ochotników. Spadochroniarze, lotnicy czczeni byli niczym bogowie, bo to oni głównie przyczynili się do zwycięstwa Izraela. Otworzyła się pierwsza dyskoteka w Izraelu, właśnie w Tel Awiwie. Ja jako ochotniczka uczyłam szermierki w kibucach. Pochodzisz z mieszanego małżeństwa? Tatuś nie był Żydem. Podczas wojny uratował mamusi życie i nie jej jednej zresztą, ale nigdy nie przyjął medalu „Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata” ponieważ uważał, że żona Żydówka jest największą nagrodą. Zawsze wiedzieliśmy z braćmi, że jesteśmy Żydami. Tatuś przed Pesach jeździł do Warszawy po macę. Cztery, może pięć rodzin żydowskich mieszkało w tym naszym Koszalinie. Przyjaciółką naszej rodziny była babcia Maćka Pawlaka (obecnie rabina). Co ciekawe o żydowskich zwyczajach więcej opowiadał mi tatuś, który bardzo interesował się różnymi religiami. Dla mamy, która miała ledwie trzynaście lat, kiedy wybuchła wojna, wspomnienie domu rodzinnego było zbyt bolesne. Niemalże cała rodzina zginęła w Treblince. Jeśli opowiadała o czymś to o Holokauście. Miałam pełną świadomość tego kim jestem. Ponieważ MARZEC ’68 moja rodzina nie była religijna moja tożsamość żydowska wynikała bardziej z poczucia więzi rodzinnej, mniej wiązałam ją z naszymi tradycjami. Mało brakowało a mimo pełnoletności zostałabyś adoptowana. W Muzeum Izraela tuż po wojnie, było niewielu zwiedzających, pewnego dnia spotkałam tam małżeństwo mówiące po polsku. Wywiązała się między nami rozmowa. Mężczyzna chciał zgadnąć po akcencie skąd pochodzę, strzelił że ze Śląska, ja mu na to że guzik, bo z Koszalina. Zaczynam odwracać się na pięcie, a on mnie pyta czy mi coś mówi nazwisko Jabłoński, powiedziałam, że był u mnie w klasie Jabłoński, ale czy ja wiem czy był Żydem? Zaczęłam odchodzić, dogonił mnie i mówi, że chodzi mu o kobietę, która uczy matematyki, okazało się, że miał na myśli moją matkę, która była z domu Jabłońska. Płacz, okazało się, że to był kuzyn mojej babki, Abram Lichtenbaum. Natychmiast poleciał po whisky, bo jak ja jestem z Polski to powinnam tę radość uczcić alkoholem - to był taki typowy, pokutujący jeszcze długo w Izraelu stereotyp Polaka. Lichtenbaumowie chcieli mnie adoptować. Sami nie mieli dzieci. Abram był lekarzem, a Giza udzielała się społecznie. Oboje byli religijni. Ich dom był koszerny i oboje przestrzegali tradycji szabatowej, dla mnie to było coś nowego. Nie planowałam jednak pozostania w Izraelu, ponieważ nie umiałabym zostawić rodziców. Nie potrafiłabym opuścić mojej osieroconej przez Holokaust mamusi. Planowałam natomiast powrócić na pewien czas, marzyło mi się zrobienie doktoratu w Izraelu. Wróciłaś do Polski. Tak właściwie to przyjechałam do Koszalina. Wraz z końcem lutego, początkiem marca byłam z powrotem na studiach w Warszawie. Ale ani w domu rodzinnym, ani po powrocie na Akademię Wychowania Fizycznego nie bardzo wszystko co się w Polsce działo do mnie docierało. Oczywiście miałam świadomość tego co się dzieje, ale to nie był mój świat. Wiedziałam, że znowu wyjadę do Izraela, byłam pod silnym wrażeniem tego co tam zobaczyłam i przeżyłam, że to tutaj wydawało się, czy ja wiem... bledsze? Na AWF przyjęto mnie mnie niczym bohaterkę, każdy wiedział, że byłam na wojnie. Przed moim wyjazdem dziekan AWF powtarzał, że jak wrócę z Izraela to będę musiała poopowiadać jak tam jest w tych kibucach. Po moim powrocie nie powtórzył tej prośby... Przykre, ale sankcjami ciężko to chyba nazwać? To prawda. Na AWF oczywiście strajkowaliśmy. Podczas strajków graliśmy w brydża, popijaliśmy „Czar Nałęczowa”, czy inne alkohole i protestowaliśmy przeciwko temu co się dzieje. W jakimś sensie uczestniczyliśmy, ale to nie było Krakowskie Przedmieście – byliśmy z dala, na Bielanach. Przestrzegałam, że to będzie nudne... Inne nie koniecznie znaczy nudne. Jaki był Twój kontakt z życiem żydowskim Warszawy? Nie byłam w środowisku. Kończyłam AWF, moim światem była wtedy szermierka, jak Teatr Żydowski odwiedzał Warszawę, to chadzałam na jego spektakle. Kiedy mama przyjeżdżała szłyśmy pod pomnik getta. Chciałam się nawet zapisać w latach siedemdziesiątych do TSKŻ. Podałam im nazwisko moich dziadków, które im się nie podobało (dziadek Josef Jabłoński – chasyd związany z cadykiem z Aleksandrowa), podeszło im nazwisko Sztyma, należące do mojego ojca, który jednak nie był przecież Żydem. Powiedzieli, że zapiszą mnie tylko pod tym nazwiskiem, ja dostałam piany, powiedziałam że mam ich w nosie. Koło osiemdziesiątego roku, poszłam z mamą do ŻIHu, gdzie mama składała relacje. Na TSKŻ byłam wtedy nieco obrażona, chociaż chodziłam do klubu. W ŻIH były głównie starsze osoby i to też było dla mnie nowe, bo nawet w Izraelu, nie licząc wujka Abrama i cioci Lei nie znałam właściwie żadnych starszych ludzi. W 1986 roku wybrali mnie do zarządu ŻIH. Był ktoś jeszcze, kto wywarł na Twoje życie duży wpływ. W 1986 roku poleciałam do USA. Tam w instytucie YIVO, spotkałam rabina Chaskela Bessera. Zaprosił mnie do domu na święta Rosz Haszana – do swojej śmierci był moim przewodnikiem, a nawet ojcem duchowym, chociaż nie jestem ortodoksyjna. Stany wtedy, to też był inny świat. Jak szalona latałam i kupowałam płyty z piosenkami żydowskimi, książki, tyle było tego wszystkiego. Różne rzeczy można o tobie powiedzieć, ale na pewno nie to że żyłaś w szafie. Zgadza się! Wszyscy zawsze wiedzieliśmy kim jesteśmy. Nauczyciel fizyki na przykład stawiał mi trójki, chociaż się nie uczyłam, bo był zapalonym filatelistą, a ja byłam jego dostawcą znaczków z Izraela. Dzieciaki mi zazdrościły, bo nie chodziłam na 21 religię i kiedy one odmawiały pacierze, ja śmigałam sobie na zamarzniętym stawie na łyżwach. To była ta specyfika Koszalina, poniemieckiego miasta, gdzie zjechali się ludzie z całej Polski i myślę, że chcieli odciąć się od przeszłości, stereotypów, rozpocząć od nowa. Z Koszalina wyjechała tylko jedna żydowska rodzina. Nie miałaś problemów z pracą po ’68? W latach siedemdziesiątych zostałam kierownikiem Zakładu Nauk Społecznych w Instytucie Sportu i to nie będąc członkiem partii! Oczywiście dostawałam propozycje. Nawet mój tatuś namawiał mnie w latach osiemdziesiątych żebym wstąpiła do partii, wierzył że idą zmiany. Był prawdziwym komunistą, takim przedwojennym. Do dzisiaj mam w piwnicy trzydzieści tomów „dzieł zebranych Lenina”, z gęsto zapisanymi przez niego notatkami na marginesach. Zawsze powtarzałam, że ja nie mam wystarczająco dobrego poczucia humoru. Dwa lub trzy razy byłam na otwartych zebraniach partyjnych – z jednego wyprowadzili mnie, myślałam że skonam ze śmiechu, takimi głupotami nas raczyli... Nigdy nie wstąpiłam do tego kabaretu, jakim była partia. Jeden z dyrektorów Instytutu był dawnymczłonkiem Komitetu Centralnego. Wiedziałam, że w latach sześćdziesiątych zachował się wobec Żydów bardzo nie w porządku. W latach osiemdziesiątych, po konferencyjnym, trochę alkoholowym spotkaniu, powiedziałam co o nim myślę! Jak tylko nawiązano ponownie stosunki z Izraelem, natychmiast mnie wysłał na konferencję do Izraela organizowaną z okazji trzynastej Makabiady, chyba chciał się zrehabilitować! Nawet cienia nieprzyjemności? Nigdy mnie bezpośrednio nic przykrego nie spotkało ze strony Polaków. Wręcz odwrotnie, chętnie rozmawiam z ludźmi o swoim pochodzeniu, o naszych tradycjach – czasami były to osoby, które pierwszy raz w życiu miały kontakt z Żydówką. ’68 zaczęłam bardziej przeżywać jak zaczęłam w ’80 być aktywna w ŻIH. Osoby z którymi się spotykałam rok 68 dotknął bardzo boleśnie – bezpośrednie relacje robią zawsze większe wrażenie niż lektura. To może zabrzmieć dziwnie, ale nigdy nie byłam na Dworcu Gdańskim. Dlaczego? Wydaje mi się, że to po prostu nie było moje. Czuję, że nie mam prawa tam być, bo nie uczestniczyłam w tym dramacie, byłam obok. 22 SPOŁECZEŃSTWO I OBYCZAJE Sztuka jedwabiu na mięsnym targu „Brylantowe krzyże”, „dywany smyrneńskie” i „worki kartofli” — tak właśnie handlarze, żywym towarem określali dziewczyny, które trafiały w XIX i XX wieku do południowoamerykańskich lupanarów. Smaczku całej historii „płatnej miłości” dodaje fakt, że zarówno „Brylantowe krzyże” nazywane „polacas”, jak i wspomniani handlarze, byli Żydami. Chrystian Orzeszko Fot. Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa SPOŁECZEŃSTWO I OBYCZAJE P od koniec XIX i na początku wieku XX Ameryka jawiła się licznym emigrantom z Europy jako ziemia obiecana. Świat wielkich możliwości, kraina mlekiem i miodem pynąca. „Majstrowie, czeladnicy i chłopacy puszczają się za morze” – opisywał migrację klasy robotniczej 29 lipca 1890 „Dziennik Łódzki”. W miarę jak kolejne fale emigrantów, głównie mężczyzn wyruszały z Europy w poszukiwaniu lepszego życia, zaczął się w krajach Ameryki Południowej drastycznie kurczyć stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn. Co za tym idzie rósł popyt na „kobiece towarzystwo”. Zaspokajaniem potrzeb tamtejszego rynku zajęli się europejscy specjaliści od handlu żywym towarem. W przeważającej części byli to Żydzi z Europy Środkowo-Wschodniej. O tym, że nie był im obcy rynek usług seksualnych świadczyć może fakt, że w samej Warszawie w 1889 roku 16 z 19 legalnie działających lupanarów prowadziły Żydówki. Według szacunków co najmniej 30% (niektóre dane podają nawet 50%) prostytutek galicyjskich na początku ubiegłego wieku stanowiły Żydówki. Cała Europa zaś, z zapartym tchem śledziła przebieg procesu w roku 1892 we Lwowie, gdzie 27 handlarzy kobiet, wszystkich bez wyjątku pochodzenia żydowskiego oskarżono o sprzedanie do domów publicznych w Turcji, Egipcie i Indiach 29 kobiet, w tym 20 Żydówek. 23 wyruszała w podróż. W takich przypadkach młode dziewczęta, nazywane „paczkami” przyuczane były do swojego nowego zawodu już na statkach płynących do Ameryki Południowej. Nierzadko podróżujące na fałszywych papierach dziewczyny, ukrywane były pod pokładem i przez miesiąc podróży nie widziały ani słońca, ani morza. „Mężowie-Alfonsi” dostarczali swoje ofiary do burdeli i wkrótce po zejściu na ląd płynęli z powrotem do Europy w poszukiwaniu kolejnych łatwowiernych żon. Sztuka jedwabiu na mięsnym targu Szajka handlarzy ludzkim towarem w Buenos Aires prowadziła tzw. „targ mięsny” w Hotelu Palestina i Cafe Parisienne, na którym prezentowała kupcom (alfonsom) paradujące nago kobiety. Dziewczyny następnie trafiały do poszczególnych burdeli, w zależności od zaklasyfikowania. I tak najmniej urodziwe określane mianem „worka kartofli” wędrowały do wiejskich burdeli, najmłodsze i najpiękniejsze nazywane „Sztukami jedwabiu” lub „szkatułkami z perłowej macicy” trafiały do lupanarów umiejscowionych głównie przy ulicy Junin, w żydowskim kwartale miasta, gdzie „najlepsze pracownice” przyjmowały do sześćdziesięciu klientów dziennie. Warszawskie Żydowskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Szybki ślub z paczką Młode Żydówki z terenów Galicji i Kongresówki mamione były perspektywą pracy lub zamążpójścia za wielką wodą. Po dotarciu na miejsce, zastraszane, bite, nieraz poddawane działalności narkotyków przymuszane były do uprawiania nierządu. Kadr z filmu Kobiety nad przepaścią, 1938. Powody szukania lepszego życia za granicą były zwykle dwa – pierwszy natury ekonomicznej, drugim był strach związany z pogromami i antysemickimi nastrojami panującymi podówczas w Europie. Zdarzało się, że prosta rodzina sama oddawała swoją córkę w ręce zamożnego nieznajomego, poszukującego gosposi, czy innej służby. Ustalano miesięczną sumę, jaką otrzymywać miała rodzina, dziewczyna wyjeżdżała z miłym człowiekiem... i naturalnie ani jej ani jakichkolwiek pieniędzy już nikt nigdy nie widział. Częstym sposobem był także połów na kawalera. Na progu chałupy w Sztetlu zjawiał się zamożny jegomość, który składał propozycję rodzicom młodej dziewczyny, obiecując jej lepszą przyszłość. Odbywała się sztile chupa (jidysz – cichy ślub) i młoda para Założona w latach sześćdziesiątych XIX wieku roku organizacja, działająca pod fasadą działalności filantropijnej, zajmowała się prostytucją i handlem żywym towarem z terenów dawnej Rzeczpospolitej. Jej centrala mieściła się w Buenos Aires w Argentynie, jednak syndykat, znany w późniejszych latach pod nazwą Cwi Migdal, miał swoje oddziały także w Brazylii, Stanach Zjednoczonych, Chinach i na terenach Chin i Afryki Południowej. Na przełomie wieków roczny obrót Towarzystwa sięgał 50 mln dolarów (ok. 1,5 miliarda dzisiejszych dolarów amerykańskich – co stanowi blisko połowę dzisiejszego budżetu Warszawy). Swój złoty okres organizacja osiągnęła w latach dwudziestych XX wieku, gdy 430 alfonsów kontrolowało dwa tysiące burdeli z 30 tysiącami prostytutek i to w samej tylko Argentynie. Szacuje się, że przez kilkadziesiąt lat swojej działalności Warszawskie Żydowskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy wykorzystało około 50 tysięcy kobiet. Od 1919 roku prowadzenie w Argentynie domów publicznych na mocy prawa zosta- 24 SPOŁECZEŃSTWO I OBYCZAJE skiej. Nie każda instytucja czy synagoga decydowała się na przyjmowanie brudnych pieniędzy. Jednak wiele osób nawet jeśli nie pochwalało procederu handlu ludźmi, to nie miało oporów przed przyjmowaniem darowizn. W ten sposób powstał min. Teatr Żydowski w Buenos Aires. „Kolonja polska i towarzystwa żydowskie stale informowały władze o poczynaniach Varsovii, obie gazety żydowskie, mieszczańska »Jidische Zeitung« i socjalistyczna »Presse« nawoływały władze do wkroczenia […] cóż z tego gdy ukryte środki furjanów, jak tu tych złoczyńców określają, silniejszemi są argumentami aniżeli choćby najenergiczniejsze publiczne występowanie jednostek czy instytucji” - pisał w liście z 28 czerwca 1928 roku Adam Sofer na łamach warszawskiego Naszego Przeglądu. Cwi Migdal nie była jedyną organizacją działającą na tym rynku, ani nawet jedyną żydowską organizacją (nie mniejszy udział w handlu kobietami miały chińskie i japońskie organizacje). W wyniku rozłamu Cwi Migdal powstało Ashkenazum. Obie organizacje mając problem z chowaniem swoich zmarłych, nabyły na obrzeżach Buenos Aires ziemię, na której powstały żydowskie nekropolie. Proces stulecia Fot. Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa ło zakazane. Nie przeszkadzało to oczywiście dalszej działalności Towarzystwa, część jego pracowników dla spokoju przeniosła się jednak do Rio de Janeiro. Pierwszy statek z młodymi Żydówkami dobił do wybrzeży Brazylii w 1867 roku. Jayme Brener z „Jerusalem Report” napisał w 1966 roku, że przepłynęło nim 69 prostytutek ze wschodniej Europy. Już w 1872 roku rząd Brazylii wydalił z kraju część żydowskich alfonsów i prostytutek, jednak proceder kwitł nadal. Do 1913 roku Cwi Migdal prowadziło 431 burdeli w samym tylko Rio de Janeiro, skupionych głównie w dzielnicy Mangue, gdzie prostytucja była legalna. staraniom polskiego konsula w Argentynie udało się zmusić Towarzystwo do usunięcia ze swojej nazwy przymiotnika Warszawskie. Organizacja działała nadal, pod zmienionym szyldem - Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Cwi Migdal – zapożyczając końcówkę swej nazwy od nazwiska założyciela, znanego też jako Luis Migdal. Potężny cios przestępczej organizacji Cwi Migdal zadał we wrześniu 1930 roku tzw. „proces stulecia”, kiedy to skazano 108 alfonsów, stręczycieli i właścicieli domów publicznych, z których jednak tylko trzech pozostało za kratami. Towarzystwo popularnie zwane „Varsovia” posiadało w Buenos Aires wystawny budynek w stylu pałacowym, w którym mieściły się synagoga i sala zabaw. Kur..stwo i teatr Dopiero w dziewięć lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1927 roku. dzięki Pieniądze pochodzące ze stręczycielstwa i prostytucji hojnie przekazywane były na potrzeby miejscowej społeczności żydow- Pochodząca z Łodzi Rachela Lieberman, przybyła do Buenos Aires w 1924 roku. W porcie oczekiwał na nią Chaim Cyngiesser, który ulokował ją z jeszcze jedną dziewczyną w wynajętym dla nich mieszkaniu i za pomocą narkotyków nakłonił do prostytucji. Po trzech latach Rachela zakończyła swoją karierę prostytutki otwierając w śródmieściu skład z antykami i wyrobami artystycznymi. Nie poznalibyśmy zapewne jej historii, która w rezultacie doprowadziła do głośnego procesu w 1930 roku gdyby pewnego dnia na jej drodze nie pojawił się pretendujący do jej ręki Salomon Józef Korn, który jak się poniewczasie okazało był współpracownikiem jej dawnego alfonsa i jak na kolegę z Towarzystwa przystało wyłudził od Liebermanówny 90000 peset i nakłonił ponownie do prostytucji. Po odkryciu przyjaźni między swym małżonkiem a dawnym alfonsem, Rachela pragnąc odzyskać pieniądze, zgłosiła się ze swoimi zeznaniami obciążającymi licznych przyjaciół z „Towarzystwa” na policję. W taki właśnie sposób niegdysiejsza prostytutka stała się symbolem walki z handlem ludzkim towarem. SPOŁECZEŃSTWO I OBYCZAJE Organizacja mająca w kieszeni licznych sędziów, policjantów, dziennikarzy i polityków nie przewidziała tylko jednego. Proces stulecia doszedł do skutku w wyniku zamachu stanu i objęcia władzy przez generała José Félixa Uriburu, gorliwego wyznawcy purytańskich wartości. słowa „jesteś czysta, czysta, czysta”. Własną synagogę ufundowały w 1942 roku. Podobne stowarzyszenia mające na celu zapewnienie godnego pochówku prostytutkom, określane mianem Chesed Shel Emes znaleźć można było jeszcze w kilku brazylijskich miastach. Ciała i dusze Temat żydowskiego seksbiznesu pozostawał przez wiele lat w cieniu. Pojawiały się pojedyncze publikacje, jednak przechodziły zwykle bez większego echa. O temacie stało się znowu głośno dziesięć lat temu w wyniku publikacji książki „Ciała i dusze” autorstwa Isabel Vincent. Dziennikarka tak opowiadała o pracy nad nią: „Przeczytałam w brytyjskiej gazecie żydowskiej informację o cmentarzu w Inhaumie. Postanowiłam tam pojechać. Wcześniej pracowałam w Brazylii jako korespondentka »The Globe and Mail«, więc dobrze znałam kraj. Nie zdawałam sobie sprawy, że to będzie aż tak trudne. Z tymi kobietami wciąż wiąże się wstyd. Kiedy wreszcie udało mi się trafić na ślad jednej z prostytutek i dotarłam do jej krewnych, nikt nie chciał ze mną rozmawiać. Dostawałam sygnały z gminy żydowskiej, żebym nie pokazywała tej hańby. Kiedy jednak książka w listopadzie 2005 roku wyszła w Kanadzie, Kanadyjska Gmina Żydowska przyznała mi prestiżową nagrodę w dziedzinie historii”. Błękitna wstążka i droga ku czystości Przez poczynania handlarzy kobietami, do Żydów przylgnęła etykieta stręczycieli i alfonsów, środowiska żydowskie zaś odcinały się się coraz mocniej zarówno od managerów owego procederu, jak też od samych prostytutek. Kobiety wykorzystywane m. in. przez Cwi Migdal, napotykając na ostracyzm społeczności żydowskiej założyły w 1906 r. „Associação Beneficente Funerária e Religiosa Israelita” – Żydowskie Stowarzyszenie Pomocy przy Pochówku i ds. Religijnych. Głównym celem Stowarzyszenia było założenie synagogi, pomaganie chorym i wymagającym pomocy członkiniom i pomoc w pochówku zgodnym z tradycją żydowską. Już w dziesięć lat po założeniu stowarzyszenia, kobiety zakupiły nieopodal Rio działkę przeznaczoną pod cmentarz, na którym wybudowały także dom pogrzebowy. Same też odprawiały ceremonie oczyszczenia ciała i duszy „sióstr” powtarzając nad zmarłymi Stowarzyszeniu przewodziła wybierana w wyborach „Irmã Superiora” - siostra przełożona – która podczas świąt i oficjalnych wydarzeń przepasywała się błękitną wstęgą. Ostatnią przewodniczącą Stowarzyszenia była pochodząca z terenów Polski Rebeka Fridman znana jako „dona Beka”, którą pozostałe kobiety często określały mianem królowej. Ta głęboko wierząca kobieta misją swojego życia uczyniła zapewnienie swoim Do dziś zarówno w Brazylii, jak i w Argentynie słowo „polaca” lub „la polaquita” jest synonimem prostytutki siostrom godnego pochówku, zgodnie z tradycją żydowską, nie pomijając przy tym ceremonii tahara – obmywania ciała. Ostatnia siostra przełożona stowarzyszenia brazylijskich żydowskich prostytutek zmarła w 1984 roku, dożywszy sędziwego wieku 103 lat. Co zostało po „polacas” Domy publiczne były miejscem, gdzie narodziło się tango. Ze względu na liczną w nich reprezentację dziewczyn z Europy Środkowo-Wschodniej powstały jego wariacje z elementami mazurka i poloneza. O rodowodzie tego tańca świadczyć może tytuł spektaklu z października 1928 roku „Targ na dziewczęta”, w którym pierwszy raz w Polsce zaprezentowano tango. Moda na argentyński taniec szybko ogarnęła Polskę, zaś w rok po premierze spektaklu opartego na pamiętnikach Ludwika Sempolińskiego, Jerzy Petersburski skomponował do słów Andrzeja Własta najbardziej znane do dziś na świecie polskie tango czyli „Tango Milonga”. Wraz z wybuchem drugiej wojny światowej i wymordowaniem przez Niemców 25 mieszkańców sztetli, transporty młodych, Żydówek przestały docierać do brzegów Ameryki Południowej. Mówiące w jidysz weteranki najstarszego zawodu świata zapewniały uciechy klientom jeszcze do końca lat ’50. Majątek „Associação Beneficente Funerária e Religiosa Israelita” został darowany, a także częściowo odsprzedany żydowskim wyższym sferom. Niektóre spośród niegdysiejszych prostytutek powychodziły za mąż, inne zostały przyjęte do żydowskich domów pomocy, gdzie w spokoju mogły doczekać swoich ostatnich dni. Niestety wiele spośród nich zmarło w skrajnej biedzie pośród żebraków i innych biedaków w państwowych domach starości. Historia Cwi Migdal, żydowskiej prostytucji i stręczycielstwa nie jest ani jasna, ani prosta do opowiedzenia czy odtworzenia. Kobiety, których „miłość” można było kupić za kila peset, w większości już nie żyją. Większość z nich nie dożywała nawet 30 lat. Rodziny tych, które wydały się za mąż, tworzą dziś zwykle klasę wyższą swojej społeczności i bardzo niechętnie otwierają karty niechlubnej historii. Śladem ich obecności są nie tylko niszczejące cmentarze, ale także język codzienny. Do dziś zarówno w Brazylii, jak i w Argentynie słowo „polaca” lub „la polaquita” jest synonimem prostytutki. Z tego też względu tamtejsza Polonia przeforsowała stosowanie słowa „polonesa” jako obowiązującego określenia na Polkę. Kolejnym słowem powszechnie używanym jest „cafetão” pochodzące od słowa kaftan, czyli tradycyjnego okrycia wierzchniego Żydów w Europie Wschodniej, a które oznacza, ni mniej nie więcej tylko alfonsa. Karty owego niechlubnego rozdziału historii Żydów na terenach Ameryki Południowej wytrzeć próbowała gmina żydowska w Rio de Janeiro chcąc przenieść w 1992 r. osiemset grobów z cmentarza prostytutek w Inhaumie na cmentarz komunalny. Na szczęście Federacja Żydowska w tym mieście zdążyła zablokować te plany. W tym samym roku w wyniku ataku terrorystycznego na ambasadę Izraela w Buenos Aires, w której śmierć poniosło 29 osób, zniszczeniu uległa znaczna część dokumentów poświęcona historii Żydów w Argentynie, w tym także jej ciemnej karty - Cwi Migdal. 26 KULTURALNA ROZMOWA Wdechowe Pardon, To Tu Bynajmniej nie chodzi o technikę oddychania, a o nagrody przyznawane przez stołeczną Gazetę Wyborczą dla najciekawszych miejsc i postaci warszawskiego świata kultury. W tym roku prestiżowe Wdechy otrzymał mieszczący się w budynku TSKŻ klub Pardon, To Tu. Gdyby ktoś jeszcze jakimś cudem, nie wiedział co to za miejsce, opowiadają o nim właściciele klubu, w towarzystwie rozciągniętego na podłodze setera angielskiego. Fot. arch. Pardon, To Tu Tomasz Stańko, Aleksander von Schlippenbach i właściciele Pardon, To Tu. Rozmawia Chrystian Orzeszko Patrzę na ściany i zarejestrowałem dwie dechy Wdechy, gratulacje. Trzy lata nominacji i wreszcie zwycięstwo i to podwójne! Magda Dudek: Nagroda przyznawana miejscom, które dużo robią na polu kultury i ciężko pracują daje kopa. Już same trzy lata nominacji były dla nas wyróżnieniem. Fajnie usłyszeć: dobra robota! Jak jest ciężki miesiąc, to miło zobaczyć światełko w tunelu i oby to nie był pociąg (śmiech). Jesteście jak Leonardo DiCaprio z tą różnicą, że on był nominowany pięć razy. Daniel Radtke: Podczas odbierania Wdech faktycznie powiedzieliśmy, że czujemy się jak Leonardo DiCaprio Warszawy. Jesteśmy pewni, że Leoś dostanie w tym roku złotą statuetkę (rozmowa w miłej atmosferze przebiegała na kilka dni przed galą oskarową). Jeżeli nie dostanie, to trzeba do nas wpaść i my to już załatwimy. Macherzy od Oscarów. Wnętrze macie iście filmowe! Widać rękę najwybitniejszych projektantów... M: Koleżanka Daniela doradziła nam bordowy kolor ścian, a reszta to jak w życiu: czysty przypadek. To co mieliśmy z Teatru Wytwórnia, czyli krzesła i stoły, kanapę i fotel przyniósł nam jeden z gości. Nowatorska formuła lokalu, goście przychodzą z własnymi meblami. D: Takie czasy, trzeba oszczędzać (śmiech). Od prawej: Daniel Radtke, Peter Brötzmann, Magda Dudek. A ten futrzak, który się tu kręci? M: Dwanaście lat, nazwisko Ykos. Prowadzi swoją stronę na facebooku, gdzie ma ponad pięciuset fanów, śledzących jego poczynania. Już trochę gwiazdorzy. Dlaczego akurat tu ten Pardon, To Tu? D: Widzieliśmy chyba sześćdziesiąt lokali w tej okolicy i to był ostatni dzień naszych poszukiwań. Zadecydowaliśmy, że jak nic nie znajdziemy to odpuszczamy. To co nas zafascynowało w tym miejscu, to fakt że jest to wielki kwadrat, taka przestrzeń bez zakamarków. Od początku czuliśmy, tam może być scena, tutaj bar... Poza tym byliśmy mile widziani z naszym pomysłem. A skąd wzięła się idea powstania takiego miejsca? D: Z potrzeby. Wcześniej pracowałem w teatrze. Teatr Wytwórnia miał się zamykać i po- Fot. arch. Pardon, To Tu wstało pytanie: co robić dalej? Moi bracia mieli małą tawernę nad morzem w Jastrzębiej Górze, „Focaccia i Wino”, tam podpatrzyłem jaki to fajny pomysł i pomyślałem, że gdyby można połączyć kulturę z przekąskami to byłoby super. Dołączyła Magda i wtedy wszystko nabrało tempa. Pardon, a skąd ta nazwa? M: Nazwa powstała podczas jednego z wieczorów w trakcie remontu. Przy kaloryferze, kiedy magiczne napary spowodowały wzrost kreatywności i wtedy od słowa do słowa Daniel wpadł na pomysł, że nasze miejsce nazwiemy Pardon, To Tu. Rozumiem, że tajnymi naparami raczycie też gości? D: Naturalnie, można przy nich rozwijać swoją kreatywność w naszym lokalu. A napitki mają niezły potencjał: nazajutrz KULTURALNA ROZMOWA 27 Fot. arch. Pardon, To Tu nikt z uczestników narady kreatywnej nie pamiętał nazwy... oprócz mnie. Moc magicznych naparów... ale Pardon to nie tylko napitki?! D: Patrząc na historię i atmosferę tego miejsca, formuła sama się wykrystalizowała. Zaczęli się tu nam kręcić różnej maści artyści i żeby nie roznieśli lokalu, trzeba było im pozwolić trochę poszaleć na scenie (śmiech). M: I tak nam zostało do dziś, artyści sami zwracają się do nas z różnymi propozycjami. Muzycy wiedzą, że mogą liczyć na dobre przygotowanie techniczne koncertów, poza tym ludzie dobrze się tu czują. Macie niezły przekrój artystyczny na swojej scenie, sporo też u Was gra artystów żydowskich. D: Mamy cały przekrój artystyczny. Faktycznie sporo jest u nas muzyki żydowskich twórców, lub takiej która czerpie z tradycji żydowskiej. Rafael Roginski grał tu ponad dwadzieścia razy. Muzycy z ekipy Zorna grają u nas regularnie. W tym roku pierwszy raz będziemy klubem festiwalowym Nowej Muzyki Żydowskiej. Sama wartość muzyczna, nie tylko klezmerska muzyka, ale korzenie żydowskie w rożnych nurtach muzycznych, to coś co fajnie się zgłębia. Dialog międzykulturowy, a może jakieś żydowskie korzenie? M: Nic o tym jeszcze nie wiem (śmiech). D: Czasami też zachodzą do nas, tłumaczą co jest koszerne, a co nie. Zdaniem rabina wszystkie nasze wina są koszerne! D: Przyznać się? Słuchajcie o gefilte fisz was nie podejrzewam, ale hummus pewnie macie? D: Mamy i to podobno najlepszy w Warszawie! Pewnie! D: Rok temu usłyszałem od mojego starszego brata, że istnieje taka możliwość. Pochodzę z Kaszub. Brat zaczął zgłębiać genealogię naszej rodziny i coś w dalszej rodzinie od strony matki znalazł, ale nie mogę tego jeszcze potwierdzić, papierów na ten moment brak. Dobra, dobra. Na urlopie poszukaj, a później wpadnij do TSKŻ po legitymację członkowską. D: (Śmiech). Tralalala, bujać to my, a nie nas. Najlepszy nad Wisłą hummus robię ja i kropka. Moja redakcyjna koleżanka, jeszcze nie próbowała, a już krzyczy, że jej najlepszy i teraz konkurs będziemy musieli zrobić. Trochę mi jej szkoda, ale jak koniecznie chce stanąć ze mną w szranki, choć z góry skazana jest na poniesienie sromotnej klęski, to jej wola! D: (śmiech) Dobra, to mamy numer dwa w Warszawie! M: A tak na poważnie, te miejsce sporo nas nauczyło, umożliwiło nam pogłębienie wiedzy na temat tradycji żydowskich. Poznaliśmy zupełnie nowy dla nas świat, którym dzielimy się z innymi. Jako, że od pięciu lat mieścimy się w budynku TSKŻ, w którym gości też Teatr Żydowski, mamy na co dzień do czynienia z kulturą żydowską. Organizowaliśmy dla różnych grup Chanukę, czego wcześniej nie znaliśmy, mój brat nauczył się smażyć latkes i pączki. Co i rusz przechodzą wycieczki, rabini wracają z synagogi do domów. Fot. arch. Pardon, To Tu SYLWETKA Fot. arch. Teatru Żydowskiego 28 Brak Brama Mieczysław Bram urodził się 15 czerwca 1922 roku w Sokołowie Podlaskim. W 1936 roku rozpoczął pracę w Teatrze Żydowskim w Białymstoku jako rekwizytor i statysta. Był pracownikiem technicznym, suflerem, inspicjentem i aktorem (od 1976 roku dyplomowanym) związanym z powojennym Teatrem Żydowskim od początku jego istnienia. Wystąpił także w wielu filmach, grał m.in. w „Chłopach” Jana Rybkowskiego, „Dybuku” Stefana Szlachtycza, „Austerii” Jerzego Kawalerowicza, „Domach życia” Stanisława Janickiego oraz amerykańskim filmie „War and Love”. Zmarł 28 lutego 1986 roku i pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. W trzydziestą rocznicę śmierci Mieczysława Brama wspominają jego koledzy. Warszawa Mieczysław Bram w spektaklu „Jakub i Ezaw” w 1980 roku. Waldemar Gawlik – aktor, inspicjent Mietek był postacią niesłychanie barwną, a dla teatru uniwersalną, albowiem w sobie tylko właściwy sposób łączył funkcje maszynisty sceny, aktora, inspicjenta i suflera umiejącego podpowiedzieć aktorom w języku jidysz. Prywatnie był wesoły i dowcipny, natomiast jako inspicjent – wręcz „sieriozny”. Taka jego postawa inspirowała najrozmaitsze kawały. Ja zapamiętałem szczególnie ten związany z pierwszą inscenizacją „W nocy na starym rynku” z 1973 roku. Była tam scena, w której chodziliśmy kołem – Mietek na czele, a za nim Jurek Winnicki, Janek Szurmiej i ja – i mieliśmy do wypowiedzenia wielokrotnie powtarzaną kwestię „brum, brum, trach, trach”. Rzecz jasna nie mogliśmy sobie odmówić wygłupów i mówiliśmy „Bram, Bram, trach, trach”. Inne żarty inspirowała także jego łamana polszczyzna. Na scenie nie miało to znaczenia, bo grało się wówczas wyłącznie w jidysz, ale jako inspicjent Mietek mówił po polsku i zawsze się śmialiśmy, gdy po naciśnięciu dzwonka po raz pierwszy Miecio mówił do interkomu „piersi dzwonek”. Mietek się wtedy trochę obrażał i zaraz przechodził na język żydowski. Wielki żal, że odszedł przedwcześnie. Był naprawdę fajnym kumplem. Artur Hofman – aktor, reżyser, przewodniczący TSKŻ Jest wiele anegdot o teatralnych krawcach, garderobianych, o pracownikach technicznych, którzy teatr mieli we krwi, którzy umieli Rafał Dajbor ocenić przedstawienie lepiej niż niejeden recenzent. Mieczysław Bram był takim właśnie człowiekiem teatru. Był to także „klasyczny” Żyd ze sztetla, którego pierwszym językiem, językiem dzieciństwa był jidysz i który w związku z tym, mówiąc po polsku po prostu żydłaczył, co zresztą było wówczas rzadkie, bo po Holokauście i Marcu ‘68 takich ludzi można było w zasadzie policzyć na palcach. W papierach wpisane miał imię Mieczysław, choć jego prawdziwe imię brzmiało Mendel. Przypuszczam, że kończył cheder, a czy miał „zaliczoną” jakąkolwiek polską szkołę – nie wiem. Tym zabawniejszy jest w tym kontekście fakt, że z woli swojej małżonki spoczywa jako „Świętej Pamięci”, a chowany był według obrządku chrześcijańskiego. Nie znam dokładnego momentu jego zatrudnienia w powojennym Teatrze Żydowskim, ale wiem, że miało to miejsce za bardzo zamierzchłych czasów dyrekcji Idy Kamińskiej. Bram był siłaczem. Mężczyzną, który miał pięść wielkości bochna chleba. Zaczynał pracę w teatrze jako klasyczny pracownik techniczny. Taki, co to miał za zadanie nosić największe i najcięższe rzeczy. Tu zresztą jest historia która wiąże się z moją rodziną – w latach 50. w Teatrze Żydowskim Idy Kamińskiej jako maszynista zatrudniony był niejaki Srul Israel Hochman, mój kuzyn, który w 1958 roku wyemigrował do Izraela. Gdy na początku lat 80. Teatr Żydowski wyjechał na występy do Izraela, kuzyn przyszedł na przedstawienie i wspominali z Bramem dawne czasy. Ludzie związani za- wodowo z teatrem wiedzą, że przypomina on trochę wojsko. Jest „dowództwo”, czyli dyrekcja teatru, są „oficerowie”, czyli pełniący różne funkcje kierownicze, są wreszcie pracownicy, czyli „szeregowcy”, przede wszystkim aktorzy. W tym wszystkim potrzebny jest „sierżant” czyli ten, który ma za zadanie dyscyplinować szeregowców. Takim „sierżantem” jest w teatrze inspicjent. W czasach, w których zaczynałem pracę w Teatrze Żydowskim inspicjentem był właśnie Bram. Poznałem więc pana Mieczysława w atmosferze swoistej „sprzeczności interesów”, bowiem cała nasza grupka – Olek Mincer, Abram Klajner, Heniek Rajfer, Marek Węglarski i ja – byliśmy skłonnymi do wszelkich wygłupów, niezdyscyplinowanymi teatralnymi smarkaczami, tymczasem zadaniem inspicjenta było temperowanie naszych sztubackich zapędów. Myliłby się jednak ten, który sądziłby, że pan Mieczysław uznawał młodych za niegodnych uwagi gówniarzy, których powinno się tylko ochrzaniać. Gdy zdawaliśmy egzaminy eksternistyczne na tyle, na ile mógł słuchał, co mówili po naszym pokazie przedstawiciele komisji ZASP-u. Pamiętam, jak przybiegł do mnie, przytulił mnie, pogłaskał po głowie chcąc mi w ten sposób przekazać, iż podsłuchał, że jest dobrze! Jego polszczyzna była powodem licznych anegdot. Pewnego razu na przykład, gdy grane było złożone z piosenek przedstawienie „Gwiazdy na dachu”, podszedł do kanału orkiestry, nachylił się i wypowiedział jedno tylko zdanie: „Panie Czipcziak, Reknica nie idzie”. Ktoś, kto SYLWETKA nie znał realiów Teatru Żydowskiego nigdy nie domyśliłby się o co chodzi. Tymczasem on, jako inspicjent, poinformował tymi słowami szefa orkiestry, pana Skrzypczaka, że w przedstawieniu nie gra kręcący akurat jakiś film aktor Jacek Recknitz, w związku z czym jego„numery” wypadają tego dnia z przedstawienia. Podczas grania „Gwiazd na dachu” na ścianie w kulisach wisiała kartka z kolejnością utworów. Wpadając w ostatniej chwili za kulisy, nie mieliśmy nieraz czasu spojrzeć na ową ścianę i pytaliśmy w pośpiechu czy już teraz mamy iść na scenę. „Co sze pytasz, wszystko masz na szczane” – brzmiała wtedy odpowiedź. Jako aktor Mieczysław Bram był w gruncie rzeczy amatorem i takie też było jego aktorstwo. O tym, że grał epizody, a czasem role drugoplanowe, decydowało to, że znał perfekcyjnie jidysz. Był w związku z tym prawdziwy, choć jego możliwości aktorskie były w porównaniu na przykład z Michałem Szwejlichem, czy Sewerynem Daleckim nieporównanie mniejsze. Miał jedną cechę, która powodowała swoistą vis comica – dość wysoki głos, który śmiesznie kontrastował z jego potężną sylwetką. Pracował w teatrze niemal do końca. Kiedy któregoś dnia, ciężko już chory, przyszedł do teatru przykro było patrzeć, jak z tego olbrzymiego, zwalistego mężczyzny zrobił się mały, zapadnięty w sobie, schorowany człowiek. Był kimś tak związanym z Teatrem Żydowskim, tak w niego wrośniętym, że po jego śmierci ten teatr po prostu przestał być taki sam. Henryk Rajfer – aktor Bram znał doskonale język jidysz, a w tamtych czasach spektakle w Teatrze Żydowskim grane były wyłącznie w tym języku. Wszyscy pamiętają, że był technicznym, aktorem i inspicjentem, ale nie można zapominać, że pełnił także funkcję suflera. Funkcję, której dziś nieraz w teatrze bardzo brakuje. Jako aktor grywał role drugoplanowe, w tym Nusyna w ostatniej inscenizacji rotbaumowego „Snu o Goldfadenie”, którą po jego śmierci po nim „odziedziczyłem”. Wystąpił także w „Austerii”. Każdej granej przez siebie postaci nadawał niepowtarzalny, prawdziwie żydowski smak. Był oddanym człowiekiem teatru, ale poza tym wszystkim – po prostu dobrym człowiekiem. Jan Szurmiej – aktor, reżyser Mieczysław Bram był już za życia legendą Teatru Żydowskiego. Specyficzną postacią, dwumetrowym mężczyzną o posturze niedźwiedzia, a do tego „człowiekiem-orkiestrą”, który pracował w teatrze i jako maszynista, i jako aktor, i jako inspicjent. Choć nie grywał ról głównych, należał do tzw. aktorów Warszawa Mieczysław Bram w spektaklu „Mołdawianka” w 1983 roku. potrzebnych, na co w znacznej mierze miała wpływ jego perfekcyjna znajomość języka jidysz. Jako inspicjent był zawsze poważny i nieskory do żartów. W tamtych latach Teatr Żydowski jeździł dużo po miejscowościach, w których prężnie działały oddziały TSKŻ. Pamiętam wyjazd do Wrocławia z przedstawieniem „Komedianci”, ale bez dyrektora Szymona Szurmieja. My, młodzi, postanowiliśmy zagrać przedstawienie szybko, bo umówiliśmy się z kolegami z innych teatrów na wódkę we wrocławskim Klubie Dziennikarza. Nie uroniliśmy ani jednego słowa i ani jednej sceny, ale skróciliśmy przedstawienie o godzinę! Bram prawie płakał gdy na to patrzył… Gołda Tencer – aktorka, reżyser, dyrektor Teatru Żydowskiego Miecio Bram – dziś pozwalam sobie mówić „Miecio”, ale w latach, w których razem pracowaliśmy był to dla mnie „Pan Mieczysław” – był prawdziwym, niezastąpionym człowiekiem teatru. Maszynistą sceny, inspicjentem, suflerem i świetnie mówiącym w języku jidysz aktorem. Do dziś pamiętam jego rolę Nusyna ze „Snu o Goldfadenie” w reżyserii Jakuba Rotbauma. Był potężnie zbudowanym mężczyzną, a w tym potężnym ciele biło serce, którym Miecio całą mocą kochał Teatr Żydowski, który uznawał za swój drugi dom. Dziś, tak samo jak na przykład Michał Szwejlich, jest kimś kto przeszedł do legendy naszego teatru. Bardzo przyjaźnił się z dyrektorem Szymonem Szurmiejem, nadawali na tych samych falach i rozumieli się w pół słowa. Uwielbiał aktorów, ale jako inspicjent nie był skłonny do przymykania oka. Gdy aktor spóźnił się na scenę musiał się liczyć z tym, że Miecio udzieli głośnej reprymendy. Kiedy 29 Fot. Leon Myszkowski, arch. Teatru Żydowskiego zmarł, trumna z jego ciałem była wystawiona we foyer, a aktorzy i pracownicy teatru pełnili przy niej honorową wartę. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach i chociaż pogrzeb był w obrządku chrześcijańskim, to dyrektor Szymon Szurmiej zaprosił rabina, wszyscy bowiem wiedzieliśmy, że On by sobie tego życzył. Do dziś nie pamiętam ani jednego wydarzenia, które kazałoby mi pomyśleć o Nim z niechęcią. Miecio Bram pozostał w mojej pamięci wyłącznie jako wspaniały, ciepły człowiek. Marek Węglarski – aktor Mieczysław Bram robił w tym teatrze po prostu wszystko. Naprawdę – wszystko! Mieliśmy w tamtych czasach bardzo prymitywną technikę i gdy raz zepsuł się magnetofon, z którego miała być puszczona jakaś piosenka, to Bram zaśpiewał ją „w zastępstwie” magnetofonu. Brzmi jak dowcip, ale to prawda. Do tego poprawiał jidyszową wymowę młodym aktorom. Wydawał się kimś niezastąpionym, bez kogo ten teatr nie będzie mógł funkcjonować. Na wyjazdach – a nie ma co kryć, wiadomo, że wyjazdy teatru zwłaszcza w tamtych czasach wiązały się z balangowaniem – umiał sam opanować spektakl od strony organizacyjnej, kiedy inni nieraz byli… powiedzmy sobie: niedysponowani. Choroba i śmierć zabrały go dość nagle w wieku zaledwie sześćdziesięciu kilku lat. Tak się złożyło, że to ja przejąłem wtedy po nim funkcję inspicjenta, ale dużo granych ról i pełnionych asystentur sprawiło, że po pół roku przekazałem ją Waldkowi Gawlikowi, który pełni ją do dziś. Najkrócej mówiąc Mieczysław Bram to był „człowiek-orkiestra”. Takie określenie najbardziej mi do niego pasuje. 30 KULTURA PRZY KAWIE Fot. M. Kubica OPEN A DOOR TO ISRAEL – Izrael jakiego jeszcze nie znacie Zajrzyj do izraelskiej lodówki, rozegraj na plaży set w matkot i wciel się w rolę DJ’a na jednej z popularnych izraelskich imprez. 12 marca do Warszawy przyjeżdża niezwykła multimedialna instalacja OPEN A DOOR TO ISRAEL. Przez 10 dni w Soho Factory będzie można zobaczyć pełne oblicze Izraela, pokazujące przełomowe rozwiązania technologiczne i tętniące życiem społeczeństwo. Wstęp bezpłatny! W dniach 12-20 marca 2016 roku. Ambasada Izraela w Warszawie zaprasza do Soho Factory na warszawskiej Pradze, na multimedialną instalację OPEN A DOOR TO ISRAEL – wyjątkowe i interaktywne doświadczenie, przedstawiające dziedzictwo Izraela w nowatorski i niespotykany dotąd sposób. Instalacja eksponuje izraelską technologię oraz kreatywność, pozwalając zwiedzającym odkryć Izrael, jakiego wcześniej nie znali. Projekt składa się z dwóch części: interaktywnych drzwi oraz multimedialnego show. Pierwsza część ekspozycji, skonstruowana z dziewięciu ogromnych ekranów, zamkniętych w interaktywnych drzwiach, zachęca do zaskakującej podróży odkrywającej pulsujące życie Izraela i twórczą energię jego mieszkańców. Instalacja przedstawia wartości, które stanowią DNA współczesnego izraelskiego społeczeństwa, a do każdej z nich jest przyporządkowany inny kolor: czerwony – doznania, zielony – przedsięwzięcia, morski – nauka, błękitny – nadzieja, różowy – interakcja, pomarańczowy – zaangażowanie, fioletowy – działanie, granatowy – rodzina, brązowy – dziedzictwo. „Multimedialna ekspozycja płynnie przenosi uczestników tej niezwykłej wyprawy z izraelskiego świata pełnego przełomowych technologii zmieniających życie, do opowieści o dziedzictwie kulturowym tego kraju” – mówi Anna Azari, Ambasador Izraela w Polsce. Na koniec zwiedzający będą mieli okazję uczestniczyć w multimedialnym show z udziałem robota wyposażonego w pneumatyczne ramię, który na ekranie o szerokości 12 metrów pokaże kraj Bliskiego Wschodu tętniący życiem, nasycony kolorami, twórczy i ekscytujący, pełen innowacyjnych rozwiązań technologicznych. Fot. M. Kubica Multimedialna instalacja w ramach europejskiego tournée odwiedzi tylko cztery europejskie stolice: Rzym, Warszawę, Paryż i Moskwę. Polska została więc pod tym względem bardzo wyróżniona. oprac. Aleksander Białkowicz KULTURA PRZY KAWIE 31 „Syn Szawła” z Oskarem Obraz węgierskiego reżysera László Nemesa opowiadający historię 48 godzin z życia Saula Ausländera (Geza Röhrig) – członka Sonderkommando w KL Auschwitz-Birkenau, zdobył nagrodę Akademii Filmowej dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. Odbierając nagrodę na 88. gali oskarowej w Los Angeles, głęboko poruszony węgierski filmowiec powiedział: „Nawet w najmroczniejszych godzinach, może obudzić się w nas głos, który pozwala nam pozostać ludźmi”. Węgierski obraz zdobył wcześniej nagrodę specjalną na festiwalu filmowym w Cannes i Złoty Glob dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. Jest to jednocześnie dziewiąty film węgierski nominowany do najbardziej prestiżowych nagród filmowych na świecie, i drugi po „Mefisto” w reż. Istvána Szabó (1981), który zdobył złotą statuetkę. Bajki w jidysz Polska, Szkół Żydowskich oraz stowarzyszeń i fundacji żydowskich zajmujących się szeroko pojętą edukacją, książki są nieodpłatnie przekazywane dzieciom pochodzenia żydowskiego w całej Polsce. Od 2010 roku, kiedy ukazała się pierwsza publikacja, seria jest z powodzeniem wykorzystywana w warsztatach i programach edukacyjnych realizowanych w lokalnych społecznościach żydowskich. Ukazała się właśnie czwarta książka z serii Majses/Bajki - projektu wydawniczego Żydowskiego Stowarzyszenia Czulent. „Jidiszer ZOO” to kolejna książka edukacyjna dla dzieci umożliwiająca poznanie dorobku kulturowego i bogactwa tradycji żydowskiej, odwołująca się przy tym do wartości uniwersalnych. W ramach projektu Majses ukazały się do tej pory trzy publikacje: „A Majse” - zabawne wyliczanki nawiązujące do tradycji żydowskich; „Majn Alef Bejs” - rymowanki prezentujące alfabet żydowski i „Jontew Lider” - wiersze o najważniejszych świętach żydowskich. Za pośrednictwem Gmin Żydowskich, JDC Odkryj swoją Warszawę Koszerne sklepy, miejsca modlitw i siedziby licznych organizacji, kibuc działający w jednym z drewnianych domków na Jazdowie, zakłady rzemieślnicze nawiązujące do tradycji dawnych spółdzielni, książki z Księgarni na Cała redakcja trzymała kciuki za Nemesa, filmowi poświęciliśmy naszą lutową okładkę i trzy strony; więc tym bardziej gratulujemy! (ChO) W ramach projektu powstał również serwis internetowy www.majse.czulent.pl, prezentujący treści zawarte w każdej z książeczek w sposób interaktywny, ciekawy i - co najważniejsze dla dziecka - w formie zabawy. (ChO) Tłomackiem, niedzielne śniadania Boker Tov na ulicy Chmielnej, bary z hummusem i zajęcia jogi – to tylko niektóre oblicza współczesnej „Żydowskiej Warszawy”, które można odkryć na multimedialnej platformie dostępnej całkowicie bezpłatnie, w języku polskim i angielskim, pod adresem http://warsze.polin.pl/ (LN) „Obecność/ Brak/ Ślady. Współcześni artyści o żydowskiej Warszawie” „Bądź silny i odważny” „Przedwojenni Żydzi polscy i tężyzna fizyczna? To jakoś do siebie nie pasuje. Nie mieści się ani w stereotypowych wizjach Narodu Wybranego ani w wyobrażeniach o sporcie epoki II RP. Wybiórcza pamięć kulturowa nie przekazała nam takich obrazów” - można przeczytać we wstępie do dwujęzycznego, bogato ilustrowanego albumu „Bądź silny i odważny”. Niezwykła pozycja przybliżająca mało znaną historię żydowskiego sportu, zabiera czytelnika w podróż w czasie od ostatniego ćwierćwiecza XIX stulecia, aż po ostatni rok wojny. Autorzy albumu: Grażyna Pawlak, Daniel Grinberg i Maciej Sadowski zadbali o to aby każdy z czytelników znalazł w tej pozycji coś dla siebie. Mnogość dyscyplin, postaci, i niezwykłych opowieści, stanowi o niezwykłej sile tej książki. Nie ważne czy interesują nas szachy, boks, piłka nożna czy skoki do wody, „Bądź silny i odważny” to pozycja obowiązkowa dla każdego zainteresowanego żydowskim sportem. Album do kupienia w siedzibie fundacji im. prof. Mojżesza Schorra na ul. Twardej 6 w Warszawie. (LN) Konkurs! Jaka jest żydowska tożsamość? Jaka jest tożsamość Warszawy, jako ośrodka żydowskiego życia? Jaki jej obraz wyłania się z pamięci zbiorowej, indywidualnej, dzisiejszych doświadczeń? To kilka pytań podjętych przez artystów-rezydentów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, których prace zostaną zaprezentowane na wystawie „Obecność/ Brak/ Ślady. Współcześni artyści o żydowskiej Warszawie”. Wystawa przedstawia efekty 13 rezydencji artystycznych, które odbyły się w latach 2014-2016. Artyści pochodzący m.in. z Polski, Izraela, Czech, Holandii, Turcji, Ameryki Północnej i Południowej, na wspólnej wystawie czynnej do 25 kwietnia, prezentują różnorodne podejścia do problematyki dziedzictwa żydowskiego i wielokulturowości Warszawy, tworząc wielogłosowy komentarz do jej historii i współczesności. (FS) Do wygrania album „Bądź silny i odważny”. Nagroda zostanie rozlosowana spośród listów, które prosimy nadsyłać drogą tradycyjną i elektroniczną na adres redakcji. Prosimy o podanie w liście swoich danych kontaktowych i poruszenie w treści listu tematyki sportu, np. w formie wspomnienia z własnych sportowych wyczynów. 32 ZE ŚWIATA Gefilte fisz, hummus i Hilary Clinton hummus firmy Sabra – cokolwiek by to nie oznaczało!”. W kolejnej partii emaili ujawnionych na początku marca, kandydatka demokratów na urząd prezydenta USA jawi się jako miłośniczka żydowskiej kuchni. „Myślę, że jesteśmy tym co jemy”, tak brzmiał temat wysłanego przez przyjaciółkę z dzieciństwa emaila w maju 2011. Wiadomość dotyczyła starań Studentów dla Sprawiedliwości z palestyńskiego Uniwersytetu DePaul zabiegających o usunięcie humusu marki Sabra z kampusu. Miało być to spowodowane faktem wysyłania pieniędzy przez firmę matkę grupę Strauss wsparcia finansowego dwóm izraelskim oddziałom militarnym oskarżonym o nadużycia praw człowieka. Cliton, która pełniła wówczas funkcję sekretarza stanu odpisała koleżance „Uwielbiam To nie jedyny żydowski trop odkopany na skrzynce kandydatki na urząd prezydenta USA. „Gefilte fish” tak brzmiał temat wiadomości wysłanej w marcu 2010 roku do ambasadora Izraela Kulanu MK Michael Oren. Nie chodziło jednak bynajmniej o przepis na gefilte fisz, ale o kwestię wysłanego z Illinois ładunku karpia, który został zatrzymany przez izraelskich celników. Warto zaznaczyć, że ryba ta jest jednym z produktów któe podobnie jak pomarańcze czy awokado zostały wyłączone z porozumienia o wolnym handlu zawartym między obu krajami w 1985 r. W obawie przed zalewem tanich produktów z USA Izrael nałożył na te produkty 120% podatek. Na szczęście tym razem reakcja sekretarz stanu pozwoliła niopodatkowanemu amerykańskiemu karpiowi wpłynąć na izraelskie stoły akurat na Paschę. Czy amerykańskie świnie są koszerne? Rys. Źle się dzieje w państwie duńskim Duńska szesnastolatka planowała zamach na żydowską szkołę w Kopenhadze. Policja aresztowała ją po tym, jak odkryto u niej wybuchowe chemikalia. Duński prokurator oświadczył, że nastolatka wspólnie ze swoim dwudziestoczteroletnim partnerem planowała przeprowadzenie zamachu na dwie duńskie szkoły. Partner dziewczyny, został także zatrzymany przez policję, wg. doniesień pras. brał wcześniej udział w walkach na terenie Syrii. Pytanie jest naturalnie, natury czysto retorycznej. Jednak według najnowszych badań opublikowanych przez Pew Research Center aż 57% Żydów w USA spożywa wieprzowinę (w Izraelu to zaledwie 16%). Najnowsze badanie, miało na celu zaobserwowanie różnic pomiędzy Żydami mieszkającymi w USA, a tymi zamieszkującymi Izrael. I tak ponad połowa Izraelczyków zapala świece szabasowe, podczas gdy w Stanach robi to nie więcej niż ćwierć żydowskiej po- Kolejny proces SS-mana z Auschwitz Przed sądem w Neubrandenburgu stanie 95-letni Hubert Z., który służył w Auschwitz od 15 sierpnia do 14 września 1944 roku jako sanitariusz, kiedy to w obozie zgładzono co najmniej 3681 osób. Hubertowi Z. Zarzuca się pomocnictwo w tej zbrodni. Mężczyzna zapewnia, że nie wiedział o istnieniu komór gazowych. W 1948 polski sąd skazał go na trzy lata wiezienia za przynależność do SS. Po odbyciu Być może nie dowiedzielibyśmy się o kulinarnych preferencjach byłej sekretarz stanu gdyby nie fakt, iż Hilary zamiast ze służbowego e-maila, korzystała z prywatnego konta zarówno do e-maili służbowych jak i prywatnych. Ponad 30.000 wiadomości nie licząc stu czterech zakwalifikowanych jako poufne, zostało zgodnie z amerykańskim prawem, podane do wiadomości publicznej. Fot. Departament Stanu USA pulacji. Podobnie mają się kwestie trzymania koszeru w domu. Podczas gdy w USA, 22% Żydów przyznaje się do koszernego trybu życia, odsetek ten w Izraelu jest blisko trzykrotnie większy i wynosi aż 63%. Amerykańscy Żydzi nie tylko chętniej sięgają po hot dogi, ale też częściej omijają synagogę. Jak wykazało badanie, około dziesięciu procent żydowskiej społeczności w USA stanowią ortodoksyjni wyznawcy judaizmu, podczas gdy w Izraelu to prawie jedna czwarta społeczeństwa (22%). Niezależnie jednak od miejsca zamieszkania, pierwsze w historii badanie porównawcze obu społeczności wykazało, że Żydzi tak w Nowym Jorku, jak i w Jerozolimie są niezwykle dumni z tego kim są. kary wrócił do Niemiec. Rozpoczęciu procesu SS-mana towarzyszyły liczne kontrowersje. Sąd w Neubrandenburgu w arogancki sposób odmawiał dopuszczenia do procesu ocalonych z Auschwitz, którzy mieli występować jako oskarżyciele posiłkowi – jak stwierdził Międzynarodowy Komitet Oświęcimski. Dopuszczenie oskarżycieli posiłkowych nastąpiło dopiero po interwencji sądu wyżzej instancji. na podstawie Jpost, The Washington Post, Haaretz, oprac. ChO KULTURA Żaba pod językiem Medycyna ludowa Żydów aszkenazyjskich przełomu XIX i XX wieku Marek Tuszewicki Wydawnictwo Austeria Nie bójcie się połknąć tej żaby Książka Marka Tuszewickiego o medycynie ludowej Żydów aszkenazyjskich jest książką przewrotną. Ta przewrotność zaczyna się już na okładce, na której umieszczono fotografię aptekarzy z aptecznymi pólkami w tle, obrazek tak na oko z pierwszej ćwierci XX wieku. Pokolenia wychowane po Shoah, zaskoczone będą praktykami przodków sprzed ponad stulecia. Zarówno ich prymitywnie magicznym myśleniem, jak i codziennym zanurzeniem w talmud i literaturę talmudyczną. Praktycznym zmysłem i znajomością ziół i roślin, jak i stosowaniem środków, nie zawsze koszernych i takich, od których dzisiejszy czytelnik natychmiast robi się Jak ma się Biblia do starożytnego Izraela? chory. Oraz jakże modną ostatnio świadomością, że najlepiej leczy i zapobiega chorobom odpowiednie żywienie. Nawet jeśli „odpowiednie” to zupełnie co innego w XIX niż w XXI wieku. Jak w kołysance, cytowanej w jidysz i przetłumaczonej w przypisie: „Śpij moje dziecko, śpij!/ Tata przyniesie kurczaka,/ Mama przyniesie jabłuszko/ Główka wyzdrowieje/ Mama przyniesie rosołku,/ Brzuszek wyzdrowieje./ Mama przyniesie kaczuszkę,/ Rączka wyzdrowieje”… W tym zestawie najmniej dziwi rosół, który niezależnie od twierdzeń dietetyków, wciąż pozostaje „żydowską penicyliną”. Dzięki książce Marka Tuszewickiego dowiedziałem się, że dobroczynne działanie tej zupy, w jidysz jojch, jest kabalistyczne, gdyż nazwa odpowiada literom psalmu 91. A więc to król Dawid jest tu Flemingiem. Ponieważ straszny ze mnie łakomczuch, zwracam uwagę na leczenie jedzeniem, ale „Żaba pod językiem” to omówienie wielu innych recept i receptur, statusu leczących, jak i stosunków z nieżydowskim społeczeństwem, często skomplikowanych i niejednoznacznych, gdy szło o ratowanie zdrowia. U autora, młodego pracownika Instytutu Judaistyki, zadziwia głęboka znajomość Dotychczasowe książki o czasach najdawniejszych Izraela przyjmowały jedną z trzech dróg opowiedzenia jego historii: biblijną (która próbowała udowodnić prawdziwość faktów zawartych w tej księdze), antybiblijną (zwalczającą fakty zawarte w Biblii i wykazującą, że są one nagięte do potrzeb religijnych) lub całkowicie ignorującą Biblię. shela został wydany przez Vacatio Oficyna Wydawnicza w 2010 roku i koncentruje się na okresie od początków patriarchalnych do 70 roku n.e. A znakomita książka Granta „Dzieje dawnego Izraela” (wydanego przez Państwowy Instytut Wydawniczy w serii Rodowody Cywilizacji (znanej powszechnie jako seria ceramowska) w 1991 roku skupia się na „biblijnym” okresie Izraela, ignorując dzieje wcześniejsze. A przecież „coś” było wcześniej, a starożytne państwo Izraela nie wzięło się z niczego. W tym ostatnim przypadku zachodzi całkowicie uzasadniona wątpliwość o obiektywizm w ten sposób opowiedzianej historii. Jest to po prostu pewnego rodzaju dokument i nie można go całkowicie zignorować (jak i też nie można całkowicie polegać na nim jako o źródle prawdy historycznej). Dotychczasowe książki o starożytnym Izraelu są pisane głównie poprzez pryzmat wydarzeń opisanych w Biblii i koncentrują się na okresie opisanym w niej. Przykładami mogą być książki pod redakcją Shanksa Hershela i Michaela Granta. „Starożytny Izrael” Her- Mario Liverani – włoski archeolog, historyk, profesor historii starożytnej na rzymskim uniwersytecie oraz członek American Oriental Society – w odróżnieniu od Granta i Hershela całkowicie odrzuca tradycyjną „wykładnię” starożytnej historii Izraela. Zaczyna on od historii „zwyczajnej”, można napisać banalnej: od opowieści o kilku królestwach na obszarze dzisiejszej Palestyny, która rozpoczyna się w w XIV wieku p.n.e. Królestwa te doświadczyły tego samego procesu rozwoju, a potem zniszczenia kolejno przez imperia asyryjskie i babilońskie. Jednak w jednym przypadku procesy asymilacyjne 33 traktatów talmudycznych, jak i swoboda, z jaką porusza się pomiędzy językami Żydów aszkenazyjskich – jidysz, loszn kojdesz (hebrajskim), zapożyczeniami z polskiego, białoruskiego, ukraińskiego. Trzydziestopięcioletni dr Marek Tuszewicki, obecnie również nauczyciel jidysz, z przesadną skromnością stwierdza, że biblijne źródła zbadali już jego poprzednicy, a hebrajski i jidysz doskonalił na kursach w Wilnie, Strasburgu, Jerozolimie i Nowym Jorku. Jakby w podróży łatwiej język się rozwiązywał. Fascynacja historią i kulturą Żydów zaczęła się, jak mówi, od zainteresowania śladami obecności żydowskiej w rodzinnym Płocku. Studia judaistyczne zbliżyły go do żydostwa, ale nie tylko. Pozwoliły inaczej spojrzeć na sprawy mniejszości i niestety, również na to, jak źle dziś toczy się świat. Chciałbym mieć nadzieję, że lecznicze metody naszych pradziadków sprowadzą go na lepszy tor. A co żaba robi pod językiem? Ta żaba to nie żaba, to choroba, torbiel ślinianki podjęzykowej, którą może żabą wyleczyć można. A więc do książki! Skończyłem, raz jeszcze spojrzałem na noworoczną okładkę i przypomniało mi się, że grabarzowi i lekarzowi dobrego roku się nie życzy. Ludwik Lewin nie poszły tak jak w przypadku pozostałych królestw i mieszkańcy tego obszaru podjęli próbę stworzenia miasta-świątyni (Jerozolimy). W tym miejscu Liverani przechodzi do historii „wymyślonej”, w której koncentruje się na czasach biblijnych, jednak nie w oparciu o „oficjalną” biblijną historię, tylko o dane archeologiczne i też źródła inne niż oba Testamenty. Tekst biblijny jest podstawą na podstawie którego wskazuje miejsca w których jest on nagięty do potrzeb ideologicznych (religijnych). W trakcie czytania tej części jest się „odartym” z mitów, które są podstawą religii (jak choćby wykazanie, że same wymiary Pierwszej Świątyni wraz z pałacem, były tak olbrzymie, że taka budowla nie mogła się „zmieścić” w ówczesnej Jerozolimie, gdyż po prostu byłaby za duża) i próbuje, na podstawie znanych źródeł, zrekonstruować fakty. Mapy zawarte w książce są przygotowane w ten sposób, że łatwo i bez problemów można je porównać ze sobą, a zawarte w tekście różnego rodzaju tablice pozwalają szybko zorientować się w chronologii wydarzeń czy okresach panowania władców w poszczególnych królestwach. Tomek Jędrczak 34 KULTURA Opowieść o miłości i mroku Fot. mat. prasowe Przejmująca historia dorastania jednego z najwybitniejszych pisarzy XXI wieku, będąca zarazem debiutem reżyserskim Natalie Portman wchodzi do kin w kwietniu. „Opowieść o miłości i mroku” jest ekranizacją bestsellerowej powieści Amosa Oza – najlepiej sprzedającej się izraelskiej powieści wszech czasów. W autobiograficznej powieści, która posłużyła za kanwę filmowcom, Oz wspomina dzieciństwo u boku rodziców: pragmatycznego Ariego i marzycielskiej, obdarzonej niezwykłą wyobraźnią Fani. Nieszczęśliwa w małżeństwie matka Amosa znajdowała ukojenie w opowiadaniu synowi niesamowitych historii z pogranicza jawy i snu. Z czasem opowieści stawały się coraz bardziej mroczne i niezrozumiałe, by w końcu niebezpiecznie zbliżyć się do rzeczywistości. Niewyjaśnione rodzinne tajemnice na zawsze zmieniły życie światowej sławy pisarza. Scenarzystka i reżyserka Natalie Portman zetknęła się z „Opowieścią o miłości i mroku” siedem lat przed rozpoczęciem zdjęć. „Chciałam ją zekranizować, gdy tylko ją przeczytałam po raz pierwszy – mówi. – Książka jest naprawdę poruszająca, pięknie napisana, a wiele z jej historii brzmiało znajomo. Słyszałam mnóstwo opowieści o moich dziadkach i ich stosunku do książek i nauki, do języka, Europy i Izraela – czułam, że jest mi to bliskie i chciałam się w to zagłębić”. Debiutująca w roli reżyserki Portman od początku zamierzała zrealizować film po hebraj- sku z napisami. „Ten projekt pociągał mnie ze względu na język – mówi aktorka, świetnie znająca hebrajski – i wydawało mi się wielkim, fatalnym błędem, gdyby film miał powstać nie po hebrajsku. To trudne, ponieważ Amerykanie zazwyczaj robią filmy o innych krajach po angielsku. Nadają postaciom brytyjski akcent i mówią, że to się dzieje w Niemczech – dodaje ze śmiechem. – Istnieją wspaniałe filmy tego rodzaju, ale uważam, że obecnie, mając dostęp do filmów obcojęzycznych, ludzie przywykli do oglądania ich z napisami. Lepiej jest słyszeć język kraju, w którym rozgrywa się akcja”. Wszystkie zdjęcia do filmu wykonano w Jerozolimie, praca na planie trwała sześć miesięcy. „Sławomir (Idziak) jest jednym z wielkich operatorów filmowych – mówi reżyserka – i byłam przeszczęśliwa, że w ogóle zainteresował się tą produkcją. Nie mogę uwierzyć, że pracowałam z nim nad swoim pierwszym filmem pełnometrażowym. Podziwiałam „Podwójne życie Weroniki” i „Niebieski”, inne jego filmy również, ale te w szczególności. To są bardzo kobiece historie i myślę, że on ma dobre oko do patrzenia na świat z punktu widzenia ko- biety i z wnętrza jej głowy. Ma emocjonalny stosunek do Izraela, więc współpracowało się z nim naprawdę świetnie, z jego pomysłami, jego wkładem, jego okiem. Pracuje jak malarz, charakterystycznie operuje światłem i kolorem, i podjął kilka naprawdę zasadniczych, korzystnych dla filmu decyzji”. Sławomir Idziak i Natalie Portman blisko współpracowali z sobą na planie. „Wiele rozmawialiśmy o tym, jak chciałam, by ten film był wizualnie realistyczny i ponury, na niemal dokumentalnym poziomie widzenia świata, wypłukany z kolorów – mówi Natalie Portman. – Dlatego nasz jerozolimski świat jest raczej zielono-niebieski, za to później historie rodzinne są pełne żywych barw. Kolory są tam bardzo intensywne, bo to jest to, co Fania romantycznie idealizuje, to tęsknota za Europą, jaka nigdy nie istniała. Europa jej wyobraźni, pojawiająca się w jej opowieściach, jest bardzo barwna. A potem wracamy i znów są jerozolimskie kamienie, jaskrawe światło i światło przyćmione pyłem”. „Dla mnie było coś interesującego w tym, że on po raz pierwszy robił zdjęcia w Izraelu, a konkretnie w Jerozolimie – mówi KULTURA 35 Fot. mat. prasowe David Mandil. – Operator patrzący na Jerozolimę po raz pierwszy ma podobny punkt widzenia jak imigranci, jak ta filmowa rodzina, która wówczas znalazła się w Jerozolimie”. Film rozpoczyna się w 1945 roku, przed izraelską wojną o niepodległość, wciąż pod mandatem brytyjskim. Kończy się na roku 1953, kilka lat po utworzeniu Państwa Izrael, gdy Amos przenosi się do kibucu. „To historia o dorastaniu – mówi Ram Bergman – ale książka ma tak wiele warstw, że trudno ją opisać słowami. To historia o miłości do języka, kraju i ludzi, i oczywiście do matki”. „Film opowiada o narodzinach pisarza, do czego dochodzi ze względu na pustkę, jaką pozostawiła po sobie matka – pustkę, którą musi zapełnić słowami i historiami. Między nimi istnieje napięcie – ona popycha go do tworzenia, ale daje mu przestrzeń, którą musi zapełnić. To niewiarygodne opuszczenie jest wyniszczające. Ale otwiera też możliwości, a matka dostarcza mu potrzebnych narzędzi na całą drogę” – opowiada Portman. „Pytanie o to, jak Fania się pogubiła, nurtowało Amosa przez całe życie, to ono uczyniło z niego pisarza. Musiał cofnąć się do wspomnień, by zobaczyć, co się wydarzyło i gdzie poszło nie tak, a gdzie udało jej się coś rozwikłać, bo dla niego też było to ta- Fot. mat. prasowe jemnicą. Nie ma jasnej odpowiedzi. To jest szukanie wskazówek przez całą drogę. Cały czas w tę i z powrotem”. Zapytany o Portman Sławomir Idziak odpowiedział wprost – Natalie jest dowodem na niesprawiedliwość natury, jest nie tylko piękna, lecz także i niezwykle inteligentna, szalenie miła, dobrze wychowana, świetnie wykształcona. A poza tym jest ambitna, pracuje 24 godziny na dobę, bez przerwy. A jednocześnie opiekuje się dzieckiem. To jest rodzaj kobiety idealnej. oprac. na podst. mat. dyst. Next Film, LN Konkurs! Dla naszych Czytelników przygotowaliśmy razem z dystrybutorem filmu pięć podwójnych zaproszeń na przedpremierowy pokaz 30 marca w warszawskim kinie Luna o 20.30. Aby wygrać bilet wystarczy zadzwonić do redakcji 28 marca między 12.00 a 13.30 i powiedzieć nam coś miłego! Można też zaśpiewać piosenkę lub wyrecytować wierszyk. בילדערשטרײף ַ 36 37 בילדערשטרײף ַ בילדערשטרײף ַ דָאס מעשה בוך פון מיין לעבן -יענקל נוימאן 38 39 ּפָאעזיע W ielu Żydów wyemigrowało do Ameryki, a razem z nimi emigrował język jidysz. Ich spolonizowany jidysz uległ z czasem amerykanizacji. Poniższa piosenka jest tego doskonałym przykładem. "בארדער" ביי מיין ווייב ָ איך בין א איך בין שוין ווידער "סינגל" "סינגל" ווי א יינגל, האב איך זיך געגט. מיט מיין ווייב ָ האב איך צו "מופן", געדענקט ָ שלאפן, ָ א "רום" געזוכט צו האט מיין ווייבל מיך איבערגערדט: ָ וואס דארפסטו זוכן גליקן, ָ אין פרעמדע רומס זיך שטיקן, און זיין אליין און רעדן צו די ווענט, דא איבער ּפונקט ווי פריער בלייב ָ "בארדער" יעצט ביי מיר. זיי א ָ צאל איך איר די רענט. "בארדער" ָ ָ ווי א רעפרען: "בארדער" ביי מיין ווייב, ָ איך בין א דאס א טייערער "דזשאב" אוי מענער ,איז ָ זי "אטענדעט" מיך מיט אלעס, ווען איך קום פרעגט זי קיין שאלות, "בארדער" ביי מיין ווייב. ָ איך בין א עס איז א פארגעניגן, אלעס קען איך קריגן, "בארדער" ביי מיין ווייב. ָ ווי א פרעמדער גארניט קיין גרינער, איך בין ָ טאג נאך "דינער" און יעדן ָ לעג איך זיך צו אזוי צום צייט-פארטרייב. אוי ,פריער פלעגט זי מיך שעלטן, און איבערקערן וועלטן "בארדער" אין מיין ָ גאר מיט א פרעמדן ָ שטוב, "בארד" ביי איר, ָ נאר צייט איך בין אין ָ איז זי אזוי גוט צו מיר, האט מיך ליב. קאסט מיר ביליק און זי ָ עס ָ ַ נײע ווערטער: סינגל singiel, do wzięcia - יינגל chłopiec - געגט rozwiedziony - מופן przeprowadzić się, ruszyć się - רום pokój - זיך שטיקן dusić się - ּפונקט dokładnie w tym samym - miejscu בארדער lokator - ָ דזשאב praca - גרינער zielony - דינער obiad - שעלטן przeklinać - איבערקערן וועלטן przewrócić świat - do góry nogami, zamieszać ּפורים 40 די טעמעס פון די ּפורים שּפילן גאטעסמאן איציק ָ "מ שנכנס אדר מרבין בשׂמח" ,און ּ וואס קען ַ זײן ַא גרעסערע שׂימחה ָ ַ טרא־ בא ַ לאמיר ַ ורים־שפיל? ָ בײ ייִ דן ,ווי די ּפ ּ כטן די ֿפ ַארשיידענע טעמעס ֿפון דעם ֿפ ַא־ ר־זשא־ ַ לקלא ָ באליבטן ֿפ ָא רשפרייטן און ַ ּ נערַ .א ֿפילו אין די ּתלמודישע ַ האט צײטן ָ מען ּפורים ַ ֿ נגעפירט ֿפ ַארשיידענע אײ ַ קאמישע און ווילדע ֿפ ַארווײלונגען. ָ שטאמען ַ ורים־שפילן ָאבער די ערשטע ּפ ּ יארהונדערט. איטאליע,אינעם 61טן ָ ַ ֿפון דרא־ ַ טאקע האבן ַ שפילן ָ די עלטסטע ּ מגילת־אסתרָ ,אבער במשך מאטיזירט ַ ּ האט די געשיכטע ֿפון יוסף יארן ָ ֿפון די ָ און ַ געווארן ָ זײנע ברידער" ,מכירת יוסף" גאליציע און בו ־ מער ּפ ָא ּפולער ,און אין ַ געזאגט ָ האט מען ַא ֿפילו נישט קעווינעָ , "יוסף־שפילער" נאר ורים־שפילער"ָ , "פ ּ ּ ּ "יאסעף") .אין ַאנדערע (ארויסגערעדט ָ ַ האבן ַאנדערע טעמעס ֿפ ַארנומ־ געגנטן ָ אויבן־אן אין געוויסע ּת ֿ קופות. ָ ען דעם האבן גע־ ורים־שפילער אין שטעטל ָ די ּפ ּ סײ צו ֿפ ַא ַ אויפטרעטן ַ ֿ רווײלן דעם וואלט ָ עולםַ , קטיארן ָ סײ צו ֿפ ַארדינען .די ַא געשטאמט ֿפונעם ַארבעטער־ ַ האבן ָ רשטאטן ֿפון די בעל־ ַ ווא קלאס; ֿפון די ַ ַ האט טאג ֿפון ּפורים ָ מלאכות ,און אין ָ ָ נשטא ּפן די קעשענעס ָ מען געקענט זיך ָא האט מען געשטעלט קורצע מיט געלטָ . זאל קענען גיין ֿפון הויז צו שפילן ,מע ָ ּ וואס מער געלטַ .א הויז ,און ֿפ ַארדינען ָ בא ַ ורים־שפיל שרײבונג ֿפון דער ּפ ֿפ ַײנע ַ ּ ַ אין ַ ראצעס זײן שטעטל ,סײ ֿפונעם ּפ ָ וואכן ֿפ ַאר ּפורים ,סײַ רעפעטירן די ָ ֿפון ּ ֿפון דער ֿפ ָארשטעלונג ַאליין ,גיט אונדז געלבארט אין ַ זיטאר מיכל מפ ָא ָ דער ָ קא ּ ַ זײן בוך זכרונות ֿ "פון משוררים לעבן" שיפערס "געשיכטע יצחק אין (.)1942 ּ דרא־ ַ טעאטער־קונסט און ַ ֿפון ייִ דישער ֿ אויפן מע" שטעלט דער מחבר זיך ָא ּפ טראדי ־ ֿפ ַאקטַ ,אז ס‘איז געווען ַאן ַאלטע ַ געלבארט, ַ ציעַ ,אז די יונגע משוררים ,ווי האבן ָא ֿפט ֿפ ָארגעשטעלט די ּפורים־ ָ שפיל אין שטעטל .געלבארט שרייבט: ּ האבן די משוררים זיך צו ־ שבת חנוכּ ה ָ ַ הולטײ ,זע־ "מאשקעלע ָ נויפֿ געקומען — קונצנמאכער ,הערשל בדחן ,בערל ַ ליקל וואס קענען נאך ַא ּפ ָאר לציםָ , דראנג ,און ָ ָ טרעיאטער"... ַ שפילן זיך פֿ ַארשטעלן און ּ האט זיי אויסגעלערנט "חנה געלבארט ָ ַ דראמע מיט און ּפנינה מיט אירע זין"ַ ,א ַ מאמען ֿפונעם ערש־ געזאנג ,וועגן דער ַ ַ נביא ַ בײ ייִ דן ,שמואל ֿ טן ֿ הנביא. קאמע־ "חנה און ּפנינה" איז נישט קיין ָ האבן געש־ דיעָ ,אבער ווען די בחורים ָ רויען־ראלעס — חנהּ ,פנינה ָ ּפילט די ֿפ דראמע גע־ ַ הייבאם — איז ֿפון ַא ַ און די האט קאמעדיע .הערשל בדחן ָ ווארן ַא ָ ָ האט ראלע ָ גאט — ֿפ ַאר דער ָ געשפילט ָ ּ ַ זאל קלי ־ בויך־רעדערײ ,עס ָ מען געניצט גאט רעדט ֿפון ַאן ַאנדער ווע־ נגען ווי ָ געמאכט ַ האט מען רעפעטיציעס ָ לט .די ּ שבת ַ טאג ,און ַאוועקגעשטעלט ַא בײ ָ היטער קיינער זאל נישט וויסן דערפון. האט די ֿ חברה זיך ּפורים צו דער סעודה ָ געלאזט גיין צווישן די ַ הײזער ָאנגעשמירט ָ זאל זיי נישט דערקענען. סאזשע ,מע ָ מיט ַ געגאנגען צום גרעס ־ ַ צו ערשט איז מען טן ֿ נאך אים ,צו די גביר ֿפון שטעטל ,און ָ ַאנדערע ֿ מאטישסטער דרא ַ ַ גבירים .דער שפיל איז ֿפ ָארגעקומען ָ מאמענט אין דער ּ געווארן — ווען ָ ווען שמואל איז געבוירן דאס ֿ האט עס שוין עופעלע איז ַארויסָ , ָ ַ שטרײמל, געטראגן ַא ָ בארד, געהאט ַא ָ ַ האנט! געהאלטן ַא שטעקן אין דער ַ ַ און ורים־שפילן איז ָא ֿפט ראך ֿפון די ּפ שפ ַ ּ די ּ געווען ַ געמאכט ַ האט וואס ָ דײטשמערישָ , שפיל איז ַאלט ,און ַאז די דעם רושםַ ,אז די ּ ראקטערן ֿפון ּתנ״ך רעדן ַאן ַאלט ,און כא ַ ַ געלבארטס "חנה און ַ געהויבן לשון .אין שפיל" זינגט מען: ּפנינה ּ דאנקע דיר, גאט ,איך ַ ַאך דו ליבער ָ האסט ַ מײנע מוטער געעפֿ נט איר וואס דו ָ ָ טראכט. ַ און ַ יא מיר, האט מירָ , מײנע מוטער ָ ראפֿ עט אויף דיזער וועלט דעם ערשטן ּפ ָ געבראכט. ַ האט ַא ביסל געחוזקט ֿפון מאנגער ָ איציק ַ דײטשמערישן סטיל אין ַ דעם ַ זײן "מגילה". קטיארן זיך ֿפ ַא־ ָ האבן די ַא שפיל ָ ָ נאך דער ּ רמאכט אין דער שטוב ַ בײ איינעם ֿפון די ַ קליינווארג ֿפון דער ַ דאס ָאנטיילנעמערָ , גאנצע כגעגאנגען די ַ ַ נא וואס איז זיי ָ גאס ָ ַ זאל נישט ַא ַ ַ האט זיך גענו ־ רײן .מע ָ צײטָ , וואס מע מען צו די גוטע עסנס און געלט ָ האט האט זיי צוגעטיילט .ערשט איצט ָ ָ שפיל" און זיך מען ָאנגעהויבן די "אמתע ּ נאכגעקרימט די ַאלע נגידים און זייערע ָ ֿ געטראטן. ָ אויפ משפחות וו ּו זיי זענען ּ ורים־שפילן" ֿפון משה "פ אינעם ַ ּ באנד ּ געזאמלט גע־ ַ וואס איז בערעגאווסקיָ , ָ יארןָ ,אבער נישט ווארן אין די 0391ער ָ ָ באשטייט געווארן ביז ַ ,1002 ָ געדרוקט חשורוש־שפי ־ באנד ,דער עיקרֿ ,פון ַא דער ַ ּ שפילן און ַאנדערע לן און מגילת־אסתר ּ ּ ורים־שפילן אויף ּתנ״כישע טעמעס: ּפ ּ שמדאי ,דוד און גלית, ַ שלמה המלך און ַא מכירת־יוסף ,עקידת־יצחק און ַאנדערע. באנד "ייִ דישער ֿפ ָאלק־ ָאבער אינעם ַ האט ַארויסגעגעבן ייִווא ָ ָ וואס דער לאר"ָ , ָ קאן מען לייענען אין ווילנע אין ָ ,8391 ורים־שפילן אויף נישט ֿפ ַארשיידענע ּפ ּ ּתנ״כישע טעמעס" :דער חכם מיט דעם לאג צווישן די דיא ָ ַ (א לענגערער נאר" ַ ַ נאר" צוויי) און ַא צווייטן "דער חכם מיטן ַ באשטייט ,דער וואס ַ ורים־שפיל ָ — ַא ּפ ּ לאג צווישן ַא ּפויליש־ייִ דיש דיא ָ עיקרֿ ,פון ַא ַ רעדנדיקן רבי און ַא ַ דײטש־רעדנדיקן ֿ אומפ ַאר ־ ראכלעכע שפ ַ זשא ַ ַ נדאר ,און די ּ שטייענישן צווישן די צוויי .אין די "רויבער־ נדע־שפילן" זינגט מען אויף ּפויליש בא ַ ּ און ייִ דיש ,און קיין ייִ דישן ּתוכן איז בכלל וואלט מען ורים־שפילן ָ "גזלן"־פ נישטא .די ָ ּ ּ געקאנט ָא ֿ האב טאנץ ,און איך ָ נרופן ַא ַ ָ אויך נץ־שפיל ַ בײם ליט־ טא זא ַ רעקארדירט ַא ַ ָ ּ וואק ,שמואל ַ לאנג־ נטאַ ,א ַ טלא ַ ווײס ֿפון ַא ַ ַ ֿ "יוגנטרופס" יאריקער ָאנטיילנעמער אויף ָ דיש־וואךַ . האט דערציילט ,ווי ער ווײס ָ ָ ייִ אויסגעשפילט מיט ַ מאמען, זײן ַ דאס האט ָ ָ ּ ורים־שפילערס .דער כמאכנדיק די ּפ נא ַ ָ ּ קרבן ֿפונעם גזלן בעט ַ בײ אים: נא דיר ַאוועק ַ מײן לעצט שטיקל פֿ יש, ַ ַ ַ נאך זיצן ַא שעה בײ מײן טיש. לאמעך ָ ָ דער גזלן ענטפֿ ערט: ניין ,ניין ,ניין! איך וויל נישט ַ דײן פֿ יש, בײ ַ כ‘לאז דיך נישט זיצן ַא שעה ַ דײן טיש. ָ לאדיעץ, מא ָ זבאיניק ָ רא ָ טי ָ לאדיעץ. מא ָ זבאיניק ָ רא ָ יא ָ ַ לאגן גיט דיא ָ ַ נאך ֿפיר ַאזוינע קורצע ָ ער דעם גזלן ַ זײן געלט און דער גזלן טאנצן שוין יא! און די צוויי ַ זאגט שוין ָ ָ צוזאמען ַארום און ַארום. ַ גליקלעך ֿ געפינט זיך אויך ַא ־באנד ווא ַ אינעם ייִ ָ ַ טאטע דער־שוסטער־שפיל"" ,דער ַ "שנײ ּ גרשום־שפיל"" ,די מיטן זון"" ,רבינו ּ ַ אײנגעמויערטע ֿפרוי" (אויך ָאן ַא ייִ די ־ ַ שפיל". מאטיוו) און שן ָ "חסיד־דײטש ּ שפילן זעט מען, ֿפון די טיטלען ֿפון די ּ ֿ יום־טובדיקער שטימונג ֿפון ַאז אין דער האט מען אין דער ֿ עפנטלעכקייט ּפורים ָ קלאסן ַ באציִ ונגען צווישן האנדלט ַ בא ַ ַ וואלט וואס מע ָ גרופעס אין שטעטלָ , און ּ ֿ יאר נישט ַארומגערעדט .די גאנץ ָ אפשר ַא ַ ורים־שפיל ַ בײ ייִ דן ,איז ,זעט אויסַ ,א סך ּפ ּ מפליצירט ,ווי ּפשוט די מעשׂה מער ָ קא ּ ֿפון דער מגילה. 41 ּפורים דער ווָאשינגטאנער רבי הומארעסקע לכבוד פורים ָ א קאבי ווייצנער ָ ד אמאל ָ וואשינגטאנער רבי איז ער ָ כמיטאג ָ נא שפאצירן שבת ָ געגאנגען ּ מאל הערן זיי מיט זיינע חסידים .מיט א ָ ראדיא שפילט: ָ ווי א WELL SHE WAS JUST 17 YOU KNOW WHAT I MEAN AND THE WAY SHE LOOKED WAS BEYOND COMPARE SO HOW COULD I DANCE WITH ANOTHER !WOO ?WHEN I SAW HER STANDING THERE ז איז זיבן .זיבן ,זיינען די שבעה ימי שבתא .במי ־ דאס מיידל אינעם לא ָ לידל לא היה אלא משל דאס מיידל ,פארש־ היהָ . טייט זיך ,איז די הייליקע וואס זעט תורה ,און דער ָ דארט ,איז זי שטייענדיק ָ כנסת-ישראל. גאט האט געגעבן די ווען ָ האט ער עס נישט תורה ָ געטאן בגנבה .פארקע־ ָ רט .די תורה איז געגעבן געווארן אויפן העכסטן ָ בארג ,אויפן בארג סיני. האבן ָ אלע פעלקער געקענט זען די תורה, האט זי דערזען. נאר עם-ישראל ָ ָאבער ָ למה הדבר דומה? א מיידל שטייט ביי א דאס מיידל ָאבער וואנט .אלע קענען זען ָ נאר איין בחור קוקט אויף איר מיט פאר ־ ליבטע אויגן .פארשטייט זיך אז וויבאלד האט ער האט געזען די תורה ָ עם ישראל ָ געקאנט ָ גאט נישט עס שוין קיין אנדער ָ האבן .ווי אין ּפסוק שטייט: ָ געשאקלט ָ האט זיך זאל לעבןָ , דער רביָ , האט זיך נישט מיט גרויס התלהבות ,און ָ האט זיך דאס ליד ָ גערירט פון ָארט ביז ָ געענדיקט נתפעל און נשתומם די חסידים זיינען ּ געווארן :היתכן? ווי קען דער הייליקער ָ רבי זיך צוהערן צו גויישע נגינות ,געזונ־ האר? גען פון פיר יונגע לייט מיט לאנגע ָ צוריקגעשמועסט ,ווער קען די דרכים פון רבין? אויב דער רבי הערט זיך צו די וואס ער „ביטלס” ווייסט ער ,מסתמאָ , טוט. געזאגט – ָ האט דער רבי „מענטשן” – ָ אלעמאל טומאה אין קדושה .מיר ָ „זוכן זוכן חסרונות ביי גוטע מעשיםָ .אבער ווער עס וויל דערגרייכן א העכערע מד ־ ריגה ,דארף זוכן קדושה אפילו אין טו ־ מאה”. דארט די פיר שקצימלעך? וואס זינגען ָ ָ כלומרשט א ליד פון תאווה פון א מאן צו א פרוי. ווי באקאנט ,טאנצן די גויים פאר זייערע געצןָ .אבער כנסת ישראל קען בשום אופן נישט טאנצן פאר פרעמדע געצן... AND I SAW HER STANDING THERE ס’איז א קשיא אויף א מעשה – ווי קען מען ָאנהייבן א זאץ מיט SHE WAS JUST 17 AND די ראשי-תיבות פון זיבעצן זיינען אבער י’’ז .י איז צען ,און צען זיינען ,פארשטייט געבאט; און ָ זיך ,די עשרה דבריא ,די צען HOW COULD I DANCE WITH ANOTHER האב זי געזען .פארשטייט זיך ,אז און איך ָ דער און איז נישט סתם אזוי אן און .דער האבן גע־ טייטש דערפון איז ,אז אלע ָ נאר יידן האבן זי געזען .אלע קוקט און ָ פעלקער אויף דער וועלט האבן געקוקט אויף בארג סיניָ ,אבער נאר עמך ישראל האט דערזען די תורה. זאגן זיי: ווייטער ָ AND WE DANCED ALL NIGHT AND WE HELD EACH OTHER TIGHT די נאכט ,איז די נאכט פון גלות .און ווי האבן מיר ,יידן ,איבערגעלעבט די פינצ ־ ָ וואס מיר טערניש פון גלות? צוליב דעםָ , האבן זיך ָאנגעהאלטן פעסט אין אונדז ־ ָ ער תורה .ווי אין ּפסוק שטייט: AND I HELD HER TIGHT איז האלט זיך פעסט ביי אונדזער היילי ־ קער תורה ,און באשיינט די פינצטע ־ רניש פון גלות מיט ליכטיקע מעשים טובים און און אין זייער זכות וועלן מיר דערלעבן צו זען משיחן במהירה בימינו, אמן! יידישע ּפרעסע דאס זענען די באגריפן ,וועלכע מא־ ָאט ָ נכער ּפליט האט וועגן תל אביב און וועגן דאס איז זיין איינשטעלו ־ ארץ ישראל און ָ נאך איצט! נאך איצטָ , נג – ָ סארט דאזיקער ָ עס שיינט ָאבער אז דער ָ פארט צו דער מי ־ ּפליטים געהערט שוין ָ נדערהייטּ ,פונקט ווי עס געהערן שוין – ליידער – צו דער מינדערהייט ּפליטים, וועלכע קענען זיך ערלויבן צו דינגען א דירה אין תל אביב .דווקא די אומוויס ־ אמאל צו פארקערט רע־ ָ נהייט ברענגט זולטאטן .א גאנצער אויטאבוס ּפאסא־ האבן די טעג צוגעשמייכלט אין זשירן ָ תל אביב ,הערענדיק ווי אן אלטערער אויסשפראך הער ,לויט זיין דייטשער ּ האט געטענהט צו ָ אן עסטערייכער, שאפער איין זיך אליין אויפן קול" :דער ָ יודע ,און אלע ּפאסאזשירן יודען ,און די פאהרקארטען יודיש ,און דער ּפ ָאליצי ־ גאט, סט פילייכט אויך איין יודע? מיין ָ טאטזעכליך איין יודע!" דא צווישן די ּפליטים מע ־ עס זענען ָ נטשן וועלכע זענען אדורך דעם גן עדן פון דאכאו צי פון אן אנדער קא ־ נצענטראציע לאגער ,און זענען בא ־ געווארן מיטן באדינג ,אז זיי ָ פרייט פארלאזן דייטשלאנד במשך פון ָ וועלן 244שעה ,נישט נעמענדיק "נאטיר�ל וואס פאר א ווונדער אז גארנישטָ . עך" ָ די מענטשן געהען ארום אין פרייען, יידישן ארץ ישראל ווי פערכישופט? לאגישע גייסטיקע שווערי ־ סיכא ָ ָ די ּפ קייטן אין ּפערספעקטיוון זענען בלויז ראבלעם .די מאטע ־ איין זייט פון ּפ ָ ריעלע ,ווירטשאפטלעכע זייט איז די צווייטע .ביז איצט איז נישט אויסגעקו ־ מען דעם ישוב צו פינאנסירן אן עליה. פארקערט .די עליה פלעגט מיטברענגען א קאפיטאל צו פינאנסירן זיך זעלבסט און טיילווייז אויך דעם עקזיסטירנדיקן ישוב .די אונרוען פון 1036-1939האבן צום ערשטן מאל געשטעלט פארן ישוב צו פינאנסירן זיך אין א גרויסער מאס שטראם דורך די ָ אליין .דער קאפיטאל געווארן שוואך .דאגעגען האט ָ עליה איז דער ישוב אויפגענומען אין א גרויסער מאס אליין דעם קאמף מיט דער ארב־ ָ (פדיון עבודה) פאר דער ָ עטסלאזיקייט ּ ישוב ווייטערער אנטוויקלונג (תל אבי ־ בער ּפ ָארט) און פאר זיכערהייט (כופר הישוב) .איצט שטעלט זיך א נייע אויפ־ גאבע פארן ישוב :אויפצונעמן די ּפלי ־ האבן טים עליה אין זיין ווירטשאפט .מיר ָ דאס אויפנעמען די נייע דערמאנט ָ ָ שוין עולים אין די וווינונגען .עס איז נישט קיין נאר א מאסן ער ־ ָאבגעזונדערטער פאלָ , נאך אייגענטלעך שיינונגָ .אן גרויסן רעשָ , פארן ָאנהויב פון א גרויס צוגיגער זאמל- (פדיון שבויי אוסטריה אקציעָ , האט דער ּ וגרמניה) צונויפגעזאמלט געלט מער, האט געגעבן די ווי עס ָ גאנצע לעצטע זאמלא־ קציע פאר די פליטים פאנד ָ אין ּפוילן .דער איז באשטימט צו פע־ רלייכטערן די ערשטע שריט פון די נייע עולים באדן. אויפן ארץ ישראל ָ אויסער דער ערשטער הילף שטייט אבער מיט דער גאנצער ערנסט־ ראבלעם פון דאס ּפ ָ קייט ָ דער איינווארצלונג פון די נייע מענטשן אין דעם נאמישן לעבן פון עקא ָ ָ יידישן ארץ ישראל. האט אין איין היטלער ָ געטאן :ער ָ הינזיכט גוט איינגעארדענט ָ האט גראם ּפונקט דעם ּפ ָא ָ צום ארץ ישראלדיקן קטיף ...די ָאנקומענדע עולים באווייזן זיך קוים אויסצורוען ,און זיי פא־ דארף צו קטיף .אן 8רן גלייך ארויס אין ָ ארמיי פון 20טויזנט יידישע ארבעטער יאר צו דעם ערשטן אין איז נויטיק היי ָ דער געשיכטע פון ארץ ישראל קטיף מיט ראצענטיקער יידישער ארב־ הונדערט ּפ ָ מאביליזירט א טייל עט .מען האט שוין ָ פון דער יוגנט און מען וועט אין ברענע־ נדסטן סעזאן (יאנואר-פעברואר) נישט אויסקומען ָאן די סטודענטן און די שיל ־ דאזי ־ ער פון די העכערע קלאסן .אין די ָ קע באדינגונגען איז א נייער עולה נישט קיין לאסט ,נאר א געוונטשענע הילף! ָאט האט זיך געשאפן דער אינסטרומע־ אזוי ָ איינארדנונג ָ מאמענטאלער נט פאר דער ָ פון די נייע עולים :היינט אויסגעשטיגן מארגן אין אויפן ארץ ישראל ברעג – ָ ּפרדס. נאכן קטיף .אויב ערנסט וועט די פראגע ָ איר וועט ָאבער פרעגן ,צי דער ישוב זוכט עצות ,ווי צי לעזן די פליטים פראגע ,ווע־ לכע עקזיסטירט נישט .פארן ישוב עקזי ־ סטירן נישט קיין ּפליטים .עס איז נישט נאר א אראדאקס ָ ָ סתם קיין שענער ּפ האט לאגישער אמת .מען ָ סיכא ָ ָ טיפער ּפ רגעווארפן דעם ישוב, ָ פא מאל ָ אזוי פיל ָ אז ער קוקט אויף זיך ,ווי אויפן צענטער פאלק ,און דאגהט נישט פארן פון יידישן ָ דאס דאס ערשטע איז טאקע אמתָ , גלותָ . צווייטע איז ָאבער פון גרונד אויס פאלש. פאלק פילט קיין שום טייל פון יידישן ָ זיך נישט אין דער אמתן אזוי פאראנט־ ווארטלעך פארן גורל פון יעדן אנדערן טייל ,ווי דער סוף כל סוף קליינער ארץ דאזיקע פליכט געפיל דאס ָ ישראל ישובָ . געווארן א טיפע זעלבסטפארשטע־ ָ איז נדליכקייט .א ידיעה וועגן נייע רדיפות 42 רופט ארויס אין דער גאנצער יידישער עמפערונג און רחמנות .אין ארץ וועלט ּ ישראל גרייט מען זיך גלייך צו טיילן מיט די גערודפטע די היים .די ָאנגעקומענע זענען מער נישט קיין ּפליטים ,זיי זענען מיטגלידער פון ישוב .מען דאגהט נישט ספעציעל וועגן זיי ,מען דאגהט וועגן ּ דאס נעמט ארום דעם גאנצן ישוב און ָ אויך זיינע נייעסטע מיטגלידער. די דאגה וועגן דער עקאנאמישער לאגע נאכן קטיף עיז געווען ערנסט נאך פאר ָ שטראם .זי איז איצט גע־ ָ דעם ּפליטים קאן זיך נישט ווארן נאך ערנסטער .מען ָ ָ פארלאזן בלויז אויפן נאטירלעכן איינפ־ ָ נסאלידאציע וועלכע איז קא ָ לוס פון דער ָ איינגעטרעטן אין דעם ישוב'ס ווירטשא־ פט ,פון דעם ווארשיינלעך נישט שלעכטן סעזאן ,פון דער בעלעבונג, ָ ּפ ָאמעראנצן וועלכע עס מוז ברענגען אן עליה ,אפילו פאדערט זיך א ּפלענמ־ פון ּפליטים .עס ָ עסיגע טעטיקייט ,כדי בייצושטיין די נייע שוועריקייטן און אויסצונוצן די נייע שא־ געפאדערט ָ האט זיך נסןּ ,פונקט ווי עס ָ א דורכגעטראכטע ענערגישע טעטיקייט אין ָאנבליק פון די אלטע שוועריקייטן. בלויז א דאנק איר איז דער ישוב גאנץ פון דעם ביז איצטיקן שווערן ּפרוב; מיט איר כוח וועט ער אויך בייקומען די נייע בא־ דינגונגען. יעדע עליה האט געהאט איר ליכט און האבן ָאבער אין שאטן זייטן .אלע ָ איר ָ לעצטן סך הכל בייגעשטייערט צום אויפבוי פון ישוב און לאנד .די זעקסטע עליה וועט נישט קיין אויסנאם! היינט9.1.1939 , 43 יידישע ּפרעסע די זעקסטע עליה אינוש גלעזער ד י טעג איז מיר אויסגעקומען צו בעזו ־ כן א פריש ָאנגעקומענעם עולה פון האב געווסט אז ער איז אויפגע־ ווין .איך ָ גרופע צוזאמען מיט א ַ געווארן – ָ נומען ּ פון זיינע חברים – דורך די איינוווינערס קא ָאפעראטיוון ארבייטס הויז, פון א ָ האבן גענומען אויף זיך אויס ־ וועלכע ָ צוהאלטן די מענטשן ביז זיי וועלן זיך איינארדענען .איך קום אריין אין דער ָ דירה און בעקום אן ענטפער ,אז דער גע־ זוכטער איז אויפן דאך; די עולים וואשן זיך וועש .איך גיי ארויף – און דערזע 50 מענער – מוטער-נאקעט .ביז זיי וועלן דאס וואשן ,מוזן זיי אזוי בלייבן: ענדיקן ָ דאס איינציקע העמד און אין באליע ליגט ָ די איינציקע פאר אונטערהויזן. דאס בילד פון דער לעצטער דאס איז ָ ָאט ָ האט זייט דעם ָאנהויב עליה .ארץ ישראל ָ מאדערנער תקופה פון איר גע־ פון דער ָ שיכטע געזען פארשידענע עליות .עס איז געווען די ערשטע עליה מיט א האל ־ האט גע־ יארהונדערט צוריק ,וועלכע ָ בן ָ לאניעס. קא ָ טיפ פון די אלטע ָ שאפן דעם ּ האט עס איז געווען די צווייטע ,וועלכע ָ פאר דער וועלט מלחמה געלעגט דעם גרונטשטיין צום גרויסן בנין פון דער יידי ־ שער ארץ ישראל ארבייטערשאפט און נאך לאניזאציע .די ערשטע ָ קא ָ פון איר ָ האבן געבראכט די דריטע יארן ָ מלחמה ָ עליה מיט איר נייעם טיפ יידישע יוגנט: דעם חלוץ .דאן איז געקומען די פערטע "גראבסקי עליה" און די פינפטע עליה ספעריטי-תקופה. פון דער לעצטער ּפ ָ רא ּ קיין איינע פון זיי איז ָאבער נישט געווען האט זיך ענלעך צו דער עליה ,וועלכע ָ ָאנגעהויבן אין דער גאנץ לעצטער צייט, צו דער זעקסטער עליה .אויב עס וועט דא דעם מיר ערלויבט זיין מחדש צו זיין ָ נאמען .מיר האבן שוין געהאט דאזיקן ָ ָ "באסיאקעס" ,פון מענט־ ָ עליות פון גארנישט, וואס זענען געקומען מיט ָ שן ָ האבן "בארוועסע חלוצים" ,וועלכע ָ פון ָ ָאבער געהאט א גרויסן אידעאל אין דאס קומען קיין ארץ הארצן ,פון וועלכע ָ ישראל איז געווען אן אמתע עליה .אן ערפילונג פון א פרייען אינערלעכן בא־ האבן אויך געהאט עליות פון שלוס .מיר ָ מענטשן מיט ווייניקער אידעאלןָ ,אבער מער "ממשות" – פון "מיטעלשטאנד", האט עמיגרירט קיין ארץ יש־ וועלכער ָ נאך די עולים ,נאך די אימיגראנטן ראלָ . זענען איצט געקומען די ּפליטים .אין איין העמד אויפן לייב אנטלויפט מען איצט פון דייטשלאנד ,פון דעם נייעם גרויסן דאס האבן ָ דייטשלאנד ,צו וועלכן עס ָ אומגליק צו געהערן אויך די יידן פון ווין, פון די סודעטן ,און אפשר טאקע פון דער גאנצער טשעכאסלאוואקיי .מען אנט־ לויפט און מען ראטעוועט זיך אויף וועגן לא־ און אויף אומוועגן קיין ארץ ישראלָ . צאל פון די גע־ מיר נישט גרינגשעצן די ָ ראטעוועטע. לאמיר אויך נישט גרינגשעצן די ערנסט־ ָ ראבלעמען ,וועלכע די נייע קייט פון די ּפ ָ כוואליע שטעלט פארן ישוב .די ביז איצ ־ טיקע עליות זענען געקומען מער ָאדער ווייניקער אויסגעשטאט :ווער גייסטיק און ווער מאטעריעל .דער נייעסטער וואס עליה פעלט על פי רוב אלצדינגָ . לאגישע סיכא ָ ָ יא איז א ּפ זי ברענגט ָ קלאפ ,וועלכער איז צוגרייטונג :דער ּ קעפ פון די ארא ּפגעפאלן אויף די ָ איצט ּ האט געגעבן א מעכטיקן דייטשע יידןָ , טרייסעל זייער גאנצע ּפסיכיק ,טיילווייז יאר אפילו ביי די וועלכע די פריערע ָ 5 געלאזן רוהיגָ .אט ָ האבן נאצי הערשאפט ָ דאזיקער ּפסיכאלאגישער אומשטו ־ דער ָ האפענונג ,אז די ּפליטים קאן געבן די ָ רץ ָ קא ּפ און אן ָאפן האבן אן ָאפענעם ָ וועלן ָ הארץ אויפצונעמען דעם אינהאלט פון ארץ ישראל לעבן ,וועלכעס איז פאר זיי יארן .אפילו מיט אזוי פרעמד געווען אלע ָ דאזיקער האפענונג בלייבט נאך דער ָ לאסאל שטיק ארבעט קא ָ אלץ איבער א ָ צו אסימילירן די ּפליטים כוואליע אין ישוב .בעזונדערס דערפאר ,ווייל אויך לאגישער אומשטורץ איז – סיכא ָ ָ דער ּפ נאך איצט – נישט ביי אלעמען צושטאנד ָ געקומען. די מעשה מיט דעם דייטשן יידן ,וועלכ־ האט באקומען פון זיין תל אביבער ער ָ האט באקומען פריינד די ידיעה ,אז ער ָ האט געענטפערט א סרטיפיקאט ,און ָ טעלעגראפיש מיט א דאנק און מיט א בקשה ,צו דינגען פאר אים א וווינו ־ נג אין תל אביבָ ,אבער נישט אין יידישן קווארטאל – די דאזיקע מעשה איז שוין דאס אדורכגעלאפן דעם גאנצן ישובָ . ָ אויטאר ָ נאר א מעשה – זיין איז טאקע ָ וואס ער קלערט האט אבער גוט געוווסט ָ ָ פאלגנדער פאקט איז הונדע־ אויס .דער ָ רט ּפראצענט אויטענטיש :א דייטשער האט באקומען א סרטיפי ־ ייד ,וועלכער ָ האט באדאנקט בריוולעך און אין קאטָ , דאזיקן בריוו האט ער צוגעגעבן דעם ָ זאל אים דינגען א א בקשה :זיין פריינד ָ דירה אין תל אביב "פאלס מעגלעך אין איינעם ענגליש שפרעכענדן פירטעל". געשיכטע האט מען מסתמא רעאגירט דארט ָ רטןָ : אויף די די ארויסשיקונגען .כדי נישט וואס זיי ארויסצורופן א חשד וועגן דעםָ , האט מען טוען מיט די אומגליקלעכעָ , זיי ארויסגעפירט אין פאסאזשיר-צוגן און דערלויבט מיטנעמען מיט זיך אלץ דאזיקע מע־ פון נויטיקיסטן געברויך .די ָ צופארן עלעגאנט ָ נטשן זענען געקומען האבן געברענגט מיט זיך געקליידעט .זיי ָ האבן שפייז און מלבושים .אין צוג ָ א סך ּ זיי געהאט א באדינונג און אפילו א רעס ־ האבן געהאט מיט זיך טאראן-וואגאן .זיי ָ ָ א סך פעטס ,קאווע ,טיי און דער גלייכן האט זיך און די נאקעטע ווירקלעכקייט ָ פלוצלינג באוויזן פאר זייערע אויגן. מ’האט זיי ארויסגעצוגין פון די וואגא־ ָ נעס און אלץ איז פארגעקומען אויפן כ’האב שוין באשריבן. ָ זעלבן אופן ,ווי צומארגנס איז שוין נישט געווען פון זיי ָ שפור .ס’זענען בלויז געבליבן פון זיי קיין ּ די מלבושים ,שפייז און די ארבעט – די שווערע ארבעט מקבר צו זיין די מתים. האט זיך פארגר ־ טראנספ ָארטן ָ צאל די ָ ּ עסערט מיט יעדן טאג ,ווייל עס האבן שוין געדינט צום פארגאזעווע ן 13ק�א האט מען פארגאזעוועט טיילמאל ָ ָ מערן. מעגלעך בי ז 30טויזנט נפשות .צו או�נ דזערע אויערן זענען דערגאנגען בלויז געשרייען ,געוויינען און קרעכצן .די וואס זענען געבליבן ביי דער מענטשןָ , האבן ארבעט און דערווייל ביים לעבןָ , אין די טעג פון ָאנקומען פון די טראנס ־ פארטן נישט געגעסן און כסדר געוויינט. ָ האבן שוואכערע און מער עמפינדלעכע ָ באקומען א נערוון דערשיטערונג און זע־ זעלבסטמארד .על פי רוב ָ נען באגאנגען געטאן די אינטיליגענץ .ווען ָ האט דאס ָ זיי האבן זיך אומגעקערט אין די באראקן נאך דער ארבעט ביי די מתים ,אין די אויע־ נאך פול מיט די געשרייען און קרעכצן רן ָ האבן זיי זיך ביינאכט פון די קרבנות – ָ אויפגעהאנגען .אזעלעכע פאלן זענען ָ געווען טעגלעך וויייניקסטנס פון 15ביז געקאנט אויסהאלטן ָ האבן נישט .20זיי ָ פארפאלגונגען פון עלטסטן און פון די ָ די דייטשןאון נישט געקאנט פארטראגן די פיין. טאג איז ָאנגעקומן א נייער אין א געוויסן ָ טראנספארט פון ווארשע .פון דאזיקן ָ טראנספארט האט מען צוגעטיילט ארב־ ָ 44 דארט עטער צום לאגער נומער .2כ’האב ָ דאס איז דערקענט א סך באקאנטעָ . אבער נישט געווען קיין אנטשפרעכנדי ־ קער עלעמענט צו דער ארבעט .צווישן האט זיי איז געווען א געוויסער כשר .ער ָ געקאנט אויסהאלטן די ּפיין פון ָ נישט געווארפן אויף ָ האט זיך טארטורן .ער ָ די ָ זיין הענקער ,דעם דייטש מאטיאסָ ,אב־ ערשארפירער פון לאגער נומער .2דאס איז געווען א הענקער ,א רוצח .כשר האט אים פארווונדעט .ס’איז געקומען דער האט באפרייט „הויפטשטורמפירער” .ער ָ האט די בעלי-מלאכות און אלע אנדערע ָ מען אויף דעם אכזירותדיקסטן אופן מיט דערמארדעט אויפן ָארט. ָ טעמפ געצייג ּ המשך קומט 45 געשיכטע א יָאר אין טרעבלינקע - יאנקעל וויערניק ד ָאס אלץ איז געשען ווינטער .דער פראסט איז געווען א ברענענדיק־ ָ ער .קליינע קינדער אין גאנצן נאקעט און האבן געמוזט שטיין אונטע־ בארוועסע ָ ָ רן פרייען הימל און זיי זיינען געשטאנען האבן געווארט אויף דער ריי. שעהן .זיי ָ נאך נישט געווען פריי. די קאמערן זענען ָ פראסט זענען צוגעפרוירן ָ מחמת דעם געווארן די קינדערשע פיסעלעך צו דער ָ פאראייזטער ערד .זיי זענען געשטאנען, געווארן .אין די רייען ָ געוויינט און געפרוירן האבן געשלאגן דייטשן און אוקראינער. ָ א ווילדע און געמיינע בעסטיע איז געווען האט אממערסטן צעפף .ער ָ דער דייטש ּ זיך איזדיעקעוועט איבער די קינדער. געשטופט די פרויען און זיי ווען ער האט ּ זאל נישט שטויסן, האבן אים געבעטן ,ער ָ ָ האבן מיט זיך קינדער ,האט ער ווייל זיי ָ דאס קינד פון דער מוט־ ארויסגעריסן ָ דאס קינד ערס הענט :אדער ער האט ָ נכאפנדיק צעריסן אויף דער העלפט ָא ּ האט מיטן עס פאר די פיסלעךָ ,אדער ער ָ געטאן אין וואנט און עס ָ קעפל א זעץ ּ אוועקגעווארפן א דערהרגטעס. ָ דאס זענען נישט געווען קיין איינצעלנע ָ פארגע־ פאלן; יעדער ּפ ָאר טריט זענען ָ קומען אזעלעכע טראגישע סצענעס. די מאנסלייט זענען דורכגעגאנגען הונ־ מאל ערגערע ענוים ,ווי די פרויען. דערט ָ אויסגעטאן אויפן הויף .זיי ָ האבן זיך זיי ָ האבן געמוזט גלייך מאכן זייערע מלבו ־ ָ אוועקטראגן אויפן ּפלאץ און אווע־ ָ שים, קופע אנדערע מלבושים. קלייגן אויף א ּ נאך דעם זענען זיי אריין אין באראק, ָ האבן זיך אויסגעטאן די פרויען, ווו עס ָ האבן ארויסגעטראגן און אוועקגעלייגט די קליידער פון די פרויען ,ווען זיי האבן האט מען אויסג־ זיך אויסגעשטעלטָ , עקליבן די געזונטע ,שטארקע און גוט האבן זיך ָאנגעהויבן געבויטע ,און עס ָ געשלאגן ביז ָ מ’האט זיי ָ די ּפייניקונגען. געשלאגן אויף א בא־ ָ האט זיי בלוט .מען ָ זונדערס ראפינירטן אופן. אויסגעשטעלט אינאיינעם פרויען ,מא ־ נסלייט ,זקנים און קינדער ,הייבן זיי ָאן נאך דעם ,ווי מען גיט א צייכן. צו גייןָ , האבן באדארפט גיין פון לאגער נו ־ זיי ָ מע ר 1צום לאגער נומער 2צו די ק�א מערן .אויפן וועג איז געשטאנען א דארטן איז עמעצער בודע .אינעווייניק ָ געזעסן און גערופן ,אז מען זאל אווע ־ האבן קגעבן אלע ווערט זאכן .מענטשן ָ נאך לעבן, זיך איינגערעדט אז זיי וועלן ָ האבן זיי באמיט צו באהאלטן וואס זיי האבן געקענטָ .אבער די הענקער האבן ָ אלץ געפונען .אויב נישט ביים לעבן איז נאכן טויט. יעדער ,וועלכער איז צוגעגאנגען צו דער האט געמוזט אויפהויבן די הענט בודקעָ , אין דער הויך .און אזוי איז די גאנצע שנור גייער צום טויט געגאנגען צו די קאמערן, שווייגנדיק מיט אויפגעהויבענע הענט. פארן בנין מיט די קאמערן איז געשטא־ נען א ייד ,דער אזוי גערופענער „באד- האבן ָ מייסטער” ,וועמען די דייטשן האט אלעמען גערופן אויסגעקליבן .ער ָ דאס וואסער וועט באד אריין ,ווייל ָ אין ָ קלעפ און געשרייען קאלט ווערן .מיט ּ האט מען זיי אריינגעטריבן אין די קאמ־ ָ ערן. דערמאנט ,איז אין די קא־ ָ ווי כ’האב שוין מערן ענג .מענטשן ווערן דערשטיקט פון האט בלויז געדראנג .אין די נייע קאמערן ָ טאר. מא ָ אויך שלעכט געארבעט דער ָ האבן זיך געמאטערט די אומגליקלעכע ָ קאנענדיק שטארבן. גאנצע שעהן ,נישט ָ וואלט נישט אויסגעט־ דער טייוול אליין ָ ראכט קיין מער שרעקלעכע ענוים .ווען האט געעפנט די קאמערן זענען מען ָ ָאפט געווען א סך האלב-לעבעדיקע, געווארן מיט ָ וועלכע זענען פארענדיקט א קאלבע ָאדער א קוילָ ,אדער א שטא־ רקע בריקע מיטן פוסָ .אפט האט מען אריינגעלאזט אין די קאמערן ָ די קרבנות האט נישט אויף א גאנצע נאכט און מען ָ טאר .די ענג־ מא ָ געלאזט אין גאנג דעם ָ ָ געטאן ָ האבן שאפט און די שטיקעניש ָ ראצענט זייערס ,דערהרגנדיק א גרויסן ּפ ָ נאך שרעקלעכן פיין .פיל זענען אבער געבליבן לעבן ,בעיקר זענען געווען נאכן ווידערשטאנד-פעאיק די קינדערָ . האבן זיי ארויסווארפן זיי פון קאמער ָ דעמאלט ָ האט אבער נאך געלעבט .אלע ָ ָ רעוואלווער פון דייטש. ָ פארענדיקט דער דאס שטיין נא־ דאס ערגסטע איז געווען ָ ָ פראסט ,וואר ־ ָ קעט אויפן ברענענדיקן טנדיק אויף דער ריי פון אכזריותדיקן טויט .נישט ווייניקער שרעקלעך זענען אבער געווען די קאמערן. האבן די הענקער מיט אמתער פרייד ָ טראנספ ָא־ באגריסט די אויסלענדישע ּ אויף דער אינטערנעץ 46 ייִדיש־קָאנפערענץ אין היוסטָאן Dzięki uprzejmości Rice University ד עם 91־טן און 02־טן מארץ אינעם ַ וואס געפינט רײס־אוניווערסיטעטָ , היוסטאן ,שטאט ָ שטאט ָ זיך אין דער פארקומען אן ָאפענע טעקסאס ,וועט ָ קאנפערענץ ,געווידמעט ָ אומזיסטע שפראך און קולטור. דער ייִ דישער ּ שבת ,אויף דער ערשטער סעסיע פון קאנפערענץ ,וועט טעלמא פענס ־ דער ָ פאדהאם־אוניווערסיטעט טער פונעם ָ זאל באטרא ־ פרעגן די קשיא ,צי מע ָ כט די פריִ יִ קע ייִ דישע ליטעראטור ווי א ּפ ָא ּפילערן פיקציע־זשאנער? די ספעציִ אליזירט זיך אין ָ רא ּפ ָ פעסארין ּ אלט־ייִ דישע ווערק .אין ַ האט מײ ָ 5102 זי ָארגאניזירט א ּפרעזענטאציע פון דאזיק ־ פארשונגען אויף דער ָ צאל ָ א ָ קאנגרעס פון ער טעמע בעת 05־סטן ָ מיטל־עלטערלעכע שטודיעס אינעם אויווערסיטעט פון מערב־מישיגען. דער באקאנטער פראנצויזישער ייִ דיש־ פארשער זשאן באומגארטען וועט ָ אויך אויפטריטן מיט א א לעקציע וועגן א געוויס אלט־ייִ דיש ווערק” ,מעשה־ פא ־ לאגיע פון אלטע ָ אנטא ָ ָ השם“ -אן לקס מעשיות ,געדרוקט אין פראנקפו ־ דערנאך ,וועט ָ יאר . 1961 רט אינעם ָ פעסאר ָ רא דער אמסטערדאמער ּפ ָ עמיל שריווער דערציילן וועגן ייִ דישע אויפשריפטן אין איליוסטרירטע האנ־ טשריפטלעכע סידורים פונעם 81טן יארהונדערט. ָ די צווייטע און דריטע סעסיע וועט זיך גאטעסמאנס ָאנהייבן מיט ד“ר יצחק ָ לעקציע וועגן דעם עסטעטישן און קו ־ אספעקט פון ייִ דישע באלא ־ לטורעלן ּ דערנאך וועט ד“ר ַ וואלפ־ דײ אן ָ ָ דעס. טאל דערציילן וועגן די קינסטלערישע אימאזשן אין איטאליענישע ייִ דישע ביכער. האט אינעם 71טן ווי ס’איז באקאנטָ , געהאפט צו ָ יארהונדערט שבתי צבי ָ האט זיך אים דאס ָ ברענגען די גאולהָ . נישט ַ טאמאנישע אײנגעגעבן ,און די ָא ָ האט אים געצוווּנגען צו ווע ־ מאכט ָ רן א מוסולמענער .ווי אזוי ווערט ַ זײן ַ ערזענלעכקײט באטראכט אין דער ּפ ַ ייִ דישער און דײטשיש־קריסטלעכער ליטעראטור? וועגן דעם וועט דער ־ גאלאנס פונעם ּפענסיל ־ סאניא ָ ציילן ָ וואניע־אוניווערסיטעט. קאנפער ־ טאג פון דער ָ דער ערשטער ָ ענץ וועט זיך שליסן מיט אסף גלאיס פילם ”די מוזעס פון יצחק באשעוויס־ וואס דערציילט וועגן די ענג ־ זינגער“ָ , לישע איבערזעצערינס פונעם בארימ־ ַ ראמאנטישע שרײבער .צוליב ָ טן ייִ דישן באציִ ונגען ,איז באשעוויסעס איבערז ־ האט זיך עצערישער ”הארעם“ ,ווי ער ָ געווארן א ָ אמאל אליין אויסגעדריקט, ָ וויכטיקער קוואל פון ַ זײן שעפערישער אינספיראציע. ּ קאנפער ־ טאג פון דער ָ אויפן צווייטן ָ ענץ ,וועלן די ערשטע צוויי לעקציעס פאקוסירן אויף ּפ ָאליטישע טעמ־ זיך ָ עס .שחר ּפינסקער פונעם מישיגען־ אוניווערסיטעט וועט דערציילן וועגן אמאליקע דיסקוסיעס אויף ייִ דיש ָ די ַ קאווע־הײ זער ,און אנא־עלענא אין ַ פארגלײכן די טארעס פון ”בערקלי“ ָ אנארכיסטישע ּפ ָאעזיע אויף ייִ דיש און ענגליש. אין דער לעצטער סעסיע דערווארט יודקאף ,פונעם שיקא ־ ָ סאני מען ,אז ָ גער אוניווערסיטעט ,וועט אנאליזירן שפעטערדיקן סטיל פון יעקב דעם ּ גלאטשטיינס ווערק .נישט לאנג צוריק, יודקאף ָארגאניזירט אן אינטער ־ ָ האט ָ אמא ־ ָ עסאנטע אויסשטעלונג וועגן די וואס ליקע שיקאגער ייִ דישע פארלאגןָ , ווערט איצט דורכגעפירט ביזן 02טן מארץ ,אין דער ביבליִ ָאטעק פון איר אוניווערסיטעט. בײם סוף ,וועט ד“ר מעליסא ַ ַ ווײנינגער, וואס פירט לעקציעס פון העברעיִ ש ָ און פארנעמט זיך מיט ייִ דיש־שטודי ־ עס אינעם ַ רײס־אוניווערסיטעט ,וו ּו פארקומען ,דע ־ קאנפערענץ וועט ָ די ָ רציילן וועגן די גענדער־ענינים אין די מארגאליס .די באקא ־ ָ לידער פון אנא האט געווידמעט א ריי נטע ּפ ָאעטעסע ָ וואס ווערק א בארימטער פרוי־פיגורָ , טרעפט זיך זעלטן אין דער ייִ דישער לי ־ ַ דהײנו ,דער קריסטלעכער טעראטור - בתולה מאריע. דער ַ רײס־אוניווערסיטעט ,א גרויסער פארש־ ָ און באקאנטער ּפריוואטער צענטער אין טעקסאס ,פארנעמט זיך אקטיוו מיט ייִ דיש און ייִ דיש־שטודי ־ פעסארין ַ דײ אן ָ רא דערמאנטע ּפ ָ ָ עס .די דאזיקן וואלפטאל ארבעט אויך אינעם ָ ָ אוניווערסיטעט .זי איז באקאנט ווי א פארשערין פון ייִ דישע כתב־ידן און די ָ מחברטע פון א בוך וועגן ּפרעכטיקע מאנוסקריפטן אויף אליוסטרירטע ּ ייִ דיש ,געשאפן אינמיטן דער רענעסא ־ נס־תקופה אין צפון־איטאליע. 02.03.2016 47 יידישע גאס קונסט־קאלעקציע ָ קריסטאלס ַ ניסלאוו ַ ברא ָ נאלער מוזיי ציא ַ נא ָ די טעג ֿפ ַארבעט דער ַ טשיקאווער ַ ווארשע דעם עולם צו ַא אין ַ „קונסט־קאלעקציע ָ אויסשטעלונג — די קריסטאל" .עס איז ַ ניסלאוו ַ ברא ָ פון בא ַ גרײ ֿפן ווי גרויס איז ּפשוט שווער צו ַ ַ צושטײער פון די ייִ דן צו דער געווען דער יוליאן ֿ טובים ,למשל, ַ ּפוילישער קולטור. מאדערנער ּפוילישער ָ דער גרעסטער ּפ ָאעט ,איז געווען ַא ייִ ד (הגם די ּפ ָא־ ווארט טו ־ דאס ָ וואס ָ ליאקן ווייסן נישט ָ ַ ֿבים מיינט…) .דער צווייטער גרויסער סלאנימ־ ָ מאדערנער ּפוילישער ּפ ָאעט, ָ שטאמט אויך ֿפון ייִ דן .די בעסטע ַ סקי, האט געשריבן בז ־ ּפ ָאעזיע ֿפ ַאר קינדער ָ וואס זיין אמ־ שעכוואַ ,א ּפוילישער ייִ ד ָ ַ נישטא ָ לעשמאן. ַ נאמען איז געווען תער ָ וואס קען נישט אויף קיין קינד אין ּפוילן ָ סטרא ֿפעס ֿפון ביידע ָ גאצע אויסנווייניק ַ ּפ ָאעטן. נאר די ָאבער ייִ דן זענען געווען נישט ָ מאדערנער שא ֿפערס ֿפון דער ָ גרויסע ַ ּפוילישער קולטור .זיי זענען אויך געווען מעצענאטן ַ טראנען און די גרעסטע ּפ ַא ָ צוואנצי ־ ָ ֿפון דער ּפוילישער קונסט אין ניסלאוו קריס ־ ַ ברא ָ יארהונדערט. קסטן ָ טאל איז געווען ַא בולטער ַ שפיל דע־ ַ בײ ּ ֿ ֿ טסמאןַ ,א ַ געשעפ רפון .ער איז געווען ַא ליבהאבער און ָ סאף און ַא גרויסער ילא ָ ֿפ ָ שטיצער ֿפון קונסט און קינסטלער. נאך ֿפ ַאר דער צווייטער וועלט־מלחמה ָ געשאנקען ַא טייל פון ָ קריסטאל ַ האט ָ ַ סקולפ־ קאלעקציע ֿפון בילדער און זײן ָ ּ ווארשע. נאלן מוזיי אין ַ ציא ַ נא ָ טורן דעם ַ די ַ ֿ האבןַ ,א ֿ צוגעגנבעט ַא טייל גב, דײטשן ָ ֿפון זיי. נאר האט נישט ָ קריסטאל ָ ַ ניסלאוו ַ ברא ָ האט אויך געש־ געזאמלט בילדער .ער ָ ַ באשטעלט ַ בײ טיצט די קינסטלער און ַ באש־ האט ער ַ זיי בילדערַ .אזוי ,למשלָ , טעלט ַ קא־ מאלער ווויטשעך ָ בײ דעם ָ סאק ַא ּפ ָארטרעט ֿפון זיך ַאליין ,מיט ַ זײן ַ קריסטאל ווי ַא ַ האט ֿפערד .אויסגעזען ָ קראט ָאבער ַ גאנץ זײן ַ ריסטא ַ ָ ּפוילישער ַא לעבן איז ער געבליבן ַאן אויטענטישער ייִ ד. ראן־זינגערין סא ּפ ַ קריסטאל׳ס ֿפרוי ,די ָ ַ רויטמיל־קריסטאל איז געש־ ַ בעלא ַ איזא ַ יאר און דער טארבן אין עלטער פון ָ 25 ָ באשטעלט האט ַ טאטע ָ אומגליקלעכער ַ ַ זיטאר מפ ָא ָ בארימטן ּפוילישן ָ בײם ַ קא ּ מוזיקאליש ווערק אין ַ נאווסקי ַא שימא ָ ַ ָאנדענק ֿפון ַ משפ־ רשטארבענער ָ זײן ֿפ ַא ּ טאקע געשריבן האט ַ נאווסקי ָ שימא ָ ַ חה. בארימטסטע ,STABAT MATERוו ּו די ַ קלאגט דעם בא ָ ריאַ , מא ַ מאמעַ , ייִ דישע ַ האט נאווסקי ָ שימא ָ ַ טויט פון איר זון. דאס איז ַ זײן בעסטע מוזי ־ געהאלטן ַאז ָ ַ טאקע גע־ שא ֿפונג און זי ווערט ַ קאלישע ַ ַ גאנצער שפילט און געזונגען אויף דער ַ ּ וועלט. קריסטאל איז ַ ניסלאוו ַ ברא הייסט עסַ ,אז ָ נאר ֿפון געווען ַא גרויסער שטיצער נישט ָ נאר לאסטישער קונסט ָ דער ּפוילישער ּפ ַ ֿפון דער ּפוילישער מוזיק אויך. האט איבערגעל ־ קריסטאל ָ ַ ניסלאוו ַ ברא ָ געשטארבן אין ָ עבט די מלחמה .ער איז ַ דרײ ֿ קברים יאר .1982די ווארשע אין ָ ַ מאמע און טאטעַ , קריסטאלס — ַ ַ פון די בײ ַ זײט ַ קינד — שטייען ַ זײט אינעם ייִ די ־ ווארשע. שן בית־עולם אין ַ סטעלא און די שילן ַ ראנק ֿפ ַ אין ּפוילן האלט ֿפון דער וואס ער ַ לאזן הערןָ , אויך ָ ַ הײנטיקער קונסט. טאן מיט דאס ַאלץ צו ָ האט ָ וואס ָ ָאבער ָ אונדזּ ,פוילישע ייִ דן? איז ַאזוי .די ּפוילישע געהאט ַא גרויסע ַ האבן הילצערנע שילן ָ ֿ שעפערישער ַאר ־ סטעלאס ַ השפעה אויף ּ בעט ,דערציילט מען אונדז .וועט ער אויך רעדן וועגן דעם. מאלעריי CONCENTRIC סטעלאס ָ ַ ראנק ֿפ ַ ַ קאנצענטרישע ָ דהײנו, ,SQUARES ֿ רקויפט ֿפ ַאר האט מען ֿפ ַא דראטןָ , קווא ַ ַ לארַ .א ֿ וואלט גב ,איך ָ דא ַ מיליאן ָ ָ ּכמעט 4 דראט קווא ַ ַ זא געמאלעוועט ּפונקט ַא ַ ַ ַא ֿפילו ֿפ ַאר בלויז איין טאן מיט סטעלא צו ָ ַ ראנק האט ֿפ ַ וואס ָ ָ די ידיעות ֿפון ּפוילן ,וועט איר ֿפרעגן? טאן מיט יא צו ָ האט ָ כא ּפט נישט .עס ָ ַ רא־ ווארשע .די סיבהֿ :פ ַ די ידיעות ֿפון ַ געווארן דורכן ָ סטעלא איז ֿפ ַארבעטן ַ נק באגעגעניש מיטן ייִ דישן מוזיי אויף ַא ַ ווארשעווער עולםֿ ,פ ַ רײטיק ,דעם 19טן ַ ַ עברואר .ער וועט דערציילן וועגן זײן ַ ֿפ ניו־יארק ,וועגן ַ זײן ַארטיסטי ־ ָ יוגנט אין נאך .ער וועט נאך און ָ שן לעבנסוועג און ָ Bramy Nieba Maria i Kazimierz Piechotkowie Dzięki uprzejmości dr Karoliny Szymaniak Rachela Auerbach ַ נײ בוך ַארויס וועגן רחל אויערבאך ַ מסתמא האט ָ ניאק שימא ַ ַ לינא רא ַ קא ָ ַ ּ ַאלע מעלות — די יונגע ֿפ ָארשערין איז אי שיין ,אי קלוג ,אי ֿפ ַ לײסיק. נאך ַא בוך ניאק גיט ַארויס די טעג ָ שימא ַ ַ ֿ כתבים טאגבוך און ַאנדערע דאס ָ — ָ אויערבאך איז ַ אויערבאך .רחל ַ פון רחל געווען טעטיק אינעם קולטור־לעבן ֿפון געטא בכלל און אין ָ ווארשעווער דער ַ ַ שײכות מיט רינגעלבלומס „עונג שבת" ֿ בפרט. נטלא ֿפן ֿפון טרעבלינקע און ָ זי איז ַא האלטן אויף דער בא ַ געקאנט זיך ַ ָ האט ָ ַארישער ַ דאנק ֿפ ַא־ ווארשעַ ,א ַ זײט ֿפון ַ סלאווישן אויסזען. ַ לשע ּפ ַא ּפירן און איר בא ־ דעם ּפוילישן עולם איז זי ווייניק ַ ֿ ניאקס שימא ַ ַ דערפ ַאר איז קאנט און ַ וואס צוגאב צו דיָ , ָ בוך ַא וויכטיקער טראגיש ־ ַ באקענען מיט דער ווילן זיך ַ ווארשעווער ייִ דן ער געשיכטע ֿפון די ַ בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. האט מען אויערבאכס מיָ , ַ דאנק רחל ַא ַ ֿ געפונען נאך דער מלחמה געזוכט און ָ האלטענע בא ַ ַא טייל ֿפון רינגעלבלומס ַ דערמאנעןַ ,אז ָ ַארכיוון .ס׳איז ּכדאי צו ראדוצענטין ממש די טעג הייבט ָאן די ּפ ָ ספילבערג ,די שוועסטער ֿפונעם נענסי ּ רעזשיסאר סטיווען ָ בארימטן ֿפילם ַ ספילבערגַ ,א ַ קומענטארן ַ דא ָ נײ עם ּ טאקע וועגן דעם „עונג שבת", ֿפילם ַ און דעם רינגעלבלומס ַארכיוו אין דער געטא. ָ ווארשעווער ַ יידישע גאס ליאקן ֿפון גרופע יונגע ּפ ָא ַ ַא ּ ראטעווען נאוו וויל ַ דזא ָ רא ַ ַ די ַאלטע שיל שטשעפ ַאנסקי יאנוש ַ רא ֿפעסאר ּפ ָ ּ שרײבט אין ַ ַ מא־ זײן בוך וועגן די ייִ דן ֿפון ַ יאר 1819זענען ַאלע זאוושעַ ,אז אין ָ ָ ַ שנײ דער און בעקער אינעם קליינעם נאוו]ַ ,אן דזא ָ [רא ַ ַ דזענאווע ָ רא שטעטל ַ ווארשע ,געווען קילאמטער ֿפון ַ ָ ערך 70 ייִ דן. האבן אין דער צווייטער וועלט־מלחמה ָ די ַ דזענאווער ָ רא דײטשן ֿפ ַארטיליקט די ַ ייִ דישע קהילה .געבליבן איז ַא גרויסע נאך האט געדינט ָ שיינע שיל .די שיל ָ גאזין ֿפ ַאר כעמי ־ מא ַ דער מלחמה ווי ַא ַ שע ֿפ ַארמיסטיקונג ֿפ ַאר די ַארומיקע מאליקע שיל שפעטער איז די ַא ָ ּפויעריםּ . ביבליאטעקַ . הײנט געהערט ָ געווארן ַא ָ ֿ ונדאציע גערופענער ֿפ ַ דער בנין דער ַאזוי ֿפ ַאר דער ייִ דישער קולטור־ירושהָ ,אבער האט ונדאציעַ ,אזוי זעט עס אויסָ , די ֿפ ַ ראטעווען דעם נישט קיין מיטלען צו ַ בנין .די ַאלטעּ ,פוסטע שיל נייטיקט זיך רעמאנט. ָ אין ַא נאוו דזא ָ רא ַ ליאקן ֿפון ַ גרופע יונגע ּפ ָא ַ ַא ּ האלטן, ראטעווען די ַאלטע שיל .זיי ַ וויל ַ ַאז די שיל קען ווערן ַא קולטור־צענטער אופן דינען די ַ ֿ הײנטיקע זא און אויף ַא ַ איינוווינערס ֿפונעם שטעטל .זיי ווילן זאלן קומען און זען אויךַ ,אז טוריסטן ָ כאטש איין עדות ֿפונעם ייִ דישן ֿ עבר אין ָ דעם ָארט. שמואל ווילנבערג איז געשטארבן ָ (סאמעק) ווילנבערג איז ַאוועק ַ שמואל אין דער אייביקײט אין עלטער ֿפון 93 יאר .ווילנבערג איז געווען איינער פון די ָ נטלא ֿפן ֿפון ט�ר ָ וואס זענען ַא 677ייִ דןָ , ֿ שטאנד און אויפ ַ עבלינקע בשעת דעם איז געווען דער לעצטער עדות ֿפון דעם טויט־לאגער. ַ גרויזאמען ַ האט דער יונגער וויל ־ ֿפ ַאר דער מלחמה ָ נבערג געדינט אינעם ּפוילישן מיליטער געקעמפט קעגן די ַ ֿ דײטשן אין .1939 און בכלל איז ער געווען ַא ּפוילישער ּפ ַאט־ ריאט און גערעדט א ּפרעכטיקן ּפויליש. ָ וואס איז געווען אויך ַא סקו ־ ווילנבערגָ , געוואלט שטעלן ַא ַ נײעם ָ האט טארָ , לפ ָ ּ ֿ מאליקן אויפן שטח ֿפונעם ַא ָ דענקמאל ָ טויט־לאגערַ . טאכטער ,די ַארכיטעק־ זײן ָ ַ האט בדעה צו טין אורית ווילנבערג־גלעדי ָ ראיעקט. דאזיקן ּפ ָ ֿפארווירקלעכן דעם ָ יאר 1986איז ַארויס ַ זײן בוך „דער אין ָ ֿ שטאנד אין טרעבלינקע" .מיט צוויי אויפ ַ קומענטאר ַ דא יאר צוריק איז ַארויס ַא ָ ָ ֿפילם וועגן ווילנבערגן — „דער לעצטער עדות ֿפון טרעבלינקע". האר ַ בײ די געשארן די ָ ָ האט ָא ּפ ווילנבערג ָ האט זיי ֿפ ַאר ־ ייִ דישע ֿפרויען איידער מען ָ גאזט .אינעם ֿפילם דערציילט ערַ ,אז איינע ַ וואס די האט גוט געוווּסט ָ ֿפון די קרבנותָ , ַ האט דײטשן טוען אין טרעבלינקע און ָ ֿ לאנג געדויערט געפרעגט ווי ַ אים בלויז עס ,ביז מען ווערט דערשטיקט אין די געשטאלט ֿפון דער ֿפרוי ַ זקאמערן .די גא ַ ַ איז ַ געווארן אין ווילנבערגס ָ אײנגעקריצט האט ער ֿפאראייביקט שפעטער ָ ּ זכרון ,און ּ איר ּפנים אין ַ סקולפטור. זײנער ַא ּ 48 וואנען קומען די ֿפון ַ באזוכער ֿפונעם חורבן־ ַ מוזיי אין אוישוויץ? מיליאן ,זיבן הונד�ע ָ האבן איין אי ן ָ 2015 באזו ־ צוואנציק טויזנט מענטשן ַ ָ רט און רעקא־ ָ כט דעם אוישוויץ חורבן מוזייַ .א יאטר ציווינסקי ,דער טאנט ּפ ָ בא ָ צאלַ , רד ָ מוזיי־דירעקטאר. ָ וואנען זענען זיי געקומען? 425 ֿפון ַ טויזנט מענטשן — ֿפון ּפוילן ; 220מענ�ט גרויס־בריטאניעֿ .פון ַ טשלאנד ַ דײ ַ שן ֿפון זענען געקומען 93טויזנט מענטשן און ּכמעט ַאכציק טויזנט מענטשן זענען גע־ צאל מע־ איטאליע .די זעלבע ָ ַ קומען ֿפון נטשן איז געקומען ֿפון ַאמעריקעּ .כמעט זיבעציק טויזנט מענטשן זענען געקומען האבן שפ ַאניע 61 .טויזנט ישׂראלים ָ פון ּ באזוכט דעם אוישוויץ־בירקענאו אויך ַ מוזיי. האט צוגעגרייט ַ דרײ הונדערט דער מוזיי ָ ראכן ֿפ ַאר שפ ַ ֿפירערס אין ֿפ ַארשיידענע ּ גאנצער באזוכערס פון ּכמעט דער ַ די ַ דאס טאנען מיר ָ בא ָ וואס ַ וועלטֿ .פ ַאר ָ באזוכע־ דאך ַ ווארט ּכמעט? עס קומען ָ ָ רס ֿפון דרום־ און ֿ ון־אמעריקע ,כינע צפ ַ וואס זשע? ֿפון דער איס ־ נאר ָ יא ּפ ַאןָ . און ַ אינדאנעזיע ביז ָ לאמישער וועלטֿ ,פון ַ ֿ האט דער מוזיי ּכמעט ון־א ֿפריקעָ , צפ ַ מסתמא באזוכערס .דאס איז קיין שום ַ ּ האט נישט וואס דער מוזיי ָ די סיבה ֿפ ַאר ָ ראבישּ ,פערסיש ,טע־ קיין ֿפירערס אין ַא ַ ראכןַ .א שפ ַ ָ רקיש ָאדער די אינדאנעזישע ּ שפ־ מיליארד מענטשן רעדן די ָ ַ דאזיקע ּ ראכן ָאבער עס זעט אויס ַאז דער אויש־ ַ וויץ־בירקענאו מוזיי איז ֿפ ַאר זיי ווייניק אינטערעסאנט. ַ גוטע בשׂורות ֿפ ַאר די ישׂראלדיקע טוריסטן אין ּפוילן איירא ּפע ווייסןַ ,אז זיי קענ־ ָ די טוריסטן אין ַ אייראס ָ לארן אויף דא ַ אויסבײטן זייערע ָ ען וואלוטעס אין איירא ּפעיִ שע ַ ָ ָאדער ַאנדערע ַ וואר ־ נאר אין ַ ט־פונקטןָ .אבער ָ די אויסבײ ּ ֿ גזשיבוואס־ ָ לאץ „פ ַ טאקע שע ,און ַ אויפן ּ האב איך טעאטערָ , ַ קי" לעבן דעם ייִ דישן ַ ט־פונקט מיט ַא גרויסן זא געזען ַא ַ אויסבײ ּ ייִ דישן שילד — ַ „בײט". ֿפ ַאר די ישׂראלדיקע טוריסטן אין ּפוילן נאך גוטע בשׂורות .די ישׂראלים האב איך ָ ָ ַ מאל ַ אויסבײטן בײם ֿפלעגן ֿפ ַארלירן צוויי ָ האבן מאל ,ווען זיי ָ זייערע שקלים; איין ָ ֿ לארן ,איידער זיי זענען דא ַ ָ געקויפט ֿ דאס צווייטע רויסגעפ ָארן ֿפון ישׂראל ,און ָ ַא לארן דא ַ האבן אויסגעביטן די ָ מאל ,ווען זיי ָ ָ זלאטעס .איצט ָאבער ,איז דער שקל אויף ָ וואלוטעס וואלוטע מיט ַאלע ַ געווארן ַא ַ ָ ַ ַ אויסבײטן זייערע גלײך .ישׂראלים קענען זלאטעס אומעטום אין ּפוילן. שקלים ֿפ ַאר ָ ֿ ֿ קויפן שקלים מיט חלפנים די ּפוילישע גרויס ֿפ ַארגעניגן. וואס זאך .דער שקל ווערט אין ּפוילן ָ נאך ַא ַ ָ יאר צו ־ שטארקער .מיט ֿפינעף ָ ַ מאל ַא ָ באקומען ַאן ערך זיבעציק האט מען ַ ריק ָ גראשן ֿפ ַאר איין ישׂראלדיקן שקל. ּפוילישע ָ ַ לאגע איבערגעקערט .איין האט זיך די ַ הײנט ָ גרא־ שקל איז ווערט שוין מער ווי הונדערט ָ שן .הייסט עסַ ,אז דער שקל איז שוין ווערט זלאטע. מער ווי די ָ וואס ֿפ ַאר די ישׂראלדיקע גרונט־סוחריםָ , געקויפט אין ּפוילן דירות און ַ ֿ הײזער, האבן ָ זלאטע איז דער ֿפ ַאלנדיקער קורס ֿפון דער ָ דווקא נישט ַאזוי ֿפויגלדיק .בשעת די ּפ ַ רײזן געוואלדיק ַ ֿפון די דירות אין ישׂראל זענען יאר ,זענען געשטיגן אין די לעצטע ֿפינעף ָ זיי אין ּפוילן געבליבן די זעלבע .ס׳איז גע־ קומען צו דעםַ ,אז ֿפ ַאר ַ דרײ שיינע דירות באקומען בלויז איין ווארשע קען מען ַ אין ַ ל־א ֿב ֿ יב. און איינציקע ענלעכע דירה אין ּת ָ Fot. Pik 49 יידישע גאס דער „זום" הערט אויף צו עקזיסטירן וואציע ֿפונעם טהרה־שטיבל רענא ַ ָ גליוויצע - שטאט גליוויצע הייסט אויף ַ דײטש ָ די ַ גלײוויץ .ווי אין ַאנדערע שטעט אין שלע־ דארטיקע ייִ דן געווען נישט זיע ,זענען די ָ נאר אמתע יעקעס, קיין ּפוילישע ייִ דןָ , דהײנוַ , ַ דײטשע ייִ דן. ַ ַא ֿ דא דײטשן, גב ,עס זענען עד־היום ָ האלטןַ ,אז שלעזיע געהערט צו זיי, וואס ַ ָ ליאקן .די ַ גלײוויצער ייִ דן און נישט די ּפ ָא ַ האבן נישט ַאזעלכע ֿפ ָאדערונגעןַ .א טייל ָ האבן זייערע ַ דײטשישע מיטביר ־ ֿפון זיי ָ בוכענוואלד ,און די, ַ גער דערהרגעט אין וואס זענען ניצול געבליבן ,זענען שוין ָ מער צוריק נישט געקומען. שטאט גליוויצע רעס ־ ָ האט די איצט ָ דאס שיינע טהרה־שטיבל, טאוורירט ָ ַ בארימטער ווינער ַארכיטעקט, וואס דער ַ ָ מאקס ֿפ ַ האט לײשערָ , נאמען ַ ַא ייִ ד מיטן ָ נאך ֿפ ַאר דער ערשטער ראיעקטירט ָ ּפ ָ וועלט־מלחמה. ֿפ ַ האט געבויט לויט דעם ַאזוי לײשער ָ ֿ דאס ־גאטישן סטיל און ָ נעא ָ גערופענעם ָ מאיעסטעטיש טאקע ַ טהרה־שטיבל איז ַ דאי מסתמא ּכ ַ ראכט .עס איז אין ֿפולער ּפ ַ ּ שטאט ַאליין — און ָ באמערקןַ ,אז די צו ַ האט ניזאציעס — ָ רגא ַ נישט קיין ייִ דישע ָא ַ וואציע ֿפונעם רענא ַ ָ צאלט ֿפ ַאר דער בא ָ ַ שיינעם בנין .איצט וועט עס ַ זײן ַא טייל שטאטישן מוזיי. ָ ֿפונעם סאדיע מלחמה־רא ּפ ָ ַ האט ַא סטראווצע ָ ָ שטאט ָא ָ די ּפוילישע ַ זיטאר מפ ָא ָ קא ָ דער ערן־בירגער, נײעם ּ בא ־ ילמאן ,דער קוזין ֿפונעם ַ ַ שפ ן לעא ָ ּ ילמאן, ַ שפ ַ וולא ַ יאניסט רימטן ּפ ַ דיסלאוו ּ מאן רא ַ דאנק ָ וואס מיר קענען ַאלעַ ,א ַ ָ יאניסט". לאנסקיס ֿפילם „דער ּפ ַ ּפ ָא ַ טאכטער איז געקומען קיין ילמאנס ָ ַ שפ ּ סטראווצע אויף דער ַאנטהילונג־צע ־ ָ ָא לכ ֿבוד נדענק־טאוול ּ ָ רעמאניע ֿפונעם ָא ָ טאטע. איר ַ האט משנה־שם געווען אין ילמאן ָ ַ שפ ּ געשטארבן אין עלטער ֿפון ָ ַאמעריקע. שטאמט ער ֿפון ַ נאדע, קא ַ יאר אין ַ ָ 99 משפחה ֿפון מוזיקער .ווי ַא יונגער ַא ּ יאנע באגלייט אויף דער ּפ ַ האט ער ַ מאן ָ ַ סטראווצער קי ־ ָ שטומע ֿפילמען אין די ָא האט ער געגרינדעט ַאן שפעטער ָ ָ נאסּ . געשפילט אויף האט וואס ָ ָארקעסטערָ , ּ שׂימחות. האט איבערגעלעבט די מל ־ ילמאן ָ ַ שפ ּ חמה אין ּפוילןַ .א ּפוילישער ֿ האט חבר ָ האלטן ,אים און ַ נאך זײן ֿפרויָ , בא ַ אים ַ נטלא ֿפן ֿפון דער ָ וואס זיי זענען ַא דעםָ , סטראווצער ָ ליקווידאציע ֿפון דער ָא ַ ַ גלײך געשא ֿפן ַ האט ילמאן ָ ַ שפ ָ געטאּ . מוזיקאליש ווערק: ַ נאך דער מלחמה ַא ָ סאדיע ."1945-1939במשך ֿפון „רא ּפ ָ ַ סאדיע געלעגן רא ּפ ָ יארן איז די ַ לאנגע ָ ַ ֿ אויפן בוידעם .ערשט אין אין ַא רענצל געשפילט .ומ�ע האט מען זי יא ר ָ 2000 ָ ּ שׂה שהיה כך היה :דער חורבן־מוזיי אין געפרעגט ַ האט ֿ וולאדי ־ ַ בײ שינגטאן ָ ָ ווא ַ האט ֿ אפשר ֿפ ַאר ילמאן ,צי ער ָ ַ שפ ַ סלאוו ּ דיסלאוו ַ וולא ַ מוזיקאליש ווערק. ַ זיי ַא ֿ געענטפערטַ ,אז ער האט ָ ילמאן ַ שפ ּ מאל נישט געשריבן קיין ייִ די ־ האט קיין ָ ָ ַ זאגן קדיש .אויף וועמען? אויף צײט צו ָ ,ZOOMMדי ּפוילישע ייִ דישע סטודע�נ לאזט אונדז וואס ָ ניזאציעָ , רגא ַ טישע ָא ַ וויסןַ ,אז זי הערט אויף צו עקזיסטירן. קיין סך ייִ דישע סטודענטן זענען אין האט דער ניטאֿ .פון דעסטוועגןָ , ָ ּפוילן טשיקאווע אונ־ ַ רגאניזירט ַא ריי „זום" ָא ַ האבן די זומניקעס, טערנעמונגעןּ .פסח ָ ראוועט דעם סדר אין איינ־ געפ ַ למשל, ּ ֿ חנוכה ּ געפ ַײערט ּפורים, האבן עם .זיי ָ וכדומה. רגאניזירט ַא קיבוץ אין האבן אויך ָא ַ זיי ָ רטאל ֿפון דער קווא ַ ַ זדאווַ ,א גרינער יא ָ ַ האט טשטאט ,וו ּו עס ָ ָ הויפ ּפוילישער ּ עקזיסטירט ַא ּכמו־קיבוץ אין די 20קער יארן ,ווען ייִ דישע בחורים און מיידלעך ָ געמאכט „הכשרה", ַ דארטן ָ האבן ָ ַ דהײנו ,זיך צוגעגרייט אויף זייער עליה דעמאלט ָ קיין ארץ־ישׂראל .דער ציל איז ראדוקטיווע מאכן ֿפון זיי ּפ ָ געווען צו ַ ּפויערים. ַ האבן אויך ָ הײנטיקע זומניקעס די רבראכט די זומער־חדשים אין די ַ ֿפ ַא הילצערנע ַ זדאוו און זיך יא ָ הײ זער ֿפון ַ געלערנט ּכל־המינים מלאכות — ֿפון ַ ַ גערטנערײ. לערײ ביז סטא ָ ֿ רגאני ־ „הלל"־א ַ ָ דארף איצט די אפשר ַ טראכט וועגן ֿ עפענען ַא ַ זאציע געבן ַא ַ ַ ווארשעַ ,א היים ֿפ ַאר ייִ דישע צווײג אין ַ נשטאט דעם „זום" ,עליו־ ָ סטודענטן ַא דאס בין מיליאןָ ,אבער נישט ָ ָ השלום? איך אויסן. דערמאנטַ ,אז ָ האט ָאבער שע מוזיק .ער ָ ַ יא גע ־ האט ָ ילמאןָ , ַ שפ ָ זײן קוזין, לעאן ּ שריבן ייִ דישע מוזיק .לויט דער בקשה רא ־ ילמאן ַא ָ ַ שפ ָ האט ֿפונעם מוזיי ָ לעאן ּ ּפגענומען די שטויביקע ּפ ַארטיטור ֿפו ־ דעמאלט איז די ָ נעם בוידעם און זינט געווארן איבער ָ געשפילט סאדיע רא ּפ ָ ַ ּ נאדע. קא ַ גאנץ ַאמעריקע און ַ ַ קלא ־ ַ סאדיע הייבט זיך ָאן מיט רא ּפ ָ די ַ ַ שיסערײען, נגען ֿפון מלחמה — ּכמו לדאטן וכדומה .דער סא ַ ָ מארש ֿפון ַ האט ַא סך ייִ דישע ֿפ ָא ־ צווייטער טייל ָ לקס־מאטיוון .דער מחבר דערציילט ָ דורך דער מוזיק די טרויעריקע געשי ־ האלטן בא ַ דאס ַ כטע ֿפונעם חורבן און ָ זיך ֿפון די ַ דײטשן .דער דריטער טייל איז באזינגט די שוין מער ָא ּפטימיסטיש און ַ בא ֿפ ַ רײונג. ַ ַ דאזיקע שפילן די ָ איצט בלײבט ָ נאר צו ּ שא ֿפונג אויך ַ בײ מוזיקאלישע ַ ַ רירנדיקע אונדז אין ּפוילן. 50 ט פארלעגער קולטור-געזעלשאפטלעכער פארבאנד פון די יידן אין ּפוילן רעדאקציע גזשיבאווסקי 12/16 ָ ּפלאץ 00-104ווארשע טעלעפאן+48 22 620 05 49 : ָ בליצפאסט אדרעס: ּ [email protected] פערסאנאל ָ רעדאקציע ייערע פריינד, גאנצן אנדערש. אונדזער זשורנאל זעט שוין אויס אין ַ געווארן גרעסער אין פארנעם ( 4זייטן מער) און ָ אונדזער זשורנאל איז פארעם. שענער אין ָ האבן פאר אייך א שלל פון פון טשיקאווע ארטיקלען. מיר ָ וואס האט געשריבן מיט נעמט למשל דעם באריכט פון אינוש גלעזערָ , יאר צוריק פארן ווארשעווער ַ האט זיך „הײנט” .ער דערציילט ווי ער ָ ָ 77 אנטלאפן פון ָ וואס זענען באגעגנט אין תל-אביב מיט די נייע עולים ָ איירא ּפע. ָ „איך גיי ארויף – און דערזע 50מענער – מוטער-נאקעט .ביז זיי וועלן דאס איינציקע דאס וואשן ,מוזן זיי אזוי בלייבן :אין באליע ליגט ָ ענדיקן ָ העמד און די איינציקע ּפ ָאר אונטערהויזן”. הומאר אפילו די מוראדיקע געש־ ָ הייסט עס אז מען קען באשרייבן מיט עענישן פון יענע צייטן. האבן אויך „ידיעות פון ּפוילן” הייסן פון היינט ָאן „יידישע גאס” .מיר ָ ַ (קאמיקס) אויף בילדערשטרײף ָ צוגעגרייט פאר אייך דעם ערשטן יידישן נאך. נאך און ָ דער וועלט ,און ָ נאך האט ָ ווארט” ָ „דאס יידישע ָ געזאגטָ , ָ וואלט מסתמא ווי יוליאן טובים ָ ווארט! דאס לעצטע ָ געזאגט ָ ָ נישט שעף-רעדאקטאר ָ האפמאן, ארטור ָ רעדאקטאר ָ שעף ארטור האפמאן וויצע-רעדאקטאר ָ זשעשקא ָ כריסטיאן ָא רעדאקטאר ָ ּפוילישער יאטר ּפילוק ּפ ָ אינהאלט: רעדאקטאר ָ יידישער ד''ר יעקב ווייצנער רעדאקציע-סעקרעטארין עלזשביעטא מאגענהיים גראפישער צונויפשטעל מארטשין יעדלינסקי דרוקעריי 49יידישע גאס 46 45 43 41 40 באזשענא ברעג ראזשינקעס ָ - אינטערנעט ָ יאר אין טרעבלינקע -יאנקעל וויערניק א ָ יאר צוריק די יידישע ּפרעסע אין ּפוילן מיט ָ 77 וואשינגטאנער רבי דער ָ שפילן די טעמעס פון די ּפורים ּ 39יידיש פאר אלע ָ -אלא קרול דאס מעשה בוך פון מיין לעבן -יענקל נוימאן ָ 38 ארויסגעגעבן מיטן שטיץ פונעם אינערן און אדמיניסטראציע מיניסטעריום טיראזש עקזעמפלארן 1000 ּ
