Muhammad Ibn Abd al

Uniwersytet Łódzki
Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych
Przemysław Majka
Muhammad Ibn Abd al-Wahhab
„Błoto was nie zbawi. Módlcie się do Boga i tylko do niego” – tak nauczał Muhammad
Ibn Abd al-Wahhab1, radykalny, muzułmański kaznodzieja z XVIII wieku 2. Ibn Abd al-Wahhab
należy do grona najważniejszych muzułmańskich sędziów. Jego nauki zaowocowały powstaniem
sunnickiej sekty unitarian, nazywanych przez jej wrogów pogardliwie wahhabicką. Obecnie
wahhabizm jest oficjalną wersją islamu propagowaną przez Królestwo Arabii Saudyjskiej, a na
całym Bliskim Wschodzie można z łatwością odnaleźć muzułmanów przejmujących doktryny
XVIII-wiecznego nauczyciela. Dziennikarze dość często wspominają o wahhabiźmie – najczęściej,
gdy pojawia się potrzeba obarczenia kogoś winą za krwawe akcje terrorystyczne muzułmańskich
ekstremistów. O ile najważniejsze elementy wahhabickich teorii są znane, to o ich pomysłodawcy
pisze się niewiele.
Muhammad Ibn Abd al-Wahhab urodził się ok. 1702 r. w Al-Ujajnie, małej osadzie w
centrum Nadżdu. Pochodził z rodziny wybitnych znawców prawa. Jego dziadek, Sulajman Ibn Ali
Ibn Muszarraf był sędzią (kadim) i za swego życia najbardziej uznanym hanbalickim uczonym
Nadżdu. Wujek, Ibrahim Ibn Sulajman, zajmował pozycję muftiego i kadiego okolic Al-Ujajny.
Ojciec, Abd al-Wahhab, był kadim Al-Ujajny3.
Ibn Abd al-Wahhab wychowywał się w zamożnej, pobożnej i surowej rodzinie. Jego
pierwszym nauczycielem był ojciec. Ponieważ zajmował on wysokie stanowisko w Al-Ujajnie,
rodzina, w przeciwieństwie do większości rodów Nadżdu, nie musiała borykać się z codziennymi
problemami. Ojciec uznał, całkiem naturalnie, że syn odziedziczy jego stanowisko i wyznaczył mu
karierę sędziego.
Do dziesiątego roku życia Ibn Abd al-Wahhab nauczył się Koranu na pamięć i ukończył
elementarną naukę arabskiego 4. Zapamiętanie Koranu przez dziecko było w tamtym czasie
uznawane za przejaw wyjątkowych zdolności. Wszystko wskazuje na to, że Ibn Abd al-Wahhab
dość szybko zrozumiał podstawy islamu i wykazywał oznaki wielkiej inteligencji. W wieku 12 lat
chłopiec ożenił się (niewątpliwie była to oznaka zamożności ojca, który sfinansował synowi ożenek
w tak wczesnym okresie) 5.
Jako nastolatek odbył pielgrzymkę do Mekki i Medyny, gdzie po raz pierwszy zetknął
się z szerokim światem muzułmańskim. W Medynie zatrzymał się na dwa miesiące i odbył krótkie
studia. Po powrocie do Al-Ujajny, skupił się na studiach nad hadisami i Koranem. Stopniowo
zaczął dochodzić do wniosku, że muzułmanie porzucili większość nauk Proroka i że oddając cześć
1 Dalej wspominany jako Ibn Abd al-Wahhab.
2 Robert Lacey, The Kingdom, Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Nowy Jork, Londyn 1981, s. 56.
3 Natana J. Delong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, The American University in
Cairo Press, Kair 2005, s. 17-18.
4 Ibidem, s. 18.
5 Gerald Posner, Secrets of The Kingdom: The Inside Story of The Saudi – U.S. Connection, Random House Trade
Paperbacks, Nowy Jork 2005, s. 18.
świętym drzewom i przedmiotom dopuszczali się grzechu. Ibn Abd al-Wahhab starał się przekonać
mieszkańców Al-Ujajny do swoich poglądów angażując ich w dyskusje na temat podstaw wiary i
praktyk niedopuszczalnych przez islam6. Dla lokalnych władz, młody imam był jedynie
krzewicielem niepokojów, który podważał dotychczasowy porządek społeczny. Ibn Abd alWahhabowi zasugerowano, aby opuścił osadę i udał się na kolejną pielgrzymkę do Mekki.
W tamtym okresie Mekka i Medyna przyciągały licznych uczonych, dysydentów i
szaleńców z całego świata. Al-Hidżaz, nominalnie podległy Imperium Osmańskiemu, a faktycznie
w znacznej mierze niezależny, był na tyle blisko głównych ośrodków imperium, że dotarcie tam nie
nastręczało trudności, a na tyle daleko, żeby znaleźć się poza zasięgiem osmańskich władz.
Muzułmańscy alimowie, niechętni „nieislamskim” rządom tureckich sułtanów, przegrani w
wyścigu o stanowiska oficjalnych muftich, spragnieni tytułów, poszukujący wiedzy i niechętni
władzy ściągali tłumnie do Al-Hidżazu7.
Ibn Abd al-Wahhab poznał w Medynie nadżdyjskiego szajcha Abd Allaha Ibn Ibrahima
Ibn Sajfa i indyjskiego uczonego Muhammada Hajata al-Sindiego. Obaj byli wybitnymi znawcami
hadisów i wielbicielami średniowiecznego filozofa Ibn Tajmiji 8. Obaj uważali, że umma znalazła
się w stanie rozkładu po latach mieszania się islamu z innymi religiami. Al-Sindi przekonał się o
tym naocznie w Indiach, gdzie Imperium Wielkiego Mogoła dożywało swych ostatnich dni – z
powodu swej wcześniejszej tolerancji dla innowierców, jak sądził uczony9.
„Jakkolwiek trudno ocenić w jakim stopniu wpłynęli oni na swoich studentów, jest
jasne, że Ibn Abd al-Wahhab inspirował się głównymi wyznacznikami nauk al-Sindiego i Ibn Sajfa:
naciskiem na znaczenie hadisów jako islamskiego kanonu, przywiązywaniem raczej do ich treści
niż łańcuchowi przekazicieli (isnad), niechęci wobec bezkrytycznymu podążaniu za teoriami
dawnych badaczy Koranu (taklidem), podkreślaniem znaczenia indywidualnej interpretacji
(idżtihadem) i pilną potrzebą socjo-moralnej reformy islamu” 10.
Dalsze nauki Ibn Abd al-Wahhab pobierał w Al-Basrze. Spędził tam kilka lat. Pobyt w
ruchliwym i kosmopolitycznym mieście wpłynął na poglądy uczonego 11. Zetknął się z szyitami i
ich teologią. Odwiedził również szyickie ośrodki naukowe w Isfahanie i Kum. Studiował tam w
okresie, gdy Nadir Szach (1736-1747) próbował nawrócić Persję na sunnizm. Niektórzy twierdzą,
6 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 18.
7 Ibidem, s. 20.
8 „[...] Muhammad Ibn Abd al-Wahhab inspirował się pracami Takiego al-Dina Ahmada Ibn Tajmijji (zm. 1328 r.),
hanbalickiego naukowca żyjącego w końcowym etapie Kalifatu Abbasydzkiego. Ibn Tajmija występował przeciwko
innowacjom (bid`a), które wprowadzono do islamu po czasach Proroka, szczególnie praktykom sufickim i
pielgrzymkom do grobów świętych z prośbami o wstawiennictwo. [...] Muhammad Ibn Abd al-Wahhab zbudował
na jego naukach teorię oczyszczenia Półwyspu Arabskiego z naleciałości i budowy islamskiego państwa opartego na
przekazie Proroka”. David E. Long, Culture and Customs of Saudi Arabia, Greenwood Press, Westport 2005, s. 22.
9 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 20.
10 Ibidem, s. 21.
11 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004, s. 9.
że Ibn Abd al-Wahhab był przez krótki czas sufim12. Źródła nie wyjaśniają dlaczego w
późniejszych latach stał się szczególnie wrogi szyizmowi. Znienawidził szyizm za obdarzanie
imamów cudownymi właściwościami13. Być może istniał inny powód antypatii uczonego do
odłamu, które odrzuciło jego nauki.
W Al-Basrze Ibn Abd al-Wahhab uczył się u Muhammada al-Madżmu`iego, znanego
sunnickiego nauczyciela. Al-Madżmu`i uważał tak samo jak jego uczeń, że praktyka oddawania
czci wybitnym postaciom islamu stanowiła niebezpieczną innowację (bid`a) i prowadziła do
politeizmu (szirk) 14. Ibn Abd al-Wahhab głośno domagał się zmiany i starał się przekonać
mieszkańców miasta do swoich poglądów. Nie znalazł jednak zrozumienia i musiał opuścić
miasto15.
Początkowo planował podróż do Syrii. Wybrał się nawet w drogę, ale w połowie musiał
zawrócić. Prawdopodobnie zamierzał uczyć się w Damaszku – znanym centrum sunnickim
islamu16, lecz nie starczyło mu środków na podróż17.
Powrócił do Arabii i zatrzymał się na krótko w Al-Ahsie u szajcha Abd Allaha Ibn Abd
al-Latifa. Stamtąd udał się do Hurajmili w pobliżu Ar-Rijadu, gdzie zamieszkał jego ojciec. Do
śmieci ojca w 1740 r.18 zajmował się studiami i wykładaniem swojej filozofii w miejscowych
meczetach. Napisał również swój najsłynniejszy traktat Kitab al-Tawhid (księga monoteizmu),
który do dziś stanowi najważniejszą wykładnię wahhabizmu 19.
Poglądy Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba na niemoralność i oskarżenia mieszkańców
osady o rozwiązłość seksualną przyniosły mu licznych wrogów. Próbowano pozbyć się go
skrytobójczo. Uczony opuścił Hurajmilę i osiedlił się w swojej rodzinnej Al-Ujajnie 20. Emir osady,
Osman Ibn Hamad Ibn Mu`ammar przyjął go z wdzięcznością i dał mu za rękę swoją ciotkę.
Muhammad Ibn Abd al-Wahhab był już znanym sędzią a jego nauki stały się ważnym orężem
politycznym. Emir zamierzał przy pomocy uczonego rozszerzyć swoje wpływy w Nadżdzie 21.
Nominalnie władca podlegał potężnemu plemieniu Bani Chalid z Al-Ahsy. Próby wyrwania się
spod wpływów plemienia nie umknęły uwadze jego suzerenów. Ci nakazali mu pozbyć się Ibn Abd
12 Dore Gold, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, Regnery Publishing Inc.,
Waszyngton 2004, s. 18.
13 Ibidem, s. 21.
14 Natana J. Delong-Bas, op. cit. s. 22.
15 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 10.
16 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 295.
17 Ibidem, s. 22.
18 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 10.
19 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 22.
20 „Po przeniesieniu się do Al-Ujajny Muhammad Ibn Abd al-Wahhab pozyskał dla swoich nauk wąskie grono
zwolenników. Mówili oni o sobie, że są muwahhidunami, to znaczy wyznawcami tauhidu. Ich przeciwnicy zaczęli
nazywać ich wahhabitami od imienia ich przywódcy.” Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 13.
21 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 23.
al-Wahhaba22.
Uczony ściągnął na siebie uwagę Bani Chalid, po tym jak zaczął wprowadzać w życie
swoje teorie. Po pierwsze, ściął święta drzewa w pobliżu Al-Ujajny, na których mieszkańcy
wieszali dary wotywne. Po drugie, nakazał zburzyć grób towarzysza Proroka Zajida Ibn alChattaba. Po trzecie, kazał ukamienować kobietę, która dopuściła się zdrady małżeńskiej23.
Wszystkie wyroki miały głębokie uzasadnienie. Oddawanie czci drzewom było
sprzeczne z muzułmańskim zakazem przydawania Bogu towarzyszy. Grób Ibn al-Chattaba z
miejsca pochówku stał się celem pielgrzymek Arabów, którzy zamiast modlić się do Boga,
oddawali cześć świętemu. Kobieta, która zdradziła męża, sama przyznała się do winy i nie
zamierzała poprawić się. Po dłuższym śledztwie, które wykluczyło jej niepoczytalność, Ibn Abd alWahhab uznał, że musi dopełnić obowiązków kadiego i zastosował odpowiednią karę koraniczną.
Niezależnie od motywacji, decyzje te doprowadziły do zantagonizowania miejscowej
ludności. Usunięcie grobu, który przyciągał pielgrzymów i przynosił znaczne dochody, zagroziło
pozycji jego opiekunów. Obraz uczonego ścinającego drzewa umocnił ludzi w przekonaniu, że jego
celem była destrukcja, a egzekucja, że wahhabizm ma krwawy i wojowniczy charakter 24.
Bezkompromisowość kadiego przeraziła nadżdyjskich alimów, którzy obawiali się, że zagrozi on
ich pozycji i będzie starał się podburzać muzułmanów przeciwko ugodowym sędziom, całkowicie
podporządkowanym lokalnym emirom25.
Bani Chalid kazali Ibn Mu`ammarowi zabić Ibn Abd al-Wahhaba. Ten ujawnił kadiemu
treść listu, w którym Bani Chalid zagrozili zniszczeniem Al-Ujajny, gdyby nie spełniono ich
żądania i poprosił go o opuszczenie osady26.
Ibn Abd al-Wahhab uciekł do Ad-Dir`ijji. Jej władca, Muhammad Ibn Su`ud słyszał o
kaznodziei i przyjął go z otwartymi ramionami. „Witaj w kraju, lepszym niż twój ojczysty” - tak
miał przywitać pierwszy Su`ud uczonego około 1744 r.27 Uczony zawarł sojusz z władcą (mithak),
który w zamian za wsparcie poprosił o poparcie jego planów podboju Nadżdu. „«Ta oaza jest twoja.
Nie obawiaj się twoich przeciwników. W imię Boga, nawet gdyby cały Nadżd obrócił się
przeciwko tobie, my nie zostawimy ciebie samego» [stwierdził Ibn Su`ud]” 28.
Jakkolwiek wydaje się, że połączyły ich polityczne kalkulacje, to nie można wykluczyć,
że Muhammad Ibn Su`ud stał się wahhabitą na skutek nauk Ibn Abd al-Wahhaba. Żona emira była
pierwszą znaczącą osobą w Ad-Dir`ijji, która uwierzyła w jego przesłanie. Wkrótce wahhabizm stał
22
23
24
25
26
27
28
Ibidem s. 33.
Ibidem, s. 25.
Ibidem, s. 25-28.
Ibidem, s. 30-31.
Ibidem, s. 33.
Robert Lacey, op. cit., s. 57.
Pascal Ménoret, The Saudi Enigma: A History, Zed Books Ltd., Londyn, Nowy Jork 2005, s. 48.
się wyjątkowo atrakcyjną ideologią dla mieszkańców Nadżdu29.
Ciekawe, że opinię o ekspansywnym i agresywnym charakterze wahhabizmu pomogli
stworzyć jego przeciwnicy. Ibn Abd al-Wahhab uważał, że zmian należało dokonywać stopniowo,
głównie tłumacząc na nowo zasady islamu i dokonując reedukacji społeczeństwa. Ponieważ
wezwanie do odnowy wiary oznaczało podporządkowanie się autorytetowi Ibn Abd al-Wahhaba,
wahhabicka reforma zagrażało władzy lokalnych emirów. Stąd częste ataki przeciwników
wahhabitów na Ad-Dir`ijjię. Broniąc się wahhabici pokonywali wrogów i zwiększali swoje
wpływy. Ibn Abd al-Wahhab nie był jednak zainteresowany zdobyczami terytorialnymi. Wyprawy
wojenne przynosiły wahhabitom korzyści materialne. Uczony dążył zaś do reislamizacji
muzułmanów30. Dlatego „islamski podboju” w jego imieniu prowadzili wędrowni mu`allimowie,
którzy nauczali mieszkańców Nadżdu podstaw wahhabickiej odnowy31. Zaangażował się również w
prowadzeniu polemiki z innymi alimami, w czymś co nazwalibyśmy obecnie kampanią
propagandową32.
Muhammad Ibn Abd al-Wahhab dokonał wyraźnego rozgraniczenia kompetencji
między sprawowaną przez siebie władzą imama – religijnego przywódcy, a władzą amira –
politycznego i wojskowego dowódcy, którą miał sprawować Muhammad Ibn Su`ud. Teoretycznie
amir miał prawo do prowadzenia jedynie wojen obronnych, nadzorowania codziennych spraw,
kontrolowania finansów. W praktyce As-Su`udowie rządzili osadą w podobny sposób jak przed
przyjęciem wahhabizmu. Ibn Abd al-Wahhab nie popierał wszystkich decyzji emira, szczególnie
prawa do ogłaszania dżihadu, który według niego przysługiwał tylko imamom 33. Nie zależnie od
tego na co liczył uczony zawierając sojusz z As-Su`udami, jego nauki zostały wykorzystane do
budowy saudyjskiego imperium.
Pod koniec lat 40. XVIII wieku do Ad-Dir`iji przybył Ibn Mu`ammar. Zaoferował on
swoją służbę uczonemu i poprosił go o powrót do Al-Ujajny. Ibn Abd al-Wahhab odmówił
twierdząc, że emir kierował się raczej wizją bogactw, jakie mógł uzyskać u jego boku niż szczerą
wiarą34. „W czerwcu 1750 r. Osman Ibn Hamada Ibn Mu`ammar został zabity w czasie piątkowej
modlitwy w meczecie. Po zabójstwie do Al-Ujajny przybył Muhammad Ibn Abd al-Wahhab i po
wysłuchaniu głosów ludności osady wyznaczył nowym władcą Al-Ujajny Masz`ariego Ibn
Mu`ammara – krewnego poprzedniego władcy. Usunięcie Osmana Ibn Hamady Ibn Mu`ammara i
procedura naznaczenia nowego władcy oznaczały przejęcie przez wahhabitów kontroli nad Al-
29
30
31
32
33
34
Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 34.
Ibidem, s. 34-35.
Jerzy Zdanowski, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, Semper, Warszawa 1993, s. 23.
Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 36.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 37.
Ujajną”35.
Ibn Mu`ammara zamordowali wahhabici, prawdopodobnie wbrew woli Ibn Abd alWahhaba, który do lat utrzymywał z nim dobre relacje 36. Uczony wyraźnie nie był w stanie
kontrolować swoich popleczników. Nie układały się również jego stosunki z As-Su`udami. Władcy
Ad-Dir`ijji podbili w przeciągu następnych 30 lat cały Nadżd. Ich poddani wzbogacili się.
Przybywało konwertytów, a zamiast reedukacji, przechodzenie na wahhabizm stało się formą
poboru wojsk do dalszego prowadzenia dżihadu 37. Ibn Abd al-Wahhab krytykował nowe państwo
za niedopełnianie islamskich obowiązków. „Ostatecznie, [uczony] zrezygnował ze stanowiska
imama i wycofał się z aktywnego życia politycznego i finansowego w roku 1773, tuż po podboju
Ar-Rijadu. Przywództwo nad wspólnotą, tytuł imama oraz nadzór nad Bajt al-Mal - skarbem
emiratu – przekazał Abd al-Azizowi [synowi Muhammada Ibn Su`uda]. Abd al-Aziz kontynuował
ekspansję, rozszerzając swoje terytorium na całą Arabię aż po Irak i Syrię w poszukiwaniu bogactw
i zaszczytów, z religijnym uzasadnieniem lub bez niego. Faktycznie, saudyjsko-wahhabicka potęga
osiągnęła swój szczyt w latach 1792-1814, długo po tym jak Ibn Abd al-Wahhab odszedł z życia
publicznego”38.
Uczony zmarł w czerwcu 1792 r.39 Pozostawił po sobie liczne prace i komentarze do
Koranu. Nigdy nie napisał autobiografii40. Nie przetrwały również żadne opisy jego osoby, ani
charakteru. Nie wiadomo jak wyglądał, ubierał się, zachowywał, ani jakim był człowiekiem 41.
Większość z tego co o nim wiemy napisali jego przeciwnicy.
Synowie Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba wżenili się w rodzinę As-Su`udów.
Założyli rodzinę Al-Szajchów, która do dziś decyduje o najważniejszych kwestiach religijnych w
Arabii Saudyjskiej. Matką króla Fajsala była kobieta pochodząca z rodu Al-Szajchów. Ród należy
do ścisłego grona rządzących Królestwem. Co prawda zawdzięczają to dziedzictwu Ibn Abd alWahhaba, ale nie zamierzają o tym wspominać. Wahhabici obawiają się bowiem oddawania czci
komuś innemu niż Bóg i Prorok, nawet, jeśli jest to założyciel ruchu. Dlatego informacje o nim są
niezwykle skąpe.
Tytuł imama odziedziczyli po Muhammadzie As-Su`udowie. Społeczeństwo, które
założono ponad 250 lat temu zwie się do dzisiaj al-da`wa ila al-tawhid (lud misji monoteizmu)42.
35
36
37
38
39
40
41
42
Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 24.
Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 38.
Jerzy Zdanowski, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, op. cit., s. 214.
Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 39.
Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 30.
Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 17.
Ibidem, s. 17.
Dore Gold, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, op. cit., s. 21.
Bibilografia
Delong-Bas, J. Natana, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, The American
University in Cairo Press, Kair 2005.
Gold, Dore, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, Regnery
Publishing Inc., Waszyngton 2004.
Lacey, Robert, The Kingdom, Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Nowy Jork, Londyn 1981.
Long, E. David Culture and Customs of Saudi Arabia, Greenwood Press, Westport 2005.
Ménoret, Pascal, The Saudi Enigma: A History, Zed Books Ltd., Londyn, Nowy Jork 2005.
Posner, Gerald, Secrets of The Kingdom: The Inside Story of The Saudi – U.S. Connection, Random
House Trade Paperbacks, Nowy Jork 2005.
Zdanowski, Jerzy, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004.
Zdanowski, Jerzy, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, Semper, Warszawa
1993.