Studia Społeczne 12 - Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Transkrypt

ISSN 2081-0008 • e-ISSN 2449-9714
wsm.warszawa.pl
# 12 (1) 2015
W
LAT / YEARS
RSZAWIE / 20 Y
WA
EA
RS
/2
RSITY 0-LECIE
WY
IVE
N
U
Ż
OŁY MENEDŻ
ER
SZK
SK
I
EJ
M
RSAW ANAGEM
WA
EN
OF
T
# 12 (1) 2015
EJ
SZ
Wydawca:
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Warsaw management university
indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (5 pkt.)
indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (5 pts.)
interdyscyplinarne pismo z zakresu nauk społecznych, zawierające artykuły odzwierciedlające procesy społeczne, gospodarcze i polityczne, zachodzące w Polsce, w Europie i na świecie
STUDIA
Społeczne
SOCIAL
Studies
In this issue:
Studia Społeczne
W numerze
między innymi:
A. E. Sękowski,
A. Dudek:
Psychologiczna
charakterystyka zjawiska
wybitnych zdolności –
przegląd teorii i badań
E. M. Szepietowska: Płeć
a subiektywna ocena
własnej pamięci
J. Štencl i wsp.: Generačná
percepcia manažmentu
A. E. Sękowski,
A. Dudek:
Psychological
characteristics of
giftedness – a review of
theory and research
E. M. Szepietowska:
Sex and the subjective
assessment of own memory
J. Štencl et al.:
Management from
generation perspective
ISSN 2081-0008
e-ISSN 2449-9714
S T U D I A SOCIAL
Społeczne Studies
Wydawca: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Adres Redakcji i Wydawcy:Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa, wsm.warszawa.pl
Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief:
doc. dr Kiejstut R. Szymański
Sekretarz Redakcji / Managing Editor:
mgr Andrzej Goworski
Redaktor numeru / Guest Editor:
dr Krystyna Teresa Panas
Rada Naukowa / Editorial Board:
Przewodniczący / Chairman:
prof. zw. dr hab. Henryk Stańczyk (Polska / Poland)
Członkowie / Members:
prof. PhDr. Viera Bacova, PhD., DrSc. (Słowacja / Slovakia),
prof. dr hab. inż. Ján Bajtoš (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab.
Alexander J. Belohlavek, dr h.c. (Czechy / Czech Republic),
Redaktorzy tematyczni / Section Editors:
prof. dr hab. Ewgenii Bobosow (Białoruś / Belarus), prof. dr
dr Mieczysław Dudek
hab. Paweł Czarnecki (Polska / Poland), prof. dr Stanisław
dr hab. Aneta Majkowska, prof. WSM
Dawidziuk (Polska / Poland), prof. ThDr. Josef Dolista, CSc.
dr Krzysztof Szlubowski
(Czechy / Czech Republic), prof. PhDr. Rudolf Dupkala, CSc.
(Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Piotr Dutkiewicz (Kanada
Redaktor statystyczny / Statistical Editor:
/ Canada), prof. Devin Fore, PhD. (USA), prof. dr hab. Iurii
dr hab. Ewa Frątczak
Frytskyi (Ukraina / Ukraine), prof. dr Otar Gerzmava (Gruzja
/ Georgia), PhDr. Marta Gluchman, PhD. (Słowacja / Slovakia),
Redaktorzy językowi / Language Editors:
prof. Wasilij Pietrowicz Griszczenko (Federacja Rosyjska /
język polski / Polish: Dorota Bruszewska, język angielski /
Russia), prof. Ing. dr Renáta Hótová (Czechy / Czech Republic), prof. dr hab. Lech Jaczynowski (Polska / Poland), prof. dr
English: Eric Banks (native speaker), Marta Dawidziuk, język
hab. Bohdan Jałowiecki (Polska / Poland), prof. dr hab. Hassan
rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat, język słowacki / Slovak
Jamsheer (Irak / ), doc. PhDr. Nadežda Krajčova PhD. (Słowacja
language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker).
/ Slovakia), prof. MUDr. Vladimir Krčmery, PhD, DrSc., dr h.c.
Mult. (Słowacja / Slovakia), dr Izabella Kust (Polska / Poland),
Redaktor techniczny / Technical editor: Wiesław Marszał
prof. dr Botwin Marenin (USA), JUDr. Maria Marinicova, PhD.
Opracowanie graficzne, skład i łamanie / DTP:
(Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. John McGraw (Kanada /
Wydawnictwo WSM, Andrzej Goworski, Elżbieta Kąkol, Canada), prof. dr hab. Nella Nyczkało (Ukraina / Ukraine), prof.
Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All images in accordance with: dr hab. dr h.c. Hans Joachim Schneider (Niemcy / Germany),
Bp prof. ThDr. PhDr. Stanislav Stolarik PhD. (Słowacja / SlovaWersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja dru- kia), prof. dr hab. Maria Szyszkowska (Polska / Poland), prof.
hab. Peter Vojcik (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Minoru
kowana. / The original (reference) version of the journal is printed. dr
Yokoyama (Japonia / Japan).
„Studia Społeczne” – półrocznik z zakresu nauk społecznych,
zawierają artykuły odzwierciedlające procesy społeczne,
gospodarcze i polityczne, zachodzące w Polsce, w Europie
i na świecie / “Social Studies” - half-yearly scientific
magazine publishing articles on social, economic, and
political processes in Poland, Europe and the whole world
Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura
recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygotowywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie internetowej czasopisma www.wsm.warszawa.pl w zakładce Wydawnictwo / All articles are peer reviewed. The procedure for reviewing articles,
and the Guide for Authors can be found on the website of the journal
(www.kaweczynska.pl/wydawnictwo/czasopisma)
Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie
wykonywana jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors.
Drukowane w Polsce / Printed in Poland — Nakład / Circulation: 500
Za publikację w „Studiach Społecznych” (zgodnie
z Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B, pozycja
nr 2195), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 5 pkt. /
Authors of “Social Studies” receive 5 points (according
Polish Ministry of Science and Higher Education)
© Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
(Warsaw Management University)
Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie − elektronicznej, mechanicznej,
fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgodny posiadacza praw
autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this publication may be reproduced, stored in a
retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without
the prior written permission of the publisher.
# 12 (1) 2015
Studia Społeczne 12 (1) 2015
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Spis treści / Contents
Od Redakcji / Editorial
5
„Dwadzieścia lat minęło” – wywiad z prof. Stanisławem
Dawidziukiem, dr. h.c. Prezydentem Wyższej Szkoły
Menedżerskiej, jej pomysłodawcą, twórcą, założycielem,
pierwszym rektorem, Rektorem Honorowym (Rozmawiają doc.
dr Kiejstut R. Szymański i mgr Andrzej Goworski) / [Interview with
7
Andrzej E. Sękowski, Psychologiczna charakterystyka zjawiska wybitnych zdolności
Agnieszka Dudek – przegląd teorii i badań / Psychological characteristics of giftedness –
13
Stanisław Dawidziuk,
Kiejstut R. Szymański,
Andrzej Goworski
Aneta Majkowska Language as a system and a communicative act.
From structuralism to communicationism – previous and
contemporary linguistic paradigms / Język jako system i działanie
23
komunikacyjne. Od strukturalizmu do komunikacjonizmu –
dawne i współczesne paradygmaty lingwistyczne
Miroslava Szarková Determinanty vzniku syndrómu burnout v práci manažéra /
Determinants of burnout syndrome in the work of managers
Ján Grác Zástoj autodidaktiky na osvojovaní poznatkov v podmienkach
ich exponenciálneho rastu / Stance of self-education by acquiring the
31
37
Studia i rozprawy /
a review of theory and research
Dissertation and science essays
prof. Stanisław Dawidziuk]
knowledge in terms of its exponential growth
45
Waldemar Klinkosz Style radzenia sobie ze stresem i motywacja osiągnięć
Wojciech Napora studentów różnych kierunków studiów / Coping with stress
53
Magdalena Łużniak-Piecha Relacje społeczne w patologicznych kulturach organizacyjnych
Monika Stawiarska-Lietzau i ich konsekwencje na przykładzie kultury psychopatycznej
63
and achievement motivation of students various faculties
i dramatycznej – zastosowanie „Koła” Shalita do analizy
przypadków / Social relations in pathological organisational cultures.
The Shalit Questionnaire employing case study of the psychopathic
and dramatic culture
Juraj Štencl Generačná percepcia manažmentu / Management from generation
Ivana Omámiková perspective
Anikó Tóthová
{ Studia Społeczne | Social Studies }
75
Wyniki badań / Original Articles
Ewa Małgorzata Płeć a subiektywna ocena własnej pamięci / Sex and the subjective
Szepietowska assessment of own memory
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Original Articles
Wyniki badań /
Spis treści (cd.) / Contents (cont.)
Patrycja Sroka-Oborska Poczucie własnej skuteczności, samoocena i optymizm
Marek Graczyk jako czynniki psychologiczne związane z wynikiem w sporcie
83
wyczynowym / Self-efficacy, self-esteem and optimism as psychological
factors related to results in competitive sports
Barbara Gawda Skrypty miłości u kobiet i mężczyzn /
Love scripts in women and men
Bernadeta Lelonek-Kuleta Uzależnienia behawioralne na tle współczesnej wiedzy
o uzależnieniach / Behavioral addictions on the background
91
97
of contemporary knowledge about dependences
Magdalena Wiśniowiecka Psychoterapia dzieci – przegląd koncepcji i metod /
105
Jadwiga Serkowska-Mąka Dzieci osamotnione i zaniedbane uczuciowo w polskich
113
Psychotherapy of children – an overview of the concepts and methods
rodzinach / Lonely and emotionnally abandonned children
in Polish families
Artykuły / Articles
Joanna Paluch Zmiany w poziomie poczucia szczęścia oraz zachowaniach
Dariusz Parzelski zdrowotnych pod wpływem sześciotygodniowej edukacji
121
prozdrowotnej / Happiness and health behavior change under
the influence of six-weeks-education
Michał Wójcik, Różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w nasileniu
Agata Poręba myślenia magicznego / Gender differences in magical thinking
129
Zuzanna Gazdowska Trening mentalny jako rodzaj interwencji wpływającej na
Dariusz Parzelski wykonanie sportowe i poziom umiejętności mentalnych
135
intensity
w grupie młodych golfistów – analiza jakościowa / Mental training
as an intervention leading to improvement of sport performance and
mental skills levels among youth golfers – quantitative analysis
Natália Matkovčíková Psychological effect of stress full wor kplace on the perfor
mance of the employees / Psychologiczne efekty stresu w miejscu
143
pracy na wyniki pracy osób zatrudnionych
Martin Andrejčák Competencies of managers in personnel audit /
147
Mieczysław Dudek Family conditioning of social maladjustment of children
151
Kompetencje menedżerów w audycie personalnym
and adolescents / Rodzinne uwarunkowania niedostosowania
społecznego dzieci i młodzieży
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Spis treści (cd.) / Contents (cont.)
155
Aleksandra Wpływ procesów integracyjnych na kształt polskiej przestrzeni
Szczerba-Zawada prawnej na przykładzie zakazu dyskryminacji w kodeksie pracy /
165
Roland Łukasiewicz Fotografia w analizie socjologicznej wykluczenia społecznego /
177
The impact of integration processes on the shape of the Polish legal space
with regard to the prohibition of discrimination in the Labor Code
Photography in sociological analysis of social exclusion
Bronisław Ryś Ubóstwo w Polsce / Poverty in Poland
185
Artykuły / Articles
Krystyna Teresa Panas Poczucie jakości życia osób homoseksualnych /
Maria Zdeb The quality of life of homosexuals
RYCINA: Kampus Wyższej Szkoły Menedżerskiej, fot. redakcja
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
Od Redakcji
22 czerwca 1995 r. na mocy decyzji Ministerstwa Edukacji Narodowej powstała Wyższa Szkoła
Menedżerska w Warszawie (WSM), jako jedna z pierwszych niepublicznych uczelni. Rok 2015
zamyka więc drugą dekadę istnienia naszej Uczelni. Z tej okazji zamieszczamy wywiad z założycielem WSM, a obecnie jej Prezydentem, prof. Stanisławem Dawidziukiem.
W nawiązaniu do poprzednich tematycznych numerów poświęconych problemom międzynarodowym i pedagogicznym, niniejszy jest „psychologiczny”. Jego układ zaprogramowała
dr Krystyna Teresa Panas, kierownik Katedry Psychologii na Wydziale Nauk Społecznych WSM.
Ona też jest redaktorem naukowym bieżącego wydania. Biorąc pod uwagę wielki wkład pracy
i zaangażowanie w przygotowanie tego zeszytu, składamy dr Panas serdeczne podziękowania.
Redakcja
wsm.warszawa.pl
RYCINA: Prof. Stanisław Dawidziuk, dr. h.c. (fot. Anna Małczyńska)
Studia i rozprawy
Studia Społeczne 12 (1) /2015
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 7-12
„Dwadzieścia lat minęło” – wywiad z prof.
Stanisławem Dawidziukiem, dr. h.c. Prezydentem
Wyższej Szkoły Menedżerskiej, jej pomysłodawcą,
twórcą, założycielem, pierwszym rektorem,
Rektorem Honorowym (Rozmawiają doc. dr Kiejstut
R. Szymański i mgr Andrzej Goworski)
Kiejstut R. Szymański, Andrzej Goworski: Panie Prezydencie w roku jubileuszowym 20-lecia Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie chcemy porozmawiać
o Pana przygodzie i dokonaniu życia, jakim było utworzenie i sukces WSM.
Chcemy prosić o refleksje i słowa „od serca”, tak bowiem
społeczność uczelniana postrzega Pana Prezydenta – jako
człowieka pełnego ciepła, empatii, całym sercem oddanego działalności dydaktycznej, wychowawczej i organizatorskiej.
Stanisław Dawidziuk: To bardzo miło, że tak jestem
postrzegany, ale też jest to niesłychanie zobowiązujące. Na swoją „obronę” przytoczyć pragnę jeden z wielu listów jakie otrzymałem od studentów (nie mówiąc
o setkach serdecznych rozmów jakie miałem możliwość
przy różnych okazjach przeprowadzić) Sympatyczne
małżeństwo Marzenna i Leszek Kosowscy w listopadzie
2005 roku pisali:
W dniu dzisiejszym kończymy naszą przygodę z Wyższą
Szkołą Menedżerską. Jesteśmy dumni, że mogliśmy poznać
Pana Profesora – człowieka, który, mimo że kieruje jedną
z największych uczelni, to zawsze znajduje czas, by zająć się
najdrobniejszą sprawą studenta. Przez pięć lat nauki zdarzały się sytuacje, iż korzystaliśmy z bezpośredniej pomocy
Pana Profesora i zawsze otrzymywaliśmy wsparcie. Pragniemy podziękować za to wszystko oraz za niezapomniane wykłady zawierające o wiele więcej niż zwykłe zajęcia z przedsiębiorczości. Być może dla nas łatwiejsze do przyswojenia,
ponieważ podane na gruncie gdzie teoria żyje w symbiozie z praktyką – bowiem na naszych oczach uczelnia rosła
z ogromnym rozmachem. Przybywało studentów, kierunków
i powstał nowy gmach, to chyba najlepsza lekcja zarządzania.
Panie Prezydencie, mija 20 lat, a my trzymamy się mocno…
Trzymamy się, ale różnie bywało. Niewątpliwie utworzenie uczelni, jej systematyczny rozwój, piękny kampus,
który powstał z naszej pracy, środków zebranych przez
nas samych, to sukces. Spotykaliśmy się z przyjaznym
poparciem, pomocą, zrozumieniem, ale też niechęcią,
zawiścią, wstrętną plotką, insynuacjami. Zwykłą ludzką
małością i zazdrością. A my robiliśmy swoje! „Róbmy
swoje” śpiewał Wojtek Młynarski. I dodawał: „Może
wreszcie to coś da.” No i dało. Niewątpliwie.
„Co cię nie zabije to cię wzmocni” mówi popularne powiedzonko. Otrzymałem, właśnie ja, osobiście sporą
porcję jadu, nie dałem się jednak zabić.
Bolesne jest to, że błoto jakim próbowano mnie obrzucić, spadało częściowo też na uczelnię, jej pracowników,
na całą naszą społeczność. Trzeba jednak rozróżniać dobro od zła i właśnie na tym polega sens życia.
To co Pan powiedział przed chwilą, Panie Prezydencie
odczytujemy jako swojego rodzaju katharsis. Mamy takie
odczucie, ha, pewność, że trzymamy się mocno. Pomimo
polityki wobec szkolnictwa niepublicznego Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, niżu demograficznego…
Tak, niezrozumiała jest polityka Ministerstwa, godząca
w wyższe szkolnictwo niepubliczne. Powstanie i dynamiczny jego rozwój to swojego rodzaju fenomen, a tu
rzuca mu się kłody pod nogi. Cała ta sfera działalności
coraz bardziej staje się domeną altruistów. Efekt – kłopoty finansowe, trudności z utrzymaniem płynności.
•
ISSN 2081-0008
„Mądra rada” resortu to podwyższać czesne! Wątpliwa
jest wartość moralna takich rad. Nasza uczelnia tworzona była z myślą o młodzieży gorzej sytuowanej i temu
będziemy wierni. Wypełniamy tę misję, cel, który postawiliśmy sobie przed 20 laty, zwiększamy oferty, tworzymy nowe kierunki i specjalności kształcenia, podnosimy
jakość kształcenia i poziom naszych wydawnictw. Mamy
cztery pisma naukowe z przyzwoitą punktacją, powołujemy wydziały zagraniczne w Czechach, na Słowacji, Ukrainie, czynimy starania o uzyskanie uprawnień
III stopnia. Jednak muszę stwierdzić, że czujemy się
mało komfortowo, patrząc na uczelnie publiczne, które mimo finansowania pobierają opłaty za różne formy
studiów, wyszukując odpowiednie preteksty przy braku
reakcji Ministerstwa.
Zatem wspólnymi siłami, choć warunki nie są sprzyjające
jesteśmy na fali! To Pan, Panie Prezydencie jest twórcą tej
idei, organizacji, mówimy, iż Pan jest ojcem tego zadziwiającego przedsięwzięcia. Wyższa Szkoła Menedżerska
w Warszawie pnie się coraz wyżej w rankingach – jesteśmy
już na 19. miejscu.
Robimy wszystko, aby wyjść na prostą, restrukturyzujemy się i wierzymy, w oparciu o realia, że wkrótce wszystko się unormuje.
Gdzie więc była geneza pomysłu na utworzenie uczelni
wyższej?
Przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce legły
u podstaw zmian w sposobie myślenia, oglądu sytuacji,
wyzwoliły inwencje i pomysłowość, dały nowe impulsy
w nauce. Będąc za granicą, m.in. w Anglii, szukałem doświadczeń, poznawałem sens i znaczenie takich zjawisk
jak marketing, przedsiębiorczość, menedżerskie myślenie, metody działania tej grupy kadry kierowniczej. Zdobyta wiedza była impulsem do założenia wraz z grupą
przyjaciół – profesorów warszawskich uczelni i innych
wykładowców – Stowarzyszenia Inicjatyw Gospodarczych w statucie, którego zawarliśmy najważniejsze zadania postawione tej organizacji – wspieranie drobnej
przedsiębiorczości i działalność edukacyjna. Utworzyliśmy Policealne Studium Menedżerskie, choć z uzyskaniem zgody kuratora na taką nazwę były kłopoty. Szybko
zrodziła się idea utworzenia szkoły wyższej. Po przebrnięciu całej masy przeszkód i barier biurokracyjnych
nasz wniosek został przyjęty w Ministerstwie Edukacji
Narodowej i 22 czerwca 1995 r. minister Ryszard Czarny
podpisał stosowną decyzję – zgodę na utworzenie Wyższej Szkoły Menedżerskiej z kierunkiem kształcenia: zarządzanie i marketing. Ale to były początki i pokonanie
pierwszej przeszkody. Zaczęły się przysłowiowe schody,
8
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
gdy przyszło pozyskiwanie stosownych pomieszczeń.
Władze Dzielnicy Praga Południe, Zakład Doskonalenia
Zawodowego, zobowiązały się pomóc, ale efekty tych
deklaracji były niewielkie. Uzyskaliśmy za to możliwość
zakwaterowania 70 studentów stacjonarnych w Akademiku UW przy Kickiego. Wszystko musieliśmy jednak
sami przygotować i to w ostatniej chwili. Z rozbawieniem
wspominam zaskoczenie jednej z matek podczas inauguracji. Zobaczyła mnie, tym razem jako rektora, który
w przeddzień skręcał meble. Mówię o tym, bo o naszych
początkach słucha się teraz jak bajki o żelaznym wilku,
a z perspektywy czasu wydaje się to wszystko niepojęte.
Upłynęło 20 lat, jesteśmy w nowej epoce, a niezapomniane przeżycia zapadły głęboko w pamięci. Wracamy do
tego wrócić w obchodach XX-lecia i chcemy upamiętnić
to we wspomnieniach, przypomnieć czas niespotykanego
entuzjazmu, wrócić do korzeni.
Tak, to niepojęte, a jakie są Panie Prezydencie, dalsze losy
drogi na Szmulki? Jaka jest geneza kultowego już określenia „Cud na Kawęczyńskiej”?
O właśnie, to ciekawa historia. Pierwszą naszą bazą były
lokale w pięciu miejscach odległych od siebie. Prowadzenie uczelni w takiej sytuacji było trudne. Idea pozyskania
czegoś własnego szybko dojrzewała. Stało się jasne, że
musimy liczyć na siebie. Sytuacja była trudna. Pracowaliśmy honorowo, było niskie czesne, wtedy 500 zł za semestr. Znani uczeni jak m.in. profesorowie: Jerzy Kurnal,
Janusz Buga, Jerzy Tudrej, Jerzy Kluczyński, Mieczysław
Nasiłowski, Władysław Kobyliński, nobilitowali swoimi
autorytetami startującą dopiero uczelnię i budowali jej
renomę. Szybko zaczęła dojrzewać idea pozyskania czegoś własnego.
RYCINA: Budynek uczelni sprzed budowy nowego kampusu
przy ul. Ossowskiej 84a (fot. z archiwum WSM)
„Dwadzieścia lat minęło” – wywiad z prof. Stanisławem Dawidziukiem, dr. h.c. ...
Słuchamy z zapartym tchem tych słów. I niewątpliwie rodzi się nieodparcie myśl, czy nie warto aby ocalić to od
zapomnienia, przystąpić do pracy nad „wywiadem rzeką”,
który byłby jednocześnie monografią uczelni?
To ciekawy pomysł, ale nie chcę zawłaszczać swoją osobą
tego co działo się przez 20 lat! Sukces Uczelni to efekt
pełnej pasji i ofiarności, pracy dziesiątków ludzi, tysięcy
studentów. Ukazanie prawdy przekracza ramy jednego
wywiadu, to temat na „osobne opowiadanie” i rzeczywiście może warto do tego wrócić.
Wracając do głównego tematu naszej rozmowy chcemy
zapytać, co Pan Prezydent uważa za istotne dla dalszego
rozwoju uczelni?
RYCINA: Budynek uczelni sprzed budowy nowego kampusu
przy ul. Szaserów 141 (fot. z archiwum WSM)
Pojawiła się możliwość odkupienia od ówczesnego biznesmena pana Kluski obiektów pofabrycznych na cieszących się od lat nienajlepszą opinią Szmulkach przy
Kawęczyńskiej. Nie wszystkim to przypadło do gustu –
zarówno studentom jak i niektórym wykładowcom. Gdy
zakupione budynki i ich stan zobaczył biskup Stanisław
Kędziora, który odwiedził nas w 1997 r., zapytał, kiedy tu chcemy rozpocząć zajęcia. Otrzymał odpowiedź:
w październiku tego roku. Nie uwierzył i oświadczył,
że byłby to „cud na Kawęczyńskiej”. No i cud się stał!
Od tego czasu „cud na Kawęczyńskiej” jest powiedzeniem kultowym, sztandarowym, symbolem. Tymczasem
uczelnia dynamicznie się rozwijała – mieliśmy już 4 tys.
studentów. Polubiliśmy cuda! I cuda nas też. Mimo to
kłody rzucali nam pod nogi nie tylko „przyjaciele”, ale
i władze, odmawiając nam prawa do prowadzenia studiów II stopnia. Skończyło się sądem i naszą wygraną.
Czy to też cud?
A co ze „szkołą marzeń” Panie Prezydencie?
Ciąg dalszy nastąpił! Marzyliśmy o nowoczesnym kampusie, rodziły się plany, czas i potrzeby nagliły. W międzyczasie wybudowana została „plomba” – nowoczesny
budynek dydaktyczny. I znowu kolejna droga przez
mękę, problemy z projektantami. Na szczęście szybko
i udanie zakończyła się współpraca z solidną firmą Wojdyła z Rabki, której efekt widzimy. Niestety cel zmiany
warunków w jakich przyszło realizować taką inwestycję,
spowodowały skutki, z którym borykamy się do dziś.
W 2006 r. nasz innowacyjny projekt zyskał miano Kampusu XXI wieku. Mieliśmy więc „szkołę marzeń”.
Trudno dać taką radę w jednym zdaniu, bo wiele jest
czynników warunkujących rozwój i sukces. Za fundamentalną rzecz uważam przyjazny stosunek do studentów, oni muszą, powinni czuć się tu dobrze, są bowiem
współgospodarzami uczelni. Myślę, że czują się u nas
bezpiecznie, sympatycznie, ciepło. Studenci to nasi pracodawcy i cała kadra naukowa i administracja muszą sobie z tego zdawać sprawę.
Innowacyjność, kreatywność, bycie przedsiębiorczym –
tego powinniśmy uczyć studentów. I chyba to się nam
udaje, bo nasi absolwenci z powodzeniem startują na
rynku pracy, o czym świadczą badania Newsweeka.
Z satysfakcją warto zauważyć, że WSM jest jednym z największych skupisk studentów ukraińskich, kształcących się
w Polsce.
Tak to bardzo ważne. Współpracujemy z renomowanymi uczelniami ukraińskimi, jak chociażby Uniwersytetem im. Tarasa Szewczenki w Kijowie. Miałem przyjemność poznać rektora, syna legendarnego pułkownika
Wasilija Skopenki, któremu Sandomierz zawdzięcza uratowanie zabytkowej starówki (nie użyto czołgów przy
zdobywaniu miasta). Ojciec profesora Skopienki zginął
w styczniu 1945 r. pod Opolem. WSM rekomenduje się
młodzieży ukraińskiej chcącej studiować w Polsce. Ważne znaczenie ma też powołanie w naszej uczelni Instytutu Ukraińsko-Polskiego i odpowiednika w Kijowie.
Mogę powiedzieć, że studenci ukraińscy to w większości
świetna, rozbudzona intelektualnie młodzież (studiująca
głównie stosunki międzynarodowe i zarządzanie), z ambicjami i aspiracjami, z pasją ucząca się języków w tym
oczywiście języka polskiego. Warto wiedzieć, że rozpoczynają u nas studia jako 17-latkowie, którym pomagamy
w adaptacji, zapewniamy miejsce w akademiku, otaczamy przyjazną opieką, zdając sobie sprawę, że rozstanie
9
•
ISSN 2081-0008
nie tylko z rodziną, ale i ojczyzną to dla nich wielki problem. Współczujemy im, bo w dorosłe życie wchodzą gdy
w ich kraju tli się konflikt zbrojny, a młodzi ludzie chcą
bawić się i cieszyć życiem. Naszą rolą jako wychowawców i pedagogów jest przypominanie im o przyszłości
i czekających obowiązkach wobec siebie, ale i własnej
ojczyzny. Chcemy im pomóc stać się prawdziwymi Europejczykami, ba, obywatelami świata, ale nie kosmopolitami, co wcale nie koliduje z patriotyzmem, miłością do
rodzinnego kraju.
Panie Prezydencie, już kilkadziesiąt tysięcy młodych ludzi, przewinęło się przez naszą uczelnię. Wydano ponad
40 tysięcy dyplomów. Rok XX-lecia zachęca do refleksji
nad tym wszystkim. W ramach projektu „Wyższa Szkoła
Menedżerska moją uczelnią” – adresowanego do studentów chcemy zatrzymać w kadrze ten czas. Chcemy uzyskać
od braci studenckiej odpowiedź, opinię, ocenę tego co dała
i daje im Wyższa Szkoła Menedżerska. To będzie cenny
materiał i dokument. Nawiązujemy kontakt z 48 pierwszymi absolwentami sprzed 17 lat. To im pierwszym daliśmy przepustkę do życia, otworzyliśmy bramę do sukcesów
zawodowych. Piszą do nas, dziękują, zapraszają na śluby,
chrzciny. To wielki kapitał jaki wszyscy, wspólnie zgromadziliśmy. Co Pan, Panie Prezydencie, jako doświadczony
wychowawca i nauczyciel wielu pokoleń, myśli o naszej
braci studenckiej?
Nasi studenci są produktami zmieniających się czasów,
w jakich żyjemy. Mają ambicje zdobycia wiedzy w uczelni o dobrej renomie. Oni przecież nie płacą za przysłowiowy papierek, ale za wiedzę i umiejętności, które
u nas zdobywają. Mam nadzieję, graniczącą z pewnością, że nasza kadra zdaje sobie z tego sprawę, że czuje
odpowiedzialność jaka na niej spoczywa. Jesteśmy odpowiedzialni także za tych, którzy nie do końca zdają
sobie sprawę po co tu przyszli. Musimy ich wziąć za rękę
i poprowadzić. Diamenty, które są u nas musimy oszlifować, nadać im kształt i blask. A jest takich coraz więcej.
Mówią o tym wyniki egzaminów dyplomowych, wysokie średnie uzyskane na studiach, rosnąca ilość bardzo
dobrze ocenianych prac dyplomowych i nominowanych
do konkursu na najlepszą pracę dyplomową. Nie stwarzamy sztucznych barier – każdy student ma otwartą
drogę do dziekana, rektora, prezydenta. Zaryzykuję żartobliwe stwierdzenie, że nasi studenci są do tańca i do różańca (co podkreślał w rozmowach nasz niezapomniany
ks. Kurek), że można z nimi konie kraść. Społeczność akademicka to wszyscy, którzy tu pracują. Każdemu należy
się szacunek, uwaga, a nie lekceważenie i wyniosłość.
To spośród najbardziej uzdolnionej młodzież, działającej
na rzecz naszej społeczności, oczywiście wyróżniającej się
10
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
bardzo dobrymi wynikami w studiach, po raz pierwszy
w historii Uczelni będziemy wybierać Studenta Roku.
Panie Prezydencie, pismo dla którego prowadzimy tę rozmowę, jest periodykiem Wydziału Nauk Społecznych,
z którym poprzez udział w pracach Katedry Pedagogiki
jest Pan związany. Jak się Pan czuje w tym gronie?
Bardzo dobrze, jestem przecież pedagogiem, a ten wydział prowadzi kierunki mi bliskie – pedagogikę i psychologię. Na tym wydziale mam zajęcia, uczestniczę
czynnie w jego działalności. W ogóle lubię towarzystwo,
kocham przebywać wśród młodzieży, potrafię się z nią
dogadać. Pozwolę sobie tu na pewną dygresję – z rozrzewnieniem wspominam moich profesorów na Uniwersytecie Warszawskim: Kotarbińskiego, Ajdukiewicza,
Manelego, Okonia, Suchodolskiego. Chylę głowę przed
moim promotorem prof. Tadeuszem Pasierbińskim. Nie
ma już tej generacji, ale to co przekazali zapadło nie tylko w moją świadomość. To na nich się wzoruję.
Wróćmy jeszcze raz do – przepraszam za kolokwializm
– niezbyt mądrych decyzji Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego.
Mówiłem już Panom o tym, ale dodam, że z uczelniami
niepublicznymi, które „społecznie” wsparły system publicznego szkolnictwa wyższego, postąpiono niewłaściwie. Chęć odgórnego, ręcznego sterowania nauką zwyciężyła, a nauka powinna być jak człowiek – wolna. No
i mamy. W wielu krajach choćby w Anglii są znakomite
uczelnie, nie ma za to „właściwego” ministra.
Panie Prezydencie, to co na górze to na górze, ale my na
Kawęczyńskiej kształcimy z pasją. Co to według Pana
znaczy?
Pasja to pozytywny, aktywny, energetyczny stosunek do
wykonywanego zawodu. Pytam każdego kto chce u nas
pracować co dotąd zrobił, czy ma plan swego rozwoju, czy stać go na zaangażowanie się całym sobą u nas
w pracy – obojętnie jakiej. Dyplom który pokaże – ważna rzecz, ale najważniejsza jest iskra boża, osobowość,
słowem to COŚ. Z takimi chcemy pracować – z dobrymi, mądrymi, umiejącym przekazywać wiedzę pedagogami…my i nasi studenci.
Studenci mówią że WSM to szkoła „ucząca i ucząca się”…
I słusznie, że tak uważają. To ważny wyraz uznania i zrozumienia naszych intencji i starań, Wyciągamy wnioski,
odczytujemy trafnie oczekiwania młodych ludzi – przykładem jest decyzja o uruchomieniu studiów psychologicznych. W Warszawie jest kilka renomowanych ośrod-
„Dwadzieścia lat minęło” – wywiad z prof. Stanisławem Dawidziukiem, dr. h.c. ...
ków kształcących psychologów w tym Szkoła Wyższa
Psychologii Społecznej, teraz w randze uniwersytetu.
Mimo to ponad 120 osób zdecydowało się skorzystać
z naszej oferty! To wielka satysfakcja. Psychologia obejmuje trzy obszary wiedzy: nauki społeczne, nauki humanistyczne, nauki o zdrowiu a także kulturze fizycznej.
Takie specjalizacje na tym kierunku proponujemy studentom.
Wyższa Szkołą Menedżerska postawiła przed sobą doniosły społecznie cel – misję „kształcenie kadr dla potrzeb
innowacyjnej gospodarki”. Wydaje się że realizujemy tę
misję. A jaką radę by Pan Prezydent dał studentom, aby
stosując ją, sprawdzali się na współczesnym rynku pracy?
Trzeba bezwzględnie i efektywnie uczyć się języków
obcych, tak aby można było swobodnie posługiwać się
nimi w życiu codziennym i w pracy zawodowej. Bez takiej umiejętności nie ma sukcesu i trudno odnaleźć się
w życiu. Pisał wielki polski socjolog prof. Jerzy Szczepański: „Trzeba znać języki i pisać słowa pięknie”. To wcale
nie brzmi dziwnie, gdy zaproponuję lekturę genialnej
pracy mojego mistrza, prof. Tadeusza Kotarbińskiego,
Traktat o dobrej robocie. Napisana ponad 60 lat temu
jest stale aktualna. Przytoczę też myśl Alberta Einsteina
– twórcy teorii względności: „Wszystko trzeba robić pro-
sto, ale nie jeszcze prościej”. Młodzi ludzie – nasi absolwenci, nie powinni bać się ryzyka, bo mają teoretycznie
i praktycznie podstawy do tego, aby podejmować wyzwania jakie niesie współczesność. Może na początek
nie na miarę swoich aspiracji, ale trzeba zacząć możliwie
najwcześniej.
Minęło 20 lat. Co przed nami Panie Prezydencie? Ten jubileusz zbiegł się z Pana jubileuszem…
Tak, takie jubileusze zawsze budzą refleksję. Jestem
z pokolenia międzywojennego. Piętno wywarło na mnie
Powstanie Warszawskie, które udało mi się przetrwać
bez rodziców w piwnicach Ochoty. Wychowałem się
w innych czasach, bo za takie przecież uznaje się II wojnę światową, lata po odzyskaniu niepodległości, niezależnie co się o niej mówi. A co do mojego jubileuszu?
Przeżyło się trochę lat. Nie zamierzam jednak osiąść na
laurach. Mam nadzieję, ze spełnią się moje marzenia
o uzyskaniu uprawnień do studiów III stopnia, co nawiasem mówiąc powinniśmy już mieć, gdyby… A więc
przed nami uzyskanie tych uprawnień, awans Uczelni go
grona akademii. Niezbędna jest szybsza informatyzacja
Uczelni, powstanie nowych kierunków studiów, takich,
które przyciągną do „szkoły marzeń” nowych studentów.
RYCINA: Przyjęcie delegacji WSM przez Jana Pawła II – 1999 r. (fot. z archiwum WSM)
11
•
ISSN 2081-0008
Zwykle zostają w pamięci wydarzenia, których nie sposób
zapomnieć, które zapadają głęboko w świadomość. Czy
Pan Prezydent mógłby wymienić takie właśnie, które miały miejsce w XX-leciu?
Było ich sporo, ale zawsze są najważniejsze, które dawały
szanse, nadzieję, dodawały ducha, wzmacniały. Wymienię wiec cztery: pierwsze, to chwila gdy otrzymaliśmy
wiadomość o decyzji Ministra Edukacji Narodowej, zezwalającej na utworzenie uczelni. To historyczny dzień
22 czerwca 1995 r. Pamiętam, że wręcz z nabożeństwem
oglądaliśmy stosowny akt. Ta decyzja to była szansa, której nie zmarnowaliśmy. Drugie wydarzenie – rok 1999.
Do tej pory ogarnia mnie głębokie wzruszenie, gdy
o tym pomyślę. Delegację uczelni przyjmuje Jego Świątobliwość, Papież Polak, Jan Paweł II, a nasz sztandar, który
ufundowali nam przyjaciele uczelni tuż przed wyjazdem
do Rzymu, Ojciec Święty pobłogosławił
Trzecim wydarzeniem było przecięcie symbolicznej
wstęgi i oddanie do użytku nowego gmachu WSM. Był
taki efektowny, nowoczesny, był i jest naszą dumą. Było
to w roku 2005. I wreszcie czwarte – nadanie mi tytułu
doktora h.c. przez Krasnodarski Państwowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Krasnodarze. Fakt ten nie dotyczy tylko mojej osoby. Gdyby uczelnia nasza nie miała
wysokiej rangi, tytułu takiego by nie było, a więc jest to
wydarzenie nobilitujące Wyższą Szkołę Menedżerską
w Warszawie.
12
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
„Dwie rzeczy dają duszy największą siłę: wierność prawdzie i wiara w siebie” tę piękną i mądrą sentencję Seneki
dedykuje Pan Prezydent laureatom dwóch dotychczasowych edycji Ogólnouczelnianego Konkursu na Najlepszą
Pracę Dyplomową, którego był Pan pomysłodawcą i jest
patronem…
Tak, to rzeczywiście piękna myśl – wskazanie, drogowskaz w życiu. Starałem się jej przestrzegać, a teraz tę
drogę wskazuję wszystkim członkom naszej społeczności
akademickiej. Niech to będzie puentą naszej rozmowy.
RYCINA: Dedykacja Jana Pawła II dla „społeczności akademickiej” WSM (fot. z archiwum WSM)
Studia i rozprawy
Andrzej E. Sękowski,
Agnieszka Dudek
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 13-23
Katolicki Uniwesytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin
E-mail: [email protected]
Psychologiczna charakterystyka zjawiska
wybitnych zdolności – przegląd teorii i badań /
Psychological characteristics of giftedness –
a review of theory and research
Abstract
Streszczenie
Key words: giftedness, intelligence, high achievers,
motivation, talent, prodigy
Słowakluczowe:zdolności,inteligencja,osiągnię-
The article presents review of theories and empirical analysis connected with functioning gifted people. The historical perspective of conception of giftedness was associated
primarily with the intelligence. Recently, researches have
began to focus on the other factors connected with abilities
in gifted students. The issue of giftedness is analyzed from
the perspective of relations to personality, motivation, creativity of individual and environment conditioning. The goal
of empirical analysis is to wide characteristic of emotional
and social functioning in gifted persons. The studies provide
new data about conditioning of giftedness and make it possible for education professionals, psychologists and teachers
to use the conclusions for create specific forms of work with
gifted students in order to improve their skills.
Wprowadzenie
Tematyka zdolności podejmowana jest na gruncie psychologii różnic indywidualnych. Ta szeroka gałąź psychologii koncentruje się na różnicach występujących
między ludźmi w zakresie wielu zjawisk, przede wszystkim inteligencji, twórczości, temperamentu czy właśnie
zdolności. Człowiek – w aspekcie poznawczym – pojmowany jest jako jednostka, która aktywnie poszukuje, odbiera bodźce, przetwarza informacje oraz wykorzystuje
je (Nęcka, Orzechowski i Szymura 2006: 22). Psychologia zdolności rozwija to ujęcie pod kątem różnic występujących w obszarze uzdolnień jednostki. Psychologia
różnic indywidualnych zajmuje się tematyką zdolności
pod kątem ich uwarunkowań, struktury, rodzajów, identyfikacji czy też związków z innymi sferami życia psychicznego jednostki (Ledzińska 2010: 67).
Problematyka zdolności była obecna już w czasach staro-
Artykuł prezentuje przegląd najważniejszych teorii i badań
empirycznych związanych z tematyką wybitnych zdolności
i funkcjonowania osób zdolnych. W perspektywie historycznej uzdolnienia ujmowane były w ścisłym związku z inteligencją. Współcześnie badacze skupiają się też na innych czynnikach związanych ze zdolnościami. Zagadnienie wybitnych
zdolności jest obecnie analizowane w kontekście osobowości
jednostki, jej motywacji, twórczości oraz uwarunkowań środowiskowych. Celem badań jest często poszerzenie wiedzy
związanej ze społeczno-emocjonalną charakterystyką osoby
zdolnej. Badania dostarczają nowych danych dotyczących
uwarunkowań zdolności, co umożliwia efektywne szkolenie
nauczycieli, pedagogów i psychologów pod kątem pracy
z uczniem zdolnym i różnych form stymulowania jego rozwoju.
cia, motywacja, talent, cudowne dziecko
żytnych. Najstarsze wzmianki na ten temat można spotkać już w pismach Konfucjusza czy Platona, a także Arystotelesa. Podkreślali oni znaczenie zdolności w procesie
edukacji. Platon zauważył, że zdolności są konsekwencją
wrodzonych predyspozycji i wskazywał na konieczność
rozwijania konkretnych uzdolnień każdego człowieka
w ramach wykonywanej pracy w państwie. Arystoteles
akcentował natomiast rolę środowiska zewnętrznego
w rozwoju zdolności (Wołoszyn 2004: 80-86). Podobnie
w epoce Renesansu podkreślano znaczenie zdolności
oraz konieczność dostosowywania warunków edukacyjnych do określonych uzdolnień uczniów. Vives pisał
również o znaczeniu diagnozy zdolności dla ich dalszego
rozwoju. Galton, uznawany za jednego z twórców psychologii róznic indywidualnych, interesował się przede
wszystkim zjawiskiem ganiuszu. Podkreślał, że wrażliwość zmysłowa ma kluczowe znaczenie dla inteligencji.
Wskazywał też na znaczenie zdolności do wysiłku towarzyszącego rozwiązywaniu zadań (Galton 1907, za: Eby
•
ISSN 2081-0008
i Smutny 1998: 17). Badacz uważał, że inteligencja jest
w całości uwarunkowana dziedziczeniem. Swoje poglądy opierał na analizie pokrewieństwa między wybitnymi
osobami. Teoria Galtona zdominowała na wiele lat rozważania dotyczące natury inteligencji.
Wraz z rozpoczęciem badań nad inteligencją w XIX wieku i trwających do obecnych czasów, pojawiło się naukowe, poparte badaniami rozumienie zdolności i próby
uchwycenia ich uwarunkowań i struktury. Stworzenie
narzędzia mierzącego poziom inteligencji przez Bineta
otworzyło drogę do oceny możliwości umysłowych badanych osób i porównywania ich między sobą (Sękowski
2010: 84). W drugiej połowie ubiegłego stulecia wiele
miejsca poświęcono psychospołecznemu funkcjonowaniu uczniów zdolnych. Badacze analizowali, jak osoby
uzdolnione radzą sobie w różnych sytuacjach, w środowisku szkolnym oraz w jaki sposób efektywnie stymulować rozwój ich zdolności (np. Sternberg, 2001: 388-394,
Renzulli 2005: 270-273). Dodatkowo częstą problematyką podejmowaną w badaniach dotyczących zdolności
jest zagadnienie osiągnięć akademickich czy zawodowych i ich uwarunkowań (np. Sękowski 2001: 163-204).
Ostatnie lata przyniosły szereg badań na temat osób
zdolnych z deficytami rozwojowymi o charakterze motorycznym, sensorycznym, emocjonalnym, zespołem
Aspergera, syndromem savant czy nadpobudliwością
ruchową (ADHD). Takie osoby określane są mianem
podwójnie wyjątkowych (twice exceptional). Charakteryzują się one tym, że osiągają wyniki szkolne na poziomie poniżej ich możliwości. Cechują je niemniej wybitne
zdolności – najczęściej w wąskich dziedzinach (Limont
2010: 20).
Różne ujęcia zdolności
Badacze przeprowadzili dotąd wiele badań dotyczących
przede wszystkim istoty zdolności, rodzajów uzdolnień,
związków sfery poznawczej, społeczno-emojonalnej
i osobowościowej u osób zdolnych oraz sposobów pomiaru zdolności, identyfikacji ucznia uzdolnionego czy
możliwości rowoju jego potencjalności (np. Borzym,
1979: 166-177, Tyszkowa 1990: 233-290, Giza 2006: 283-310). Rezultaty badań przyczyniły się do rozwoju wiedzy dotyczącej wymienionych obszarów oraz do licznych
kontrowersji w ich obrębie, do których należą między
innymi trudności definicyjne, problemy z identyfikacją
uczniów uzdolnionych czy opis ich funkcjonowania.
Zdolności powszechnie utożsamiane są z predyspozycjami poznawczymi. Nieustannie towarzyszy im pojęcie inteligencji. Osoby zdolne to te, których procesy
14
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
poznawcze mają bezpośrednie przełożenie na osiągnięcia, na wiedzę, umiejętności, a także na skuteczność
w działaniu. Uczniowie uzdolnieni mają ogromne zasoby w zakresie uwagi, pamięci, percepcji czy myślenia, co
pozwala im bez trudu wykonywać kilka czynności jednocześnie. Badacze źródeł rozwoju zdolności upatrują
zarówno w podłożu biologicznym, jak i specyficznych
cechach związanych z osobowością, motywacją czy
twórczością. Za wymierny wyznacznik zdolności i inteligencji badacze często przyjmują osiągnięcia. Są one
uznawane za psychopedagogiczne kryterium zdolności
(Sękowski 2006: 96).
Moon (2006: 24) wyróżnił dwa typy definicji zdolności.
Autor mówi o definicjach pojęciowych (konceptualnych)
oraz operacyjnych. Te pierwsze opierają się na teoretycznych modelach zdolności oraz opisują jednostkę zdolną.
Definicje operacyjne natomiast dokonują przekładu tych
koncepcji zdolności na język praktyki i dostarczają informacji na temat identyfikowania osób zdolnych w populacji.
Inne jest ujęcie uzdolnień w rozumieniu potocznym
i naukowym. W ujęciu potocznym, zdolności związane
są przede wszystkim z ponadprzeciętnymi umiejętnościami, zastosowaniem ich oraz szybkim uczeniem się
nowych. Osoby zdolne to te, których umiejętności są
bardziej rozwinięte w porównaniu z innymi ludźmi. Ujmowanie zdolności zależy w dużym stopniu od warunków społeczno-kulturowych i historycznych. Zmieniają
się przede wszystkim kryteria zdolności. Nawet na gruncie nauki uczeni mają inne spojrzenie na uzdolnienia,
w zależności od tego, jaką metodologią się posługują i od
jakiej teorii wychodzą. Badacze, w zależności od użytej
koncepcji, podejmowali próby ujęcia zdolności na różne
sposoby.
W przypadku rozumienia uzdolnień jako psychologicznych właściwości jednostki, podejmowane są próby uchwycenia ich charakterystyki oraz mechanizmów
funkcjonowania oraz samej struktury zdolności. Badacze kładący natomiast akcent na funkcjonowanie osoby
zdolnej i warunki środowiskowe, w jakich żyje i rozwija
się, podkreślają znaczenie charakterystyki behawioralnej jednostek uzdolnionych. Uzdolnienia przejawiają się
w ogólnym funkcjonowaniu osoby, zarówno w sprawności jej procesów poznawczych, jak i motywacji (Limont
2010: 95-96).
Hornowski (1986: 48) dokonał syntezy podejść do tematyki zdolności, definiując ją jako „indywidualną właściwość osobowości człowieka, której nie można sprowadzić do wykształconych nawyków, ale dzięki której
A. E. Sękowski, A. Dudek: Psycholo giczna charakterystyka zjawiska wybitnych zdolności... STUDIA I ROZPRAWY
można kształtować różnego rodzaju nawyki i umiejętności”. Warto podkreślić, iż zdolności w takim ujęciu
umożliwiają jednostce osiąganie lepszych rezultatów
przy zachowaniu podobnych warunków, takiego samego
przygotowania i identycznej motywacji u innych osób
(Pietrasiński 1976: 736).
Trudności definicyjne w zakresie tematyki zdolności
można zauważyć już na poziomie terminologii. W języku polskim występuje kilka określeń, które często używane są zamiennie, jak np. uzdolnienia, zdolności, zadatki wrodzone, talent, zdolności rzeczywiste, wybitne
zdolności czy cudowne dzieci, a także geniusz. Podobnie
w języku angielskim występuje kilka określeń odpowiadających zdolnościom. Słowo ability jest bliskie ujęciu
uzdolnień jako zaktualizowanych zdolności (rozwiniętego potencjału jednostki). Określenie aptitude natomiast
jest bliższe potencjałowi, czyli zadatkom, które osoba
posiada, ale ich jeszcze nie rozwinęła. Wyraz capacity
odpowiada zaś biegłości w wykonywaniu zadań i maksymalnemu poziomowi osiągnięć w tej sprawności. Istnieją
jeszcze inne określenia, takie jak bright, gitf, skills, talent,
prodigy, genius, twice-exceptional (Limont 2010: 17-18).
Obok prób definiowania zdolności, autorzy podejmują
się ich klasyfikowania. Zdaniem M. Partyki (1999: 9-10)
istnieją koncepcje ujmujące zdolności jako potencjalności czy możliwości, dzięki którym człowiek może nabywać rozmaite kompetencje, sprawności. Z drugiej zaś
strony istnieje szereg teorii mówiących o zdolnościach
jako umiejętnościach, które są nabywane dużo szybciej w porównaniu z innymi osobami, uzdolnionymi
przeciętnie. Borzym (1979: 34) podzieliła zdolności na
elementarne (rozwijające się potencjalności biologiczne) oraz rzeczywiste, złożone, kształtujące się na bazie
wrodzonych zadatków i będące zależnymi od wpływów
otoczenia. Podstawą dla rozwoju zdolności naturalnych
(elementarnych) są zadatki wrodzone. Uzdolnienia tego
rodzaju ujawniają się zwykle spontanicznie w procesie
kształcenia, uczenia się. Zaliczyć do nich można zdolności psychomotoryczne, twórcze, percepcyjne czy nawet
społeczne. Uzdolnienia złożone (czy też rzeczywiste)
rozwijają się na podstawie zdolności naturalnych i dotyczą określonych warunków społeczno-historycznych,
kulturowych.
Badacze przy opisywaniu poziomu uzdolnień uwzględniają także stopień ich rozwoju, czyli poziom zdolności. Zwykle punktem odniesienia są wyniki badań dotyczących inteligencji. Osoby, których poziom rozwoju
zdolności czy wyniki otrzymane w testach inteligencji
znajdują się w górnych granicach rozkładu normalnego, obejmujących 2-3% populacji, to jednostki wybit-
nie zdolne. Inni badacze podają, że jest to 1% populacji. Osoby bardzo zdolne stanowią natomiast około 13%
populacji (w innych opracowaniach jest to 15-20%),
podczas gdy zdecydowanie najwięcej jest ludzi o przeciętnych zdolnościach, około 34% populacji (np. Eby
i Smutny 1998: 15, Bernacka 2009: 19, Ledzińska 2010:
68, Limont 2010: 18).
Zdolności ogólne i zdolności specjalne
Osoby zdolne kierunkowo często nie ujawniają zdolności w innych dziedzinach. Zwykle między poziomem
uzdolnień specjalnych a innymi zdolnościami występuje
dysharmonia. Zdolności specjalne pozwalają jednostce
na uzyskiwanie wysokich rezultatów w konkretnej, zwykle wąskiej dziedzinie. Bazą dla rozwoju takich zdolności jest specyficzne funkcjonowanie układu nerwowego,
związane ze specjalizowaniem się zarówno w odbiorze,
jak i przetwarzaniu konkretnego rodzaju sygnałów,
bodźców. Oznacza to, że uzdolnienia specjalne kształtują się przez rozwój wrodzonych zadatków człowieka.
Uczniowie zdolni kierunkowo wyróżniają się wśród innych osób pod względem wytworów czy wykonania zadań w określonej dziedzinie. Jako uzdolnienia specjalne
traktuje się zdolności plastyczne, muzyczne, sportowe,
taneczne, przywódcze, matematyczne czy lingwistyczne
(Łukasiewicz-Wieleba i Baum 2011: 164-166)
Określone rodzaje uzdolnień kierunkowych ujawniają się na różnych etapach rozwoju jednostki. Istnieją
uzdolnienia, które można zaobserwować już w wieku
przedszkolnym, kiedy dziecko nabywa samodzielnie
takie umiejętności jak liczenie, czytanie czy budowanie
złożonych konstrukcji z klocków (Łukasiewicz-Wieleba,
Baum 2011: 161). Niektóre zdolności pojawiają się zatem
na wczesnych etapach rozwojowych, a inne, jak np. zdolności językowe ujawniają się zwykle później.
Uczeń ogólnie uzdolniony nie musi przejawiać zdolności
specjalnych. Podobnie osoba uzdolniona kierunkowo nie
musi być zdolna na poziomie ogólnym (Bernacka 2009:
20). Często do rozwoju określonych zdolności niezbędne jest zapewnienie odpowiednich warunków i bodźców, które będą początkiem dla zainteresowań dziecka,
podczas gdy identyfikacja uzdolnień nastąpi później.
Warto pamiętać, że im wcześniej rozpoznane zostaną
zdolności, tym efektywniej będzie można wspierać ich
rozwój. Ważne zatem, by zapewnić dzieciom sposobność
doświadczania i poznawania nowych dziedzin, zjawisk
czy dyscyplin. Niezbędna jest zatem współpraca rodziców z nauczycielami, by wspólnie stworzyć warunki dla
rozwoju zdolności dziecka (Eby i Smutny 1998: 33).
15
•
ISSN 2081-0008
Omawiając zagadnienie zdolności specjalnych, nie sposób pominąć zjawiska talentu. Badacze umiejscawiają go
hierarchicznie wyżej niż uzdolnienia (Bernacka 2009:
20). Oprócz uzdolnień specjalnych (na wysokim poziomie), do krystalizacji talentu niezbędna jest motywacja
i wysiłek włożony w jego rozwój (czynniki osobowościowe), a także zdolności twórcze. Rezultaty pracy jednostki
utalentowanej charakteryzuje zróżnicowany poziom na
różnych etapach jej życia.
Uwarunkowania wybitnych zdolności –
wybrane koncepcje
Badacze poszukują uwarunkowań wybitnych zdolności zarówno w zadatkach biologicznych człowieka, jak i
innych czynnikach – związanych z osobowością i motywacją uzdolnionych jednostek oraz ze specyfiką środowiska, w którym żyją. Próbą uchwycenia czynników
związanych z rozwojem uzdolnień jest tworzenie modeli
zdolności, które prezentują również ich strukturę.
Ze względu na koncepcyjne ujmowanie wielu różnych
aspektów zdolności, badacze dokonują podziałów teorii zdolności (np. Partyka 1999: 13-32, Sękowski 2001:
24-26, Limont 2010: 42). Wyróżniają przede wszystkim
teorie, które koncentrują się na rozwojowym aspekcie
zdolności. Są to m.in. koncepcja rozwoju poznawczego
dziecka Piageta (1966: 373-437) czy koncepcja Feldmana (1979: 662). Autorzy wyróżniają również modele
systemowe (strukturalno-interakcyjne), ujmujące wiele
komponentów wzajemnie na siebie oddziałujących. Modele te obejmują najczęściej, obok aspektu poznawczego,
także twórczość oraz osobowość czy motywację, związaną z emocjami i wartościami. Badacze wskazują, że to
specyficzna konfiguracja określonych właściwości determinuje rozwój zdolności. Wśród najbardziej znanych
koncepcji strukturalno-interakcyjnych wymienić można
Trójpierścieniowy Model Zdolności Renzulliego (2005:
256-266), w którym autor wskazuje na złożony charakter zdolności. Obok ponadprzeciętnych zdolności ogólnych i/lub uzdolnień kierunkowych, wymienia znaczenie zdolności twórczych (oryginalność myślenia, giętkość, otwartość na doświadczenia) oraz zaangażowanie
w wykonywaną pracę (aspekt motywacyjny, koncentracja
na zadaniu). Harmonijny rozwój wymienionych właściwości umożliwia kształtowanie się wybitnych zdolności.
W modelu Renzulliego wyraźnie widać strukturę zdolności. Autor uchwycił ścisły związek funkcjonowania
poznawczego jednostki z jej postawą twórczą oraz zaangażowaniem w zadania. Jest to ważne ujęcie z perspektywy edukacyjnej. Pozwala bowiem na efektywne stymulowanie nie tylko rozwoju uczniów zdolnych, ale również
wszystkich tych, którzy noszą w sobie potencjał.
16
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Omawiając strukturalno-interakcyjne modele zdolności, należy wspomnieć o Wieloczynnikowym Modelu
Zdolności Mönksa (Mönks i Katzko 2005: 190-191),
który jest rozwinięciem koncepcji Renzulliego. Badacz
w swojej koncepcji poszerzył model Renzulliego wskazując na rolę środowiska rodzinnego, edukacyjnego oraz
rówieśniczego w rozwoju zdolności. Zamiast zaangażowanie w pracę, obszar ten nazywa motywacją i podkreśla
znaczenie planowania i umiejętność formułowania odległych celów wraz z gotowością do podejmowania wysiłku w dążeniu do nich. Można zauważyć, że autor dużo
miejsca w swoim modelu poświęca właśnie aspektowi
motywacyjnemu i jego znaczeniu w rozwoju uzdolnień.
Podobnie jak Renzulli, Mönks twierdzi, że brak harmonii między poszczególnymi elementami modelu skutkuje hamowaniem rozwoju zdolności.
Do Trójpierścieniowego Modelu Renzulliego nawiązują w swojej koncepcji również Wieczerkowski i Wagner (1985, za: Kantor 2011: 126), którzy zaproponowali
w miejsce zaangażowania w pracę inny komponent
(pierścień): motywację i środowisko. Dokonali również
dokładnej charakterystyki każdego pierścienia. Do zdolności zaliczają uzdolnienia intelektualne, artystyczne,
społeczne oraz psychomotoryczne. Na twórczość natomiast składają się: myślenie dywergencyjne, pomysłowość, oryginalność, elastyczność czy wyobraźnia. Autorzy zaliczyli do motywacji i środowiska takie składowe,
jak: pilność i wytrwałość, ambicję, szacunek otoczenia
połączone z optymalnym wsparciem oraz stabilność
emocjonalną. W koncepcji Wieczerkowskiego i Wagnera rozróżnia się uzdolnienia i talent. Zdaniem autorów
równowaga pomiędzy trzema pierścieniami modelu warunkuje rozwinięcie się talentu.
Podobnie Gagné (2005: 99-108) w swoim modelu DMGT
(Differentiated Model of Giftedness and Talent) wyraźnie
rozróżnia pojęcie talentu i zdolności. Autor podkreśla,
iż zdolność to niewyćwiczona i spontaniczna sprawność,
która stanowi naturalną skłonność do działania i rozwoju w zakresie określonej dziedziny (np. zdolności twórze,
intelektualne czy społeczne). W sprzyjających warunkach środowiskowych na ich bazie może rozwinąć się
talent (Miller 2008: 109).
Do modeli systemowych można zaliczyć również teorię
inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu (successful intelligence) opracowaną przez Sternberga (2001:
380). Badacz podkreśla znaczenie sukcesu, który uznaje
za wymierny wskaźnik osiągnięć człowieka. Autor wskazuje przy tym na trzy typy inteligencji, które mają kluczowe znaczenie dla osiągnięć jednostki. Są to: inteligencja analitycza, praktyczna oraz twórcza. Sternberg pod-
kreśla w swojej teorii, że zdolności do osiągania sukcesu
zależą przede wszystkim od wykorzystania posiadanego
potencjału oraz od korekty i udoskonalania swoich słabości. Ważne są tu zdolności stawiania sobie celów, podejmowania trafnych decyzji oraz adaptacji do otaczającego środowiska. Autor osadza inteligencję sprzyjającą
powodzeniu życiowemu przede wszystkim w kontekście
społecznym. Sukces implikuje w sobie wykorzystanie
inteligencji nie tylko analitycznej, ale przede wszystkim
twórczej i praktycznej. Badacz wskazuje na znaczącą
rolę środowiska w kształtowaniu się inteligencji. Podkreśla zarazem możliwość jej rozwoju w toku nauczania
(Sternberg i Grigorenko 2004: 274, Sękowski 2006: 99).
Efektywna stymulacja inteligencji sprzyjącej sukcesom
w dużej mierze zależy od metod i celów nauczania oraz
od przygotowania nauczycieli do wspierania i inspirowania swoich uczniów (Sternberg 2002: 385).
Funkcjonowanie osób zdolnych
Dotychczasowe badania wskazują, iż osoby wybitnie
zdolne cechuje nie tylko charakterystyczne funkcjonowanie poznawcze, ale również specyficzne zachowania
i właściwości osobowościowe. Jak dotąd nie udało się
opracować jednego profilu osobowości czy też jednej
charakterystyki przypisanej osobom zdolnym (Limont
et al. 2010: 34). Ważne jest, by pamiętać, że określona
konfiguracja różnych cech, możliwości czy warunków
środowiskowych skutkuje rozwojem zdolności u konkretnej osoby. Opis funkcjonowania jednostek uzdolnionych koncentruje się zwykle na trzech obszarach:
poznawczym, twórczym oraz osobowościowym. Warto
pamiętać, że mimo prób tworzenia listy cech osób zdolnych, nie wszystkie te cechy i właściwości będą charakteryzowały każdą jednostkę uzdolnioną.
Sękowski (2001: 61) podzielił cechy przejawiane przez
osoby uzdolnione na endogenne oraz egzogenne. Właściwości endogenne dotyczą zdolności poznawczych,
ciekawości, motywacji epistemicznej, krytycyzmu, ufności we własne sądy, zainteresowań, indywidualizmu
czy potrzeby stymulacji i potrzeby poznawczej. Cechy
egzogenne związane są z charakterystyką środowiska,
charakterem szkoły czy etapem edukacji, a także stereotypami.
Na podstawie konkretnych zachowań przejawianych
przez dziecko, ucznia czy osobę dorosłą, można wnioskować o jej potencjale oraz uzdolnieniach. Wybitne
zdolności zazwyczaj ujawniają się już we wczesnych etapach rozwojowych – nawet u niemowląt. Już kilkumiesięczne dziecko zdolne potrafi nawiązać kontakt wzro-
kowy i go podtrzymywać, np. podczas pielęgnacji. Dzieci
uzdolnione umieją koncentrować się przez relatywnie
długi czas na ważnych dla nich przedmiotach, przejawiają zainteresowanie liczbami i literami oraz rozmową prowadzoną w ich towarzystwie. Zabawie towarzyszy dobra
koordynacja wzrokowo-ruchowa (precyzyjniejsza niż
u innych dzieci w tym samym wieku) oraz ogólna duża
aktywność psychomotoryczna (Limont 2010: 83). Dzieci
zdolne są zwykle bardzo wrażliwe. Mają także tendencję do narzucania swojej woli i przewodzenia innym,
np. w zabawie. Często bawią się zabawkami czy grami
przeznaczonymi dla dużo starszych dzieci. Samodzielnie
nabywają umiejętność liczenia czy czytania. Mają bogaty
zapas słów oraz tendencję do teoretyzowania i dyskusji. Oprócz zdolności językowych czy matematycznych,
u dzieci uzdolnionych wcześnie ujawniają się też zdolności plastyczne oraz zdolności muzyczne (np. O’Regan
2005: 97-98, Łukasiewicz-Wielaba, Baum 2011: 164-165).
Niekorzystnym zjawiskiem towarzyszącym wybitnym
zdolnościom jest dysharmonia rozwojowa dziecka (Sękowski 2001: 82-83). Przejawia się ona w nierównoważnym rozwoju sfery intelektualnej oraz sfery emocjonalno-społecznej. Dziecko zdolne ma trudności w zakresie
funkcjonowania w grupie rówieśniczej ze względu na
rozwinięte potrzeby poznawcze, które są charakterystyczne dla starszych dzieci. Nie jest jednak gotowe na przynależenie do grupy starszych ze względu na swoje potrzeby
emocjonalno-społeczne, cechujące rówieśników.
Specyficzne funkcjonowanie poznawcze osób uzdolnionych przejawia się przede wszystkim w dużej samodzielności w wykonywaniu zadań oraz szybkości uczenia się
czy umiejętności strukturalizowania wiedzy. Uczniowie
uzdolnieni charakteryzują się dużą płynnością werbalną, niezwykle dobrą pamięcią, wysokimi zdolnościami
w zakresie myślenia abstrakcyjnego, analitycznego i logicznego czy kompleksowym opracowaniem rozwiązywanego problemu (Łukasiewicz-Wieleba i Baum 2011: 162).
Obok ponadprzeciętnych zdolności intelektualnych,
osoby uzdolnione cechują również zdolności twórcze,
przejawiające się w identyfikowaniu problemów oraz
rozwiązywanie ich w zupełnie nowy sposób. Uczniowie
zdolni twórczo szybko rozpoznają i łączą ze sobą wzorce
i zagadnienia ukryte w pewnych strukturach. Charakteryzuje je rozwinięta wyobraźnia i poczucie humoru. Są
niezależne w działaniu i ciekawe nowych doświadczeń.
Dążą do nowości. Mają nietypowe skojarzenia, łączą odległe treści, a ich wytwory cechuje oryginalność. Często
przy rozwiązywaniu problemów wykorzystują emocje.
Pozostają krytycznie wobec problemów natury społecznej, aksjologicznej czy też wyznawanych wartości. Osoby
17
•
ISSN 2081-0008
uzdolnione dobrze rozumieją problemy natury etycznej.
(Limont 2010: 93).
Omawiając charakterystykę osób zdolnych nie sposób
pominąć cech osobowości towarzyszącym często uzdolnieniom. Mają one bowiem ścisły związek z całościowym funkcjonowaniem jednostki i znaczący wpływ na
podejmowane przez nią działania i ich jakość. Osoby
zdolne są zwykle bardzo pracowite i wytrzymałe, jeśli
chodzi o dążenie do celu. Często cechuje je samodyscyplina oraz tolerancja na niejednoznaczne informacje. Są
spostrzegawcze i lubią prowadzić wnikliwe obserwacje.
Mają szerokie zainteresowania, którym poświęcają dużo
czasu. Ponadto szybko się nudzą i potrzebne są im bodźce, które wzbudzą ich zainteresowanie. Jednostki uzdolnione charakteryzują wysokie zdolności adaptacyjne.
Uczenie się sprawia im radość i cechuje je wewnętrzna
motywacja do nabywania wiedzy (Łukasiewicz-Wieleba,
Baum 2011: 162).
Badania nie wskazują jednoznacznie na charakterystykę
uczniów zdolnych pod względem ich funkcjonowania
społeczno-emocjonalnego. Badania Borzym (1979: 161-162) wykazały, że jednostki uzdolnione cechują się niestałością emocjonalną, większą pobudliwością i neurotyzmem czy niepewnością siebie. Ponadto u takich osób
mogą pojawiać się objawy niedojrzałości, takie jak obrażanie się, lenistwo, napady gniewu czy niechęć dokończenia rozpoczętego zadania. Inne badania pokazują natomiast, że jednostki wybitnie zdolne odznaczają się wiarą
w siebie, stałością emocjonalną i dojrzałością, a także odpornością emocjonalną (Tyszkowa 1990: 184-185).
Dąbrowski (1984: 87-89) zauważył, że osoby zdolne, które dysponują niezwykle cennym potencjałem rozwojowym ugruntowanym biologicznie i krystalizującym się
dzięki czynnikom zewnętrznym, cechuje pewna właściwość związana z dążeniem do ciągłego rozwoju, samorealizacji i przekraczania własnych granic. Nazwał ten
proces dezintegracją pozytywną, która dotyczy tworzenia się dojrzałej osobowości jenostek zdolnych wybitnie.
Wspomniana dezintegracja zawiera w sobie procesy zarówno przystosowania, jak i nieprzystosowania, ambiwalencji, jak też ambitendencji, integracji i dezintegracji.
Badania wartości uczniów zdolnych pokazują, że odgrywają one niezwykle ważną rolę w podejmowaniu działań przez takie jednostki, w motywacji. Osoby uzdolnione cenią sobie przede wszystkim takie wartości, jak
mądrość, samorealizację, czy twórczość. Bliskie są im
także wartości związane z życiem rodzinnym i miłością
(Erez 2001, za: Łubianka 2010: 185). Uczniowie uzdolnieni kierunkowo (matematycznie, humanistycznie czy
18
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
muzycznie) wybierają często wartości artystyczne (Sękowski 2001: 169). Warto zaznaczyć, że wartości preferowane przez osoby zdolne zachowują dużą stabilność
w czasie. Mają one też ogromne znaczenie w dokonywaniu wyborów życiowych przez jednostki zdolne (Sękowski, Łubianka 2009: 427).
Niezwykle ważną w charakterystyce osób zdolnych pozostaje motywacja, której badacze przypisują niezwykle
istotne znaczenie w rozwoju uzdolnień. Już od lat 40.
ubiegłego stulecia badacze podkreślają, że najważniejszymi czynnikami zdolności, oprócz funkcjonowania
sfery poznawczej, jest siła motywacji i jej rodzaj (Busato
et al. 2000: 1058). Motywy kierujące działaniem uczniów
zdolnych to przede wszystkim motywacja poznawcza,
która organizuje działania w taki sposób, by zaspokajały
ciekawość czy wzbogacały o nowe doświadczenia. Osoby
zdolne cechuje duża potrzeba poznania, która jest „tendencją do angażowania się w wymagające poznawczo
aktywności i czerpanie z tego przyjemności” (Cacioppo
i Petty 1982: 116). Potrzeba poznawcza odgrywa ważną
rolę w procesie samorealizacji i rozwoju. Daje początek
wszelkiej aktywności o charakterze poznawczym. Badacze wskazują ponadto na znaczenie motywacji hubrystycznej (Kozielecki 1997: 54-55) u osób zdolnych. Jest
ona związana bezpośrednio z potwierdzaniem swojej siły
i ważności poprzez ekspansję i przekraczanie własnych
granic (poprzez nowe dokonania). Należy w tym miejscu wspomnieć ponadto o motywacji osiągnięć (Murray
1938: 71), która jest związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacji zadaniowej. Dla rozwoju tej motywacji niezwykle istotne jest stworzenie odpowiednich
warunków, aby osoba mogła swobodnie, samodzielnie
stawiać sobie cele i miała możliwości ich realizacji (Klinkosz 2010: 121).
Przeprowadzono szereg badań dotyczących samooceny
uczniów zdolnych. Samoocena to zespół opinii dotyczących zarówno własnych cech, jak i możliwości (Szewczuk
1985: 275). Wyniki badań wskazują, że osoby uzdolnione charakteryzują się wysoką samooceną i dużym krytycyzmem wobec siebie. Ponadto, wysoka samoocena jest
czynnikiem sprzyjającym osiągnięciom. Zdolni uczniowie
często spostrzegają źródło własnych sukcesów w sobie,
a swoich porażek w okolicznościach zewnętrznych (Sękowski 2001: 202-204, Giza 2006: 303, Turska 2006: 47, 50).
Zdolnościom niezwykle często towarzyszy perfekcjonizm. Jest on związany z dużymi oczekiwaniami odnośnie siebie, jak i innych ludzi. Zwykle dotyczy również
nastawienia na cele trudne, czy nawet niemożliwe do
osiągnięcia. Perfekcjonizm bywa skutkiem rozbieżności między intelektualnymi predyspozycjami a realnym
wykonaniem zadania i może prowadzić do rezygnacji
z działania i niechęci do podejmowania dalszych aktywności. W związku z wysokimi oczekiwaniami również
wobec otoczenia i rówieśników, perfekcjonizm często
jest przyczyną trudności w zakresie współpracy czy porozumienia z innymi osobami (Łukasiewicz-Wieleba
2011: 208). Podobnie samokrytycyzm wiąże się z oceną
tego, czego uczeń pragnie w porównaniu z tym, co faktycznie może osiągnąć w danym momencie. Osoby zdolne nastawione na bardzo dobre rezultaty i skuteczność
w działaniu, poprzez nadmierny samokrytycyzm mogą
czuć się zniecierpliwione i zniechęcone do działania.
Inną cechą charakterystyczną dla osób zdolnych jest unikanie podejmowania ryzyka. Najczęściej jest to związane
z obawą o niepowodzenie i zaburzenie własnej samooceny. Ważny przy opisie jednostek uzdolnionych jest też
idealizm przejawiający się w stosowaniu skrajnych ocen
w stosunku do siebie jak i innych ludzi (Sękowski 2001:
64-65). W przypadku oceniania swoich rówieśników ze
względu na niższe wyniki w nauce, może prowadzić to
do lekceważenia ich.
Uczniowie zdolni często przejawiają cechy przywódcze.
W połączeniu z dużymi oczekiwaniami wobec swoich
kolegów i chęcią ustalania własnego porządku rzeczy,
a także narzucaniem swoich reguł, niekiedy dochodzi
do konfliktów, zwłaszcza, jeśli rówieśnicy nie są w stanie
sprostać tempu pracy czy zaangażowaniu, które cechuje
osobę zdolną (Limont 2010: 85-86).
Od najmłodszych lat dzieci zdolne chętniej nawiązują
relacje ze starszymi osobami. Są bardziej zainteresowane rozmowami dorosłych niż zabawą z własnymi rówieśnikami. To rodzice bowiem mając większą wiedzę, postrzegani są jako eksperci, mogący ukierunkować rozwój
dziecka. W wielu przypadkach te preferencje obcowania
ze starszymi utrzymują się w latach późniejszych, mając
przełożenie na jakość relacji interpersonalnych uczniów
zdolnych z rówieśnikami (Limont 2010: 81). Niezwykle
istotną rolę odgrywa w tym zakresie inteligencja emocjonalna, która pozwala na nawiązywanie i efektywne
podtrzymywanie relacji z drugą osobą, rozumienie emocji i nastrojów swoich i cudzych oraz dostrzeganie potrzeb innych ludzi. Nie wszystkie osoby zdolne nadają
wartość własnym kompetencjom interpersonalnym czy
widzą znaczenie kontaktów społecznych dla swojego
rozwoju. Niemniej osoby zdolne posiadają oprócz potrzeb o charakterze poznawczym, również te dotyczące
więzi społecznych. Prawidłowe relacje interpersonalne dają poczucie bezpieczeństwa oraz przygotowują do
późniejszego funkcjonowania w świecie dorosłych, gdzie
konieczne będzie pełnienie różnych ról społecznych. To,
jak będą wyglądały jego relacje interpersonalne z otoczeniem, zależy od takich czynników, jak dojrzałość emocjonalna (inteligencja emocjonalna) ucznia zdolnego,
jego osobowość oraz charakterystyka otaczającego go
środowiska rodzinnego oraz rówieśniczego (Łukasiewicz-Wieleba 2011: 202). Niezwykle istotna wydaje się
być atrakcyjność grupy, do której należy uczeń zdolny,
a także cele realizowane przez tę grupę.
Badania pokazują, że osoby zdolne mogą funkcjonować
społecznie na dwa sposoby. Z jednej strony, uczeń uzdolniony może charakteryzować się większą dojrzałością
emocjonalną i otwartością na ludzi, łatwym nawiązywaniem kontaktów interpersonalnych, rozwiniętą umiejętnością współpracy i realnym spojrzeniem na własne
możliwości, sukcesy i porażki. Z drugiej zaś strony, osoby zdolne przejawiają niekiedy brak dojrzałości emocjonalnej i niskie kompetencje społeczne oraz połączoną
z tym nieadekwatną samoocenę, a także nieśmiałość lub
konfliktowość, brak umiejętności współpracy i niecierpliwość (Dyrda 2009: 23-24). Oba typy funkcjonowania
niosą za sobą znamienne skutki o charakterze społecznym. Pierwsza grupa to osoby popularne i lubiane, druga zaś to uczniowie wyalienowani, czy wręcz odrzuceni.
Osobowość osób zdolnych ma zatem kluczowe znaczenie dla ich funkcjonowania społecznego.
A. Sękowski (2001: 68) wskazuje, iż przebywanie osób
zdolnych wśród rówieśników, którzy są do nich podobni jest niezwykle istotne dla ich rozwoju. Sprzyjającym
czynnikiem zatem jest uczęszczanie takich uczniów do
szkół skupiających młodych zdolnych lub zapewnienie
im możliwości uczestniczenia poza lekcjami szkolnymi
w zajęciach czy wyjazdach, które zapewnią im kontakty
z osobami o podobnych potrzebach i możliwościach.
Dziedziczne i środowiskowe uwarunkowania
zdolności
Badacze zajmujący się tematyką wybitnych zdolności od
zawsze interesowali się ich warunkowaniami. Jak wspomniano wcześniej, Galton wskazywał na całkowitą determinację uzdolnień przez dziedziczenie. Ten pogląd na
wiele lat zdominował poglądy uczonych. Utożsamiając
uzdolnienia z wysokim poziomem inteligencji, badacze
długo zastanawiali się nad jej naturą. Pierwsze testy inteligencji (skale Bineta czy Termana) ujmowały ją jako
wrodzoną i niezmienną właściwość człowieka (Eby
i Smutny: 17-18).
Badacze upatrywali źródeł zdolności przede wszystkim
w biologicznym podłożu i traktowali uzdolnienia jako
cały zespół czynników organicznych dający podstawę
19
•
ISSN 2081-0008
do wykonywania rozmaitych, skomplikowanych działań
(Gerstmann 1969: 167).
Późniejsze próby definiowania uzdolnień zwracały większą uwagę na ich złożoność oraz rozwojowy charakter.
Feldman, zwolennik podejścia rozwojowego, zrealizował badania podłużne na grupie tzw. cudownych dzieci
(1984: 26). Na podstawie wyników wskazał na interakcję
wrodzonych właściwości dziecka, efektywnego nauczania oraz opiekuńczego środowiska, w którym się wychowuje. Także badania Blooma (1985: 3) oparte na analizie
biografii 120 osób, które osiągnęły sukcesy w określonych dziedzinach, potwierdziły znaczący udział kształcenia i wychowania dla osiągnięć badanych.
Również Sternberg w swojej teorii inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu (2005: 328) wyraźnie podkreśla możliwość stymulowania i rozwoju inteligencji
człowieka. Przypisuje ogromną rolę wychowaniu i edukacji dzieci. Podobnie Strelau (1997: 19) wskazuje na
znaczenie interakcji czynników wrodzonych, środowiskowych i aktywności własnej jednostki.
Borzym podaje, że bogata i adekwatna stymulacja rozwojowa od najwcześniejszego dzieciństwa, pozwala rozwijać zdolności dziecka i osiągać sukcesy w danej dziedzinie. Autorka wymienia kilka najważniejszych cech
stymulacji wychowawczej, takich jak: intensywne pobudzanie aktywności poznawczej w postaci regularnych
rozmów czy lekcji, podczas których udziela się dziecku
wskazówek i przekazuje wiedzę, uczenie się przez dzieko
symboli i komunikowania się za ich pomocą czy wysokie
uznanie i szacunek otoczenia dla wartości kulturowych
(Borzym 1979: 56-57).
Współcześni badacze upatrują uwarunkowań wybitnych
zdolności zarówno w czynnikach genetycznych, jak i oddziaływaniach środowiskowych. Dobrze odzwierciedlają
to teoretyczne modele zdolności, w których pozostawia
się coraz więcej miejsca dla środowiska i jego stymulującej roli. Wiele uwagi poświęca się tworzeniu programów wsparcia dla rozwoju osób zdolnych i zaznacza się
kluczową rolę wychowania i wczesnej diagnozy dzieci
uzdolnionych (Sękowski i Łubianka 2015: 84).
Współczesne badania
Ze względu na swą specyfikę i złożoność, zjawisko zdolności nadal jest inspiracją do podejmowania kolejnych
badań.
Problematyka związku zdolności z osobowością wciąż
pozostaje w polu zainteresowań badaczy. Teza, że ist-
20
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
nieje istotny związek uzdolnień z wymiarami Wielkiej
Piątki, była inspiracją dla wielu badań. Wyniki badań
pokazały związki intelektu z sumiennością oraz otwartością. Autorzy opisując te zależności, tłumaczą, że wymiar
otwartości jest związany ze zdolnościami naturalnymi,
uwarunkowanymi biologicznie, które są podstawą dla
kształtowania się zdolności skrystalizowanych. Wymiar
sumienności jest natomiast ściśle związany z osobowością jednostki zdolnej (Chamorro-Premuzic, Moutafi
i Furnham 2005: 1578).
Niesłabnącym zainteresowaniem wśród badaczy cieszy
się także zagadnienie psychospołecznego funkcjonowania osób zdolnych. Śliwińska wraz z zespołem podjęła w swoich badaniach próbę odpowiedzi na pytanie
o uwarunkowania osobowościowe i środowiskowe zdrowego i neurotycznego perfekcjonizmu u osób zdolnych.
Wyniki badań wykazały dodatni związek pomiędzy
neurotycznym perfekcjonizmem i neurotycznością oraz
negatywny z ugodowością. Zdrowy perfekcjonizm natomiast koreluje pozytywnie z cechą sumienności. Rezultaty przeprowadzonych analiz wskazują, iż podatność na negatywne emocje i brak zaufania do innych ludzi oraz nastawienie rywalizacyjne prowadzi do braku wiary we własne
możliwości, poczucia winy i zachowań lękowych. Autorki
poodkreślają moderującą rolę środowiska w ekspresji cech
osobowości (Śliwińska et al. 2010: 134-135, 142).
Coraz większą popularnością cieszy się zagadnienie
wzmożonej pobudliwości psychicznej (WPP). Wspócześni badacze wskazują wzmożoną pobudliwość psychiczną jako wskaźnik zdolności (Tieso 2007: 232, Piechowski
2009: 178). Przeprowadzono szereg badań dotyczących
tego zjawiska u osób zdolnych (np. Gross, Rinn i Jamieson 2007: 244). Większość wyników tych badań potwierdza tezę o związku wzmożonej pobudliwości psychicznej ze zdolnościami. Podjęto też próby zweryfikowania
związku WPP z płcią lub wiekiem osób badanych (np.
Tieso 2007: 232, Limont et al. 2010: 46-47). Rezultaty
tych badań pokazują istnienie różnic międzypłciowych
w zakresie WPP. Zdolne dziewczęta w szkole podstawowej otrzymały wyższe wyniki we wszystkich typach
wzmożonej popubliwości psychicznej, z wyjątkiem intelektualnej, gdzie wyższe wyniki uzyskali chłopcy. Podczas badań w szkole średniej okazało się, że dziewczęta
otrzymują wyższe wyniki jedynie w skali emocjonalnej
i sensorycznej (Tieso 2007: 236). W innych badaniach
dotyczących WPP, rezultaty były podobne: uzdolnione
dziewczęta (13-18 lat) uzyskały wyższe wyniki w skalach
emoconalnej, sensorycznej oraz wyobrażeniowej. Falk
(2008, za: Limont et al. 2010: 37) przeprowadzili badania
międzykulturowe i okazało się, że również tutaj kobiety
otrzymały wyniki wyższe w skalach emocjonalnej i sensoryczej WPP.
W ostatnim czasie badacze realizują wiele badań mających na celu uchwycenie cech uczniów zdolnych
w percepcji ich nauczycieli, rówieśników oraz rodziców.
Przykładem są badania Gizy (2005: 236), która badała
nauczycieli. Wyniki wskazują, że najczęściej spostrzeganymi przez nauczycieli cechami ucznia zdolnego są: oryginalność powiązana z niezależnością i pewnoscią siebie,
ambicja oraz pracowitość, systematyczność i inteligencja. Badani wymieniali też często ciekawość i szerokie
zainteresowania.
Interesujące badania przeprowadziły Limont i Cieślikowska (Limont 2010: 94), w których to koledzy uzdolnionych uczniów przypisywali im poszczególne cechy.
W rezultacie okazało się, że za najważniejsze właściwości młodych zdolnych zostały uznane: m.in. przyswajanie informacji, pamięć, inteligencja, logiczne myślenie,
dążenie do osiągnięć czy obowiązkowość, gotowość do
pomocy oraz płynność słowna.
Badania socjometryczne, dotyczące popularności osób
zdolnych wśród rówieśników, prowadzone przez Dyrdę
(2009: 27) w klasach trzecich szkoły podstawowej wykazały, że ponad 40% uzdolnionych uczniów to osoby
lubiane w grupie. 20% uczniów zdolnych jest alienowanych przez klasę, a 14% to jednostki odrzucone. 25%
uczniów zdolnych zajmuje przeciętną pozycję w grupie.
Współczesne badania dotykają coraz częściej problematyki zdolności specjalnych. Badacze podejmują się
uchwycenia specyfiki funkcjonowania osób uzdolnionych kierunkowo w odniesieniu do zdolności ogólnych. Coraz więcej uwagi poświęca się np. zdolnościom
sportowym (Siekańska 2010: 258-259) czy ruchowym
(Ostrowska i Bałaj 2010: 242).
Podsumowanie
Problematyka zdolności na przestrzeni lat skupiała się
na wielu różnych aspektach uzdolnień. Badacze próbują do dziś opisać całość funkcjonowania osób zdolnych
oraz uwarunkowań ich rozwoju zarówno poznawczego,
jak i społeczno-emocjonalnego.
Badacze wskazują, że uzdolnienia można definiować na
dwa sposoby: ujmując je jako potencjalności oraz biorąc
pod uwagę aspekt rozwojowy (Foster 1986:15). Sposób
rozumienia uzdolnień niesie za sobą określone konsekwencje. W zależności od tego, w jaki sposób nauczyciele ujmują zdolności, będą stosowali przede wszystkim
inne metody nauczania, a nawet oceny. Nauczyciele, którzy uważają zdolności za zjawisko rozwojowe, częściej
podejmują działania stymulujące inteligencję i umiejętności uczniów (Eby i Smutny, 1998: 28).
Od początku rozważań dotyczących natury zdolności,
badacze łączyli to pojęcie z funkcjonowaniem sfery poznawczej. Inteligencja stanowi ważny składnik zdolności, ale nie jest ich synonimem. Badania osób wybitnie
uzdolnionych przyniosły szereg danych dotyczących
wielu aspektów uzdolnień, związanych przede wszystkim z twórczością, cechami osobowości czy motywacją.
Autorzy coraz częściej upatrują kluczowych wyznaczników zdolności w cechach osobowości, takich jak wytrwałość, sumienność, zaangażowanie w pracę połączone z wewnętrzną motywacją poznawczą. Obecnie więcej
uwagi poświęca się potrzebom osób zdolnych oraz osobistym celom, jakie sobie stawiają i w jaki sposób dążą
do ich realizacji (Sękowski, Siekańska i Klinkosz 2009:
478). Ponadto zaznacza się rolę środowiska, którym otacza się osoba zdolna. Podkreśla się tu udział zarówno rodziny i jej wsparcia, a także dostrzeżenia występujących
uzdolnień u dziecka i wspierania jego rozwoju, jak również rolę nauczycieli-mistrzów, będących inspiracją dla
młodych zdolnych (Feldman 1986: 12).
Badania wskazują, że zdolności dziecka zidentyfikowane
na wcześniejszym etapie jego życia mają szanse na efektywniejszy rozwój i większą stymulację (Stańczak 2009:
115). Nieocenioną rolę pełnią w tym procesie rodzice,
których zadanie skupia się najpierw wokół rozpoznania
potencjału dziecka, a później w stworzeniu odpowiednich warunków dla jego rozwoju. Również nauczyciele
– jako eksperci w określonych dziedzinach pełnią niezwykle ważną rolę w ukierunkowywaniu, inspirowaniu i wspieraniu kształtowania się zdolności, czy nawet
talentów (David 2011: 75-78). Dlatego tak ważne jest
szkolenie i uświadamianie nauczycielom, jak pracować
i rozwijać zdolności uczniów, i jak ważną rolę pełnią
oni w całym procesie kształtowania się uzdolnień swoich podopiecznych (Plunket i Kronborg 2011: 32-33).
Uczniowie szczególnie zdolni powinni mieć możliwość uczęszczania do szkół o specjalnych programach
przygotowujących dla osób uzdolnionych, dbających
o ich równoważny rozwój we wszystkich sferach. Istnieją organizacje takie, jak np. European Council for High
Ability (ECHA), która organizuje specjalne treningi
w kilku europejskich państwach dla nauczycieli, którzy
wspierają rozwój swoich zdolnych podopiecznych (Sękowski i Łubianka 2015: 85-86).
21
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
22
Baum A., Rodzice wobec zdolności i zdolnych, [w:] Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności, (red.) M. Jabłonowska, J. Łukasiewicz-Wieleba, Warszawa, 2011.
Bernacka R. E., Rozważania terminologiczne wokół pojęć: uczeń zdolny, uzdolniony, utalentowany, skuteczny, [w:] Zdolności
i twórczość jako perspektywa współczenej edukacji, (red.) M. Jabłonowska, J. Łaszczyk, Warszawa, 2009.
Bloom B., Developing talent in young people,. New York, 1985.
Borzym I, Uczniowie zdolni, Warszawa, 1979.
Busato V.V., Prins F.J., Elshout J.J., Hamak C., Intelectual ability, learning style, personality, achievement motivation and academic success of psychology students in higher education, “Personality and Individual Differences” nr 29, 2000, s. 1057-1068.
Cacioppo J. T., Petty R. E., The need for cognition, “Journal of Personality and Social Psychology” nr 42, 1982, s. 116–131.
Chamorro-Premuzic T., M. Moutafi J., Furnham A., The relationship between personality traits, subjectively-assessed and fluid
intelligence, “Personality and Individual Differences” nr 38, 2005, s. 1517-1528.
David H., The importance of teachers’ attitude in nurturing and educating gifted children. “Gifted and talented Intelnational”nr 26 (1/2), 2011, s. 71-80.
Dąbrowski K., Osobowość i jej kształtowanie poprzez dezintegrację pozytywną, Lublin, 1984.
Dyrda B., Pozycja społeczna uczniów zdolnych w grupie rówieśniczej, [w:] Zdolności i twórczość jako perspektywa współczenej edukacji, (red.), M. Jabłonowska, J. Łaszczyk, Warszawa, 2009.
Ebby J. W., Smutny J. F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, Warszawa, 1998.
Feldman D., Toward a non-elitist conception of giftedness, “Phi Delta Kappan” nr 60, 1979, s. 660-663.
Feldman D., Giftedness as a developmentalist sees it, [w:] Conceptions of giftedness, (red.) R.J. Sternberg, J. E. Davidson, New
York, 1984.
Feldman D., Nature’s gambit: Child prodigies and the development of human potential, New York, 1986.
Foster W., Giftedness: The mistaken metaphore, [w:] Cristal issues in gifted education, (red.) C. J. Maker, Rockville: 1986.
Gagné F., From gifts to talents: The DMGT as a developmental model, [w:] Conceptions of giftedness, (red.) R. J. Sternberg,
J. E. Davidson, London-New York, 2005.
Gerstmann S., Psychologia, Warszawa, 1969.
Giza T., Socjopedagogiczne uwarunkowania procesów identyfikowania oraz rozwoju zdolnosci uczniów w szkole, Kielce, 2006.
Gross C.M., Rinn A.N., Jamieson K.M., Gifted adolescents’ overexcitabilities and self-concepts: An analysis of gender and grade level (Patterns of Overexcitability), “Roeper Review” nr 29 (4), 2007, s. 240-249.
Hornowski B., Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, Warszawa, 1986.
Kantor D., Samoocena zdolności dzieci i młodzieży, [w:] Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności, (red.), M. Jabłonowska,
J. Łukasiewicz-Wieleba, Warszawa, 2011.
Klinkosz W., Zdolności intelektualne a motywacja osiągnięć studentów, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii, (red.) A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Kozielecki J., Transgresja i kultura, Warszawa, 1997.
Ledzińska M., Wiedza na temat uczniów zdolnych i jej edukacyjne konsekwencje, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii, (red.), A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Limont W., Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Gdańsk, 2010.
Limont W., Dreszer, J., Bedyńska, S., Śliwińska, K., Wzmożona pobudliwość psychiczna, wybrane cechy osobowości a płeć szczególnie zdolnych uczniów, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii, (red.), A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Łubianka B., Świat wartości osób zdolnych, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii, (red.), A. E. Sękowski,
W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Łukasiewicz-Wieleba. J., Rówieśnicy wobec zdolnych i zdolności, [w:] Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności, (red.),
M. Jabłonowska, J. Łukasiewicz-Wieleba, Warszawa, 2011.
Łukasiewicz-Wieleba, J., Baum A., Cechy i zachowania zdolnych, [w:] Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności, (red.), M. Jabłonowska, J. Łukasiewicz-Wieleba, Warszawa, 2011.
Miller E. M., Conceptions of Giftedness, [w:] Critical Issues and Practices in Gifted Education. What the Research Says. National
Association for Gifted Children, (red.) J.A. Plucker, C.M. Callahan, Waco, 2008.
Moon S. M., Developing a Definition of Giftedness, [w:] Designing Services and Programs for High-Ability Learners. National
Association for Gifted Children, (red.) J. H. Purcell, R. D. Eckert, London-New Delhi, 2006.
Mönks F.J., Katzko, M.W., Giftedness and gifteg Education, [w:] Conceptions of Giftedness, (red.) R. J. Sterberg, J.E. Davidson,
London-New York, 2005.
Murray H. A., Eksploration in personality, New York, 1938.
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura. B., Psychologia poznawcza, Warszawa, 2006.
O’Regan F. J., Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Warszawa, 2005.
Ostrowska B.A., Bałaj B., Zdolności ruchowe – ujęcie interdyscyplinarne, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej
psychologii, (red.), A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Partyka M., Zdolni, utalentowani, twórczy, Warszawa, 1999.
Piaget J., Narodziny inteligencji człowieka, Warszawa, 1966.
Piechowski M. M., The inner world of the young and bright, [w:] Morality, ethics, and gifted minds, (red.), D. Ambrose, T. Cross,
New York, 2009.
Pietrasiński Z., Zdolności, [w:] Psychologia, (red.), T. Tomaszewski, Warszawa, 1979.
Renzulli J.S., A Development Model for Promoting Creative Productivity, [w:] Conceptions of Giftedness, (red.), R. J. Sterberg,
J. E. Davidson, London-New York, 2005.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Sękowski A. E., Łubianka B., Education of gifted students in Europe, “Gifted education international” nr 31 (1), 2015, s. 71-90.
Sękowski A. E.,Osiągnięcia uczniów zdolnych, Lublin, 2001.
Sękowski A. E., Osiągnięcia człowieka w perspektywie psychologii zdolności, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej
psychologii, (red.), A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Sękowski A. E., Stymulowanie rozwoju zdolności w świetle teorii inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu Roberta
J. Strernberga, „Przegląd Psychologiczny” nr 11(1), 2006, s. 95-105.
Sękowski A.E., Łubianka B., Preferencja wartości uczniów zdolnych, „Przegląd Psychologiczny” nr 52(4), 2009, s. 409-432.
Sękowski A. E., Siekańska M., Klinkosz W., On individual differences in Giftedness, [w:] International Handbook on Giftedness,
(red.) L.V. Shavinina, Springer Verlag, 2009.
Siekańska M., Między psychologią zdolności a psychologią sportu – kryteria i klasyfikacja zdolności sportowych, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii, (red.), A. E. Sękowski, W. Klinkosz, Lublin, 2010.
Stańczak M., Rola oddziaływań rodzicielskich w procesie rozwoju potencjału dziecka zdolnego, [w:] Zdolności i twórczość
jako perspektywa współczesnej edukacji, (red.), J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa, 2009.
Sternberg R. J., Próba wersyfikacji teorii inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu poprzez operacje konwergencyjne,
„Przegląd Psychologiczny” nr 44 (4), 2001, s. 375-405.
Sternberg R. J., Raising the achievement of all students: Teaching for successful intelligence, “Educational Psychology Review” nr 14(4), 2002, s. 383-393.
Sternberg R.J., The WISC Model of Giftedness, [w:] Conceptions of Giftedness, (red.), R. J. Sterberg, J.E. Davidson, London-New
York, 2005.
Sternberg R.J., Grigorenko E.L., Successful Intelligence in the Classroom, “Theory into practice” nr 43 (4), 2004, s. 274-280.
Strelau J., Inteligencja człowieka, Warszawa, 1997.
Śliwińska K., Limint W., Dreszer J., Bedyńska S., Perfekcjonizm a wybrane cechy osobowości uczniów zdolnych, [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, (red.), W. Limont, J. Dreszer, J. Cieślikowska, Toruń, 2010.
Tieso C.L., Overexcitabilities: A new way to think about talent? “Roeper Rwiev” nr 4, 2007, s. 232-239.
Turska D., Skuteczność ucznia. Od czego zależy udana realizacja wymogów edukacyjnych? Lublin, 2006.
Tyszkowa M., Zdolności, osobowość i działalność uczniów, Warszawa, 1990.
Wołoszyn S., Wychowanie i nauczanie w cywilizacjach starozytnego Wschodu, [w:] Pedagogika, (red.), Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa, 2004.
23
PHOTO CREDIT: Recombiner / Foter / CC BY-NC-SA
Studia i rozprawy
Aneta Majkowska
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 25-29
Warsaw Management University, Poland
Language as a system and a communicative act.
From structuralism to communicationism – previous
and contemporary linguistic paradigms / Język jako
system i działanie komunikacyjne. Od strukturalizmu do
komunikacjonizmu – dawne i współczesne paradygmaty
lingwistyczne
Abstract
Streszczenie
Key words: structuralism, communicationism,
text, discourse, critical discourse analysis
Słowakluczowe:strukturalizm,komunikacjonizm,
tekst, dyskurs, krytyczna analiza dyskursu
Contemporary, complex and comprehensive linguistic reality changes the attitude towards the language, generates
new theories and research methods, new paradigms, orientations, movements. Structuralism was rejected and the
concept of levels in the description of linguistic phenomena was challenged. Communicationism has been favored:
anthropologically-cultural and communicational-pragmatic approach to the language.
Introduction
L
inguistics has been changing since the first years
of the 21st century. Great paradigms of the linguistics of the 19th and 20th centuries: first the historical-comparative and then the structural one. In the last
three decades of the 20th century they have been gradually replaced by communicationism. Complex and
comprehensive linguistic reality changes the approach
towards the language, generates new theories and research methods, new paradigms, orientations, movements. The acceptance of post-structural thinking and
cognitive turn of the 1980s led to leaving the systemic
approach to language behind, challenging the conception of levels in the description of linguistic phenomena.
Various types of linguistic and extralinguistic knowledge tend to intersperse.
Złożona i wieloaspektowa rzeczywistość językowa zmienia podejście do języka, generuje nowe teorie i metody
badawcze, nowe paradygmaty, orientacje, kierunki w lingwistyce. Odejście od strukturalizmu, systemowego ujęcia
języka i podważenie koncepcji poziomów w opisie zjawisk
językowych dokonało się na rzecz komunikacjonizmu: antropologiczno-kulturowego i komunikacyjno-pragmatycznego ujęcia języka.
Systemic organization of a language.
System-centred approach
According to the conception of the systemic organization of a language, language is a system itself. It means
that a system is a collection of components organized
in such a way that each component is connected to
other components and to the whole, in which it has
certain functions. Thus components of a language are
connected and each has a certain function in the whole
structure, so that removing one component or changing
relations between them leads to changing the whole organization of a given level of the language.
The components of a linguistic system are: phonological
system – the basis of a linguistic system, semantic system – a higher level, syntactic system – the highest level.
Structuralism is a methodological principle also called
•
ISSN 2081-0008
systemic principle, according to which described phenomena should be treated as a system. The conception
of structural linguistics was introduced in the university lectures Course in General Linguistics by Ferdinard
de Saussure at the beginning of the 20th (de Saussure
1916, 1961). The researcher used in his theory prior
pioneer conceptions of Polish linguists: Jan Baudouin
de Courtenay (Badouin de Courtenay 1974-1990) and
Mikołaj Kruszewski. De Saussure differentiated between language (langue) as an abstract, socially created
system of signs and speaking (parole) that is an individual process. Langue is an abstract language code with
the principles of its choice, social system, content, all
that an individual passively adapts. Parole is an individual, concrete realization of a code, individual act of will
and intelligence of a speaker, the production output of
individuals (according to their intention).
The development of language theories and communication was also influenced by the views introduced by
the Prague structuralist school. Its most important representatives are Mikołaj Trubiecki and Roman Jakobson
(Jakobson 1960, 1964, 1989). The Prague linguists were
inspired mostly by F. de Saussure, they stressed the functional character of a language. They also created and
described phonology. Another group of structuralism
was the Copenhagen School created by Louis Hjemslev
(Hjelmslev 1979) who named his theory of language glossematics. L. Hjelmslev considered relations between language components important. The view halfway between
Prague and Copenhagen schools was presented by a great
Polish linguist Jerzy Kuryłowicz (Kuryłowicz 1979).
Representatives of other branches of science also call
themselves structuralists: e.g. psychology, philosophy,
theory of culture, theory of art etc.
Anthropological-cultural approach to the
language. Text-centred approach
The end of the 20th century was characterized by the
emergence of psychological, cognitive, cultural and
communicative-pragmatic approaches (Gajda 2005:
32). Challenging the system-centred approach is expressed by treating the language as a communicative
and cognitive action, considering text the basic unity of a language. Linguistics is thus characterized by
a text-centred approach. The beginning of changes is the
phenomenon called a linguistic turn. These changes encompass events that occurred mostly in the first half of
the 20th century. The increasing interest in mathematics
and logics (that started at the beginning of the 19th cen-
26
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
tury resulted in logicism. This analytic type of philosophy was treated as science (i.a. it was supposed to be
intersubjectivally communicative and progressive), yet
it was not supposed to provide people with “knowledge
about the world”, as natural and social science do. It was
supposed to conduct a logical analysis of the language of
these sciences. The center of interest is language, therefore one can speak of the birth of language philosophy
and linguistic paradigm. Putting knowledge in linguistic context decided that the vital problem (not only
a philosophical one) was the way how we talk about the
world, not – as previously – what we talk about it.
There are relations between language and psychology
(psycholinguistics). The research subject were linguistic
features: how the language is acquired, processed and
used by human mind. According to psycholinguists the
language can be studied as far as four vital aspects are
concerned and analyzing them enables understanding
its structure, functioning and importance. It is possible
to study: ontogenesis of a language, its psychological
and physiological mechanisms, language’s functionality
and phylogenetics of a language. Ontogenetic research
assumes that the development of speech is genetically
conditioned, as it depends on inborn features, however
developing competences and cognitive skills is not possible without the contact with other people.
The process of developing speech depends both on biological and social features. In the process of speech
acquisition the most important are: physiological and
phonological hearing, echoic memory, articulatory proprioception. By analyzing the way a language works, we
try to establish principles thanks to which psychological
and physiological mechanisms that are responsible for
that are integrated. The functional perspective is concerned with the adaptive consequences of a language,
the role it has in the survival of our species. It might be
studied in the use of language, which is the “external”
form of functioning. Phylogenetic research requires
conducting detailed analysis devoted to the evolutional history of species in order to compare the feature of
using language to other characteristic features. In this
case this would be mainly comparative communication
studies.
At the turn of the 1970s and 1980s a new linguistic conception emerged – cognitivism. The name comes from
a Latin noun cognitio “cognition”. The way people get
to know the world and how their language reflects the
effects of this cognition is in the center of cognitivist
interest. In other words: on the basis of linguistic data
A. Majkowska: Language as a system and a communicative act. they reflect the image of the world that exists in human
minds and they present the way in which people construct this image (Lakoff, Johnson 1980). Cognitivists
claim that linguistic skills derive from other human
perceptive skills, such as sight or hearing, therefore one
cannot describe the language without taking perceptive
and cognitive processes into consideration. Cognitivists
study the ways of conceptualizing of the world, i.e. how
people “change the world into notions” in their minds
and the effect of such a conceptualization, i.e. how the
human interpretation of the world is “locked” in the
language.
New views in linguistics allow to claim that language is
also a cognitive action (psycholinguistic and cognitivist
paradigm) and a communicative action (communication-pragmatic paradigm) (Gajda 2003: 32). It was assumed that the basic unit of a language is text (text-centered approach). In such a way different directions in
linguistics emerged, e.g. psycholinguistics, cognitivism
(and the issue of linguistic conceptualization of reality,
linguistic image of the world) and communicationism
(and the issue of utterance, i.e. text and discourse principles) (Bartmiński 2005: 42). The aspects that were included in them – the anthropological and cultural one
– persuaded researchers to demand joining those directions in an anthropological-cultural one.
Observing linguistic behavior makes linguists believe
that “the subject of interest in the contemporary linguistics is the language treated in a humanistic way, i.e.
as a comprehensively systematic collection of signs and
principles presented in the relationship to people, their
psychological and social behavior and the world of their
culture” (Bartmiński 2005: 41). In the contemporary
communication reality “linguistic communication has
a strong subjective and humanistic character” (Gajda
1983: 238). Thoughts formulated in such a way indicate
a strong connection between the communicative reality
and the social-cultural processes and people themselves.
Communication-pragmatic language paradigm
One cannot say much about language by using strictly scientific rules that isolate it from connections and
relations with culture, society, reality and a person understood as a social individual and the personality – its
psychological and mental features, as well as those connected to values, awareness and culture. This research
put linguistics in the field of humanistic sciences, restoring its status of a humanistic discipline, treating the
description of relationship between language and cul-
STUDIA I ROZPRAWY
ture as one of the most important tasks of humanistic
science.
Adopting the communication-pragmatic paradigm in
contemporary research resulted in interest not only in
the text as a basic language unit, but also discourse1,
stimulated the development of text linguistics and then
discourse analysis and critical discourse analysis. The
cognitive and cultural situation is beneficial to the discussion about the condition and perspectives of the two
forms of communication – text and discourse.
For the last forty years there have been many definitions
of the text in a classical approach (typographical one).
As Jerzy Bartmiński stated: “text – in its prototypical
form is a “linguistic unit superior to a sentence, macro-sign that has certain genre and stylistic features, possible to interpret semantically and to divide semantically
and, in case of longer texts, also logically and in the field
of composition. As such, text is not only a construction
of linguistic units (words, sentences), but also a unit of
a language (…) that has a complex and polyphonic structure.” (Bartmiński 2005: 45). The special character of the
text phenomenon may be caused by the individual and
causal character of a text, its intertextual relations and
interactive aspects of creating and interpreting a text.
Currently we might observe transferring the paradigm
from the text to discourse, i.e. from the text as a product of a communication act to the text as a unit seen as
a process. Text is not seen as the biggest issue in the linguistic analysis anymore. The relationship text-discourse
might be analyzed in a neutral and compromising way.
The text is a basic unit of linguistic communication, however the discourse is the greatest unit of communication
(Heinemann 2009:373).
Discourse is a polymorphic object2. One should take
a closer look at this notion. A Dictionary of Literary
Terms by J.A. Cuddon created in the second half on the
20th century discourse is defined as: “usually a learned
discussion, spoken or written, on a philosophical, political, literary or religious topic. It is closely related to
1
2
Discourse is defined as “a communication event rooted in a real
context that has at least three dimensions: linguistic (language
use), cognitive (communicating belief ) and interactive one” (Gajda 2005: 13). In post-structural linguistics, a cognitive, functional
and interactive linguistics the differences between text and discourse are less and less visible. The opinion that it is necessary to
connect text and discourse is stronger, text/discourse is “incredibly complex part of human reality” (Gajda 2005: 14).
Discourse consists not only of verbal components, but also
paralinguistic ones, which is expressed by functions: rhythmical
(autodirecting), referential (demonstrative gestures), semantic
(mimics and gestures that accompany meanings), emotive and
persuasive (Discourse 2010).
27
•
ISSN 2081-0008
a treatise and a dissertation (qq.v.). In fact, the three terms
are very nearly synonymous. A famous example is Descartes’s Discourse on Method (1637)” (Cuddon 1984: 194).
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
According to post-structural philosophy by Michael
Foucault (Foucault 1969/2002) the notion discourse describes a communication practice, created by certain
rules, that is distinctive, i.e. is different than other discourses. It means a strict connection between texts that
are concerned with the same subject and are formally
congruent. It is a point of reference for individual text,
a conventionalized structure and normalized procedure
of communication practice.
In the course of discourse development critical discourse analysis emerged. It used critical linguistics to
expose manipulations, fight propaganda actions, expose
the mechanisms of social exclusion or, nowadays, digital
divide. Critical discourse analysis is a method defined
as “a type of discourse analytical research that primarily studies the way social power abuse, dominance and
inequality are enacted, reproduced and resisted by text
and talk in the social and political context” (van Dijk
1998). Critical discourse analysis is concerned with
relations between a language and social processes and
problems. The proponents of critical discourse analysis
believe that discourse is a crucial factor in social construction of life, an important component of power relationships and this method contains a component of
a detailed text analysis (Fairclough, Wodak 1997;
Duszak, Fairclough 2008; Duszak, House, Kumięga
2010). The researchers are interested in social-political
and cultural references manifested in discourses. The
proponents of this method analyze consequences of
functioning of ideologies in societies. They try to expose ideological content occurring in different types of
public speeches and the ways of manifesting ideologies
in communication practice present in distinguishable
ways and styles of communication, autopresentation,
definition etc. Researchers are interested in the ideology in discourse as a component of creating social reality and as a component of its transformation and the
analysis of manipulating ideology by different centers
of power, including media. Critical discourse analysis
uses qualitative research methods that do not intend
to be treated as general or global truths. Those who use
them stress that the obtained results concern only the
researched group and a specific context.
Discourse is a communication even, a text in context.
The discourse act consists of certain processes: pragmatic, cognitive (frames, scenarios) and mental (choice
of means to achieve a goal). Discourse is defined as
“a communication event rooted in a real context that
has at least three dimensions: linguistic (language use),
cognitive (communicating belief) and interactive one”
(Gajda 2005: 13).
Contemporary view on a language, communication,
text, discourse (text/discourse) is characterized by a holistic and integrative view, as well as anthropological and
cultural in the field of enumerated phenomena. Such
a view contributes to the development of a wide range
of studies on communication that combine text and
discourse analysis. The relation text-discourse might be
therefore treated as complementary.
The greatest popularizer of discourse is the English-speaking author Teun Adrianus van Dijk. T.A. van
Dijk distinguishes three dimensions of discourse: language use, passing ideas on, interaction in social situations and offers “integrated description of these three
communication dimensions: how a certain use of English influences the way people perceive the world and
how the interaction works and vice versa – how certain
aspects of interaction influence the form of utterance
and how the beliefs held by interlocutors influence the
choice of certain linguistic features and the dynamics
of a situation?” (van Dijk 2001: 10). In the subsequent
works T.A. van Dijk (van Dijk 2005, 2008) develops the
conception of context as a component of the discourse
credibility. The context should be understood as subjective features of social situations formulated by discourse
participants that he calls mental models. Context models
control the processes of production and perception of
discourse, “experience or awareness of the communication event, in which one participates is what we call
context model or context” (van Dijk 2008: 220).
28
•
A. Majkowska: Language as a system and a communicative act. STUDIA I ROZPRAWY
References
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bartmiński J., Pytania o przedmiot językoznawstwa: pojęcia językowego obrazu świata i tekstu. W perspektywie polonistyki
integralnej, [in:] Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja. Zjazd
Polonistów, Kraków, 22-25 września 2004, Vol. 1, Kraków 2005, p. 39-49.
Baudouin de Courtenay J., Dzieła wybrane, Vol. 1-6, Warszawa 1974–1990.
Chomsky N., O naturze i języku, Axis, 2005.
Chomsky N., Trzy elementy projektujące język [in:]: Prace językoznawcze, przeł. R. Boroch, UWM Olsztyn, Vol. 10, 2008, p. 241-273.
Cuddon, J.A., A Dictionary of Literary Terms, New York 1984.
van Dijk T.A., Dyskurs jako struktura i proces, przeł. G. Grochowski, Warszawa 2001.
van Dijk T.A., Contextual knowledge management in discourse production. A CDA perspective, [in:] R. Wodak, P. Chilton, by,
A New Agenda in (Critical) Discourse Analysis, Amsterdam 2005, p. 71-100.
Duszak A., (ed.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków 2008, p. 215-244.
Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa 1998.
Duszak A., Dokąd zmierza tzw. lingwistyka tekstu?, [in:] Polska genologia lingwistyczna, (ed.) D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2008, p. 102-111.
Duszak A., Fairclough N., Wstęp. Krytyczna analiza dyskursu – nowy obszar badawczy dla lingwistyki i nauk społecznych, [in:]
Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, (eds.) Duszak A., Fairclough N., Kraków
2008, p. 7-29.
Dyskurs w perspektywie akademickiej. Materiały z międzynarodowego okrągłego stołu, 3-5 kwietnia 2009 r., (eds.) I. Uchmanowa-Szmugowa, M. Sarnowski, T. Piekot, M. Poprawa, G. Zarzeczny Mińsk 2010.
Fairclough N., Wodak, R., Critical Discourse Analysis, [in:]: Discourse Studiep. A Multidisciplinary Introduction, (ed.) T.A. van
Dijk, Vol. 2: Discourse as Social Interaction, London 1997, p. 258-284.
Foucault M., Archeologia wiedzy, przekł. i oprac. A. Siemek. Warszawa (1969/2002).
Gajda P., Język – językoznawstwo – polonistyka, [in:] Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku –
wiedza o kulturze – edukacja. Zjazd Polonistów, Kraków, 22-25 września 2004, Vol. 1, Kraków 2005, p. 32-33.
Gajda P., Współczesna sytuacja lingwistyki polskiej, [in:] Językoznawstwo w Polsce. Stan i perspektywy, (ed.) P. Gajda, Opole
2003, p. 31-40.
Gajda P., Styl jako humanistyczna struktura tekstu, „Z polskich studiów slawistycznych”, Vol. II, Warszawa 1983.
Gajda P., Tekst/dyskurs oraz jego analiza i interpretacja, [in:] Współczesne analizy dyskursu. Kognitywna analiza dyskursu
a inne metody badawcze, (ed.) M. Krauz, P. Gajda, Rzeszów 2005, p. 11-20.
Globalization, discourse, media: in a critical perspective = Globalisierung, Diskurse, Medien: eine kritische Perspektive, (eds.)
A. Duszak, J. House, Ł. Kumięga, Warszawa 2010.
Heinemann W., Lingwistyka tekstu kontra lingwistyka dyskursu?, [in:] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy,
perspektywy, Wrocław 2009, p. 361-374.
Hjelmslev L.T., Prolegomena do teorii języka, [in:] Językoznawstwo strukturalne. Wybór tekstów, (eds.), H. Kurkowska, A. Weinsberg, Warszawa 1979, p. 44-137.
Ivić M., Kierunki w lingwistyce, Wrocław 1975.
Jakobson R., Poetyka w świetle językoznawstwa, przeł. z ang. K. Pomorska, Wrocław Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1960.
Jakobson R., Halle M., Podstawy języka, Wrocław 1964.
Jakobson R., W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, Vol. 1-2, wybór, (ed.) nauk. i wstęp M.R. Mayenowa, Warszawa 1989.
Kuryłowicz J., Pojęcie izomorfizmu, [in:] Językoznawstwo strukturalne. Wybór tekstów, (ed.s), H. Kurkowska, A. Weinsberg,
Warszawa 1979, p. 138-147.
Lakoff G. Johnson M., Metafory w naszym życiu, Warszawa 1980.
de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, przekł. K. Kasprzyk. Wyd. 1: Wstęp W. Doroszewski, Warszawa 1916, 1961.
Warnke I., Żegnaj tekście – witaj dyskursie? O sensie i celu poststrukturalistycznego uwolnienia pojęcia tekstu, [in:] Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, (eds.) Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Wrocław
2009, s. 343-360.
29
PHOTO CREDIT: Sprogz / Foter / CC BY
Studia i rozprawy
Miroslava Szarková
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 31-35
Ekonomická univerzita v Bratislave, Slovakia
Determinanty vzniku syndrómu burnout v práci
manažéra / Determinants of burnout syndrome
in the work of managers
Abstract
The burnout syndrome, its causes and its development as
well as its diagnosis, treatment and prevention has been
the object of many inquiries and surveys both psychological as well as medical since the distant past. The current
definitions and theories define it as a psychosomatic illness
that is the result of continuous long lasting exposure to socio-interactive stressors in the environment, where the individual undergoes self-realization. This article deals with the
description of the determinants of this syndrome, it characterizes the different stages of the burnout process, the
signals and the symptoms of this syndrome arising in the
working environment. This article presents the results and
lessons learned in the diagnosis of this burnout syndrome
in the managerial profession. It was created within the VEGA
1/0662/15 project.
Key words: burnout process, burnout syndrome,
symptoms of the burnout syndrome, signs of the burnout syndrome, Maslach Burnout Inventory method (MBI)
Úvod
Súčasná doba, pre ktorú sú charakteristické prehlbujúce sa globalizačné a internacionalizačné procesy vnášajúce do pracovného prostredia informačno – komunikačné technológie, inovácie, interkultúrnosť, ktorých
dôsledkom je rozpad klasických podnikových štruktúr
a hodnotových systémov, zmena charakteru pracovných
miest, nové požiadavky na pracovnú silu, jej zručnosti
a pracovné návyky, kladie zvýšené požiadavky na manažérov, na integritu ich osobnosti, na ich sociálno – psychologickú pripravenosť a zručnosť reagovať na uvedené
zmeny vo vnútropodnikovom ako aj externom prostredí,
v ktorom podnik realizuje svoje podnikateľské aktivity.
Zároveň vyžaduje od manažérov nájsť spôsob vysporiadať sa so stresormi, ktorých vo vnútropodnikovom ako
aj v externom prostredí, neustále pribúda nielen početne ale aj typovo. Zvyšuje sa časový tlak na vykonávanie
manažérskych funkcií a kompetencií. Plánovanie, orga-
Abstrakt
Syndróm vyhorenia, príčiny jeho vzniku a rozvoja ako aj
jeho diagnostika, liečba a prevencia bol predmetom skúmania nielen psychologických ale aj medicínskych vied už
v ďalekej minulosti. Zaoberali sa ním už grécki aj egyptskí lekári a filozofi, ktorí ho opisovali ako stratu motivácie
v dôsledku emočného strádania, ktoré sa prejavovalo aj vo
fyzickej oblasti. Súčasné definície ho vymedzujú ako psychosomatické ochorenie, ktoré je výsledkom dlhodobého
pôsobenia sociálno-interaktívnych stresorov v prostredí,
kde sa jednotlivec sebarealizuje. Príspevok opisuje príčiny
vzniku syndrómu vyhorenia, charakterizuje etapy jeho rozvoja a pre ne typické symptómy ako aj signály, ktoré môže
pozorovať tak postihnutý jedinec ako aj jeho okolie. Uvádza výsledky a poznatky získané pri diagnostike syndrómu
vyhorenia v profesii manažér. Príspevok vznikol v rámci riešenia projektu VEGA 1/0662/15.
Kľúčové slová: proces vyhorievania, syndróm vyhorenia, symptómy syndrómu vyhorenia, signály syndrómu vyhorenia, metóda Maslach Burnout Inventory (MBI)
nizovanie, prijímanie rozhodnutí, ako aj ďalšie činnosti
manažéra sa dejú v rýchlom slede, často bez hlbšieho
logického previazania jednotlivých krokov, čo často vyvoláva u manažérov napätie, obavy, strach, či pri riešení
pracovného problému správne postupoval, rozhodol.
Využívanie informačno-komunikačných technológií
v riadiacich procesoch mení spôsob komunikácie manažéra nielen s podriadenými ale hlavne s majiteľmi
a podnikovým manažmentom často na neosobný a formálny, z ktorého sa vytráca ľudský/emocionálny prvok
sociálnej interakcie, ktorý je potrebný pre zážitok radosti
a uspokojenia z pracovného výkonu alebo zo správneho rozhodnutia. Často chýba spätná väzba, alebo keď je,
často je formálna a neosobná, ochudobnená o emocionálny a vzťahový náboj, ktorá z psychologického hľadiska má skôr negatívny ako pozitívny dopad na osobnosť
manažéra (M. Andrejčák, 2014, s. 12). Príliš časté zmeny,
ktoré súvisia s prehnaným zavádzaním inovácií v podnikoch, s ich bojom o „holú“ existenciu, nútia manažérov
•
ISSN 2081-0008
stále meniť svoj pracovný stereotyp, učiť sa nové postupy,
používať nové zručnosti a kompetencie. V neposlednom
rade sa mení pracovné prostredie, ktoré sa stáva z hľadiska ľudských zdrojov stále interkultúrnejšie, rozmanitejšie a rôznorodejšie. Všetky tieto uvedené faktory
môžu pôsobiť na osobnosť manažéra v kvalite stresorov,
a môžu započať zmeny v jeho psychike, hlavne ak sa
s nimi nevie vysporiadať alebo nemá dostatočný fond
času potrebný na relaxáciu a oddych.
Vysoký výskyt stresorov a ďalších deštruktívnych faktorov v pracovnom prostredí, v súčasnosti vedie u manažérov k nárastu výskytu psychosomatických ochorení,
FOMO syndrómu, workalkoholizmu a CFS syndrómu
a mnohých ďalších, medzi ktorými sa v súčasnosti prvenstvo pripisuje najmä syndrómu vyhorenia (burn out
syndróm). Odborná literatúra ho opisuje ako „sociálne
podmienený“1 patologický jav ako typ psychosociálneho
ochorenia, ktorý môže vzniknúť u ktoréhokoľvek jednotlivca, ktorý je dlhodobo vystavený vysokým pracovným
nárokom, časovému stresu, negatívnym emóciám v pracovnom procese a ktorý vo väčšine sociálnych interakcií
dlhodobo emocionálne stráda.
V psychológii práce a riadenia ako aj v psychiatrii sa syndróm vyhorenia chápe a skúma ako multifaktorálny statický stav, ktorý je výsledkom dlhodobého a sústavného
pôsobenia sociálno-interaktívnych stresorov na emocionálnu oblasť. Ako ďalej uvádza H. Ege, je to stav, ktorý
vzniká v pracovnom procese v prípade, dlhodobej absencie emocionálnej spätnej väzby, ktorá vedie k úplnému emocionálnemu vyčerpaniu. Je vymedzený ako „stav
fyzického, emocionálneho a mentálneho vyčerpania,
ktorý vzniká ako dôsledok aktívnej účasti jednotlivca
v emocionálne namáhavých a náročných pracovných situáciách (W. B. Schaufeli, E. R. Greenglass, 2001, s. 501),
pričom emocionálna náročnosť situácií je najčastejšie
spôsobená spojením veľkého očakávania s chronickými situačnými stresmi. Výsledkom tohto stavu sú podľa
C. Maslachovej a Jacksonovej (1981, s. 99) emocionálna
exhauscia, depersonalizácia, strata pracovného výkonu
a rastúci pocit emocionálneho vyčerpania.“ Dlhodobá
absencia emocionálnych odpovedí výsledkom čoho je
emocionálne vyčerpanie postupne naštartuje deštruktívne zmeny v osobnostných adaptačných mechanizmoch
a v emocionálnej oblasti. Rolu v tomto procese nehrajú
len psychologické a sociálne faktory, ale tiež faktory biologické a biochemické, ktoré spôsobujú masívnu devastáciu a dezintegráciu osobnosti a jej adaptačno-regulačných mechanizmov.
1
32
Podrobnejšie pozri: ŠTENCL, J. (2006): Syndróm vyhorenia ako sociálnopsychologický problém. Zdravotníctvo a sociálna práca, roč.
1, 2006, č. 2, s. 22.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Analýza príčin a signálov syndrómu vyhorenia u manažérov
Ako sme vyššie uviedli, profesia/funkcia manažéra patrí
v súčasnosti medzi vysoko rizikové a stresové profesie. Svoju činnosť vykonávajú v prostredí, v ktorom sa vyskytuje
veľký počet rôznych faktorov, ktoré môžu za určitých okolností pôsobiť ako stresory a spúšťače syndrómu vyhorenia.
Preto cieľom nášho prieskumu bolo identifikovať faktory,
ktoré zapríčiňujú vznik syndrómu vyhorenia u manažérov
pôsobiacich vo výrobných podnikoch pôsobiacich v SR
a zistiť pocity/signály, ktoré si manažéri v jednotlivých etapách rozvoja syndrómu vyhorenia uvedomujú. Prieskum
prebiehal v mesiacoch september-december 2014. Vzorku tvorilo 10 respondentov aktívnych manažérov/mužov
vo vekovom rozpätí 30-35 rokov, ktorí sami vyhľadali
pomoc psychológa, pretože pociťovali psychické zmeny
a psychickú nepohodu. U všetkých respondentov sa zistilo, že príčinou ich psychických ťažkostí bol syndróm
vyhorenia v poslednej etape svojej zrelosti.
V prieskume boli použité základné metódy: zúčastnené
pozorovanie, anamnestické dotazníky, metóda retrospektívnych rozhovorov, dotazníky sebahodnotenia, projekčné
psychologické metódy, hodnotiace škály, časové rady a štatisticko-matematické metódy. Ako východisko pre zostavenie dotazníkov bol použitý MBI dotazník. V prieskume
zameranom na zistenie príčin/faktorov vzniku syndrómu
vyhorenia sme vychádzali z premisy, že tieto sú v latentnom
stave stále prítomné v pracovnom prostredí a sú rôznorodé.
Inventáre, ktoré do súčasnosti boli v tejto oblasti spracované
(R. H. Hoyle, 2006, Rush, 2004 a ďalší), uvádzajú najčastejšie
päť základných príčin, ktoré môžu štartovať a podmieňovať
vznik a prehlbovanie syndrómu vyhorenia (tabuľka 1).
TABUĽKA 1. Faktory/zdroje spôsobujúce vznik syndrómu
vyhorenia
Príčiny/faktory
vzniku syndrómu
Psychologická podstata príčiny vzniku
vyhorenia
syndrómu vyhorenia
Nedostatok kontroly Nemožnosť ovplyvniť rozhodovanie, ktoré sa
nad vlastnou
týka jednotlivca vrátane časového rozvrhu,
situáciou
úloh alebo miery záťaže,
Ak jednotlivec nemá jasno v tom, aké
Nejasné očakávania má právomoci alebo čo presne od neho
očakávajú nadriadení,
Uplatňované spôsoby riadenia a vedenia ľudí
Nefungujúce vzťahy
na pracovisku, konfliktní kolegovia, kolegovia
na pracovisku
s iným morálnym kódexom,
Rozpory v
Iný hodnotový systém, iný morálny profil,
hodnotách
rozdielna etika
Prílišnú monotónnosť práce strieda nárazová
Extrémny režim
práca, zle organizovaná práca, chaotická
aktivity
práca.
ZDROJ: Spracované podľa: Pět zbraní proti vyhoření. Moderní řízení,
2012, č. 8, s. 47.
M. Szarková: Determinanty vzniku syndrómu burnout v práci manažéra Na základe získaných výsledkov v prieskume boli zistené
a podľa dôležitosti zoradené nasledujúce príčiny/faktory
vzniku syndrómu vyhorenia. Zároveň bol na základe štatistických postupov vypočítaný podiel jednotlivých determinánt, ktoré môžu spôsobovať syndróm vyhorenia
u manažérov (graf 1).
GRAF 1. Inventár jednotlivých determinánt, ktoré môžu
spôsobovať syndróm vyhorenia
Rozdiely a odlišnosti v hodnotových systémoch manažérov a zamestnancov
Odbúranie komunikačných tokov smerom nahor
Zlá/nedostatočná/nejasná komunikácia očakávaní smerom nadol
Uplatňovanie nesprávneho štýlu
Kvalita vzťahov na pracovisku
Organizácia práce a nedostatok kontroly nad vlastnou stiuáciou
Absencia empatie v medziľudských vzťahoch v podniku
Ľahostajnosť ako normatív v medziľudských vzťahoch v podniku
Absencia akejkoľvek komunikácie o výsledkoch práce
a riešených pracovných úlohách v podniku
Absolútna absencia hodnotenia výsledkov práce v čase
Hodnotenie výsledkov práce s veľkým časovým
odstupom (1-2 mesiace)
Kompetenčný chaos
Zámerné potieranie a znevažovanie
výsledkov práce z pozície
nadriadených
Ignorovanie výsledkov práce
z pozície nadriadených
ZDROJ: Vlastné spracovanie
Systematický sekundárny aj primárny výskum syndrómu vyhorenia ukázal, že tento nevzniká naraz ale postupne ako produkt dlhodobého intenzívneho pôsobenia súhrnu faktorov (M. D. Rush, 2004, s. 12), ktoré sa v
jednotlivých vývojových etapách môžu meniť z hľadiska intenzity a môžu sa navzájom kombinovať a tvoriť
určité komplexné stresory, ktoré vyvolávajú v správaní
jednotlivcov určité, pre každý vývojový stupeň/etapu
charakteristické prejavy správania. Na základe toho
bolo vyčlenených niekoľko etáp, z ktorých sa skladá
proces vyhorievania, ktorého konečným produktom
je syndróm vyhorenia. Prvá etapa – etapa idealistického nadšenia a preťaženia je charakteristická skoro
pre všetkých začínajúcich zamestnancov. Je pre ňu charakteristický vysoký záujem o prácu, vysoké očakávania, ideály, entuziazmus, ktoré znásobujú ich pracovný
potenciál a energiu. Vzhľadom na vysokú motiváciu
STUDIA I ROZPRAWY
(N. Matkovčíková, 2012, s. 30,32) a emocionálne nasadenie, všetky stresory, ktoré v tejto etape na psychiku
zamestnanca pôsobia, zamestnanec zvláda prostredníctvom vedomého aktivovania obraných a adaptačných osobnostných mechanizmov a stratégií. Táto
etapa u väčšiny zamestnancov končí objektivizovaním
a prispôsobením svojich pracovných cieľov a pracovného nasadenia štandardom pracovného prostredia podniku a podnikovej kultúre. Iba malá časť zamestnancov
(odborná literatúra uvádza okolo 5 až 25 %) vo svojom
entuziazme, pracovnom nadšení a vysokej výkonnosti
pokračuje bez ohľadu na štandardy pracovného prostredia a hodnoty podnikovej kultúry. Po určitej dobe
vysokého pracovného nasadenia, emocionálnej zainteresovanosti na plnení pracovných úloh a využívania
kreativity na zlepšenie svojej práce bez dosiahnutia sociálno psychologickej odozvy, sa dostaví emocionálne
a fyzické vyčerpanie – čo je signálom, že sa začala
druhá etapa procesu vyhorenia. Pod vplyvom intenzívneho a často kombinovaného pôsobenia stresorov jednotlivec postupne stráca fyzickú aj psychickú energiu
(V. Kebza, I. Šolcová, 2003). Ideály a pracovné nadšenie, ktoré boli prítomné v prvej etape sa postupne strácajú, nastupuje frustrácia často v kombinácii s depresiou alebo agresivitou, ktoré sa začínajú čoraz častejšie
prejavovať v správaní a komunikácii manažéra s okolím. Začína sa meniť psychický stav jednotlivca čo sa
v jeho správaní prejaví využívaním dehumanizačných
prvkov, ktoré sú v podstate prejavom aktivizácie nevedomých obranných mechanizmov a vedomých stratégií
zvládania záťaže. Fyzická a psychická energia je v tejto
etape vývoja syndrómu vyhorenia už skoro vyčerpaná.
Jednotlivec cíti „únik energie“, ale nevie ju získať ani
zadržať. Viacerí respondenti, ktorí sa dostali do tejto
vývojovej etapy, uvádzali, že im energia uniká, že spotrebovávajú veľa energie bez jej náhrady. Ak tento stav
trvá ďalej a prehlbuje sa, nastane posledné štádium, tzv.
terminálne štádium, ktoré sa vyznačuje vyhorením
všetkých zdrojov energie. Znamená to, že syndróm
vyhorenia sa úplne rozvinul. Neštandardné pracovné
situácie a v nich obsiahnuté stresory pôsobili dostatočne dlho a dostatočne intenzívne v smere vyčerpania
energetických zdrojov tak v psychickej ako aj vo fyzickej rovine. Každá etapa sa vyznačuje charakteristickým
súborom symptómov, ktoré sa počas procesu vyhorievania na seba vrstvia (viď tabuľka 2). Tento poznatok
umožňuje určiť etapu, v ktorej sa proces vyhorievania
nachádza a nastaviť proces liečby.
Ďalej nás zaujímalo, v ktorej etape už respondenti poci-
33
•
ISSN 2081-0008
TABUĽKA 2. Prehľad symptómov vznikajúcich v jednotlivých
fázach dynamického procesu wyhorenia
Etapy procesu
Vyhorenia
1. etapa:
Hyperaktivita
2. etapa:
Vyčerpanie
Prehnané nadšenie, vystupňovaná pracovná
aktivita,
Znížená aktivita
Odovzdanosť, rezignácia
Poznávacie funkcie, motivácia, kreativita
Emocionálne vyčerpanie, strata sociálnych kontaktov
Mentálne disfunkcie, poruchy spánku, poruchy
zažívania, kardioviskulárne poruchy, náchylnosť na
infekčné ochorenia, sexuálne poruchy, vznik závislostí na alkohole, drogách, liekoch,
Bezcieľnosť, psychosomatické poruchy, sociálna
izolácia, suicídne sklony
ktí
ve
ale
bo
ost
atn
í
Poc
it b
e
zn
Kol
á
dej
ego
e
via
sa
vyh
ýba
Nen
jú
ah
rad
ite
ľno
sť
Nen
Čo s
apr
edu
om
ma
jem
l rá
d, m
ao
tra
vuj
e
Poc
it ú
na
vy
Poc
it p
ráz
dn
Str
ot
ata
y
súk
rm
. Živ
ota
ťovali, že sa niečo deje s ich psychickým stavom. Snažili
sme sa identifikovať pocity, ktoré sme nazvali pracovne
signály, ktoré ich upozorňovali na začínajúce zmeny
v psychike. Na prieskum sme použili metódu riadeného
rozhovoru v kombinácii s pozorovaním a dotazníkovú
metódu s otvorenými otázkami. Respondenti mali signál/pocit v prvom kroku pomenovať, krátko ho charakterizovať a v druhom kroku mu mali priradiť hodnotu
na škále od 1 do 10. Pritom nemali úlohu určiť intenzitu
a naliehavosť daného signálu/pocitu. Ako ukázali výsledky, väčšinu signálov/pocitov respondenti pociťovali ako
veľmi naliehavé a veľmi intenzívne až v poslednej etape,
teda v etape, keď už syndróm vyhorenia bol rozvinutý
a diagnostikovaný aj metódou MBI. Zároveň uvádzali,
že tieto pocity v prvej až tretej etape nepociťovali, resp.
si ich neuvedomovali, v štvrtej etape ich už evidovali,
avšak vnímali ich ako sporadické, vyplývajúce zo zmien
nálady. Intenzitu „signálov“ udávali respondenti podľa
vlastného ohodnotenia pocitu/signálu na škále od 1 do
10 (graf 1). Zaujímavým zistením bolo, že respondenti
určité pocity/signály v prvých etapách procesu vyhorievania vnímali len ako určitú nepohodu, neprikladali im
žiaden podstatný význam a v podstate si mysleli, že sú to
len prechodné psychické stavy, o ktorých boli presvedčení, že sa upravia a vrátia do normálu. Ešte aj v tretej
etape, keď už daný psychický stav pretrvával a pocity/
signály sa nemenili, stále trvali, boli niektorí respondenti
presvedčení, že silou vôle tento stav môžu zmeniť a že sa
1-2 fáza
5 fáza
v k
ole
ZDROJ: Vlastné spracovanie podľa: Hoyle, R. H. (2006). Personality
and Self-Regulation: Trait and Information-Processing Perspectives. In
Journal of Personality. ISSN 1467-6494, 2006, vol. 74/2006, p. 1507–1525.
34
GRAF 2. Výskyt jednotlivých signálov v prvej a poslednej etape
zrelosti syndrómu vyhorenia v pocitovej oblasti manažérov
áci
a
Beznádej
wsm.warszawa.pl
čud
ný
ja
5. etapa: Psychosomatické
reakcie
Agresivita, negativizmus, cynizmus, sebaľútosť
•
jedná len o prechodný stav, resp. prechodnú zmenu. Príčiny tejto zmeny hľadali v sebe a nie v prostredí, ktoré ich
neustále bez prestania bombardovalo stresormi emocionálneho charakteru. Až v štvrtej etape začali sporadicky
niektoré signály „vyskakovať“ a bolo potrebné vynaložiť
vôľové úsilie na ich potlačenie. Neskôr sa však respondenti vzdali a dostali sa podľa nich do „stavu beznádeje,
úplného vyčerpania, rezignácie“. Obdobné výsledky sme
získali aj v prieskume, ktorý bol realizovaný v roku 2012.2
Izol
Degradácia
Chronická únava, strata energie
e-ISSN: 2449-9714
Som
3. etapa:
Emocionálne
reakcie
4. etapa:
Zlyhanie
Charakteristické symptómy
•
ZDROJ: Vlastné spracovanie
Na základe výpovedí respondentov sme zostavili inventár pocitov/signálov, ktorý môže byť použitý na identifikáciu konkrétnej etapy syndrómu vyhorenia, v ktorej sa
manažér nachádza. Vychádzame pritom z predpokladu,
že v súčasnej podnikovej a podnikateľskej praxi pôsobí
veľký počet stresorov, ktoré môžu vyvolať u manažérov
syndróm vyhorenia a títo sa môžu veľmi dlho trpieť bez
psychologickej pomoci, pričom sa ukazuje, že je veľmi
dôležité zachytiť vznik syndrómu vyhorenia v počiatočnej etape, pretože v tejto etape možno ešte daný stav
jednoduchšie zvrátiť ako v poslednej etape, keď už je
syndróm vyhorenia rozvinutý. Zámerom autorky inventáru je aj naučiť manažéra identifikovať a nepodceňovať
svoje pocity/signály a využívať svoj psychický potenciál
k vlastnému prospechu.
Záver
Syndróm vyhorenia je v súčasnosti jedným z výsledkov
a dôsledkov dlhodobého pôsobenia stresorov atakujúcich emocionálnu oblasť jednotlivca. Môže vzniknúť
v rôznych profesiách a v rôznych vekových kategóriách,
napríklad J. Štencl (2006, s. 33) prvýkrát upozornil, že
syndróm vyhorenia môže vzniknúť už u detí a „pre2
Porovnaj: Szarková M.- Andrejčák, M. (2013): Psychosomatic syndromes i managerial profesion. Auspicia, 2013, roč. X., č. 2. s. 86-92.
ISSN 1214-4967.
M. Szarková: Determinanty vzniku syndrómu burnout v práci manažéra chádza u nich všetkými štádiami tak, ako u dospelých
jedincov“. Imúnni voči nemu nie sú ani príslušníci niektorých kultúr, ako tvrdia niektorí autori, že syndróm
vyhorenia vzniká u ľudí žijúcich v industrializovaných
štátoch (J. Arnold, 2010). Manažéri pôsobiaci v súčasnosti v multikultúrnych nadnárodných korporáciách,
využívajúcich informačné a komunikačné technológie
a rýchle inovácie výroby, sú vystavení pôsobeniu rôznorodých stresorov, útočiacich nielen na integritu osobnosti, ale aj na jednotlivé jej zložky, vrátane emócií. Výsledkom ich pôsobenia je syndróm vyhorenia. Výsledky nášho prieskumu potvrdili niektoré známe poznatky o tom,
že syndróm vyhorenia vzniká a rozvíja sa nenápadne,
postupne, pomaly prerastá do osobnostných štruktúr,
dezintegruje ich a podstatne ich mení v patologickom
smere. Významne ovplyvňuje osobnosť kontaktného
manažéra ako aj jeho profesionálnu úroveň a pripravenosť vykonávať danú profesiu. Tiež potvrdili, že je dôležité pomôcť manažérom identifikovať a nepodceňovať
STUDIA I ROZPRAWY
pocity/signály „nástupu“ syndrómu vyhorenia, čo môže
významne prispieť k zastaveniu jeho rozvoja už v prvých
etapách a k navráteniu psychického stavu do normy.
Identifikácia, diagnostika a liečba syndrómu vyhorenia
v ktorejkoľvek fáze jeho rozvoja u manažérov je o to dôležitejšia, že syndróm vyhorenia ovplyvňuje nielen ich
osobnostnú integritu, ale vstupuje aj do rozhodovacích
procesov, ktoré ovplyvňujú životy iných ľudí, zamestnancov a ich rodiny.
Cieľom príspevku bolo prispieť niektorými informáciami a poznatkami, získanými v konkrétnom prieskume
k rozšíreniu názorovej a poznatkovej platformy zameranej na diagnostiku, liečbu a prevenciu syndrómu vyhorenia u manažérov, o ktorom sa domnievame, že sa stal
jedným z vážnych psychosomatických ochorení súčasnej
doby, ktorého výskyt stále narastá a to nielen v manažérskych, ale aj v ostatných profesiách.
Literatúra
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Andrejčák, Martin. Audit of personnel management and its usage by the enterprises. In Hradec economic days 2014. The
International conference. Hradec economic days 2014 : the international conference, Hradec Králové, February 4th and 5th,
2014. – Hradec Králové : Gaudeamus, 2014. ISBN 978-80-7435-369-7, s. 16-22. VEGA 1/0053/2012.
Arnold, J. et al. (2010): Work Psychology. Pearson Education Canada. ISBN: 0273711210.
EGE, H. (1998): Just What Is Psychological Terror in the Workplce.
www.cesil.com/0300/mobing03.htm.
Hoyle, R. H. (2006). Personality and Self-Regulation: Trait and Information-Processing Perspectives. In: Journal of Personality.
ISSN 1467-6494, 2006, vol. 74/2006, p. 1507–1525.
Kebza, V. – Šolcová, I. (2003). Syndrom vyhoření. 2. vyd. Praha: Státní zdravotní ústav, 2003. ISBN 80-7071-231-7.
Maslach, C. – Schaufeli, W. B. – Leiter, M. P. (2001). Job burnout. In Annual Review of Psychology. ISSN 0066-4308, 2001, vol.
52, 2001, p. 397-422.
Matkovčíková, Natália. Motivačné faktory pri výbere pracovného miesta v projektovom manažmente. In Projektový management pro vedoucí pracovníky základních a středních škol : sborník z konference : České Budějovice, 13.4.2012. – České
Budějovice : Vysoká škola evropských a regionálních studií, p.p.s., 2012. ISBN 978-80-87472-32-3, s. 30-33.Rush, M. D. (2004):
Syndrom vyhoření. Praha: Návrat domu. ISBN 80-7255-074-8.
Schaufeli, W. B. – Greenglass, E. R. (2001). Introduction to special issue on burnout and health. In Psychology and Health. ISSN
1476-8321, 2001, vol. 16, 5/2001, p. 501–510.
Szarková, M.(2010): Psychológia pre podnikateľov a manažérov. Bratislava: Sprint dva.
Szarková M.- Andrejčák, M. (2013): Psychosomatic syndromes i managerial
profesion. Auspicia, 2013, roč. X., č. 2. s. 86-92. ISSN 1214-4967.
Pět zbraní proti vyhoření. Moderní řízení, 2012, č. 8.
Štencl, J. (2006): Syndróm vyhorenia ako sociálnopsychologický problém. Zdravotníctvo a sociálna práca, roč. 1, 2006,
č. 2. ISSN1336-9326.
Štencl, J. (2008): Psychosociálne problémy v dôsledku šikany u detí. Pediatria, ročník 3, č. 1. ISSN 1336-863X.
35
PHOTO CREDIT: DailyPic / Foter / CC BY-NC
Studia i rozprawy
Ján Grác
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 37-44
Katedra psychológie VŠZ a SP sv. Alžbety
Bratislava, Slovakia
Zástoj autodidaktiky na osvojovaní poznatkov
v podmienkach ich exponenciálneho rastu / Stance
of self-education by acquiring the knowledge
in terms of its exponential growth
Abstract
Abstrakt
Key words: knowledge explosion, self-education,
extensification, intensification, psychoracionalisation
Kľúčové slová: explózia poznatkov, autodidaktika,
extenzifikácia, intenzifikácia, psychoracionalizácia
Supercharging of pupils and students, if there is any evidence of it, is not caused by the educational process itself,
but rather can emerge from a failure of home preparation
for school exams. Actual solving of this problem by traditional focusing on those factors of extensification or intensification of self-education processes are out of date and do
not suit to modern requirements of the 21st century. In the
period of exponential growth, the factor of racionalisation
of learning and studying gains ground. It deserves also appropriate modification of actual conceptual framework of
school psychologists‘ preparation. Solving all new counselling problems, emerging from psychoracionalisation cannot
be substituted by any psychological or out-of-school expert
specialisation.
P
Preťažovanie žiakov a študentov, ak sa vyskytne, nie je ani
tak spôsobené samotným procesom výučby, ale vyplýva
skôr z nezvládnutia domácej prípravy na skúšky. Doterajšie
riešenie tohto problému tradičným zameriavaním sa iba
na faktory extenzifikácie alebo intenzifikácie autodidaktických procesov sú zastarané a nevyhovujú moderným
požiadavkám 21. storočia. V období exponenciálneho rastu poznatkov vystupuje do popredia, viac ako kedykoľvek
predtým, faktor racionalizácie učenia a štúdia. To si vyžaduje aj príslušnú modifikáciu doterajšej koncepcie prípravy
školských psychológov. Riešenie nových poradenských
úloh, vyplývajúcich zo psychoracionalizácie, je totiž nezastupiteľné žiadnou inou psychologickou, ale ani mimopsychologickou odbornou špecializáciou.
re dobu, v ktorej žijeme, je o.i. charakteristický
nielen enormný nárast poznatkov (zvykli sme si
ho označovať pojmom explózia poznatkov), ale aj
ich akcelerujúce aplikovanie do praxe. Kým napr. pravekému človeku trvalo takmer sto tisíc rokov, aby pazúrik
opracoval nielen z jednej, ale i z druhej strany a urobil
z neho sekeru, neskoršie sa obdobie medzi jednotlivými
poznatkami a ich aplikáciou čoraz viac skracovalo; napr.
od objavenia pary, ako zdroja energie, k jej praktickému
využitiu na poháňanie strojov, prešlo len sto rokov a od
objavenia štiepenia atómov po praktické využitie atómovej energie dokonca len niekoľko rokov.
Akcelerácia explozívne rastúcich poznatkov sa ešte donedávna vyjadrovala pojmom zdvojnásobovanie existujúceho potenciálu poznatkov čoraz po kratšej dobe (obr.
č. 1). Kým ešte v nedávnej minulosti bolo potrebné približne jedno storočie, po uplynutí ktorého existujúci potenciál poznatkov sa zdvojnásobil (tak tomu bolo napr.
od r. 1800 do roku 1900) a neskoršie polstoročie (tak
tomu bolo od r. 1900 do r. 1950), už v druhej polovici
minulého storočia (máme na mysli 60-te a 70-te roky)
sa objem poznatkov v niektorých mladších vedných
disciplínach, napr. v oblasti chémie, metalurgie a pod.
začal zdvojnásobovať aj po kratšej dobe ako 10 rokov.
V známej knihe „Dni amerického žurnalistu“ z roku 1889
písal J. Verne medzi iným aj o využití sily vodopádov
o zachytení a využití energie morského prílivu a odlivu,
predvídal existenciu farebnej fotografie a počítacích strojov, hovoril o prenášaní zvuku a obrazu prostredníctvom
zložitého prístroja (nazval ho fonotelefoto). Súčasníci
týmto predpovediam nedôverovali, pretože sa zdali neskutočné. Dnes sú všetky každodennou realitou, a to dokonca o 900 rokov skôr, ako to očakával sám autor knihy.
V prítomnosti, pod vplyvom ďalších vedeckých objavov,
a to najmä v oblasti počítačovej a digitálnej techniky,
vyjadrovanie explozívne rastúcich poznatkov pojmom
zdvojnásobovania (obr. č. 1), sa javí ako nevýstižné. Skutočnosť, že každý nový poznatok je čoraz rýchlejšie zárodkom ďalších- novších poznatkov, vedie k tomu, že pre
vyjadrenie akcelerácie explozívne rastúcich poznatkov je
adekvátnejšie, keď hovoríme o ich exponenciálnom raste.
•
ISSN 2081-0008
TABUĽKA 2. Prehľad symptómov vznikajúcich v jednotlivých
fázach dynamického procesu wyhorenia
16
16
14
12
10
8
8
6
4
4
2
2
1
1800
1850
1900
1950
60
70
Otázkou je, ako sa načrtnutý proces explozívne rastúcich
poznatkov javí z aspektu edukácie, ktorou rozumieme
školskú i mimoškolskú výchovu a vzdelávanie človeka. Keďže dejiny ľudstva sú dejinami rozvoja poznania
a dejiny rozvoja poznania sú dejinami rozvoja osobností,
je len prirodzené, že v zmysle francúzskych encyklopedistov savoir c´est pouvoir sa človek spravidla na tento
jav pozerá celkom pozitívne. Veď ktože by sa hneval, že
ľudskému umu sa darí čoraz viac a viac odhaľovať to, čo
ešte včera bolo preň neznáme.
Druhou otázkou však je problém zvládnutia (osvojovania si) enormne narastajúcich poznatkov. Riešenie problému je azda najpálčivejšie v didaktickej, teda vzdelávacej oblasti. To preto, lebo od súčasnej generácie žiakov
a študentov sa očakáva, aby si tak ako ich predchádzajúce
generácie osvojovali nielen poznatkové dedičstvo „otcov
svojich“, ale aby si,zároveň, na rozdiel od predchádzajúcich generácií, osvojovali aj v prítomnosti neúmerne
väčší potenciál explozívne narastajúcich poznatkov modernej vedy a techniky.
Súčasné riešenie tohto problému možno vo všeobecnosti
vyjadriť tézou: čím viac poznatkov, tým je potrebné viac
času (extenzifikácia) a psychickej energie (intenzifikácia) na ich osvojovanie. Uvedené riešenie, hoci na prvý
pohľad vyznieva logicky, nesie so sebou aj premnohé
problémy. Extenzifikačné a intenzifikačné osvojovanie
poznatkov utvára totiž v didaktike čosi ako legalizovanú platformu pre psychické preťažovanie so všetkými
edukačnými a zdravotnými problémami, ktoré z neho
vyplývajú. V dôsledku toho vedomosti, ktoré pôvodne
mali prispievať k harmonickému rozvoju osobnosti, postupne začali zohrávať úlohu spolufaktora jej psychickej
deterkiorizácie. Pre ilustráciu: asi pred 150 rokmi sa od
absolventa vysokej školy technickej žiadalo, čo do rozsa-
38
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
hu, približne také množstvo učiva, ako sa dnes žiada od
absolventov priemysloviek. Signály o vážnych psychických onemocneniach nielen stredoškolákov, ale i vysokoškolákov z psychického preťaženia nie sú zriedkavé.
Ani nádeje, ktoré v podmienkach tzv. vedecko-technického rozvoja vyplynuli z novodobého fenoménu akcelerácie duševného vývinu u v súčasnosti dorastajúcich
generácií detí a mládeže, sa celkom nenaplnili. Hoci
nemožno popierať, že dorastajúce generácie našej doby
sú psychicky lepšie pripravené prijať väčšie kvantá poznatkov ako napr. ich rodičia alebo starí rodičia, predsa
jav akcelerácie vývinu nie je adekvátny akcelerácii poznatkov. Kým totiž akcelerácia psychického vývinu sa
aproximatívne prezentuje akoby radom, aritmetickej
postupnosti, zatiaľ akcelerácia explozívne narastajúcich
poznatkov sa prezentuje akoby radom geometrickej postupnosti. Stále sa teda prehlbuje disproporcia medzi
úrovňou kapacity mozgu žiaka a študenta a množstvom
poznatkov, ktoré by si mal osvojiť.
Autodidaktika ako komplementárna zložka
didaktiky
Účinný spôsob osvojovania poznatkov spravidla predpokladá aktivizovanie dvoch činiteľov – toho, ktorý poznatky sprostredkováva, teda učiteľa a toho, kto je ich recipientom, teda autodidakta (žiaka alebo študenta). Zástoj
oboch činiteľov v praktických podmienkach je však
dosť nerovnomerný, ako na to nepriamo upozorňuje aj
jestvujúca disproporcia v produkcii odbornej literatúry.
Zatiaľ čo procesy sprostredkovania poznatkov v podobe
didaktiky, čiže teórie vyučovania, patria v edukačných
disciplínach dlhodobo medzi najrozpracovanejšie, rozpracovanie autodidaktiky, t.z. teórie samoučenia, ako
vednej disciplíny, participujúcej na interiorizovaní poznatkov v mimoškolských podmienkach sa ešte stále
nachádza akoby in statu nascendi. Tak sa stalo, že pod
pojmom autodidaktika sa spravidla rozumie iba individuálna aktivita žiaka alebo študenta, ktorá sa prejavuje
v rozvíjaní nejakých jeho záujmových činností vyplývajúcich z osobných schopností, napr. v podobe osvojovania
si niektorého cudzieho jazyka alebo v podobe rozvíjania
takých či onakých umeleckých či športových činností.
Vychádzajúc z tejto skutočnosti predmetom našich analýz v tomto príspevku bude problematika autodidaktiky
ako komplementárnej zložky didaktiky. Otázkou je, čo
sa rozumie pod pojmom komplementarita zložiek riadenia výučbového procesu. Podľa schémy (obr. č. 2) aj keď
v škole vedúcim činiteľom riadenia vzdelávacieho procesu je učiteľ, predsa úspešnosť jeho riadenia závisí aj od
kooperujúceho činiteľa, ktorým je percipient poznatkov,
čiže autodidakt (žiak alebo študent).
J. Grác: Zástoj autodidaktiky na osvojovaní poznatkov v podmienkach...
učiteľ
autodidakt
kooperujúci
školské
prostredie
mimoškolské
prostredie
autodidakt
učiteľ
Označenie učiteľa ako vedúceho činiteľa však platí len
pokiaľ ide o procesy riadenia vzdelávania v priestoroch
školy. Keďže osvojovanie poznatkov sa realizuje aj mimo
školy (doma, v internáte alebo na priváte), vedúcim činiteľom riadenia samoučenia v týchto podmienkach je
autodidakt. (On totiž rozhoduje, či sa vôbec bude učiť
a ak áno, čo a ako sa bude učiť.) To však neznamená, že
mimoškolské riadenie samoučenia je výlučne iba záležitosťou autodidaktov. Aby bolo úspešné, autodidakti by
nemali byť ponechaní iba na seba v zmysle tézy „plávaj,
ako vieš“. Od zodpovedných pracovníkov, teda aj od učiteľov sa žiada, aby okrem svojej vedúcej funkcie v riadení
výučbového procesu v škole kooperovali s autodidaktmi
aj v procese riadenia ich samoučenia mimo školy. Ak sa
tak stane, autodidaktika, ako komplementárna zložka
didaktiky, nadobúda podobu riadenej autoregulácie samoučenia.
Z uvedeného vyplýva, že u tých učiteľov, u ktorých riadenie osvojovania poznatkov vychádza z jednočlánkového
modelu, t.z., u ktorých aktivita začína a končí školským
prostredím, kompetentnosť cieľavedome riešiť efektivitu
interiorizovania poznatkov žiakmi je minimálna. Naproti tomu učitelia, ktorí vychádzajú z dvojčlánkového
modelu riadenia osvojovania poznatkov, teda ktorí kooperujú s autodidaktmi (ako ukazuje schéma, obr. č. 2),
prekračujú svoju pôsobnosť aj za vyučovaciu hodinu,
v dôsledku čoho sa potenciálne podieľajú na efektivite aj
autodidaktického procesu.
Jedna vec je však teoretické objasnenie si podstaty dvojčlánkového modelu a druhá vec je preniknutie do psychologickej podstaty pertraktovaných pojmov. K tomu
nasledujúce vysvetlenie. Na základe dosiaľ vykonaných
rozborov sme sa dostali k štyrom súvzťažným pojmom:
didaktika versus autodidaktika, učiteľ versus žiak, vedúci
versus kooperujúci, vyučovanie versus samoučenie. Vyznať sa v nich predpokladá pokúsiť sa o ich systémové
usporiadanie. Vzhľadom na súvzťažnosť, ale i polaritu
uvedených pojmov bolo možné, na základe súradnico-
Celkove ide o štyri typy riadenia. V prvom type (znázorňuje ho kvadrant I) učiteľ vystupuje ako vedúci riadenia
procesu vyučovania. V druhom type (kvadrant II) žiak
vystupuje ako kooperujúci činiteľ v zmysle autoregulácie
sa v procese vyučovania. V treťom type (kvadrant III)
učiteľ sa prezentuje kooperujúcim riadením procesu samoučenia. V štvrtom type riadenia osvojovania poznatkov (kvadrant IV) žiak má vedúcu funkciu v autoregulácii procesu samoučenia.
V našom prípade do popredia pozornosti vystupujú
predovšetkým tie kvadranty, ktoré vychádzajú z teórie
autodidaktiky, t.z. autoregulácie žiaka v procese samoučenia. Z tohto hľadiska pozornosť priťahuje už kvadrant
II, pretože upozorňuje na existenciu kooperatívnej autoregulácie žiaka aj v procese vyučovania, teda v procese,
ktorého vedúcim činiteľom riadenia je učiteľ. Zdanlivo je
to prekvapenie preto, lebo neraz sa predpokladá, akoby
vyučovanie, ako skupinové osvojovanie poznatkov, vylučovalo individuálnu kooperatívnu autoreguláciu žiaka.
OBR. Č. 3. Procesy riadenia
v súradnicových kvadrantoch
osvojovania
poznatkov
ČINITELE
UČITEĽ
DIDAKTIKY
kooperujúci
AUTODIDAKTIKY
Činiteľ riadenia osvojovania poznatkov
vého systému x,y, ich priestorovo usporiadať v rovine
rozdelenej do štyroch kvadrantov (obr. č. 3). Keďže ide
o zoskupenie pojmov vyjadrujúcich osobitosti riadenia
osvojovania poznatkov, na každý kvadrant sa možno pozerať aj ako na určitý typ riadenia tohto procesu.
ŽIAK
Vedúci
riadenia
procesu
vyučovania
Kooperujúci
autoreguláciou
v procese
vyučovania
I
II
III
IV
TEÓRIE:
OBR. Č. 2. Dvojčlánkový model procesu sprostredkovania
poznatkov
STUDIA I ROZPRAWY
Kooperujúci
na riadení procesu
samoučenia
Vedúci
autoregulácie
v procese
samoučenia
Otázkou je, čo možno rozumieť pod pojmom individuálna autoregulácia osvojovania poznatkov žiakom Rozhodne nemožno tento pojem zamieňať s individuálnym
prístupom učiteľa k žiakovi, lebo ten nevyplýva z kooperujúcej funkcie žiaka, ale z riadiacej funkcie učiteľa.
Pojem nemožno zredukovať na fyzickú prítomnosť žiaka
na vyučovaní, a to i vtedy, keď ju žiak navonok demon-
39
•
ISSN 2081-0008
štruje pozeraním a počúvaním. To preto, lebo aj zjavne
demonštrované vnímanie výkladu učiteľa nemožno vždy
stotožňovať s plnohodnotným vnímaním obsahu jeho
výkladu. Ak by sa tak stalo, pozerali by sme sa na vyučovanie ako na proces tzv. infundibuliovania, t.j. nalievania
poznatkov lievikom.
Zhrňujúc možno konštatovať, že individuálna kooperatívna autoregulácia osvojovania poznatkov žiakom nespočíva iba na jeho fyzickej prítomnosti na vyučovaní, ale
na interiorizácii poznatkov. Učenie je totiž vždy interiorizačným procesom (Ďurič, L. (1975, s. 230), a to aj vtedy,
keď sa uskutočňuje v skupinách, teda v priebehu vyučovania. Je to teda práve interiorizácia ako proces jedinečného napätia i pozitívneho zážitku, ktorý sa v jednotlivcovi
vždy znova a znova odohráva pri premene vonkajšieho
poznatku na poznatok vnútorný, t.z. vedomosť.
Ak pristúpime k riadeniu osvojovania poznatkov z aspektu prípravy autodidakta na skúšku, teda z aspektu samoučenia, očakáva sa, že učiteľ okrem riadiacej funkcie
(kvadrant I) by mal plniť aj funkciu kooperujúcu (kvadrant III). Ak sa tak stane, potom pôvodná autoregulácia
autodidakta (žiaka) sa mení (ako sme už v predchádzajúcich súvislostiach konštatovali), na regulovanú autoreguláciu alebo jednoducho na riadenú autoreguláciu.
Už sme spomenuli, že s exponenciálnym rastom poznatkov sa postupne, najmä v domácej príprave autodidaktov,
začali objavovať aj také nežiaduce fenomény, ako neprimeraná extenzifikácia a intenzifikácia samoučenia, ktoré
neraz rezultovali do preťažovania autodidaktov. Ruka
v ruke s tým sa začali v odbornej literatúre čoraz viac
objavovať aj doklady o tomto nežiaducom fenoméne.
Napríklad V. Uher (1953, s. 47) už v polovici minulého storočia upozorňoval, že na základnej škole medzi
10-ročnými žiakmi je značný počet takých, ktorí sa
doma učia dlhšie, ako stanovuje psychologická norma.
Ešte výraznejšie vystúpil tento problém na úrovni strednej školy. Napríklad V. Fabry (1974, s. 67) zistil, že stredoškoláci majú zo všetkého obyvateľstva práve pre domácu prípravu na vyučovanie najdlhší pracovný týždeň.
Azda prvý na problém preťažovania vysokoškolákov
v procese ich prípravy na skúšky u nás upozornil s príslušným kolektívom autorov M. Beniak (1982). Z uvedeného vyplýva, že fenomén preťažovania nespočíva ani
tak v didaktickom procese odohrávajúcom sa v priebehu
výučby, ale v didaktickom procese, ktorý sa odohráva
v príprave na skúšku. Čoraz viacej sa stáva zrejmým, že
bez preťažovania autodidaktov v procese ich prípravy na
skúšky by azda ani nevzniklo ich preťažovanie vo výučbovom procese v škole. Nie náhodou teda o tomto probléme sa začalo rokovať, ako uvádza J. Fišer a kol. (1964,
s. 163), takmer na všetkých medzinárodných konferen-
40
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
ciách a pretrváva to dosiaľ . Napríklad na ostatnej konferencii s medzinárodnou účasťou M. Kannt-Schaps (2012)
ako členka N.E.P.E.S. (Siete európskych psychológov
v edukačnom systéme) konštatovala, že v súčasnosti približne 20 % mladej populácie v krajinách EÚ má problémy
s duševným zdravím. Pri hľadaní príčin viacerí odborníci
upozorňujú na preťaženosť žiakov neúmernými poznatkami. Teda avizujú, že obsah vzdelávania je pre priemernú
populáciu nezvládnuteľný (Brancová, M. 2012).
Ku empirickej profilácii autodidaktických
problémov
Zo štruktúry zoskupenia pojmov v kvadrante IV vyplýva, že vedúcim autoregulačného procesu samoučenia
je jednoznačne autodidakt (žiak alebo študent). Je však
skutočne autodidakt jednoznačne suverén v autoregulácii procesu samoučenia, alebo potrebuje pomoc zvonka
v podobe vhodného kooperátora? Ak áno, kto by túto
funkciu mal zastávať? Odpoveď na uvedenú otázku by
nám mal poskytnúť aj empirický výskum.
V spojitosti s naším dlhodobo realizovaným výskumným
projektom k danej tematike sme rok čo rok v rámci výučby v niektorom z predmetov edukačnej psychológie
požiadali vysokoškolských študentov o vypracovanie písomnej kompozície na tému: „Najosvedčenejšie spôsoby
mojej prípravy na skúšky v spomienkových reflexiách.“
Projekt sme realizovali na rozličných slovenských univerzitách; naposledy v škol. roku 2012-13 aj v 3. ročníku
odboru psychológie na VŠZaSP sv. Alžbety v Bratislave.
Celkove sme takto získali relatívne rozsiahlu databanku
o jestvujúcich kognitívnych stratégiách autodidaktov.
Získané údaje (ako vyplýva z nasledujúceho) bolo možné logicky usporiadať do ôsmich okruhov.
ZÁKLADNÉ OKRUHY AUTODIDAKTICKÝCH PROBLÉMOV
a z nich vyplývajúce vhodné alebo nevhodné spôsoby samoučenia autodidaktov*
I/7 Učebné prostredie
a)
b
c)
d)
e)
učenie sa doma
učenie sa v prírode
učenie sa v knižnici
učenie sa v dopravnom prostriedku
uspôsobovanie pracovného miesta (teplota, osvetlenie, atmosféra, poriadok)
II/3 Časová organizácia samoučenia
a)
b)
c)
d)
e)
opakovanie prebraného učiva v škole už v ten istý deň doma
príprava odpoludnia, večer, v noci, ráno, (krivka výkonnosti)
príprava od najľahšieho predmetu (učiva) po najťažší alebo opačne
sústavnosť, pravidelnosť a systematickosť prípravy (programovanie)
dĺžka dennej prípravy
*
Poznámka. Zatiaľ, čo prvé číslo (čitateľ) informuje o poradovom
čísle obsahovo logicky usporiadaných okruhov autodidaktiky,
druhé číslo (menovateľ) informuje o častosti výskytu jednotlivých
problémov v danom okruhu. Pritom platí: čím číslo menovateľa je
menšie, tým relatívne väčší je výskyt autodidaktických problémov
v danom okruhu. Z toho napr. vyplýva, že probandi sa najčastejšie
vyjadrovali k problémom VI)1, t.z. k aktivizácii myslenia a najmenej
k problémom VII)8, t.j. ku špecifikám učebného predmetu
III/4 Aktivizovanie pozornosti
a)
b)
c)
d)
e)
učenie sa z prehľadných poznámok v zošite
učenie sa v podmienkach ticha alebo pri hudbe
učenie sa individuálne alebo v skupine
učenie sa nahlas alebo potichu (resp. aj, aj)
učenie sa po častiach alebo v celku
IV/2 Aktivizovanie pamäti
a)
b)
c)
d)
e)
osvojovanie učiva prevažne sluchom, zrakom alebo motoricky
(resp. aj, aj)
časovo koncentrované alebo časovo obmedzené opakovanie v
ten istý deň
využívanie asociácií, napr. odlišnosti, podobnosti, kontrastu a pod.
využívanie mnemotechnických prostriedkov
jav memorovania
V/1 Aktivizovanie myslenia
a)
b)
c)
d)
e)
f )
g)
h)
spôsoby vedúce k pochopeniu textu učiva
vypracovávanie poznámok, výpiskov a pod.
doplnenie učiva z iných zdrojov a prameňov
tvorivé osvojovanie učiva riešením problému
hľadanie vhodných príkladov a aplikovanie učiva na život
utvorenie schémy vlastnej odpovede
vyjadrovanie učiva vlastnými slovami
zástoj hry v učení a štúdiu
VI/6 Techniky samoučenia
a)
b)
c)
d)
e)
grafické znázorňovanie a zvýrazňovanie učiva
vypracovanie výpiskov na kartičky a pod.
uplatňovanie relaxačných prostriedkov (hypnopédia, sugestopédia)
uplatňovanie technických prostriedkov (diktafón, internet, mobil)
techniky rýchleho čítania
VII/8 Špecifiká učebného predmetu a učiva
a)
b)
c)
d)
cudzie jazyky
matematicko-fyzikálne predmety
prírodovedné predmety
spoločensko-vedné predmety
VIII/5 uspôsobovanie organizmu učiaceho sa
a)
b)
c)
d)
e)
f )
g)
h)
vhodná strava, diéta (vitamíny)
telesná činnosť (prechádzky, cvičenia a pod.)
prestávky a navodzovanie relaxu
zástoj spánku
pozitívne myslenie, motivácia a vzťah k učeniu
chemické stimulátory (drogy)
zbavovanie sa trémy, stresu, únavy a pod.
šturm pred skúškou a jeho dôsledky
STUDIA I ROZPRAWY
Abstrahujúc od jednotlivých detailov v príslušných
okruhoch empirických problémov, do popredia vystupujú tri faktory. Sú nimi faktor zvládnutia množstva
požadovaného učiva (M), faktor zvládnutia učiva v čase
(Č) a faktor vydanej energie (E). Zatiaľ čo faktory Č a E
vystupujú ako nezávislé premenné, faktor M je závislou
premennou.
Podľa toho, na ktorý faktor sa študenti vo svojich spomienkových reflexiách orientovali, mohli sme u nich
identifikovať rozličné stratégie samoučenia. U tých, ktorí
sa napr. prevažne orientovali na predlžovanie času, mali
sme do činenia s extenzifikáciou (e). Vyjadrili sme ju formulou M = f(e), t.z., že zväčšovanie množstva poznatkov
je funkciou extenzifikácie, čiže je závislé od predlžovania
času potrebného na ich osvojenie. Extenzifikačnú stratégiu možno vyjadriť tézou: Čím viac poznatkov, tým dlhší
čas na ich osvojenie. Predlžovanie času je však objektívne, ale i subjektívne, limitované. Ak sa napr. neúmerne
predlžuje dĺžka samoučenia, teda v rozpore s existujúcimi psychohygienickými zásadami, môže dôjsť k preťaženiu aj so všetkými zdravotnými dôsledkami.
U tých autodidaktov, ktorí sa vo svojich písomných kompozíciách prevažne orientovali na mobilizovanie zdrojov
vlastnej psycho-fyzickej energie, napr. v podobe uprednostňovania tzv. šturmu pred skúškou, sme mali do činenia s intenzifikačnou (i) stratégiou. Zapísali sme ju
v podobe formuly M = f(i). To znamená množstvo poznatkov je funkciou intenzifikácie. Intenzifikačnú stratégiu učenia možno vyjadriť tézou: Čím väčší rozsah učiva,
tým väčší výdaj energie.
K uplatňovaniu psychoracionalizácie učenia
a štúdia
Medzi písomnými kompozíciami študentov sa našli aj
také (a ich počet nie je zanedbateľný), v ktorých ich pisatelia sa prevažne zameriavali na zefektívnenie procesu
samoučenia jeho racionalizovaním (r). V takomto prípade ide o racionalizačnú stratégiu osvojovania poznatkov. Vyjadrili sme ju formulou M = f(r), t.z. množstvo
osvojených poznatkov je funkciou racionalizácie. Racionalizačná stratégia vychádza z tézy: Väčší alebo rovnaký
rozsah učiva za podmienok rovnakého alebo zmenšeného
výdaja času a energie.
Zatiaľ čo extenzifikačné a intenzifikačné stratégie samoučenia sa zameriavajú iba na regulovanie sprievodných javov súvisiacich s učením, teda času a energie, predmetom
racionalizačných stratégií je bezprostredné zasahovania
do samotne obsahovej matérie učiva, a to jeho reštrukturalizovaním v záujme dosiahnutia optimálnych výsledkov.
41
•
ISSN 2081-0008
Zatiaľ, čo možnosti osvojovania väčšieho množstva poznatkov extenzifikačnými a intenzifikačnými stratégiami
sú limitované, racionalizačné stratégie nemajú limity.
Vždy je totiž možnosť, aby autodidakt namiesto predchádzajúceho spôsobu osvojovania toho istého učiva
aplikoval progresívnejšie – dosiaľ neuplatnené spôsoby,
postupy alebo techniky. Z uvedeného vyplýva, že racionalizácia je jedna z najnosnejších stratégií efektívneho
osvojovania poznatkov.
Pravda, základnou otázkou je, ako sa uplatňovanie tejto progresívnej stratégie prezentuje v psychických procesoch autodidakta. Analýzy spomenutých písomných
kompozícií i následné diskusie s ich autormi na danú
tému ukázali, že takmer každý autodidakt, v rámci svojho samoučenia, je čosi ako spontánny experimetátor pri
pokusnej voľbe takého alebo onakého faktora v záujme
čo najúspešnejšieho osvojenia požadovaného učiva.
Z rozborov písomných kompozícií vyplýva, že takéto experimentovanie v podstate spočíva na procese komparovania. V rámci neho autodidakt porovnáva napr. terajší,
t.z. dnešný spôsob učenia s predchádzajúcim, napr. včerajším a sleduje, či a za akých zmenených podmienok a spôsobov samoučenia sa mu zmenilo (zvýšilo, znížilo) alebo
nezmenilo požadované množstvo osvojovaných poznatkov. Pri konštatovaní lepších výsledkov autodidakt spravidla upúšťa od v minulosti ním uplatňovaných praktík
samoučenia a má tendenciu pridŕžať sa nových aplikácií.
Lenže v praktických podmienkach samoučenia problematika voľby nie je pre autodidakta ani zďaleka taká jednoduchá. Skutočnosť, že spravidla nejestvuje žiadne racionálne
učenie bez toho, aby sa nerealizovalo v čase, alebo aby si
nevyžiadalo čo len minimálny výdaj energie, spôsobuje,
že autodidakt často nevie, najmä po aplikovaní novej – navonok exkluzívnej alebo inak príťažlivej techniky učenia,
či zvýšený rozsah osvojených poznatkov sa nedosiahol aj
zásluhou extenzifikácie či intenzifikácie.
K riešeniu uvedeného problému dnes už študentom slúži všeobecná kontrolná racionalizačná formula faktorov
samoučenia (1.0). Vytvorili sme ju prostriedkami formalizovaného jazyka v podobe nasledujúcich logických
implikácií. (Grác, 2010, s. 196, 189-200).
(M2r => M1)→[(Č2r=<Č1)(E2r=<E1)] (1.0)
Formula informuje (čítame) ak objem osvojených poznatkov v druhej (dnešnej) fáze racionálneho učenia je
rovnaký alebo väčší ako objem osvojených poznatkov
v prvej (včerajšej) fáze učenia, tak spotrebovaný čas
v druhej fáze racionálneho učenia je rovnaký alebo menší, ako bol spotrebovaný čas v prvej fáze učenia a aj spotrebovaná energia v druhej fáze racionálneho učenia je
42
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
rovnaká alebo menšia ako v prvej fáze učenia.
Ak by to tak nebolo a premenné Č a E by v konzekventnej časti formuly mali nasledujúcu podobu (Č2r>Č1)
alebo (E2r >E1), tak by nebolo jasné, či antecedentné premenné (M2r>M1) nevznikli aj zásluhou už spomenutej
extenzifikácie alebo intenzifikácie alebo zásluhou oboch
týchto faktorov súčasne. Následný logický rozpis ukazuje, že k premenným (M2r>M1) zásluhou psychoracionalizácie učenia dochádza iba v v nasledujúcich štyroch
prípadoch formúl (1.1) až (1.4)
(M2r>M1)→[(Č2r=Č1)(E2r=E1)] (1.1)
(M2r>M1)→[(Č2r<Č1)(E2r=E1)] (1.2)
(M2r>M1)→[(Č2r=Č1)(E2r<E1)] (1.3)
(M2r>M1)→[(Č2r<Č1)(E2r<E1)] (1.4)
Z uvedených formúl vyplýva, že k osvojeniu väčšieho
množstva učiva iba zásluhou racionalizačných postupov
dochádza za podmienok, keď: spotrebovaný čas a energia v druhej racionalizačnej fáze bol rovnaký ako v prvej
fáze (1.1), alebo keď spotrebovaný čas bol menší pri
výdaji rovnakej energie (1.2), prípadne vtedy, keď sa to
dialo v podmienkach rovnakého spotrebovania času, ale
zníženého výdaja energie (1.3) a napokon aj vtedy, keď
spotrebovaný čas a energia boli v druhej racionalizačnej
fáze menšie (1.4).
Ak si z predchádzajúcej tézy racionalizačnej stratégie
pripomenieme, že je to taký fenomén, ktorého význam
v spojitosti s efektívnym osvojovaním učiva sa nestráca ani vtedy, keď antecedent formuly (M2r=M1), potom
o psychoracionalizačné učenie ide aj v prípade ďalších
troch formúl (1.5) až (1.7).
(M2r=M1)→[(Č2r<Č1)(E2r=E1)] (1.5)
(M2r=M1)→[(Č2r=Č1)(E2r<E1)] (1.6)
(M2r=M1)→[(Č2r<Č1)(E2r<E1)] (1.7)
Z formúl vyplýva, že o racionalizačný postup samoučenia aj za podmienok rovnako osvojeného rozsahu učiva,
teda keď (M2r=M1), ide tiež vtedy, keď autodidakt ho dosiahne pri zníženom čase, ale rovnakom výdaji energie
(1.5), alebo opačne pri rovnakom čase, ale zníženom výdaji energie (1.6), eo ipso aj vtedy, keď ho dosiahne pri
zníženom čase a energie (1.7).
Zhrňujúc, na základe kvadrantu IV možno konštatovať,
že aj keď autodidakt je vedúcim činiteľom riadenia samoučenia, jeho početné experimentovanie s efektívnym
osvojovaním poznatkov je často neúspešné, o.i. aj dôvodov zamieňania si racionalizácie s extenzifikačnými
a intenzifikačnými spôsobmi učenia.
Z naznačeného vyplýva, že autodidakt v tomto svojom
spontánnom racionalizačnom úsilí potrebuje adekvátnu
pomoc a radu.Opätovne sa vraciame k otázke, kto by ju
mal poskytnúť.
Z kvadrantu III (obr. č. 3) vyplýva, že takúto pomoc ako
kooperujúci činiteľ by mal autodidaktom poskytnúť predovšetkým učiteľ príslušného predmetu alebo odboru.
Skúsenosti naozaj ukazujú, že všetci zodpovední učitelia
na všetkých školách (od stredných až po vysoké) spravidla prekračujú svoju didaktickú aktivitu na vyučovacej
hodine a kooperujú vhodnými radami so svojimi žiakmi
alebo študentmi aj pri riešení optimálneho zvládnutia
ich prípravy na skúšky. Ba možno povedať, že ani požiadavky racionalizácie nie sú súčasnej škole neznáme.
Napríklad v podmienkach exponencionálneho rastu poznatkov prichodí učiteľom permanentne riešiť „večný“
problém výberu adekvátneho učiva, teda problém, čo
z toho, čo sa pôvodne učilo ešte ponechať a čo z toho, čo
ako nové sa vehementne tlačí do života, ešte pribrať. Ak
si k tomu ešte pripomenieme, že na súčasných školách sa
permanentne rieši aj racionalizácia finančných nákladov
na ich udržiavanie, potom skutočne pojem racionalizácia nie je novotvar, ale „šláger“ doby.
A predsa nie je racionalizácia ako racionalizácia. Niečo
iné je extrinsicky (vonkajškovo) chápaná racionalizácia
a niečo iné je intrinsicky (vnútorne) zameraná racionalizácia. Keďže v našom prípade ide o procesy intrinsickej racionalizácie, vyplývajúcej z efektívnej interiorizácie
(zvnútorňovania) poznatkov v priebehu ich osvojovania
autodidaktami, jednoznačne bližšie, ako učiteľ, k tejto
psychologicko-poradenskej činnosti má psychológ, konkrétne školský psychológ.
Aplikácie a zdôvodnenia
Skutočnosť, že výskumná empirická sonda, ktorú sme
realizovali v r. 2012 aj na vzorke študentov Katedry psychológie VŠZ a SP sv. Alžbety nepriniesla v podstate
odlišnejšie výsledky od tých, ktoré dlhodobo monitorujeme aj na iných katedrách psychológie SR (tak ako
sme o nich už referovali), umožňuje nielen spoločnú
interpretáciu výsledkov, ale v záujme prehĺbenia poradenskej prípravy študentov na tejto novozriadenej KP
i rozdelenie predmetu školská psychológia na dve časti.
Absolvovanie prvej časti programu školskej psychológie,
ktorá sa zameriava na poradenské riešenie edukačných
problémov vyplývajúcich zo samoučenia, je totiž možné
realizovať už v prvom semestri, zatiaľ čo absolvovanie
druhej časti programu školskej psychológie, ktorá sa zameriava na poradenské riešenie edukačných problémov
vyplývajúcich z vyučovania, je možné realizovať, tak ako
dosiaľ, teda v piatom semestri.
STUDIA I ROZPRAWY
Návrh na začatie s výučbou časti predmetu školská psychológia už v prvom semestri má viaceré zdôvodnenia
v prospech facilitovania nielen učenia, ale aj štúdia. Prvé
zdôvodnenie vyplýva z kuriozity, že stredoškolák po absolvovaní školy prakticky v počte 4 rokov, teda aj v počte
4-ročného domáceho samoučenia, si prostredníctvom
tohto predmetu získava akoby retrográdny pohľad na
správnosť toho, čo po celý tento čas robil. Výhoda z toho je
teda v tom, že nie sú potrebné stáže, lebo každý študent je
čerstvým absolventom vlastnej praxe samoučenia. Inými
slovami, zatiaľ čo osobitosťou vysokej školy je pripravovať
študenta na to, čo ešte nerobil, štúdium teórie samoučenia
mu umožňuje na základe vhodného prísunu odborných
faktov nanovo prehodnotiť to, v čom doslova ešte včera
viac-menej živelne experimentoval. Ukázalo sa nám, že
už tento moment neobyčajne zvyšuje záujem o autoedukačnú problematiku školskej psychológie. Napríklad
diskusia k predneseným kompozíciám o najosvedčenejších praktikách samoučenia v spomienkových reflexiách
vyvoláva vždy takú nevšednú aktivitu všetkých účastníkov seminára, s akou sme sa desaťročia nášho vysokoškolského pôsobenia v iných predmetoch nestretávali.
Ďalšie (nezanedbateľné) zdôvodnenie včasného zaradenia problematiky autodidaktiky do prvej časti predmetu
školská psychológia vyplýva z toho, že nerieši iba otázku
„psychoracionalizácie učenia“, ale aj otázku „psychoracionalizácie štúdia“. Študent má teda možnosť zavčasu
si uvedomiť kvalitatívne odlišné požiadavky kladené na
aktivizovanie poznávacích procesov v priebehu stredoškolského učenia a v priebehu vysokoškolského štúdia.
Získava tým dvojnásobne, jednak ako študent, a jednak
ako budúci poradenský psychológ Ako študent tým, že
preniká do uplatňovania efektívnych metód a techník
vysokoškolského štúdia, ako budúci psychológ získava
zasa tým, že poznatky osvojené prostredníctvom tohto
predmetu môže neskoršie využívať vo svojej poradenskej praxi vo funkcii školského psychológa v príslušných
školských zariadeniach, ale aj v akademických poradniach na vysokých školách. A to už nehovoríme o jeho
možnej poradenskej činnosti v rozličných rekvalifikačných a reedukačných zariadeniach, napr. v spojitosti so
štúdiou odboru sociálna práca.
Z dosiaľ uvedeného sa zdá, akoby sa psychoracionalizácia autodidaktiky orientovala iba na výkonotvornú, teda
vzdelávaciu zložku samoučenia, zatiaľ čo vzťahotvorná,
teda výchovná zložka absentuje. Fakticky ide iba o zdanie.
Je to tým, že každé tvorivé uplatňovanie efektívnejších
spôsobov samoučenia, umožňujúcich učiacemu ľahšie
zvládnutie učebných požiadaviek, sa nutne premieta aj
do jeho kladného vzťahu k týmto procesom, čiže do jeho
vzťahotvornej činnosti. Ukazuje sa totiž, že tvorivá činnosť vyplývajúca najmä z racionálneho individuálneho
43
•
ISSN 2081-0008
riadenia osvojovania poznatkov v tom, že sám učiaci je
autorom svojrázneho procesu premeny poznatkov akoby „osebe“ na poznatky pre „seba“, umožňuje žiakovi či
študentovi znova a znova prežívať jedinečný zážitok, vyplývajúci zo sebarealizovania sa už samotným procesom
racionálneho získavania vedomostí.
Pravdaže, takto chápané sebarealizačné učenie sa už
nemôže redukovať iba na súbor takých, či onakých
spôsobov či techník samoučenia, ale presadzuje sa aj
ako významný osobnostný znak či štýl. Keď hovoríme
o osobnostnom štýle, nemáme však na mysli iba určité
individuálne podmienené špecifiky učenia sa toho ktorého žiaka či študenta, tak ako sa o nich zmieňujú viacerí autori, napr. Mareš, J. (1998), Matthews, D.B.-Hamly,
J.V. (1995), Sarmány Schuller, I. (1998) a ďalší. Bez toho,
aby sme znižovali význam týchto pozoruhodných štúdií,
v našom prípade učebný štýl na úrovni sebarealizácie
chápeme širšie, a to aj ako významného spolutvorcu
celkového životného štýlu človeka. Nemožno totiž opomenúť, že samoučenie a samoštúdium tvoria nezanedbateľnú zložku činnosti človeka v každom jeho charakteristickom vekovom období, teda aj v období žiaka, učňa,
gymnazistu, bakalára a pod. Je teda nemysliteľné, aby
u všetkých tých, ktorí sa sebarealizovali racionálnym
učebným štýlom, sa takáto osobnostná charakteristika
výrazne nepodieľala aj na tvorbe ich celkového životného štýlu. A životný štýl, to je vlastne najcharakteristickejšia vzťahotvorná, teda výchovná kvalita človeka.
V spojitosti s uvedeným sa zároveň čoraz zreteľnejšie ukazuje transfer sebarealizačne chápaného fenoménu samo-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
učenia aj na iné osobnostné danosti autodidakta. O čo tu
ide? Autodidakt, ktorý pri osvojovaní akéhokoľvek učiva
si spravidla dáva otázku, ako ho čo najefektívnejšie zvládnuť, nestráca potom ani mimo aktivít samoučenia tento
svoj racionalizačný prístup. Ukazuje sa, že tendencia autodidakta racionalizovať si učebnú činnosť, pred zvládnutím
ktorej sa nachádza, je aj významná prognostická informácia o tom, ako si bude počínať, keď sa ocitne v akýchkoľvek iných životných podmienkach svojho budúceho profesijného i mimoprofesijného života. Nie náhodou teda
Národný program starostlivosti o deti a dorast pre roky
2008-2015 vlády SR upozorňuje, že pre školských psychológov je o.i. zvlášť dôležité aj adekvátne riešenie správneho
samoštúdia a výberu vhodného štýlu učenia.
A ešte niečo vo vzťahu k budúcnosti. Pod vplyvom exponenciálneho rastu poznatkov sa čoraz viac formuje vízia,
že problematika samoučenia, realizovaná v prvej časti
predmetu školská psychológia, sa bude tak ako na iných
katedrách psychológie postupne transformovať aj do špeciálneho subpredmetu. Ak sa tak stane, bude to len na
prospech samotnej školskej psychológie. Už dnes totiž nevystačíme, aby školská psychológia bola reprezentovaná
len jedným sólovým učebným predmetom, Nutné je, aby
sa sama transformovala na profilový predmet, zastrešujúci
súbor súvzťažných špecifických predmetov. Subpredmet
v podobe Psychoracionalizácia učenia a štúdia je jedným
z nich. Temer 20-ročné pozitívne skúsenosti z jeho realizovania na KP FF TU sa jednoznačne prihovárajú za jeho
budúce implementovanie aj na KP VŠZaSP sv. Alžbety.
Literatúra
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
44
Barancová. M. 2012. Školská psychológia a jej pomoc škole. In: E. Gajdošová (ed.) Školský psychológ pre 21. Storočie. Zborník
príspevkov z medzinárodnej vedeckej Konferencie. Bratislava: Fakulta psychológie Paneurópskej vysokej školy.
Beniak, M. a kol. 1982. Vysokoškolák a jeho zdravie. Martin: vydavateľstvo Osveta.
Ďurič, L. 1975. Úvod do pedagogickej psychológie. Bratislava: SPN.
Fabry,V. 1974. Problematika voľného času obyvateľov. In: Kultúrny a spoločenský profil obyvateľov Bratislavy a Košíc. Bratislava: Výskumný ústav kultúry a verejnej mienky.
Fišer, J. a kol. 1964. Zdravotnícke hľadiska v práci Školy. Praha: ZN.
Gajdošová, E. 2002. Prínos prof. Jána Hvozdíka, DrSc. pre rozvoj školskej psychológie v novom miléniu. Eds. Orosová,
O, Schnitzerová,O. In: Psychológia v škole. UPJŠ, Košice, ISBN 80-7097-497-4
Grác,J. 1978. Psychológia samoučenia. Bratislava: Vydavateľstvo Obzor.
Grác, J. 2002. Psychoracionalizácia učenia a štúdia v pregraduálnej príprave učiteľov. In: Psychológia v škole. Eds. Orosová,
O, Schnitzerová, O. Košice: UPJŠ, ISBN 80-7097-497-4
Grác, J. 2010. Ku psychologickému identifikovaniu faktorov samoučenia. In: Psychologie a její kontexty. Universitas Ostraviensis Facultas Philosophica, ročník 1, č.2, s.189-201, ISSN 1803-9278
Kant-Schaps,M. 2012. School Psychologists in Times of Economic Challenges in Europe. In: Školský psychológ pre 21. Storočie. Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie, ed. E. Gajdošová. Bratislava: Fakulta psychológie Paneuropskej vysokej školy.
Mareš, J. 1998. Styly učení žáku a studentu. Praha: Portal.
Matthews, D.B., Hamly, J.V. 1995. A Comparison of the Learning Styles of High School an College University Students. Claring
House, 68,4 257-263.
Sarmány Schuller, I. 1998. Vlastnosti osobnosti a štýl učenia. Zb. Človek na počiatku nového tisícročia. Bratislava, s. 143-146,
ISBN 80-967228-9-1.
Uher, V. 1953. Jak pomáhat dětem při učení. Praha: SPN.
Wyniki badań
Ewa Małgorzata Szepietowska
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 45-51
Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie, Lublin
Płeć a subiektywna ocena własnej pamięci /
Sex and the subjective assessment of own memory
Abstract
Complaints on own memory are often reported during
psychological/medical contact. However, their reasons are
different and the role in psychological (clinical) diagnosis is
unclear. Complaints may be related to the actual deterioration of memory, but often also to the emotional and social
factors. Reports indicate that women are more likely point
to a weakening of his memory. However, the data are not
conclusive. The study involved 65 adults, including 40 women and 25 men aged 40-76 years. Subjective assessment
of own memory was assessed an experimental version of
the Memory Functioning Questionnaire (MFQ). Other methods have been used to assess the level of emotional features (state and trait), and some cognitive functions. There were no differences between men and women in the
assessment of own memory. However, compared to men,
women significantly worse assess their current memory
competencies as compared to the earlier of their possibilities (eg. year earlier to his youth). Emotionality (state/trait)
is a significant predictor of the severity of memory complaints in both groups.
Key words: sex, subjective assessment of own memory, emotions, memory complaints
Wstęp
S
kargi na własne funkcjonowanie poznawcze,
szczególnie na własną pamięć są często zgłaszane
przez osoby dorosłe w kontakcie psychologicznym
i/lub medycznym. Jednak narzekanie na własną pamięć
jest tak powszechne (Eriksen i Ihlebaek, 2002) i ma tak
różne uwarunkowania, że jej znaczenie dla procesu diagnostycznego wymaga uzupełnienia o inne dane. Skargi
mogą zawierać przekonania o obniżaniu kompetencji
mnestycznych w ostatnich latach/wraz z wiekiem, o występowaniu trudności w przypominaniu czy zapamiętywaniu, wyraźnej różnicy pomiędzy możliwościami
rówieśników a własnymi czy wreszcie zaniepokojenie
tą sytuacją. O powszechności zjawiska świadczy fakt, iż
Streszczenie
Skargi na własną pamięć są często zgłaszane podczas kontaktu psychologicznego/wywiadu medycznego. Ich przyczyny są jednak zróżnicowane i niejasna jest wartość diagnostyczna. Skargi mogą być powiązane z rzeczywistym
pogorszeniem pamięci, ale często też z czynnikami emocjonalnymi i społecznymi. Doniesienia wskazują, że kobiety częściej wskazują na osłabienie swojej pamięci. Dane
nie są jednak konkluzywne. W badaniach uczestniczyło 65
osób dorosłych, w tym 40 kobiet i 25 mężczyzn w wieku
od 40-76 roku życia. Subiektywna ocena własnej pamięci
była oceniana eksperymentalną wersją Memory Functioning Questionnaire. Wykorzystane zostały także metody
do oceny nasilenia cech emocjonalnych (stanu i cechy)
oraz wybranych funkcji poznawczych. Nie wykazano różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami w ocenie własnych
kompetencji pamięciowych. Jedynie w skali wymagającej
porównania aktualnych możliwości z wcześniejszymi (np.
w porównaniu do roku wcześniej aż do czasów młodości)
kobiety istotnie niżej oceniają swą sprawność. Emocjonalność (cecha/stan) determinują opinie o własnej pamięci
w obydwu grupach.
Słowakluczowe:płeć;subiektywnaocenawłasnej
pamięci; emocje; skargi na pamięć
w piśmiennictwie klinicznym pojawia się termin „subiektywne poczucie zaburzeń pamięci” (SMC – subjective memory concerns; SMI – subjective memory impairments) (np. Vestberg et al., 2010). Rozpoznanie istoty
i przyczyn skarg jest ważne m.in. z powodów ekonomicznych, psychologicznych i społecznych; chodzi o poprawne ukierunkowanie ewentualnej dalszej diagnostyki (np. ocenę, czy SMI towarzyszą rzeczywiste deficyty
mnestyczne) bez zwiększania kosztów opieki zdrowotnej, zmniejszenie niepokoju lub przygotowanie bliskich
na niekorzystną prognozę.
Wartość diagnostyczna takich skarg, w kontekście diagnozy klinicznej czy neuropsychologicznej, może być
różna, zależnie od kontekstu. Obserwowanie u siebie
•
ISSN 2081-0008
trudności pamięciowych może stanowić jedyny, pod
nieobecność innego typu objawów, wskaźnik patologicznego procesu ośrodkowego układu nerwowego (np.
wzrastający problem w aktualizacji nazw, trudności
w zakresie pamięci prospektywnej – zapamiętywania
przyszłych zamierzeń itd.). Skargi mogą maskować depresję (Bilikiewicz i Matkowska-Białko, 2004), lęk (Wilkes et
al., 2013), poczucie samotności czy odrzucenia (Mola et
al., 2008), niską samoocenę (Montejo et al., 2012). Diagnostyczne znaczenie ma nieobecność skarg w sytuacji
występowania wyraźnych trudności mnestycznych; może
być to wskaźnikiem nieświadomości deficytów, jak ma to
miejsce w schorzeniach otępiennych, w patologii płatów
czołowych czy ciemieniowych (por. Szepietowska, 2013).
Jednym z ważniejszych czynników determinujących pojawienie się skarg na pamięć jest wiek; poczucie jej osłabienia deklarują młodzi ludzie, uznając je za przejściowe, odwracalne, wywołane czynnikami zewnętrznymi.
W populacji osób starszych skargi pojawiają się częściej
i mają inne uwarunkowania (Gino et al., 2010). Kłopoty
z pamięcią mogą być spostrzegane jako zapowiedź negatywnie rokujących zmian sprawności poznawczych.
W związku ze zjawiskiem naznaczania i samonaznaczania seniorzy wykazują wrażliwość na potknięcia,
pomyłki mnestyczne (Rast i Zimprich, 2009). Samostereotypizacja może prowadzić do ograniczania aktywności poznawczej, pogłębienia negatywnych przekonań
o własnych kompetencjach, zmniejszenia rzeczywistych
osiągnięć w zadaniach pamięciowych, poczucia niskiej
jakości życia (Montejo et al., 2012). Większość doniesień
nie wykazała jednak związku pomiędzy sądami (w tym
skargami) o sprawności własnej pamięci a wykonaniami
(Lima-Silva i Yassuda, 2009).
Wśród czynników indywidualnych także płeć, poziom
edukacji, status socjoekonomiczny oraz czynniki osobowościowo-emocjonalne kształtują ocenę własnych kompetencji poznawczych, w tym pamięci. Niewiele badań
podejmuje kwestię różnic między kobietami i mężczyznami w zakresie nasilenia i zawartości skarg. Wyniki wskazują na brak różnic albo przewagę skarg (niezadowolenia z pamięci) u kobiet (Genziani et al., 2013; Silva et al.,
2014). Część doniesień wskazuje jednak, iż to mężczyźni
częściej raportują trudności mnestyczne i niezadowolenie z własnej pamięci, ale kobiety częściej dostrzegają
narastające z wiekiem deficyty. Być może, różnice te lub
ich brak nie są związane z płcią per se, ale z czynnikami
które wiążą się z obiema płciami (np. skłonnościami do
nadciśnienia tętniczego, paleniem, brakiem aktywności
fizycznej i otyłością, chorobami neurodegeneracyjnymi
itd.). Ponadto, tempo życia codziennego i oczekiwania
46
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
społeczne, wymagające od mężczyzn większej sprawności czynią ich właśnie szczególnie wrażliwymi na kłopoty
czy niewydolności poznawcze (Holmen et al., 2013).
Rola płci we frekwencji skarg wzrasta wraz z wiekiem.
Jednak uwzględnienie i tych interakcji nie wykazało różnic międzypłciowych (Caramelli i Beato, 2008). Kliegel
i wsp. (2005) w badaniach 123 starszych osób wykazał,
podobnie jak wcześniej cytowane badania, że kobiety formułują mniej skarg niż mężczyźni, ale płeć ma znaczenie
łącznie z innymi zmiennymi typu poziom neurotyzmu,
depresji i wieku. Jest to zbieżne z innymi rezultatami:
sposób opisu własnej pamięci jest niezależnie determinowany cechami osobowości i nasileniem nastroju depresyjnego (Strober i Esser, 2001; Cosenza et al., 2007).
Nasilone cechy obsesyjno-kompulsywne sprzyjają krytycznej ocenie i kontroli efektów swoich czynności poznawczych oraz potrzebie usprawniania własnej pamięci
poprzez stosowanie np. mnemotechnik. Podwyższony
nastrój depresyjny koreluje z niską samooceną własnych
kompetencji mnestycznych, zaś lęk z martwieniem się
o swoje kompetencje i potrzebą wykorzystywania pomocy zewnętrznych. Negatywna emocjonalność prowadzi do niedoceniania własnych możliwości, przekonania
o braku motywacji do przezwyciężania trudności (Comijs et al., 2002; Cosenza et al., 2007). Z kolei pozytywna
emocjonalność, w tym przekonanie o zdolnościach do
samodyscypliny, koreluje z pozytywnymi sądami o własnej pamięci (Pearman i Storandt, 2005).
Problem związku pomiędzy płcią a skargami na pamięć
dotyczy także grup klinicznych. Odnotowano przewagę skarg u mężczyzn obciążonych naczyniowo (Kearney-Schwartz et al., 2009). Jednak głównym predyktorem poczucia pogorszenia kompetencji pamięciowych
jest negatywna emocjonalność i zależność tę wykazano
w wielu badaniach klinicznych, np. osób z SM z podwyższonym poziomem depresji (Randolph et al., 2004),
z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi, z depresją,
z PTSD (Healy i Williams, 1999), u osób z podwyższonym ryzykiem schorzeń mózgowych (Paradise et al.,
2011), po urazach głowy (Pineau et al., 2015), z patologią
naczyniową lewej półkuli (Kuzaka i Szepietowska, 2012).
Wielokrotnie zwracano uwagę na metodologiczne trudności samooceny własnej pamięci. Konstrukcja technik
kwestionariuszowych (anglojęzycznych) jest na tyle
zróżnicowana, że metody te dotyczą nieporównywalnych kwestii (np. frekwencji błędów pamięciowych,
emocjonalnego ustosunkowania do nich, poczucia
zmian efektywności pamięci w zestawieniu z rówieśnikami czy wcześniejszymi swoimi możliwościami) (Szepietowska, 2013). Uwarunkowania skarg mogą być tak
E. M. Szepietowska: Płeć a subiektywna ocena własnej pamięci
wielorakie, że wymagają zestawienia z wynikami zadań
pamięciowych, opiniami bliskich, obserwacji funkcjonowania w warunkach życia codziennego (Jodzio i Wieczorek, 1996).
5.
Metoda
6.
Metody badań
Ze względu na dane, wskazujące na niejasne zależności
pomiędzy płcią a nasileniem skarg, podjęto badania mające na celu uchwycenie ewentualnych relacji. Ze względu na brak polskich technik diagnostycznych wykorzystano, w wersji eksperymentalnej, Memory Functioning
Questionnaire (Gilewski et al., 1983; 1986; 1990). MFQ
składa się z 64 pytań zgrupowanych w różnoliczne skale, wobec których badany ustosunkowuje się wybierając
jedną z odpowiedzi wyrażonych na skali Likerta. W dotychczasowych pracach wykazano m. in., że wyniki badanych (uwzględniono dane osób w wieku 16-89 r.ż.) są
stabilne w kolejnych pomiarach. Oryginalny test MFQ
przetłumaczono z języka angielskiego na język polski
oraz ponownie, na język angielski, z udziałem biegłego
tłumacza. Dostosowano skalę Likerta w taki sposób, by
niższe wyniki ilustrowały poczucie trudności pamięciowych, wyższe natomiast – poczucie wysokiej sprawności
własnej pamięci. W analizie posłużono się wynikami surowymi otrzymanymi we wszystkich skalach. Są to:
1. (MFQ – ocena ogólna): ogólna ocena własnej pamięci uwzględniająca istniejące trudności (1 – ogromny
problem... 7 – żadnych problemów).
2. (MFQ – retro): ocena własnej pamięci w porównaniu z własnymi wcześniejszymi możliwościami – do
roku wcześniej aż do czasów młodości (1 – coraz
gorsza… 7 – bez zmian a nawet coraz lepsza): wyniki mieszczą się w granicach od 5 pkt. oznaczających
poczucie pogorszenia, osłabienia wraz z wiekiem,
do 35 pkt. – poczucia stabilności a nawet poprawy
wraz z wiekiem.
3. (MFQ frekwencja): ocena frekwencji trudności pamięciowych (1 – zawsze, 7 – nigdy). Wynik
18 pkt. oznacza poczucie trudności w zakresie zapamiętywania nazwisk, twarzy, terminów, numerów telefonów, dat, wątku w czasie rozmowy itd.
Z kolei wynik 126 pkt. wskazuje na poczucie braku
takich trudności.
4. (MFQ czytanie): ocena stopnia trudności w zapamiętaniu treści przeczytanych artykułów z gazet
i fragmentów książek. 10 pkt. oznacza przekonanie
o występowaniu trudności w zapamiętywaniu
mniejszych lub większych fragmentów tych treści,
7.
8.
WYNIKI BADAŃ
z kolei 70 pkt. wyraża przekonanie o braku takich
trudności.
(MFQ – retro epizod): ocena stopnia trudności
w
zapamiętywaniu/przypominaniu
epizodów
z ostatnich lat. 4 pkt. wskazują na przekonanie o występowaniu takich trudności, 28 pkt. – o ich braku.
(MFQ nasilenie): ocena powagi zauważanych trudności pamięciowych. 18 pkt. wskazuje na poczucie,
że tego typu deficyty są bardzo poważne, 126 pkt.
natomiast świadczy o przekonaniu badanego, że nawet, jeśli one występują, są bez znaczenia.
(MFQ mnemotechniki): ocena frekwencji stosowania mnemotechnik. 8 pkt. wskazuje na częste korzystanie z mnemotechnik, 56 pkt. – wskazuje na niekorzystanie/brak potrzeby wykorzystywania takiej
pomocy.
(MFQ – wynik ogólny/suma). Jest sumą wyników
z powyższych skal, i może wynosić od 64 do 448.
Niższy wynik świadczy o poczuciu osłabienia pamięci, wyższy – o poczuciu dobrych możliwości
w jej zakresie.
Wykorzystano także narzędzia służące pomiarowi innych zmiennych uznawanych za istotne determinanty
sądów o własnej pamięci tj. a). stan emocjonalny: nasilenie depresji (Geriatric Depression Scale wersja 30) (Yesavage et al., 1983) oraz skale nastroju SUPIN (wersja C30
i S30) w adaptacji P. Brzozowskiego (2010), b). wybrane
funkcje poznawcze: poziom możliwości językowych/pamięci semantycznej (podtest Słownik z WAIS-PL) oraz
sprawność pamięci bezpośredniej i funkcji wykonawczych (Podtest Cyfry wprost i Cyfry wspak z WAIS-PL)
(Brzeziński et al., 2004).
Osoby badane
Do badań zaproszono ponad 90 osób z populacji generalnej, zaś w analizach uwzględniono pełne dane od
65 uczestników, w tym 40 kobiet i 25 mężczyzn w wieku od 40-76 roku życia (M=51,9, SD=7,29). Kryterium
włączenia była zgoda na udział w badaniach, wykonanie wszystkich metod oraz deklaracja braku obciążeń
neuropsychiatrycznych. Kobiety (Mwiek=51,08, SD=6,78)
były nieistotnie młodsze od mężczyzn (Mwiek=52,12,
SD=8,06, t=-0,56, p=0,57). Pod względem poziomu wykształcenia, 18 kobiet i 11 mężczyzn deklarowało wyższe
wykształcenie, średnie – 19 kobiet i 10 mężczyzn, zawodowe 2 kobiety i 3 mężczyzn, podstawowe 1 kobieta
i 1 mężczyzna. 30 kobiet i 15 mężczyzn pracuje umysłowo, 5 kobiet i 7 mężczyzn pracuje fizycznie, 2 kobiety
i 1 mężczyzna są bezrobotni, zaś 3 kobiety i 2 mężczyźni
są na emeryturze.
47
•
ISSN 2081-0008
Wyniki
W analizie wykorzystano program SPSS Imago. Dane o wynikach kobiet i mężczyzn zawierają tabela 1 oraz tabela 2.
TABELA 1. Płeć a stan emocjonalny i poznawczy (średnie,
M i odchylenia standardowe, SD)
Metoda
(wyniki surowe)
GDS
Słownik WAIS
SUPIN S30 PU
SUPIN S30 NU
SUPIN C30 PU
SUPIN C30 NU
Cyfry wprost
Cyfry wspak
M/Mężczyźni
M (SD)
K/Kobiety
M (SD)
8,78 (7,13)
48,30 (8,44)
41,40 (12,38)
23,78 (9,68)
43,83 (12,21)
30,90 (11,54)
5,93 (1,95)
5,33 (1,91)
7,48 (6,56)
50,12 (10,42)
41,96 (9,27)
23,48 (8,68)
45,84 (9,94)
28,08 (19,96)
7,0 (2,14)
6,52 (1,92)
t (p)
0,73 (0,47) ni
-0,77 (0,44) ni
-0,19 (0,85) ni
0,12 (0,90) ni
-0,69 (0,49) ni
0,97 (0,33) ni
-2,08 (0,04)*
-2,45 (0,01)**
LEGENDA: * p≤0,05; ** p≤0,01; ni – różnice nieistotne statystycznie
Nie odnotowano istotnych statystycznie różnic między K i M w zakresie nasilenia nastroju depresyjnego,
pozytywnej i negatywnej afektywności – stanu i cechy.
Płeć nie różnicowała nasilenia depresji (28 kobiet i 18
mężczyzn nie wykazywało obniżenia nastroju, 7 kobiet
i 6 mężczyzn – podwyższone nasilenie nastroju depresyjnego, 5 kobiet i 1 mężczyzna uzyskało wyniki skazujące
na depresję; χ2 =0,46 ni). Warto jednak zauważyć, że nieco wyższy średni poziom nastroju depresyjnego cechował kobiety i była to grupa bardziej zróżnicowana pod
tym względem. W obydwu grupach nastrój pozytywny
– stan i cecha dominowały nad negatywną afektywnością. W porównaniu do kobiet, mężczyźni cechowali się
przeciętnie wyższym (różnica nieistotna statystycznie)
poziomem kompetencji językowych/pamięci semantycznej, oraz istotnie wyższym wskaźnikiem sprawności
pamięci bezpośredniej i funkcji wykonawczych.
TABELA 2. Płeć a wyniki MFQ
Skale MFQ
MFQ – wynik ogólny/
suma
MFQ – ocena ogólna
MFQ retro
MFQ frekwencja
MFQ czytanie
MFQ retro epizod
MFQ nasilenie
MFQ mnemotechniki
K/Kobiety
M (SD)
M/Mężczyźni
M (SD)
t (p)
321,05 (53,48) 318,04 (58,86) 0,21 (0,83) ni
4,68 (1,52)
15,33 (5,96)
88,25 (18,37)
58,35 (15,15)
18,73 (4,95)
102,23 (19,46)
34,03 (12,14)
4,72 (1,54)
19,24 (6,96)
90.68 (18,8)
53,28 (17,8)
19,12 (5,4)
96,12 (21,35)
33,44 (10,65)
-0,11 (0,91) ni
-2,42 (0,02)*
-0,51 (0,61) ni
1,27 (0,22) ni
-0,30 (0,76) ni
1,18 (0,24) ni
0,19 (0,84) ni
LEGENDA: * p≤0,05; ni – różnice nieistotne statystycznie
Poza jedną skalą (MFQ retro), w pozostałych wyniki kobiet i mężczyzn nie różnią się istotnie. Obie grupy raczej pozytywnie oceniają swoje możliwości mnestyczne
48
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
(MFQ – ocena ogólna), uznając jednak (szczególnie kobiety), że zdarzają się im różne błędy pamięciowe (np.
zapominanie twarzy, dat, numerów telefonów itd.). Problemy w zapamiętywaniu treści wywodzących się z mediów określają jako niewielkie, i podobnie – pozytywnie
oceniają własne możliwości w przypominaniu epizodów
ze swojego życia. Większość z nich deklaruje, że nie używa mnemotechnik. Uznając ewentualne kłopoty pamięciowe jako niemające większego znaczenia dla codziennego funkcjonowania (tendencja ta dotyczy szczególnie
kobiet), swoje kompetencje oceniają pozytywnie (MFQ-wynik ogólny/suma). Jedynie w skali wymagającej porównania aktualnych możliwości z wcześniejszymi (np.
w porównaniu do roku wcześniej aż do czasów młodości) kobiety istotnie niżej oceniają swą sprawność, niemniej wynik, biorąc pod uwagę możliwą rozpiętość, jest
przeciętny. Odchylenia standardowe wskazują, że wśród
kobiet jak i mężczyzn znajdują się takie osoby, które są
zadowolone ze swojej pamięci jak i takie, które są przekonane o wystąpieniu pogorszenia jej różnych aspektów.
Kolejnym etapem analiz było określenie związków pomiędzy zmiennymi emocjonalnymi i poznawczymi
a sądami o własnej pamięci. Biorąc pod płeć uczestników wykazano, że w przypadku kobiet wyższy poziom
depresji kształtuje bardziej negatywne sądy o różnych
aspektach własnej pamięci (r=-0,33, p=0,04), przekonanie o postępujących z wiekiem trudnościach (r= -0,33,
p=0,03), o wysokim nasileniu błędów i pomyłek (r=
-0,35, p=0,03). Negatywny stan (SUPIN S30 NU) także sprzyja negatywnym przekonaniom o powadze tych
trudności (r= -0,37, p=0,02). Osobowościowo uwarunkowany negatywny afekt (SUPIN C30 NU) koreluje
z pesymistyczną oceną różnych aspektów własnej pamięci (r= -0,46, p=0,003), z przekonaniem o częstych błędach pamięciowych (r= -0,37, p=0,02) i z przekonaniem
o powadze tych trudności (r= -0,58, p=0,001). Z kolei
pozytywna emocjonalność/cecha (SUPIN C30 PU) podwyższa opinię, iż własna pamięć funkcjonuje poprawnie
(r=0,42, p=0,008), frekwencja błędów mnestycznych
nie jest wysoka (r=0,39, p=0,012), informacje pochodzące z mediów są dobrze zapamiętywane (r=0,35,
p=0,03), podobnie jak i dobrze przypominane są fakty autobiograficzne (r=0,34, p=0,03); pozytywny stan
(SUPIN S30 PU) sprzyja opinii o niewielkim korzystaniu
z mnemotechnik (r=0,31, p=0,05). Spośród kompetencji poznawczych, wyższy poziom pamięci semantycznej
sprzyja opiniom o częstym korzystaniu z mnemotechnik
(r= -0,31, p=0,50). Nie odnotowano korelacji pomiędzy
subiektywną oceną pamięci (MFQ) a poziomem wykonania Cyfr z WAIS.
W grupie mężczyzn analiza korelacyjna wykazuje, iż
wyższe nasilenie depresji (r= -0,49, p=0,013) oraz wyższy poziom aktualnego negatywnego afektu (r=-0,44,
p=0,02) sprzyjają formułowaniu negatywnej ogólnej
oceny własnej pamięci. Wyższy poziom nastroju depresyjnego zwiększa przekonanie o niedoskonałości własnej
pamięci (r= -0.54, p=0,05), o wysokiej frekwencji błędów
pamięciowych (r= -0,53, p=0,006). Podobnie, podwyższony negatywny stan emocjonalny (SUPIN S30 NU)
kształtuje przekonania o wysokiej frekwencji błędów
mnestycznych (r= -0,48, p=0,01), trudnościach w przypominaniu faktów z poprzednich lat (r= -0,55, p=0,005)
i takim nasileniu tych deficytów, które mężczyźni uznają
za poważne. Wyższy aktualny nastrój pozytywny i pozytywna dyspozycyjność obniżają poczucie, iż nasilenie
trudności pamięciowych jest problemem (odpowiednio: r=0,40, p=0,05; r=0,44 p=0,03). Mężczyźni mający
wyższe kompetencje językowe/pamięci semantycznej
(Słownik) lepiej oceniają różne aspekty swojej pamięci
(r=0,39, p=0,04). Nie odnotowano korelacji pomiędzy
subiektywną oceną pamięci (MFQ) a poziomem wykonania Cyfr z WAIS.
Dyskusja
Płeć jako czynnik modyfikujący subiektywną ocenę własnego funkcjonowania (różnych jego wymiarów) jest
coraz częściej uwzględniany w badaniach klinicznych
i z obszaru psychologii zdrowia. Wykazywano m.in., że
w związku z wyższym nasileniem neurotyzmu i innych
cech negatywnej emocjonalności kobiety mają tendencję do niższej oceny swoich kompetencji poznawczych
i zdrowotnych. W związku z tymi cechami afektywnymi są bardziej czułe (uważne wobec) na odczucia somatyczne, podatne na depresję (Gagnon et al., 1994), ale też
przypisują sobie niższe kompetencje fizyczne i poznawcze w związku z wyzwaniami społecznymi/oczekiwaniami powiązanymi z płcią. Z badań Williams i Wiebe
(2000) wynika, że wyższe u kobiet ogniskowanie uwagi
na sobie sprzyja formułowaniu wyższej frekwencji skarg
dotyczących np. zdrowia. One też, w odróżnieniu od
mężczyzn, uruchamiają różne procesy poznawcze (większy wysiłek poznawczy) podczas analizowania objawów
będących treścią skarg, bazując często na uwarunkowanych społecznie i indywidualnie schematach poznawczych dotyczących zdrowia i choroby.
Wyniki badań własnych wskazują jednak, że płeć nie różnicuje wszystkich aspektów subiektywnych ocen sprawności własnej pamięci. Kobiety cechują się jedynie wyższym niż mężczyźni przekonaniem o spadku możliwości
pamięciowych wraz z upływem lat. Jednak bez względu
WYNIKI BADAŃ
na płeć, cechy afektywne tzn. aktualny nastrój i osobowościowa dyspozycyjność mają związek z subiektywną
oceną różnorodnych własnych kompetencji i trudności
pamięciowych. Negatywna emocjonalność sprzyja formułowaniu negatywnych opinii, pozytywna natomiast
sprzyja przekonaniom o braku deficytów. Interesujące,
że zmienne poznawcze (np. sprawność pamięci bezpośredniej) nie mają związku z charakterem sądów o własnej pamięci. Natomiast poziom funkcji językowych/
pamięci semantycznej kształtuje, zależnie od płci, różne
elementy sądów – u mężczyzn sprzyja budowaniu pozytywnych ale ogólnych opinii, u kobiet natomiast koreluje
z przekonaniem o częstym stosowaniu mnemotechnik.
Rezultat ten wpisuje się w dotychczasowe dane wskazujące, że sądy o własnych kompetencjach pamięciowych
nie mają (często) związku z rzeczywistymi wykonaniami;
związek ten dotyczy pamięci semantycznej i samoopisu
własnej pamięci stanowiącego uogólniony obraz kompetencji mnestycznych (Szepietowska, 2013). Wykazano
także, że czynniki afektywne, poznawcze i środowiskowe w inny, zależnie od płci, sposób determinują te sądy.
Na przykład, rodzaj aktywności zawodowej modyfikuje
frekwencję i nasilenie skarg (Stenfors et al., 2013) – pracujące kobiety formułują ich więcej, być może w związku
z większym poczuciem stresu (Stenfors et al., 2014). Rijs
i współpracownicy (2015) sugerują jednak, że wpływ
wymagań życia codziennego i pracy na subiektywne opinie dotyczące własnych sprawności nie dotyczy tylko kobiet; także osoby starsze czy mające niższe kompetencje
zawodowe, poprzez konfrontację z wymaganiami mogą
mieć tendencje do zaniżania samoocen. Ostatecznie, rezultaty badań wykazują, że płeć łącznie z innymi determinantami modyfikuje sądy o własnej pamięci, w tym
także skargi.
Jednak związek płci z subiektywną oceną własnych kompetencji pamięciowych może inaczej kształtować się
w klinicznych warunkach. Na przykład Paradiso i wsp.
(2011) wykazali, że poczucie pogorszenia pamięci cechuje mężczyzn w powiązaniu z niskim wykształceniem,
cukrzycą, paleniem i hipercholesterolemią. W związku
z powszechnością skarg a także w związku z kosztami
ekonomicznymi (np. kierowaniem osób „skarżących się”
na kolejne badania), aktualne analizy koncentrują się nie
na pojedynczych determinantach, a na ich wartości prognostycznej. Ellison (2008) oraz Vestberg (et al., 2010)
wskazują, iż pozwalają one różnicować procesy rozwojowe i patologiczne. Skargi na pamięć są częste u seniorów w związku z naturalnymi procesami rozwojowymi,
ale nie są one zbyt często odnotowywane i potwierdzane przez obserwatorów, nie ujawniają się także w życiu
codziennym, pomimo problemów w zakresie uwagi,
49
•
ISSN 2081-0008
pamięci epizodycznej i szybkości psychomotorycznej.
Natomiast łagodne zaburzenia poznawcze (MCI – mild
cognitive impairment) będące częstym skutkiem patologii mózgowej lub pierwszym wskaźnikiem jej rozwoju,
cechują się obecnością skarg na pamięć i zauważalnymi
przez bliskich trudnościami, lękiem i zaniepokojeniem
z powodu deficytów, przy czym tworzy to obraz postaci
amnestycznej MCI. W otępieniu skargi mogą ujawniać
się zależnie od stanu innych procesów poznawczych,
i zwykle w początkowych stadiach rozwoju demencji za-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
nikając następnie pomimo bardzo wyraźnych zaburzeń
pamięci, których pacjent nie jest świadom.
Podsumowując, rezultaty obecnych badań kierują uwagę
na inne niż płeć czynniki warunkujące poczucie obniżenia sprawności własnej pamięci. Jest to istotne w procesie
diagnostyki psychologicznej i/lub medycznej, w której
nadal często ignorujemy różnorodne dane, zwiększając
tym samym koszty opieki zdrowotnej i koszty psychologiczne „skarżących się” i ich bliskich.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
50
Bilikiewicz A., Matkowska-Białko D. Zaburzenia funkcji poznawczych a depresja. „Udar Mózgu” nr 6 (1), 2004, s. 27–37.
Brzeziński J., Gaul M., Hornowska E., Jaworowska A., Machowski A., Zakrzewska M. Skala Inteligencji D. Wechslera dla dorosłych. Wersja zrewidowana – renormalizacja WAIS-R (PL). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 2004.
Brzozowski P. Skala uczuć pozytywnych i negatywnych (SUPIN): Polska adaptacja skali PANAS Dawida Watsona i Lee Anny
Clark. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 2010.
Caramelli P., Beato R.G. Subjective memory complaints and cognitive performance in a sample of healthy elderly. „Dementia
& Neuropsychologia” nr 2 (1), 2008, s. 42-45.
Comijs H., Deeg D., Dik M., Twisk J., Jonker C. Memory complaints: the association with psycho-affective and health problems
and the role of personality characteristics. A 6-years follow-up study.”Journal of Affective Disorders” nr 72, 2002, s. 157-165.
Cosenza M., Pedona R., Labella A., Nigro G. Metamemory and personality traits. „Rivista di Psicologia Clinica” 2, 2007, s. 136-152.
Ellison J. A 60-Year-Old Woman with mild memory impairment: review of mild cognitive impairment, „JAMA” nr 300 (13),
2008, s. 1566-1574.
Eriksen H., Ihlebaek C. Subjective health complaints. „Scandinavian Journal of Psychology” nr 43, 2002, s. 101-103.
Gagnon M, Dartigues JF, Mazaux JM, Dequae L, Letenneur L, Giroire JM, Barberger-Gateau P. Self-reported memory complaints and memory performance in elderly French community residents: results of the PAQUID Research Program. „Neuroepidemiology” nr 13, 1994, s. 145- 54.
Genziani M., Stewart R., Béjot Y., Amieva H., Artero S., Ritchie K. Subjective memory impairment, objective cognitive functioning and social activity in French older people: findings from the Three Cities study. „Geriatrics & Gerontology International”
nr 13 (1), 2013, s. 139-45. Doi: 10.1111/j.1447-0594.2012.00873.
Gilewski M. J., Zelinski E. M., Schaie K.W., Thompson L. [w:] Abbreviating the metamemory questionnaire: Factor structure
and norms for adults. Paper presented at the 91st annual convention of the American Psychological Association, Anaheim,
CA (1983, August).
Gilewski M. J., Zelinski E. M. Questionnaire assessment of memory complaints. [w:] The handbook for clinical memory assessment of older adults (s. 93-107), red. W. Poon. Washington, DC: American Psychological Association 1986.
Gilewski M. J., Zelinski E. M., Schaie K. W. The Memory Functioning Questionnaire for assessing memory complaints in adulthood and old age. „Psychology and Aging” nr 5, 4, 1990, s. 482-490.
Ginó S., Mendes T. Maroco J., Ribeiro F., Schmand B., Mendonça A., Guerreiro M. Memory complaints are frequent but qualitatively different in young and elderly healthy people. „Gerontology” nr 56, 2010, s. 272–277. DOI: 10.1159/000240048.
Healy H., Williams M. Autobiographical memory. [w:] Handbook of cognition and emotion (s. 230-241), (red.) T. Dalgleish.,
M. Power. England, London, John Wiley and Sons 1999.
Holmen J., Langballe E.M., Midthjell K., Holmen T.L., Fikseaunet A., Saltvedt I., Tambs K. Gender differences in subjective
memory impairment in a general population: the HUNT study, Norway. „BMC Psychology” 2013, 1:19 http://www.biomedcentral.com/2050-7283/1/19.
Jodzio K., Wieczorek D. Metody terapii zaburzeń pamięci w przypadkach ogniskowych uszkodzeń mózgu. „Przegląd Psychologiczny” nr 39, 3-4, 1996, s. 41-63.
Kearney-Schwartz A., Rossignol P., Bracard S., Felblinger J., Fay R., Boivin J.M., Lecompte T., Lacolley P., Benetos A., Zannad F.
Vascular structure and function is correlated to cognitive performance and white matter hyperintensities in older hypertensive patients with subjective memory complaints, „Stroke” nr 40, 2009, s. 1229-1236.
Kliegel M., Zimprich D, Eschen A. What do subjective cognitive complaints in persons with aging-associated cognitive decline reflect? „International Psychogeriatric” nr 17 (3), 2005, s. 499-512.
Kuzaka A., Szepietowska EM. Wiedza o własnej pamięci osób z patologią prawej lub lewej półkuli mózgu – badania eksperymentalne. „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” nr 7 (2) 2012, s. 57-64.
Lima-Silva T., Yassuda M. The relationship between memory complaints and age in normal aging. „Dementia & Neuropsychologia” nr 3 (2), 2009, s. 94-100.
Mola M., Ruiterb R., Verheya F., Dijkstraa J., Jollesa, J. A study into the psychosocial determinants of perceived forgetfulness:
implications for future interventions. „Aging & Mental Health” nr 12 (2) 2008, s.167-176.
Montejo P., Montenegro M, fernandez M., Maestu F. Memory complaints in the elderly: quality of life and daily living activities. A population based study. „Archives of Gerontology and Geriatrics” nr 54, 2012, s. 298-304.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
WYNIKI BADAŃ
Paradise M., Glozier N., Naismith S., Davenport T., Hickie I. Subjective memory complaints, vascular risk factors and psychological distress in the middle-aged: a cross-sectional study. „BMC Psychiatry” 2011, 11:108 http://www.biomedcentral.
com/1471-244X/11/108.
Pearman A., Storandt M. Self-discipline and Self-consciousness predict subjective memory in older adults. „Journal of Gerontology: Psychological Sciences” nr 60B, 3, 2005, P153-P157.
Pineau H., Marchand A., Guay S. Specificity of cognitive and behavioral complaints in post-traumatic stress disorder and mild
traumatic brain injury. „Behavioural Science” nr 5, 2015, s. 43-58; doi:10.3390/bs5010043.
Randolph J., Arnett P., Freske P. Metamemory in multiple sclerosis: exploring affective and executive contributors. „Archives
of Clinical Neuropsychology” nr 19, 2004, s. 259-279.
Rast P., Zimprich D. Age differences in the underconfidence with practice effect. „Experimental Aging Research” nr 35, 2009,
s. 400-431.
Rijs K., Van den Kommer T., Comijs H., Deeg, D. Prevalence and Incidence of Memory Complaints in Employed Compared
to NonEmployed Aged 55-64 Years and the Role of Employment Characteristics. „PLOS ONE” 2015, DOI:10.1371/journal.
pone.0119192.
Silva L., Silva T., Falcão D., Batistoni S., Lopes A., Cachioni M., Neri A., Yassuda M. Relations between memory complaints,
depressive symptoms and cognitive performance among community dwelling elderly. „Revista de Psiquiatria Clínica” nr 41
(3) 2014, s. 67-71.
Stenfors CUD, Magnusson Hanson L, Oxenstierna G, Theorell T, Goran Nilsson L. Psychosocial working conditions and cognitive complaints among Swedish Employees. „PLOS ONE” nr 8, 2013; e60637. doi: 10.1371/journal.pone.0060637.
Stenfors CUD, Marklund P, Magnusson Hanson LL, Theorell T, Nilsson L. Are subjective cognitive complaints related to memory functioning in the working population? „BMC Psychology” nr 2, 2014, s.1-14.
Strober J., Esser K. Test anxiety and metamemory: general preference for external over internal information storage. „Personality and Individual Differences” nr 30, 2001, s. 775-781.
Szepietowska EM. Metapamięć. Perspektywa psychologiczna i kliniczna. Wyd. Difin, Warszawa 2013.
Wilkes Ch., Wilson H., Woodard J., Calamari J. Do negative affect characteristics and subjective memory concerns increase risk
for late life anxiety? „Journal of Anxiety Disorders” nr 27, 2013, s. 608-618.
Williams P., Wiebe D. Individual differences in self-assessed health: gender, neuroticism, and physical symptom reportes.
„Personality and Individual Differences” nr 28, 2000, s. 823-835.
Vestberg S., Passant U., Elfgren Ch. Stability in the clinical characteristics of patients with memory complaints. „Archives of
Gerontology and Geriatrics” nr 50, 2010, s. 26-30.
Yesavage J., Brink T., Rose T., Lum. O., Huakg V., Adey M., Leirer, O. Development and validation of a geriatric depression
screening scale: a preliminary report. „Journal of Psychiatry Research” nr 17, 1983, s. 37-49.
51
PHOTO CREDIT: Picschnappischnap / Foter / CC BY
Wyniki badań
Waldemar Klinkosz
Wojciech Napora
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 53-62
Style radzenia sobie ze stresem i motywacja
osiągnięć studentów różnych kierunków studiów /
Coping with stress and achievement motivation
of students various faculties
Abstract
Achievement motivation and coping with stress are frequently raised issues in psychology. The first one relates to
the internal motives and personality traits that constitute
the desire to achieve following goals, acquiring new skills and competences. Dealing with stress, is the theoretical
construct which takes different forms of action in relation
to stressful situations. The aim of this work is to capture,
what level of psychological variables are characterized by
students of different majors.
Key words:
stress, achievement motivation, students, coping with stress
Streszczenie
Motywacja osiągnięć oraz radzenie sobie ze stresem są zagadnieniami często poruszanymi na gruncie psychologii.
Pierwsze z nich odnosi się do wewnętrznych motywów
i cech osobowości, które stanowią o chęci do osiągania
kolejnych celów, zdobywania nowych umiejętności i kompetencji. Radzenie sobie ze stresem, to konstrukt teoretyczny związany z podejmowaniem różnych form działania
względem sytuacji stresowych. Celem niniejszej pracy jest
uchwycenie, jakim poziomem tych zmiennych psychologicznych charakteryzują się studenci poszczególnych kierunków studiów.
Słowakluczowe:stres, motywacja osiągnięć, studenci, radzenie sobie ze stresem
Zagadnienie stresu w psychologii
P
ojęcie stresu w psychologii spotkało się z definiowaniem go na gruncie różnych koncepcji. Historycznie rzecz ujmując, pierwszą definicją tego
zjawiska była definicja H. Selyego (Selye 1956: 38), kanadyjskiego fizjologa, który jako pierwszy wprowadził do
nauki pojęcie stresu. Autor ten podaje, że stres to niespecyficzna reakcja organizmu na czynniki pochodzące
z zewnątrz. W powstaniu reakcji stresowej, wyróżnia on
3 stadia- reakcji alarmowej, odporności oraz wyczerpania. Pierwsza z nich, charakteryzuje się mobilizacją organizmu do działania. W tej fazie wyróżnia 2 elementy
– fazę szoku, czyli moment bezpośredniego działania
stresora na organizm, oraz drugi – fazę przeciwdziałania
szokowi, w której to dochodzi do przyspieszenia bicia
serca, wzrostu ciśnienia. Drugim stadium jest stadium
odporności. Wówczas organizm jest niejako przyzwyczajony do działania stresora, wykazuje stan adaptacji.
Jeżeli jednak, czynniki stresowe działają zbyt długo,
i eksploatują organizm aż nadto, wówczas zaczyna dominować trzecie stadium – stadium wyczerpania. Poja-
wiają się wtedy reakcje patologiczne na skutek działania
stresora, które mogą w skrajnych przypadkach doprowadzić nawet do śmierci. Selye wprowadza do psychologii
również pojęcie dystresu oraz eustresu. Dystres, to przeżywanie stresu w sposób negatywny i przykry dla jednostki, który niejako upośledza jej działanie, ogranicza
możliwości funkcjonowania. Eustres z kolei mobilizuje
jednostkę do działania, pobudza aktywność i umożliwia
sprostanie różnego rodzaju wyzwaniom.
Inne spojrzenie na zjawisko stresu prezentuje Jarosz, wymieniając stresy destrukcyjne, mające negatywne odbicie w funkcjonowaniu człowieka, oraz konstruktywne,
które prowadzą do pozytywnych zmian. O ile stresy destrukcyjne mają zarówno na początku i na końcu jego
doświadczania niekorzystny skutek względem jednostki,
o tyle wydarzenia wiązane ze stresem konstruktywnym
mogą charakteryzować się tym, że pomimo tego, iż na
początku wydają się mieć negatywną wartość, to jednak skutki rozpatrywane w czasie jako odległe, mają dla
jednostki wartość pozytywną. Cytując tego autora, nietrudno zauważyć rozwojowy efekt niektórych sytuacji
•
ISSN 2081-0008
stresowych – „sytuacje stresowe, jeśli tylko nie stanowią
wydarzeń losowych niweczących osiągnięcia i przekreślających możliwości dalszych działań, okazują się wręcz
potrzebne dla zdrowia, a nawet więcej – dla zachowania
i rozwijania zdrowia” (Jarosz 1975: 318). Sytuacje stresowe mogą również działać na jednostkę w taki sposób, że
w obliczu ekstremalnie stresowej sytuacji odkrywa ona
w sobie potencjalności, o których wcześniej nie wiedziała. Taką sytuacją może być podjęcie próby ratowania osoby tonącej. Z drugiej jednak strony, wydarzenia stresowe
mogą doprowadzić do dewiacji społecznych albo wywołać choroby psychosomatyczne. Autor ten wprowadza
również termin „paradoks stresu”, co oznacza obniżenie
samopoczucia w sytuacji, gdy stresor zanika. Przykładem
są żony alkoholików, które przez lata muszą znosić różne
nieakceptowane zachowania mężów alkoholików, a gdy
osoba taka np. po odwyku, zaczyna funkcjonować w ramach norm społecznych, kobiety takie wówczas odchodzą od mężów. Ten przypadek jednak ma swoje odbicie
u kobiet, które mają potrzebę opiekowania się innymi.
Ujmującą stres w inny sposób jest koncepcja Zachowania Zasobów autorstwa Hobfolla (Hobfoll 2006: 61).
W tej teorii, autor główny nacisk gładzie na koszty, które
człowiek musi ponieść, aby dostosować się do środowiska; są to przedmioty, dobra posiadane, cechy osobowości człowieka, pokłady energii, status społeczny. Zasoby
mają również wymiar zewnętrzny oraz wewnętrzny. Te
pierwsze to czynniki, których jednostka nie jest w stanie
kontrolować, czyli np. status społeczny bądź wsparcie
innych. Sytuacja stresowa pojawia się, gdy człowiekowi
grozi utrata posiadanych przez niego zasobów, bądź jednostka nie jest w stanie pozyskać zasobów, które są jej
potrzebne. Interesujące jest to, że porównując wymiar
satysfakcji i poczucia krzywdy, ludzie odczuwają bardziej
dotkliwie stratę aktualnych zasobów aniżeli satysfakcję
ze zdobycia nowych. Definicja stresu wg. Hobfolla jest
następująca: Stres pojawia się w okolicznościach związanych z groźbą utraty lub z faktyczną utratą zasobów niezbędnych do przetrwania jednostki – osadzonej w rodzinie, osadzonej w organizacji społecznej. Ponadto, ponieważ ludzie inwestują to, co mają cennego, w nadziei na
dalsze zyski, to stres można przewidywać w sytuacji, gdy
zainwestowanie zasobów nie przynosi satysfakcjonującego zysku, co jest równoznaczne z poniesieniem straty.
Stres pojawia się zatem, gdy: (1) istnieje groźba utraty
zasobów, (2) dochodzi do faktycznej utraty zasobów lub
(3) zainwestowanie znaczącej ilości zasobów jednostki
nie przynosi oczekiwanego zysku”.
Wartą przytoczenia jest również koncepcja polskiego
psychologa – J. Terelaka (Terelak 2008: 78). Wprowadził
on hierarchiczną habilistyczno-temporalną koncepcję
54
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
stresu. Stres pojawia się momencie, kiedy ma miejsce rozbieżność między reakcjami fizjologicznymi na czynniki
astronomiczne związane z naprzemiennością występowania oświetlenia bądź jego braku. Inny związek czasu
a odczuciem stresu jest związany z efektem desynchronozy. Polega na tym, że podróżując w szybkim tempie przez
poszczególne strefy czasowe, człowiek doświadcza braku
zgodności pomiędzy zegarem biologicznym (odliczanym przez nasz organizm), a czasem lokalnym będącym
w danym miejscu czasem obowiązującym. Powoduje to
objawy niekorzystne dla zdrowia. To w jaki sposób dana
osoba zareaguje na tego typu zmianę, zależy od pory doby,
aktualnego samopoczucia czy też stanu fizycznego. Duży
wpływ ma też to jak osoba postrzega siebie – czy sądzi, że
jej radzenie sobie ze stresem jest na tyle skuteczne, że nie
odczuje negatywnych uczuć w danej sytuacji.
Najbardziej znaną i najczęściej cytowaną teorią stresu jest poznawczo-transakcyjna teoria stresu Lazarusa
i Folkman (Terelak 2007: 63). Koncepcja ta akcentuje,
że żadne wydarzenie, ani żadna sytuacja nie są stresujące same w sobie. Stres jest interakcją, jaka się dokonuje
między człowiekiem a otoczeniem – które stanowi niejako tło dla różnego rodzaju sytuacji. Stres jest definiowany jako taka relacja, która jest oceniana przez człowieka
jako obciążająca albo przekraczająca jej zasoby oraz jest
spostrzegana jako zagrażająca dobrostanowi. Proces oceny sytuacji w tej koncepcji nosi miano oceny poznawczej – to od jej rodzaju zależy jak sytuacja jest odbierana.
Stres odnosi się zatem do wymagań, które w danej sytuacji przewyższają możliwości jednostki. Wyróżnia się tu
dwa stadia – ocenę pierwotną oraz wtórną. Pierwotna
służy ocenieniu czy dany bodziec jest stresujący lub nie.
Jeśli nie jest stresujący, wówczas może zostać zakwalifikowany do dwóch kategorii – albo jako bodziec bez
znaczenia, albo jako sprzyjająco-pozytywny. Jeśli jednak
dana sytuacja okazuje się być stresująca, wtedy zostaje
ona oceniona jako krzywda lub strata, zagrożenie, albo
wyzwanie. Pierwsza kategoria dotyczy powstałej szkody
albo doświadczonego urazu. Zagrożenie odnosi się do
szkód, które mogą być przewidywane w przyszłości, które jeszcze nie wystąpiły. Ostatnia kategoria – wyzwanie
– to ocena własnych możliwości względem zaistniałej
sytuacji (Folkman, Lazarus 1984: 142).
Reagowanie na stres
Każda jednostka inaczej reaguje na stres. Wspólne jednak są dwie kategorie tych reakcji – fizyczna oraz psychiczna. Przez reakcję fizyczną należy rozumieć mobilizację do intensywnego wysiłku, zmiany, które następują w ciele tj. rozszerzanie się naczyń krwionośnych,
W. Klinkosz, W. Napora: Style radzenia sobie ze stresem i motywacja osiągnięć...
uwalnianie adrenaliny przez nadnercza, przyspieszone
bicie serca czy wstrzymywanie procesów trawiennych.
Przyspiesza się również oddech i rozszerzają się źrenice – ujawnia się wówczas biologicznie zaprogramowany
syndrom „walki lub ucieczki” (Zimbardo 2008: 401).
Drugą kategorią są objawy psychiczne, głównymi charakterystykami są obniżone samopoczucie, negatywne
emocje, poczucie wewnętrznego napięcia. Może pojawić się poczucie zmęczenia i wyczerpania, ale dopiero w
przypadku, gdy jednostka doświadcza stresu chronicznego. Wówczas jest to wynik braku odpowiedniego odpoczynku, właściwych warunków pracy (fizycznych jak
i psychicznych), dużej odpowiedzialności, braku wsparcia. W następstwie może to wywołać np. astenię. Oprócz
tego, na skutek doświadczania sytuacji stresowych przez
długi czas, mogą pojawić się dolegliwości sercowo-naczyniowe, bądź choroba wieńcowa. Oprócz schorzeń
układu krążenia, mogą wystąpić również uszkodzenia
układu pokarmowego, takie jak wrzody żołądka.
Naturalnym jest, że człowiek w obliczu stresu, stara
się podejmować działania mające na celu ograniczenie
działania stresora albo obranie takich zachowań, które
minimalizują przykre odczuwanie jego skutków. Takie
zachowania noszą nazwę radzenia sobie ze stresem. Termin ten, na gruncie psychologii może być rozpatrywany
w trzech kategoriach – proces, strategia oraz styl. Radzenie sobie jako proces, to długotrwałe działanie, w którym
człowiek wykonuje wiele aktywności, w określonych jednostkach czasu. Jest to „stale zmieniające się poznawcze
i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające
jej zasoby” (Ratajczak 2000: 476). Proces radzenia ma
początek wraz z pojawieniem się oceny poznawczej, czyli w momencie nadawania określonej kategorii dotyczącej sytuacji. Wybrany proces definiuje działania, które
są podejmowane w czasie trwania danej sytuacji. Proces
radzenia sobie może być zorientowany albo na rozwiązanie problemu, wówczas pełni funkcję instrumentalną,
albo na emocje – wtedy służy zmniejszeniu dyskomfortu
związanego z wystąpieniem negatywnych emocji (Lazarus, Folkman 1984: 190). Skupienie na problemie polega
na szukaniu rozwiązań zmierzających do eliminacji stresora. Poszukiwane są wewnętrzne zasoby potrzebne do
eliminacji zagrożenia. Ten sposób radzenia sobie ze stresem jest skuteczny wówczas, gdy możliwa jest kontrola
źródła stresu. Autorzy podają, że proces radzenia ze stresem jest skierowany albo na rozwiązanie problemu albo
skupia się na emocjach. Traktowanie radzenia ze stresem
jako zorientowania na rozwiązanie problemu oznacza
podejmowanie takich działań, które zmierzają do eli-
WYNIKI BADAŃ
minacji źródła stresu, znajduje on jednak zastosowanie
gdy jest możliwe kontrolowanie jego źródła. Takim przykładem może być ucieczka albo unikanie źródła stresu.
Skoncentrowanie na emocjach oznacza kontrolowanie
nie źródła stresu, a swoich odczuć i emocji względem
przykrej sytuacji. Wsparcie społeczne również może być
traktowane jako sposób radzenia sobie ze stresem. Może
się ono odnosić do wsparcia emocjonalnego, materialnego oraz informacyjnego (Zimbardo 2008: 412). Moos
(Heszen-Niejodek 2000: 482) wyróżnia następujące strategie radzenia sobie ze stresem: poznawcze zbliżanie,
poznawcze unikanie, behawioralne zbliżanie i behawioralne unikanie, Lazarus z kolei rozróżnia cztery strategie:
poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania i procesy intrapsychiczne (Lazarus 1987: 147). Ratajczak (Ratajczak 2000: 74)
wyróżnia cztery strategie w radzeniu sobie ze stresem.
Pierwsza odnosi się do działań prewencyjnych. Oznacza podjęcie takich zachowań, które ochronią jednostkę
przed działaniem stresora. Psychiczne przygotowanie
może zaoszczędzić ewentualnie poniesione koszty związane ze stresującą sytuacją. Druga strategia to strategia
walki – oznaczająca zmierzenie się ze stresorem. Pod
względem poniesionych kosztów, brane są pod uwagę zasoby zarówno psychiczne jak i fizyczne. Kolejna strategia
odwołuje się do obrony, pasywnego działania względem
stresującej sytuacji – ukrywanie się, unikanie. Ostatnia
wyróżniona przez autora strategia to strategia ucieczki –
człowiek w sytuacji poczucia całkowitej beznadziejności
i bezradności, ucieka od danej sytuacji. Endler i Parker
(Olszewska 2013: 64) w nawiązaniu do koncepcji Lazarusa i Folkman, zaproponowali następujące 3 style radzenia sobie ze stresem: skoncentrowany na zadaniu, emocjach oraz unikaniu. Pierwszy z nich charakteryzuje się
skupieniem na konkretnych czynnościach i działaniach,
które mają na celu rozwiązanie problemu, albo zmianę
zaistniałej sytuacji stresowej. Drugi, skoncentrowany na
emocjach, charakterystyczny jest dla takich osób, które
zamiast kierować się zdroworozsądkowym i racjonalnym myśleniem, preferują myślenie życzeniowe. Ma to
na celu zmniejszenie przykrego napięcia emocjonalnego
wywołanego sytuacją. Takie działanie jednak ma często
skutki odmienne od pożądanych, gdyż nie podejmując
realnych działań, źródło stresu w dalszym stopniu działa
na jednostkę. Styl skoncentrowany na unikaniu sprowadza się do ucieczki od problemu. Taka osoba stara się
o nim nie myśleć, ani się w niego w żaden sposób nie angażować. W tym stylu, autorzy wyróżniają dwa podstyle
– angażowanie w czynności zastępcze – czyli podejmowanie działań niezwiązanych z rozwiązaniem problemu;
oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich – jako źródło oddalenia myśli od problemu.
55
•
ISSN 2081-0008
Najważniejsze teorie motywacji osiągnięć
Motywacja jest jedną z podstawowych determinant podejmowania działania. Jest to siła sprawcza, która leży
u podłoża wszelkiej ludzkiej aktywności. Terminem psychologicznym „motywacja osiągnięć” określa się gotowość do uczestniczenia w współzawodnictwie, porównywaniu umiejętności oraz osiągania coraz to lepszych
rezultatów w danej działalności. To potrzeba odnoszenia sukcesów, ciągły rozwój i doskonalenie się w danej
dziedzinie. Motywację osiągnięć można rozpatrywać na
gruncie kilku teorii.
Pionierem rozwoju teorii motywacji osiągnięć jest
H. Murray. Według niego motywacja osiągnięć to: „Dokonać czegoś trudnego. Panować nad obiektami fizycznymi, istotami ludzkimi lub ideami. Manipulować nimi
lub organizować je. Robić to jak najsprawniej i w sposób
jak najbardziej niezależny. Przezwyciężyć przeszkody
i osiągać wysoki poziom. Rywalizować z innymi i górować nad nimi. Zwiększać szacunek do samego siebie
przez skuteczne wykorzystanie swojego talentu” (Klinkosz i Sękowski 2006: 254). Murray uważał, że osiąganie celów daje satysfakcję z tego względu, że wówczas
jednostka musi odwoływać się do swoich umiejętności,
które może rozwijać. Zatem motywacja osiągnięć jest tu
rozpatrywana jako proces, nie skupia się zaś na celu jako
osiągnięcia czegoś. Warto również zaznaczyć, czym dla
autora jest osobowość – jest to czynnik kierujący człowiekiem. Pozwala rozwiązywać konflikty oraz przezwyciężać ograniczenia. W osobowości zatem tkwią elementy umożliwiające jednostce kierować zachowaniem ukierunkowanym na dany cel. Potrzeba w tej koncepcji to
„konstrukt, który reprezentuje siłę występującą w określonej okolicy mózgu. Siła ta organizuje percepcję, apercepcję, myślenie, dążenia oraz działanie w taki sposób,
aby zmienić w określonym kierunku istniejącą niezadowalającą sytuację (Madsen 1980: 117). Autor wskazuje
na 2 kategorie potrzeb: wiscerogenne (wrodzone, mające charakter fizjologiczny – odczucie głodu, pragnienia)
oraz psychogenne (potrzeby osiągnięć, afiliacji). W ramach tej teorii, powstało również narzędzie, które bada
motywację osiągnięć oraz osobowość. Jest to Test Apercepcji Tematycznej (TAT) umożliwiający odkrycie pewnych nieświadomych procesów, które mogą odzwierciedlać motywację osiągnięć (Rozhkova 2011:22).
Kontynuator badań nad motywacją osiągnięć – McCleland, prowadząc badania z wykorzystaniem tej metody,
dokonał charakterystyki osób cechujących się wysoką
motywacją osiągnięć. Takie osoby starają się w obliczu zadania trudnego wykonać je w sposób jak najlep-
56
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
szy (Czajkowski 2001: 70). Zaproponowana przez tego
autora definicja motywacji osiągnięć jest następująca
„dążenie do osiągnięcia możliwie wysokiego rezultatu
czynności, wobec którego istnieje standard doskonałości i w związku z tym wykorzystanie tej czynności może
zakończyć się sukcesem lub niepowodzeniem” (Bańka 2005: 20). McClelland koncentruje się na tym, że
u podwalin motywacji znajduje się potrzeba realizacji
i urzeczywistniania sukcesów (Bańka 2014: 150). Autor
koncepcji podaje, że motywację osiągnięć można traktować jako wynik napięcia pojawiającego się pomiędzy
nadzieją ukierunkowaną na sukces a lękiem przed poniesieniem porażki (Klinkosz i Sękowski 2006: 254).Potrzeba osiągnięć odgrywa dużą rolę w zachowaniu człowieka, Postawa chęci osiągnięć wyraźnie kształtuje się
u dzieci, które w toku wychowania miały okazję do wykazywania się, a rodzice dawali im niezależność w różnych
sytuacjach, poprzez co miały okazje do samodoskonalenia się (Lipowska 2012: 44). Osoby, które mają wysoką
motywację osiągnięć mają zaufanie do samego siebie,
są skoncentrowane na wykonywanym zadaniu, potrafią
odraczać gratyfikację, dobrze się czują w sytuacji społecznej ekspozycji oraz jej potrzebują. Naturalnym jest
zatem fakt, że dzieci oczekują różnego rodzaju gratyfikacji za kolejne osiągnięcia, oraz to, że ich kompetencje
stale się rozwijają. McClelland wyróżnia trzy podstawowe potrzeby, które mają charakter motywacyjny, są to:
potrzeba władzy, potrzeba afiliacji i potrzeba osiągnięć
(Grabsch, Moore i Rotter 2010: 25).
Afiliacja odnosi się do potrzeby pozyskiwania aprobaty ze strony innych, ulegania autorytetom i osób, na
których jednostce zależy i zainteresowaniu uczuciami
innych. Potrzeba władzy oznacza chęć kontrolowania
innych, kierowania oraz wpływania na ludzi. Ponadto
przykładają uwagę do tego, aby relacje utrzymywane
z innymi, stawiały ich w pozycji lidera. Występują jednak dwa rodzaje potrzeby władzy. Pierwsza z nich to potrzeba władzy społecznej, druga zaś – osobistej. Potrzeba
władzy społecznej odnosi się do osób, które czują się dobrze przy współpracy w grupie, zaś drugi rodzaj władzy
– osobistej – odnosi się do osób, które cenią sobie samodzielność, chcą do wszystkiego dochodzić same, tak, aby
sukces był ich osobistym osiągnięciem. Spotyka się to
z egocentryzmem (Grabsch Moore i Rotter 2010: 26).
McClelland (Klinkosz i Sękowski 2006: 255) dokonał charakterystyki osób, które mają wysoką potrzebę
osiągnięć. Takie osoby: a) preferują takie środowisko
pracy, w którym mogą wykazać się odpowiedzialnością za rozwiązywanie problemów; b) potrzebują czuć się doceniane; c) potrafią kalkulować ryzyko
oraz planować cele, które są realne do osiągnięcia.
Wartą przytoczenia teorią jest teoria Atkinsona. To co
ją odróżnia od przytoczonych, jest zaznaczenie tzw. Potrzeby ujemnej, która odnosi się do unikania danego zadania, z obawy przed poniesieniem porażki. Lęk przed
porażką składa się z trzech komponentów: unikania
niepowodzenia, prawdopodobieństwa poniesienia porażki oraz siły, z jaką niepowodzenie jest unikane. To co
wpływa na poczucie lęku to obniżona samoocena bądź
niska częstotliwość pozytywnych wzmocnień. Osoby
o wysokiej motywacji osiągnięć w ujęciu tego autora, to
osoby, które realizują zadania możliwe do wykonania,
w zgodzie z posiadanymi przez nie umiejętnościami
i kompetencjami. Nie podejmują zadań bardzo łatwych,
ani bardzo trudnych. Na osiągnięcie sukcesu, składa się
motyw dążenia do niego, oraz motyw do uniknięcia porażki. Sytuacją najbardziej pożądaną jest wyższa chęć
osiągnięcia sukcesu, niż uniknięcia poniesienia porażki
(Zenzen 2002: 11). Występują tu jednak trzy wzorce motywacji osiągnięć. Pierwszy to tzw. pozytywny wzorzec
motywacji, który charakteryzuje się tym, iż jednostka
ma wyższy motyw osiągnięcia sukcesu, niż unikania
porażki. Drugi odnosi się do sytuacji, gdy u jednostki
przeważa motyw uniknięcia porażki nad dążeniem do
osiągnięć, trzeci zaś jest charakterystyczny dla osób,
które mają zarówno wysoki poziom motywów zewnętrznych, jak i wysoki motyw unikania niepowodzenia, zaś
mają niski poziom motywu dążenia do sukcesu (Wojdyło 2007: 26). Motyw wg. tego autora to „wzbudzony
u danej osoby stan dążenia do jakiegoś celu” (Atkinson
1964: 263). Motywacja zaś, jest napędzana przez trzy następujące potrzeby: osiągnięć, władzy i przynależności.
Kolejną koncepcją powstałą na gruncie psychologii,
traktującą o motywacji osiągnięć jest koncepcja zaproponowana przez Schulera i Prochasky. Według tych autorów, jest to zmienna umożliwiająca wyjaśnianie różnice indywidualne, możliwe do zaobserwowania w różnych sytuacjach codziennego życia (Klinkosz i Sękowski,
2006: 255). Autor teorii wskazuje na osoby cechujące się
niskim poziomem motywacji, które podejmują zawody
charakteryzujące się wysokim stopniem zautomatyzowania czynności – w takich sytuacjach, gdzie wykonywanie czynności ma charakter monotonny, motywacja
jest jakby uśpiona. Da się ją jednak zauważyć u osób
pracujących na takich stanowiskach, gdzie osoby mogą
decydować o sposobie wykonania zadania, czują swobodę w miejscu pracy, a ich aktywność nie jest monitorowana (Geren 2011: 3). Wówczas cenionymi cechami są
inicjatywa oraz aktywność, zatem motywacja osiągnięć
jest czynnikiem istotnym przy dokonywaniu selekcji na
wybrane stanowiska (Klinkosz i Sękowski 2006: 255).
Motywacja osiągnięć wpływa na podejmowanie takiej
WYNIKI BADAŃ
aktywności, która nie jest podyktowana zewnętrznymi
zobowiązaniami, lecz wiąże się z chęcią własnego rozwoju. Jest to ogólna skłonność w dążeniu do osiągnięć
(Klinkosz 2010: 121).
Cel badań
Celem badań było określenie poziomu motywacji osiągnięć, a także sposobów radzenia sobie ze stresem przez
studentów różnych kierunków studiów oraz przez pracowników zatrudnionych na różnych stanowiskach.
Badacze założyli, że menadżerowie charakteryzują się
wyższym poziomem motywacji do sukcesu, niż pracownicy niepiastujący kierowniczych stanowisk, a także, że
ci pierwsi lepiej radzą sobie w sytuacji stresu związanego z wykonywaną profesją/piastowanym stanowiskiem
w hierarchii organizacji, niż pracownicy niższego szczebla. Podobne różnice w nasileniu badanych zmiennych
zakładano w badanych grupach studentów politechniki
i studentów biotechnologii (Klinkosz 2008: 162).
W związku z powyższym sformułowane zostały cztery
hipotezy, po dwie analogiczne dla porównywanych grup
badanych osób.
Hipoteza 1: Menadżerowie charakteryzują się wyższym poziomem motywacji sukcesu niż
współpracownicy.
Hipoteza 2: Menadżerowie charakteryzują się stylem
radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu, w przeciwieństwie do
współpracowników, którzy wybierają częściej styl skoncentrowany na unikaniu.
Hipoteza 3: Studenci psychologii są bardziej zmotywowani do osiągnięć niż studenci informatyki.
Hipoteza 4: Studenci politechniki rzadziej stosują styl
skoncentrowany na unikaniu w porównaniu do studentów biotechnologii.
Grupa badawcza
Badaniami objęto studentów studiów humanistycznych
(psychologii) i ścisłych (informatyki) – łącznie 90 osób
w wieku od 20 do 28 lat, a także dwie grupy osób aktywnych zawodowo, na kierowniczych stanowiskach (menadżerowie oraz pracownicy niebędący kierownikami)
w wieku od 24 do 53 lat – łącznie 76 osób. Badania prowadzone były w Warszawie.
57
•
ISSN 2081-0008
Opis narzędzi badawczych
W przeprowadzonych badaniach zastosowano dwa
narzędzia badawcze: Kwestionariusz Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych (CISS) N. S. Endlera i J. D. A.
Parkera oraz Inwentarz Motywacji Osiągnięć (LMI)
H. Schulera i M. Prochaski.
Pierwszym narzędziem wykorzystanym w badaniach
był Inwentarz Motywacji Osiągnięć LMI (Leistungsmotivationsinventar, 2001) autorstwa H. Schulera
i M. Prochaski przetłumaczony przez Andrzeja Sękowskiego i Waldemara Klinkosza. Adaptacja inwentarza
LMI została wydana w Pracowni Testów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w 2013 roku. Narzędzie
mierzy najważniejsze aspekty motywacji osiągnięć
w odniesieniu do pracy zawodowej, nauki i sytuacji dnia
codziennego. Składa się ze 170 itemów, które sformułowane są jako zdania twierdzące. Osoba badana odnosi
się do sformułowanych zdań na siedmiopunktowej skali
Likerta. Pozycja na skali „1” oznacza „zupełnie mnie nie
dotyczy”, natomiast „7” – „w pełni mnie dotyczy”. Otrzymuje się wyniki dla każdej z 17 skal – respondent może
uzyskać wynik surowy od 10 do 70 punktów w każdej
skali. Zawarte w Podręczniku do LMI normy (Klinkosz
i Sękowski 2013: 72) pozwalają przedstawić profil motywacji do sukcesu na podstawie standaryzowanych
wyników w skali tenowej (oddzielnie dla uczniów szkół
ponadgimnazjalnych, studentów, oraz osób dorosłych).
W oparciu o wyniki uzyskane w 17 skalach można
przedstawić profil respondenta odpowiadający indywidualnemu wzorcowi motywacyjnemu. Istnieje także
możliwość określenia indywidualnego typu motywacji
osiągnięć na podstawie wyników uzyskanych w trzech
czynnikach LMI: Pewność siebie, Ambicja i Samokontrola (Klinkosz i Sękowski 2013: 22). Trafność i rzetelność zarówno dla skal, jak i dla Wyniku ogólnego motywacji osiągnięć jest zadowalająca. Uzyskano wysokie
współczynniki zgodności wewnętrznej (alpha Cronbacha) dla poszczególnych skal (od 0,67 do 0,86), a stałość
krótkoterminowa szacowana metodą powtarzania testu
(test-retest) w odstępie 2-tygodniowym wyniosła –
w zależności od skali – od 0,71 do 0,94 (Klinkosz
i Sękowski 2013: 24). Krótki opis skal w odniesieniu
do osób, które uzyskują wysokie wyniki w danej skali
przytoczono poniżej za Podręcznikiem:
1. Elastyczność – są pozytywnie nastawione i otwarte
wobec nowych sytuacji i celów. Wykazują zainteresowanie nimi.
2. Odwaga – nie mają lęku przed popełnianiem błędów ani byciem ocenianym przez innych. Nie uni-
58
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
kają trudnych zadań.
3. Preferencja trudnych zadań – preferują trudne zadania i problemy wymagające wysiłku. Pojawiające się
trudności traktują jako wyzwanie.
4. Niezależność – wykazują tendencję do bycia niezależnymi i odpowiedzialnymi za siebie. Nie ulegają
dyrektywom i wpływom innych osób.
5. Wiara w sukces – są przekonane, że ich sukces jest
efektem własnych zdolności, wiedzy i kompetencji.
6. Dominacja – lubią brać inicjatywę w swoje ręce
i wywierać silny wpływ na innych. W zespole przyjmują rolę dominującą i lubią kierować pracą innych.
7. Zapał do nauki – wyżej cenią uczenie się niż przyjemność. Są spragnione wiedzy i mają szerokie zainteresowania. Poświęcają czas i wkładają wysiłek
w uczenie się nowych rzeczy oraz rozwój w ramach
swojej specjalizacji.
8. Ukierunkowanie na cel – stawiają sobie cele długoterminowe i zmagają się z trudnymi zadaniami. Planują swój dalszy rozwój.
9. Wysiłek kompensacyjny – potrafią zachować się
twórczo nawet w sytuacji budzącej lęk przed niepowodzeniem. Wkładają dużo wysiłku w to, aby uniknąć porażki.
10. Dbanie o prestiż – oczekują uznania za osobiste osiągnięcia. Skupiają się na swoim rozwoju zawodowym.
11. Satysfakcja z osiągnięć – są zadowolone, gdy mają wysokie osiągnięcia. Czują satysfakcję, kiedy zwiększają
swoją skuteczność w pracy i rozwijają się twórczo.
12. Zaangażowanie – nastawione są na pracę i czują się
nieszczęśliwe w sytuacji jej braku. Nawet po intensywnej pracy nie potrzebują długo wypoczywać.
13. Nastawienie na rywalizację – porównują siebie z innymi i nastawione są na współzawodnictwo. Dążą
do bycia lepszymi od innych.
14. Flow – angażując się w zajęcia, „zapominają o całym
świecie”. Są wyjątkowo wytrwałe w pracy.
15. Internalizacja – mają poczucie odpowiedzialności
za własne porażki i sukcesy. Wierzą, że powodzenie
większości spraw w życiu zależy od ich osobistego
zaangażowania i wysiłku.
16. Wytrwałość – przejawiają energię i wytrwałość w dążeniu do realizacji własnych celów. Cała ich uwaga jest
skupiona na działaniu i nic nie może ich zniechęcić.
17. Samokontrola – ze zobowiązań wywiązują się na
czas. Koncentrują się na wykonywaniu pracy i wkładają w nią wysiłek. Szczególne znaczenie przypisują realizacji odległych celów (Klinkosz i Sękowski,
2006, s. 13-15; Klinkosz i Sękowski, 2013).
Drugim narzędziem, który został użyty w prezentowanych badaniach był Kwestionariusz Sytuacji Stresowych
(CISS) Normana S. Endlera i Jamesa D. A. Parkera. Polskiego tłumaczenia i adaptacji dokonali P. Szczepanik,
J. Strelau i K. Wrześniewski (1996). Konstrukcja metody
pomiaru psychologicznego oparta jest na transakcyjnej
koncepcji stresu Richarda Lazarusa i zakłada możliwość
mierzenia stylów radzenia sobie ze stresem. Respondenci ustosunkowują się do 48 stwierdzeń dotyczących sposobu zachowania w sytuacji stresującej, mając do wyboru pięć możliwych odpowiedzi, w zależności jak często
dana aktywność jest przez nich podejmowana. Kwestionariusz CISS składa się z następujących skal, które pokrótce zostaną opisane:
SSZ Styl skoncentrowany na zadaniu – wiąże się z zachowaniem polegającym na szukaniu rozwiązania
trudnej sytuacji.
SSE Styl skoncentrowany na emocjach odnosi się do
osób, które w sytuacji stresującej koncentrują się
na przeżywanych emocjach, fantazjach i myśleniu
życzeniowym, a które to zachowania mają pomóc
w zmniejszeniu napięcia emocjonalnego.
SSU Styl skoncentrowany na unikaniu – jest charakterystyczny dla tych osób, które wystrzegają się
przeżywania i myślenia o sytuacji stresującej. Styl
ten może przyjmować dwie formy:
a)
b)
Angażowanie się w czynności zastępcze
(ACZ) takie jak np.: nadmierne jedzenie,
oglądanie telewizji, myślenie o czymś przyjemnym.
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich
(PKT) przejawia się ucieczką w towarzystwo,
w którym osoba zapomina o stresie.
Każda z trzech skal CISS posiada 16 itemów i pozwala
uzyskać od 16 do 80 punktów (wynik surowy). W skali SSU oblicza się oddzielnie wyniki dla dwóch podskal:
ACZ (wynik od 8 do 40 punktów) oraz PKT 5 (wynik od
5 do 25 punktów). Wskaźniki psychometryczne są satysfakcjonujące – metoda jest trafna i rzetelna.
Uzyskane wyniki w motywacji do sukcesu
i w stylach radzenia sobie ze stresem
Analiza istotności różnic przeprowadzona testem
t-Studenta dla dwóch grup niezależnych wskazuje, że
osoby piastujące kierownicze stanowiska różniły się od
pracowników szczebla niższego w 16 skalach Inwentarza LMI oraz w Ogólnym wyniku motywacji osiągnięć.
Jedynie w skali Satysfakcja z osiągnięć nie stwierdzono
różnic pomiędzy pracownikami (zob. tabela 1).
WYNIKI BADAŃ
TABELA 1. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) oraz
istotność różnic (p) w teście t-Studenta uzyskanych w skalach
testu LMI dla grupy menadżerów i współpracowników
Skala LMI
Menadżerowie
(N = 38)
M
SD
Elastyczność (FX)
59,05
Odwaga (FN)
60,58
Preferencja trudnych zadań (PD) 55,00
Niezależność (ID)
53,39
63,47
Wiara w sukces (CS)
Dominacja (DO)
61,55
Zapał do nauki (EL)
54,00
56,47
Ukierunkowanie na cel (GS)
Wysiłek kompensacyjny (CE)
56,97
Dbanie o prestiż (SO)
55,97
Satysfakcja z osiągnięć (PP)
60,68
Zaangażowanie (EN)
55,34
Nastawienie na rywalizację (CP) 45,89
Flow (FL)
48,71
Internalizacja (IN)
53,84
Wytrwałość (PE)
61,60
Samokontrola (SC)
61,50
964,05
Wynik ogólny (WO)
3,07
2,36
2,30
2,51
2,28
2,81
2,50
2,45
2,64
2,74
2,36
2,59
2,44
2,45
2,09
2,19
2,48
15,13
Pracownicy
(N = 38)
M
SD
52,55
29,05
42,29
40,87
44,37
40,21
51,92
52,21
60,24
60,00
60,55
27,50
55,00
51,66
44,13
37,76
41,18
791,50
3,15
2,19
2,94
2,83
2,77
2,60
3,28
2,97
2,77
3,32
2,44
2,74
2,82
2,56
2,46
2,34
3,13
13,76
t
p<
9,11
52,91
20,99
20,41
33,18
34,38
3,11
6,83
-5,30
-5,77
0,24
45,52
15,01
-5,13
18,55
45,86
31,38
52,04
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,01
0,001
0,001
0,001
n.i.
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
0,001
Wyższe wyniki – w porównaniu do współpracowników –
uzyskali menadżerowie aż w 12 skalach Inwentarza LMI
(Elastyczność, Odwaga, Preferencja trudnych zadań, Niezależność, Wiara w sukces, Dominacja, Zapał do nauki,
Ukierunkowanie na cel, Zaangażowanie, Internalizacja,
Wytrwałość i Samokontrola) oraz w Wyniku ogólnym
(WO), niższe zaś w 4 skalach LMI (Wysiłek kompensacyjny, Dbanie o prestiż, Nastawienie na rywalizację oraz Flow).
Taka konfiguracja wyników świadczy wyraźnie o tym, że
menadżerowie są grupą pracowników, którzy bardzo pozytywnie wyróżniają się swoim dążeniem do sukcesu.
Badanych menadżerów można opisać jako tych, którzy
dobrze radzą sobie z zadaniami nowego rodzaju, są gotowi do zmian i otwarci na nowe doświadczenia, mają
różnorodne zainteresowania a także preferują sytuacje,
w których mogą podejmować ryzyko powiązane z prawdopodobnym niepowodzeniem (FX). Nie mają niepotrzebnych obaw i nie boją się być oceniani przez innych.
Dobrze czują się przed szeroką publicznością. Nawet
w obliczu nowych zadań, które musza wykonywać pod
presją czasu radzą sobie doskonale i niełatwo rezygnują
w obliczu trudnych (FN). Wolą zadania trudniejsze i ambitniejsze wyzwania, które wymagają profesjonalnych
umiejętności, ponieważ po skutecznym ich wykonaniu
podnoszą poziom swoich ambicji. Problemy, na które
napotykają są dla nich zachętą a nie przeszkodą (PD). Są
przy tym samodzielni w działaniu i w pracy przejmują
kontrolę nad innymi i chętnie podejmują wiążące decy-
59
•
ISSN 2081-0008
zje (ID) a także lubią przewodzić grupie (DO). Przejmują
inicjatywę i chętnie biorą sprawy w swoje ręce oczekując
na to, że dzięki wykorzystaniu własnych zdolności i zawodowych umiejętności poradzą sobie z trudnościami
i współzawodnictwem lub konkurencją (CS). Menadżerowie cenią wiedzę, chętnie poświęcają czas, aby nauczyć
się czegoś nowego i nabierać coraz więcej profesjonalnych
kompetencji (EL). Są dobrymi planistami, przygotowują
projekty długoterminowe, ponieważ mają wysokie aspiracje do sukcesu i dużą świadomość tego, w jakim kierunku
powinien pójść ich osobisty rozwój (GS). Są aktywni zawodowo, gotowi do dużego wysiłku i długofalowego zaangażowania przez co mogą zaniedbywać swoje życie poza
-zawodowe/osobiste (EN). Są przekonani o tym, że sukces
zawodowy zależy od zaangażowania i ich własnego wysiłku, dlatego winą za niepowodzenia obarczają samych
siebie (IN). Bardzo zaangażowani w pracę są w stanie kierować cały swój wysiłek i uwagę na wykonywane zadania
zawodowe i nikt ich nie może od nich oderwać (PE). Ponadto dobra samoorganizacja i zdyscyplinowanie w pracy pozwala im realizować obowiązki profesjonalne łatwo
i bez odwlekania na późniejszy czas, nawet wówczas, kiedy wynagrodzenie otrzymują z opóźnieniem (SC).
Niższe wyniki uzyskane przez Menadżerów w czterech
skalach Inwentarza LMI świadczą o tym, że nie kierują
się oni lękiem przed niepodołaniem zadaniom profesjonalnym, dlatego nie muszą angażować zbyt wiele wysiłku,
aby uniknąć niepowodzeń (CE). Nie oczekują uznania za
ich osiągnięcia od współpracowników i niekoniecznie
dążą do zajmowania wyższych stanowisk, co oznaczałoby, iż są zadowolone z bieżącego stanu zatrudnienia (SO).
Wbrew potocznej opinii, motywacja do wykonywania
pracy nie wynika z tendencji do konkurowania z innymi
i rywalizacji, ale raczej z ich ambicji i poszukiwania wyzwań, bo w ten sposób mogą oni sprawdzić swoje profesjonalne (CP). Można też dodać, że angażują się w mniejszym stopniu w pracę niż współpracownicy a wykonując
profesjonalne zadania nie zapominają całkowicie o sobie
ani o tym, co się wokół nich dzieje (FL).
Natomiast pomiędzy badanymi studentami kierunku
psychologia i kierunku informatycznego nie stwierdzono tak wielu rozbieżności w motywacji do sukcesu, jak
pomiędzy menadżerami a współpracownikami. U studentów psychologii istotnie wyższe wyniki stwierdzono
jedynie w dwóch skalach: Zapał do nauki oraz Satysfakcja z osiągnięć (zob. tabela 2).
Tym samym można powiedzieć, że studenci psychologii
w porównaniu ze studentami informatyki mają szersze
zainteresowania i większą ciekawość poznawczą, a nadto
potrafią poświęcić więcej czasu i wysiłku, aby przyswoić
sobie nowe zagadnienia w obszarze swojej specjalizacji.
60
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Ponadto przyszłych psychologów w większym stopniu
niż informatyków cieszą własne osiągnięcia profesjonalne, nastawieni są oni na zwiększanie własnej skuteczność
w nauce, co zapewnia im poczucie satysfakcji z dobrze
spełnionego zadania czy wykonanej pracy.
TABELA 2. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) oraz
istotność różnic (p) w teście t-Studenta uzyskanych w skalach
testu LMI dla studentów psychologii oraz studentów informatyki
Studenci
Studenci
Skala LMI
psychologii
(N = 45)
M
SD
Elastyczność (FX)
42,52
Odwaga (FN)
36,40
Preferencja trudnych zadań (PD) 41,04
Niezależność (ID)
42,90
44,20
Wiara w sukces (CS)
Dominacja (DO)
45,72
Zapał do nauki (EL)
44,60
43,86
Ukierunkowanie na cel (GS)
Wysiłek kompensacyjny (CE)
44,72
Dbanie o prestiż (SO)
46,58
Satysfakcja z osiągnięć (PP)
50,54
Zaangażowanie (EN)
38,24
Nastawienie na rywalizację (CP) 42,26
Flow (FL)
46,40
Internalizacja (IN)
40,52
Wytrwałość (PE)
40,72
Samokontrola (SC)
38,98
Wynik ogólny (WO)
730,20
7,274
8,926
8,00
6,961
8,386
9,534
7,651
8,389
7,022
9,053
8,823
9,445
8,717
9,201
7,203
7,998
7,989
85,3
informatyki
(N = 45)
M
SD
43,88
37,
40,48
43,20
44,24
43,26
41,64
43,04
42,94
44,40
46,26
40,12
43,56
44,58
39,72
40,22
39,92
719,44
5,777
7,207
8,062
6,347
7,930
9,086
6,892
7,228
7,487
8,626
8,813
7,771
7,274
7,783
5,904
6,738
7,059
71, 6
t
p<
-1,035 n.i
-0,974 n.i.
0,349 n.i.
-0,225 n.i.
-0,025 n.i.
1,321 n.i.
2,033 0,05
0,524 n.i
1,226 n.i.
1,233 n.i
2,427 0,05
-1,087 n.i
-0,810 n.i
1,068 n.i
0,607 n.i
0,338 n.i
-0,623 n.i
0,683 n.i
TABELA 3. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD)
oraz istotność różnic (p) w teście t-Studenta uzyskanych
w skalach testu CISS dla studentów psychologii oraz studentów
informatyki
Skala CISS
Menadżerowie
(N = 38)
Pracownicy
(N = 38)
t
p<
8,86
0,001
M
SD
M
SD
64,71
5,24
56,18
2,84
SSE – Styl skoncentrowany na 35,50
emocjach
4,39
51,16
4,65 -15,10 0,001
SSU – Styl skoncentrowany
37,37
5,16
53,08
6,06 -12,17 0,001
29,45
4,23
43,66
6,82 -10,90 0,001
14,42
2,16
18,53
2,36
SSZ – Styl skoncentrowany
na zadaniu
na unikaniu
ACZ – Angażowanie się w
sytuacje zastępcze
PKT – Poszukiwanie
kontaktów towarzyskich
-7,91 0,001
W tabeli 3 przedstawiono wyniki istotności różnic pomiędzy średnimi wynikami w skalach CISS dwóch grup:
Menadżerów oraz Współpracowników. Dla wszystkich
skal CISS różnice okazały się istotne statystycznie. Co
więcej – zgodnie z zakładanymi prawidłowościami: Menadżerowie uzyskali istotnie wyższe wyniki na skali Styl
skoncentrowany na zadaniu (SSZ), współpracownicy
wyższe w pozostałych skalach: Styl skoncentrowany na
emocjach (SSE), Styl skoncentrowany na unikaniu (SSU),
Angażowanie się w sytuacje zastępcze (ACZ), Poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT). Uzyskane wyniki
wskazują dobitnie (p<0,001), że badani menadżerowie
stanowią grupę osób aktywnych zawodowo preferującą
styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na zadaniu. Oznacza to, że w sytuacjach stresowych charakteryzują się umiejętnością takiej organizacji pracy, która
zmierza do konkretnego rozwiązania problemu a nie do
odkładania rozwiązania go na później. Tym samym w sytuacjach zadaniowych potrafią planować w szczegółach
sposób rozwiązania problemu. Przeciwnie pracownicy
niższego szczebla wybierają przeciwny sposób radzenia
sobie z sytuacjami stresującymi. Preferują Style radzenia
sobie ze stresem skoncentrowane na emocjach i unikaniu
poprzez angażowanie się w czynności zastępcze, a także –
poszukiwanie kontaktów towarzyskich. Taki układa wyników wskazuje, że współpracownicy mają zdecydowanie
większą tendencję (od kierowników) do koncentrowania
się na własnych odczuciach i emocjach w sytuacji konfrontacji z emocjonalnie trudną sytuacją. Skupiają się na
negatywnych uczuciach i koncentrują się na fantazjach
i myśleniu życzeniowym, aby w ten sposób zmniejszyć
napięcie wynikające z wydarzenia stresującego. Mogą też
unikać podejmowania ważnych decyzji, aby zmniejszyć
poziom odczuwanego stresu, a ponadto chętnie angażują
się w mniej obciążające, a zatem bardziej przyjemne praktyki, np. jedzenie, robienie zakupów, oglądanie filmów
i ulubionych programów telewizyjnych, czy spanie.
TABELA 4. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD)
oraz istotność różnic (p) w teście t-Studenta uzyskanych
w skalach testu CISS dla grupy menadżerów (N = 38) oraz
współpracowników (N = 38)
Skala CISS
SSZ – Styl skoncentrowany
Studenci
psychologii
(N = 45)
M
SD
Studenci
informatyki
(N = 45)
M
SD
t
p<
59,79
6,81
57,69
6,26
1,58
n.i.
SSE – Styl skoncentrowany na 47,54
emocjach
9,43
45,71
6,91
1,09
n.i.
SSU – Styl skoncentrowany
43,40
8,39
41,60
6,84
1,15
n.i.
19,82
4,89
18,62
3,98
0,32
n.i.
16,54
3,62
14,88
3,33
2,34
0,05
na zadaniu
na unikaniu
ACZ – Angażowanie się w
sytuacje zastępcze
PKT – Poszukiwanie
kontaktów towarzyskich
Studenci psychologii odróżniają się od studentów informatyki jedynie jednym wynikiem w skalach CISS, a mianowicie w skali Poszukiwanie kontaktów towarzyskich
(PKT). Oznacza to, że przyszli psychologowie radzą
sobie z doświadczanym stresem poprzez nawiązywanie
WYNIKI BADAŃ
relacji interpersonalnych, częste spotkania w gronie najbliższych, odnawianie starych znajomości, intymne spotkania, itp. Pozostałe style radzenia sobie ze stresem nie
różnicują studentów obu kierunków studiów.
Wnioski i podsumowanie
Podsumowując teoretyczny kontekst badań oraz uzyskane wyniki z badań należy stwierdzić, że osoby pracujące
w porównaniu do studentów uzyskują „ciekawsze” profile. Dotyczy to zarówno sfery motywacji do sukcesu, jak
również umiejętności radzenia sobie ze stresem. Można
sądzić, że osoby aktywne zawodowo są zdecydowanie
bardziej zróżnicowane pod względem wskaźników motywacji do osiągnięć, przy czym prawidłowość dotyczy
szczególnie osób na kierowniczych stanowiskach. Widać
wyraźnie, że menadżerowie są bardziej ukierunkowani
na zawodowy sukces, niż podlegli im pracownicy. Ponadto spotykane w organizacji sytuacje stresowe traktują
jako zadanie i dlatego dążą do rozwiązania napotykanych problemów poprzez bezpośrednie koncentrowanie
się na zadaniach profesjonalnych. Można też twierdzić,
że umiejętność posługiwania się stylem radzenia sobie
ze stresem skoncentrowane na zadaniu sprzyja w dużej
mierze osiągnięciu kolejnych szczebli rozwoju zawodowego i pozwala podejmować odpowiedzialne zadania
profesjonalne oraz pełnić funkcje kierownicze.
Studenci psychologii i informatyki nieznacznie różnią
się w dążeniu do sukcesu, co można tłumaczyć niedostatecznie wykształconą jeszcze potrzebą osiągnięć i brakiem zaangażowania zawodowego, czyli sytuacji, w której znajdą się dopiero za kilka lat (dla większości będzie
to sytuacja po ukończeniu studiów). Natomiast wydaje
się, że studenci informatyki lepiej radzą sobie ze stresem.
Co prawda, nie kierują się żadnym rodzajem stylu radzenia sobie ze stresem (ani zadaniowo, ani unikowo)
– jednak to studenci psychologii w sytuacji emocjonalnego dyskomfortu – zamiast podjąć trud zmierzenia się
z problemem – wybierają zabawę i towarzystwo. Można
jednak przypuszczać, że studenci psychologii mają wyższy stopień socjalizacji, niż studenci informatyki, którzy
sądząc po wybranym kierunku studiów – więcej czasu
spędzają przy komputerze, niż z rówieśnikami. Jednocześnie interesującą kwestią z punktu widzenia radzenia sobie z emocjami w karierze akademickiej młodych
ludzi, pozostaje sposób radzenia sobie z trudnościami
przez studentów, „którzy mimo posiadanych zdolności
intelektualnych nie radzili sobie w nowej sytuacji edukacyjnej i często skłaniali się ku decyzji o rezygnacji ze studiów czy zmianie kierunku kształcenia” (Iskra 2015: 10).
61
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
62
Atkinson J.,W., An Introduction to Motivation. Princeton 1964.
Bańka, A., Motywacja osiągnięć. Podstawy teoretyczne i konstrukcja skali do pomiaru motywacji osiągnięć w wymiarze międzynarodowym. Poznań: 2005.
Bańka A., Konstrukcja i wstępna charakterystyka psychometryczna Skali Motywacji Osiągnięć w Karierze (SMOK). „Czasopismo Psychologiczne” Nr 1, 2014, s. 149-164.
Czajkowski Z., Motywacja osiągnięć – nastawienie na “ja”oraz nastawienie na zadania. „Sport Wyczynowy” nr 3-4, 2001, s. 67-76.
Geren B., Motivation: Chinese theoretical perspectives. „Journal of Behavioral Studies in Business”. nr 3, 2011, s. 2-10.
Grabsch D., K., Moore L., L., Rotter C., Using Achievement Motivation Theory to Explain Student Participation In a Residential
Leadership Learning Community. “Journal of Leadership Education” nr 9, 2010, s. 22-34.
Heszen-Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, [w:] Psychologia podręcznik akademicki. Jednostka
w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, (red.), J. Strelau, Gdańsk 2000.
Hobfoll S., E., Stres, kultura i społeczność: psychologia i filozofia stresu. Gdańsk 2006.
Iskra J., Sposoby radzenia sobie z trudnościami przez studentów. Warszawa: 2015
Jarosz M., Psychologia i psychopatologia życia codziennego. Warszawa 1975.
Klinkosz, W., Motywacja osiągnięć osób aktywnych zawodowo. Lublin: 2013.
Klinkosz, W., Metodologiczne problemy badania motywacji osiągnięć na różnych kierunkach studiów. W. R. Stachowski,
[w:] Opisowa metodologia badań psychologicznych. Studia i przykłady, (red.), W. Zeidler, Warszawa: 2008.
Klinkosz W., Zdolności intelektualne a motywacja osiągnięć studentów, [w:] Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psycho-logii, (red.), W. Klinkosz, A. E. Sękowski, Lublin 2010.
Klinkosz W., Sękowski A., H. Schulera i M. Prochaski polska wersja „Inwentarza Motywacji Osiągnięć- Leistungmotivationsinventar (LMI)”. „Czasopismo Psychologiczne” nr 12, 2006, s. 253-264.
Klinkosz, W., Sękowski, A. Inwentarz Motywacji Osiągnięć LMI H. Schulera, G.C. Thorntona, A. Frintrupa i M. Prochaski. Podręcznik. Warszawa: 2013.
Lazarus R., S., Folkman S., Stress, Appraisal and Coping. New York 1984.
Lipowska J., Determinanty motywacji wewnętrznej. Czy można zmotywować każdego pracownika?. „Zarządzanie zasobami
ludzkimi” nr 34, 2012, s. 41-52.
Madsen K., B., Współczesne teorie motywacji- naukoznawcza analiza porównawcza. Warszawa: 1980.
Nowakowsa U., Jak uwolnić się z krzywdzącego związku. Warszawa 2006.
Olszewska S., Spryszyńska M., Osobowość a style radzenia sobie ze stresem menedżerów ochrony osób i mieni, „Opuscula
Sociologica” nr 3, 2013, s. 63-72.
Ratajczak Z., Stres–radzenie sobie–koszty psychologiczne, [w:] Człowiek w sytuacji stresu, (red.), I. Heszen-Niejodek, Katowice 2000.
Rozhkova M., Measurement of the impicit and explicite achievment motive: new perspectives. Munich: 2011.
Selye H., Stress Życia, Warszawa 2001.
Terelak J. F. (2007). Człowiek i stres. Warszawa 2007.
Wojdyło K., Model integracyjny motywacji osiągnięć. „Nowiny Psychologiczne”, nr 4, 2007, s. 25-45.
Zimbardo P., Psychologia i życie. Warszawa 2008.
Zenzen T.,G., Achievement Motivation. A research paper. Wisconsin 2002.
Wyniki badań
Magdalena Łużniak-Piecha
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 63-73
Monika Stawiarska-Lietzau
Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie
Relacje społeczne w patologicznych kulturach
organizacyjnych i ich konsekwencje na przykładzie
kultury psychopatycznej i dramatycznej – zastosowanie
„Koła” Shalita do analizy przypadków / Social
relations in pathological organisational cultures.
The Shalit Questionnaire employing case study
of the psychopathic and dramatic culture
Abstract
The so far published studies on the pathological managers and organisational cultures relate mainly to the US and
Western countries. In the presented research programme
an attempt was made to confront them with the perception
of pathological organisational environment of Polish employees. Our findings seem to be consistent with the results
published by Western counterparts. Employees perceive
dysfunctional social relationships with superiors as a negative experience, making the work for the company difficult,
and sometimes impossible, damaging productivity and
general well-being of employees. Specialists interviewed
by us indicated characteristic elements of cooperation
with psychopathic manager: lack of clearly defined rules,
as well as no open flow of information, unfair and unethical
behaviour of the manager, no open communication, constraint, and aggression against the staff. Such management
style invokes the frustration, disappointment, rebellion, and
even emotional trauma among employees. The only way
of the defence may be to submit and suffer from high psychological costs – usually combined with the diminution
of efficiency or passive-non-cooperation. Dramatic organisational culture has also significant pathological effects on
the employees. Informational chaos, constant overlooking
the merits of the discussions, lack of attention to procedures, crossing personal borders, excessive emotionality
in relations with the histrionic manager arouse frustration,
a sense of time-loosing and fault among employees. Histrionic personality with its emotional lability raises embarrassment, feelings of inadequacy of the manager’s behaviour
in the workplace and lowers the authority of the manager.
Streszczenie
Publikowane wyniki badań nad wpływem patologicznych menedżerów na kulturę organizacyjną firmy i sposób funkcjonowania ich podwładnych dotyczą głównie
USA i krajów zachodnich. W omawianych tutaj badaniach
podjęto próbę ich skonfrontowania ze spostrzeganiem
patologicznego otoczenia organizacyjnego przez pracowników firm polskich. Uzyskany przez nas obraz współpracy z menedżerami o patologicznych osobowościach
jest spójny z wynikami badań światowych. Pracownicy
spostrzegają relacje społeczne z dysfunkcyjnymi przełożonymi, jako doświadczenie negatywne, utrudniające,
a czasem uniemożliwiające pracę, obniżające produktywność i dobrostan psychiczny pracowników. Badani przez
nas specjaliści wskazali jako charakterystyczne elementy
współpracy z psychopatycznym menedżerem: brak jasno
określonych zasad pracy i jawnego przepływu informacji, nieuczciwe i nieetyczne zachowania menedżera, brak
otwartej komunikacji oraz stosowanie przymusu i agresji
wobec pracowników. Taki styl zarządzania kierownika wywołuje w pracownikach frustrację, rozczarowanie, bunt,
a nawet emocjonalną traumę. Obroną przez negatywnym
wpływem patologicznego menedżera może być podporządkowanie się, obarczone wysokimi kosztami psychologicznymi i – zazwyczaj – obniżeniem efektywności pracy
lub rezygnacja ze współpracy. Patologiczny wpływ na
funkcjonowanie pracowników wywiera także dramatyczna kultura organizacyjna. Chaos informacyjny, odbieganie
od kwestii merytorycznych podczas dyskusji, brak dbałości
o procedury, przekraczanie granic osobistych, nadmierna
emocjonalność w relacji z menedżerem także budzą fru-
•
ISSN 2081-0008
As Cameron and Quinn claimed (2003), damages of the
organisational culture of small units, if not detected and
neutralised, move in time to the whole of the organisation. Pathological managers adversely affect the level of
motivation of employees, reducing their confidence in the
company as a whole. In the context of the results we describe, it becomes very important to emphasise the principle
of systematic diagnosis of the organisational culture at all
levels. Particularly useful for the diagnosis of pathology at
an early stage of development appeared to be the depth
qualitative analysis. Especially meaningful are the results of
the social functioning of employees test; at the individual
level, in the context of small teams, and in the basic units
of the organisation.
Key words:
pathological managers, psychopaths,
histrionics, psychopathological culture, dramatic culture,
organisational culture diagnosis
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
strację, poczucie straty czasu i niezadowolenie ze współpracy
z histrionicznym menedżerem. Osobowość histrioniczna ze
swoją labilnością emocjonalną budzi zażenowanie, poczucie
niestosowności zachowań menedżera w środowisku pracy
i obniża jego autorytet w oczach pracowników. Jak pisali
Cameron i Quinn (2003), zaburzenia kultury organizacyjnej
w małych jednostkach przenoszą się z czasem na całość
funkcjonowania organizacji, jeśli w porę nie zostaną wykryte
i zneutralizowane. Patologiczni menedżerowie wpływają negatywnie na poziom motywacji pracowników, obniża się zaufanie do firmy, jako całości. W kontekście opisywanych przez
nas wyników tym istotniejsze staje się podkreślanie zasady
bardzo uważnego diagnozowania kultury organizacyjnej na
wszystkich poziomach działania. Szczególnie przydatne do
rozpoznania patologii na wczesnym etapie rozwoju wydają
się narzędzia pogłębionej analizy jakościowej, zwłaszcza stosowane do badania funkcjonowania społecznego pracowników na poziomie indywidualnym oraz w kontekście małych
zespołów i podstawowych jednostek organizacji.
Słowakluczowe:patologicznimenedżerowie,psychopaci, histrionicy, psychopatyczna kultura, dramatyczna kultura, diagnozowanie kultury organizacyjnej
Sposób budowania relacji interpersonalnych,
jako element tworzenia kultury organizacji
P
oziom skomplikowania procesu diagnozy kultury organizacyjnej i opisu jej wpływu na działanie przedsiębiorstw można w dużym uproszczeniu sprowadzić do następującego wniosku: kultura jest
zmienną pakietową, składa się na nią ogromna ilość różnie klasyfikowanych i nazywanych zmiennych szczegółowych. Po drugie, wedle Camerona i Quinna, jest ona
zbiorem wartości uważanych za oczywiste, założeń i aksjomatów, o których się nawet nie rozmawia, wspólnych
definicji, oczekiwań, elementów pamięci zbiorowej, swoistej legendy organizacyjnej. Odzwierciedla dominujące
poglądy, określa poczucie tożsamości pracowników, dostarcza niepisanych, a często nawet nieuświadomionych
zasad postępowania, jest istotą trwałości systemu społecznego (Cameron i Quinn, 2003). Wymienione powyżej elementy składowe kultury organizacyjnej decydują
o kształcie i rodzaju relacji interpersonalnych w organizacjach. Swoistego modelu wchodzenia w relacje na ogół
nikt członków organizacji nie uczy w sposób systematyczny. Nowo przyjęty członek organizacji przejmuje
sposób budowania relacji od innych współpracowników.
Nowo powstały zespół wykształca sposób budowania relacji pod wpływem działania lidera – najczęściej menedżera zespołu. Innymi słowy – jak pisali Deal i Kenedy
– kultura organizacyjna jest czymś, czego jej uczestnicy
nie definiują, to po prostu „the way things get done around here” (Deal i Kennedy, 1982).
64
Teoretycy zarządzania tworzą zatem olbrzymie ilości
klasyfikacji kultur organizacyjnych. Jedne z nich są bardziej, a inne mniej metaforyczne, czasem nawet dowcipne. Członkowie organizacji na ogół nie zdają sobie
sprawy z modelu kultury, w jakim funkcjonują, dopóki
jakiś element funkcjonowania poszczególnych członków
organizacji lub nawet całych grup ludzi nie zostanie zakwestionowany lub naruszony. Owo naruszenie może
być na przykład zaburzeniem dobrostanu pracowników.
Kiedy członkowie organizacji negatywnie oceniają warunki pracy, często w związku z relacjami interpersonalnymi, jakością współpracy i traktowania podwładnych
przez przełożonego, kiedy zdają sobie sprawę z ponoszonych kosztów psychologicznych pracy i kiedy te koszty przeniosą się na efektywność działania zespołu lub
organizacji – członkowie organizacji zaczynają mówić
o „tutejszej kulturze organizacyjnej” i o tym, że „w takich warunkach się nie da pracować”. Czasem takie głosy
dochodzą do zarządu – wtedy, zwłaszcza gdy negatywne
zmiany w sposobie współpracy, a co za tym idzie w kulturze organizacyjnej odbijają się na wyniku finansowym
– władze organizacji podejmują próbę diagnozowania
kultury organizacyjnej i wprowadzenia w niej zmian.
Jeśli reakcja nastąpi szybko, często udaje się zapobiec
rozwojowi patologii organizacyjnej. Jeśli jednak opisywane tu zaburzenia są wywoływane przez menedżerów
o osobowościach patologicznych, dobrostan pracowników nie będzie brany pod uwagę. Co więcej, nawet wynik
finansowy firmy nie jest ostrzeżeniem dla menedżerów
histrionicznych tworzących kulturę patologiczną, zwaną
kulturą dramatyczną – o czym więcej w kolejnym para-
M. Łużniak-Piecha, M. Stawiarska-Lietzau: Relacje społeczne w patologicznych kulturach...
grafie niniejszego opracowania (por.: Stawiarska-Lietzau
i Łużniak-Piecha, 2014: 11-27). Właśnie próbie opisania
kultury organizacyjnej poprzez kategorie poznawcze
wygenerowane przez członków zespołów zarządzanych
przez menedżerów o osobowościach patologicznych
poświęcone są badania będące istotą opisywanego tu
projektu badawczego. Autorki niniejszego projektu
szczególnie zainteresowane były analizą opisu relacji
z przełożonym w kulturach organizacyjnych psychopatycznych i dramatycznych.
Cameron i Quinn (2003) w swojej koncepcji diagnozowania i zmieniania kultury organizacji stworzyli model wartości konkurujących (Competing Values Framework). Model ten bada efektywność menedżerów
w kontekście budowania relacji z pracownikami. Koncepcja Cameron i Quinna posłużyła zatem jako osadzenie teoretyczne tworzenia analizy kultury organizacyjnej
w kontekście relacji z menedżer–podwładny.
Kultura organizacji przejawia się w wyznawanych wartościach, dominujących stylach przywództwa, języku
i symbolach, metodach postępowania, rutynowych procedurach, definicji sukcesu, będących swoistymi cechami każdej organizacji (Cameron i Quinn, 2003). Również mniejsze jednostki w strukturze przedsiębiorstwa:
działy, zespoły, grupy robocze mogą wytworzyć własną
kulturę. Jednakże kultury poszczególnych poziomów organizacyjnych zawsze będą swoistym odbiciem kultury
przedsiębiorstwa – zawsze istnieje „niewidzialne spoiwo” utrzymujące organizację w całości (Schein, 1985).
Model wartości konkurujących ma szereg implikacji
w procesach diagnozy i zmiany poszczególnych aspektów kultury organizacyjnej i życia organizacji takich jak:
kompleksowe zarządzanie obiegiem informacji, poziom
sformalizowania relacji międzyludzkich, władza i przywództwo, diagnoza potrzeb rozwojowych członków organizacji, etyka pracy i inne. Jednym z założeń koncepcji
Cameron i Quinna jest stwierdzenie, iż osobiste postawy
członków organizacji stanowią istotę funkcjonowania
całości organizacji. Postawy te tworzą wzorce postępowania i system wartości będący fundamentem kultury
organizacyjnej (Cameron i Quinn, 2003).
Relacje w kulturach organizacyjnych
psychopatycznych i dramatycznych
oraz ich wpływ na funkcjonowanie
jednostek i zespołów w organizacji
Menedżerowie o zaburzonej osobowości
Stwierdzenie, iż mamy do czynienia z menedżerem
o zaburzonej osobowości, nie jest jednoznaczne ze
WYNIKI BADAŃ
stawianiem diagnozy w ujęciu klinicznym. Zgodnie
z powszechnie przyjmowanym rozumieniem, cechy ujmowane są jako kontinuum zawierające się pomiędzy
skrajnie niskim i wysokim natężeniem danych zachowań. Niektórzy menedżerowie mogą posiadać zatem cechy i przejawiać zachowania, które są charakterystyczne
dla opisywanych w literaturze zaburzeń osobowości (np.
antyspołecznej czy histrionicznej), lecz w stopniu niewystarczającym do zaklasyfikowania ich jako zaburzenia klinicznego. Millon (1981, za: Board i Fritzon, 2005)
uważa, że granice między osobowością „normalną”
a zaburzoną są umowne i płynne. Osoby o zaburzonych
osobowościach mogą z powodzeniem funkcjonować
w społeczeństwie, ponieważ albo uniknęły rozpoznania z powodu braku kontaktu ze specjalistami zdrowia
psychicznego, albo prezentują swoje osobowościowe
charakterystyki w sposób, który jest społecznie akceptowany (bądź przynajmniej tolerowany). Jak wskazują
wyniki niektórych badań, wśród menedżerów w organizacjach stosunkowo często spotkać można jednostki
o cechach zaburzonych osobowości: psychopatycznych
czy histrionicznych (por. Board i Fritzon, 2005, Babiak
i Hare, 2006, Boddy, Ladyshewsky i Galvin, 2010, Boddy,
2014). Board i Fritzon stawiają tezę, że atrybuty tych zaburzonych osobowości wykazują uderzające podobieństwo do charakterystyk osobowościowych wskazywanych w badaniach nad organizacyjnymi zachowaniami
przywódców. Dokonany przez te autorki przegląd badań
wskazuje, że odnoszący sukcesy menedżerowie byli często opisywani jako agresywni, czujni, dominujący, entuzjastyczni, ekstrawertywni, niezależni, kreatywni, pewni
siebie, towarzyscy, zręcznie wykorzystujący taktyki jako
środek manipulowania władzą w organizacjach. Taka
charakterystyka odpowiada w dużym stopniu właściwościom menedżerów psychopatycznych i po części też
histrionicznych, uznawanych za jednych z najbardziej
szkodliwych i dewastujących relacje społeczne i efektywność pracy swoich podwładnych.
Relacje międzyludzkie w kulturach
psychopatycznych
Osoby o rysie psychopatycznym pracujące w organizacjach i zajmujące w nich często kierownicze stanowiska
wykazują wiele cech i zachowań charakterystycznych dla
psychopatii, ale jako że nie popadają w konflikty z prawem
i z powodzeniem funkcjonują w społeczeństwie określa się
je mianem „odnoszących sukcesy psychopatów” (successful psychopaths) lub „korporacyjnych psychopatów” (corporate psychopaths). Psychopatów – także tych korporacyjnych – cechuje brak empatii, arogancko manifestowana
wyolbrzymiona samoocena, impulsywność i skłonność do
65
•
ISSN 2081-0008
agresji, błyskotliwość i powierzchowny urok, bezwzględność, egoizm oraz brak wyrzutów sumienia. Przejawiają
oni także tendencje do lekceważenia i łamania zasad społecznych, oszukiwania i manipulowania oraz bezwzględnego wykorzystywania ludzi do własnych celów (Carson,
Butcher i Mineka, 2003, Hare, 2006). Mimo posiadania
tylu negatywnych atrybutów dobrze odnajdują się w środowisku pracy i pną się po szczeblach kariery zajmując
kierownicze stanowiska. Mają silną motywację do posiadania władzy i kontroli nad innymi oraz finansowych i pozafinansowych gratyfikacji połączoną z bezwzględnością
w dążeniu do celu, umiejętnością manipulacji, oszukiwania i wykorzystywania innych ludzi dla własnych korzyści
(por. Babiak, 1995, Boddy, Ladyshewsky i Galvin, 2010,
Boddy, 2013). Co w połączeniu z „czarującą fasadą”, łatwością nawiązywania kontaktów społecznych i wywierania wpływu oraz biegłością w poszukiwaniu i rozwijaniu
związków z ludźmi z najwyższych szczebli władzy czyni
ich tak skutecznymi w zdobywaniu władzy (Babiak, 1995,
Doren, 1987, za: Board i Fritzon, 2005).
Skuteczność w zdobywaniu władzy i stanowisk kierowniczych rzadko u korporacyjnych psychopatów idzie
w parze ze skutecznością zarządzania podwładnymi. Ich
styl działania charakteryzuje przedmiotowe i pozbawione szacunku traktowanie współpracowników, zastraszanie (bullying) i wywoływanie konfliktów i podziałów
między pracownikami, manipulowanie, oszukiwanie,
wykorzystywanie pracowników i klientów dla własnych
celów, „żerowanie” na cudzej pracy i przypisywanie sobie sukcesów innych osób (Stawiarska-Lietzau i Łużniak-Piecha, 2014). Zachowania takie prowadzą do ukształtowania psychopatycznej kultury organizacyjnej. Jej cechy
charakterystyczne obejmują brak jawnego przepływu informacji, oszukiwanie i inne nieetyczne zachowania wobec współpracowników i klientów, działania skierowane
na maksymalizację zysków finansowych, nawet kosztem
dobrego imienia, zdrowia czy życia innych, nietolerowanie odmiennego zdania czy jakiejkolwiek formy sprzeciwu (ibidem: 20-21). Brak empatii i szacunku dla innych
ludzi, lekceważenie norm społecznych i moralnych przez
psychopatycznego szefa prowadzą do budowania relacji
społecznych nacechowanych nieuprzejmością, konfliktami, brakiem zaufania między współpracownikami oraz
różnymi formami przymusu przybierającymi często formę zastraszania czy mobbingowania pracowników (Babiak, 1995, Ketola, 2006, Boddy, 2011, 2014). Badania nad
konsekwencjami współpracy z psychopatycznym menedżerem wskazują, że pracownicy „zanurzeni” w takiej
kulturze organizacyjnej ponoszą wiele kosztów psychologicznych w postaci obniżenia motywacji do pracy i efektywności pracy, zwiększenia poziomu przeżywanego stre-
66
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
su, pogorszenia dobrostanu psychicznego, samopoczucia
i zdrowia (Stawiarska-Lietzau i Łużniak-Piecha 2014: 17).
Relacje międzyludzkie w kulturach
dramatycznych
Menedżer histrioniczny charakteryzowany jest przez
M. Kets de Vriesa i Millera (1986) jako osoba o wysokiej
potrzebie bycia w centrum uwagi, w każdym przedsięwzięciu i projekcie – niezależnie od własnych kompetencji i tematu owego projektu. Cechuje go potrzeba imponowania i poszukiwaniu poklasku w sposób teatralny,
wręcz dramatyczny. Taki typ zaburzeń osobowości, jeżeli
wykazywany przez osobę mającą wpływ na kulturę pracy,
owocuje powstaniem kultury dramatycznej – charakteryzującej się centralizacją władzy, decyzjami o wysokim
poziomie ryzyka, podejmowanymi bez dalekowzrocznego rozważenia ich konsekwencji, ale za to w oparciu o to,
na ile będą one „prestiżowe”, „pokazowe” (Miller i Friesen,
1984). Najważniejszym elementem systemu wartości staje
się „dążenie do wzrostu, rozwoju, ekspansji”, jednak nie
tyle budowanego na podwyższaniu jakości pracy i rozwijaniu know-how, co raczej na przejmowaniu cudzego
know-how i działaniach z pogranicza nieuczciwej konkurencji (Miller i Friesen, 1984). Stąd dla menedżerów
o osobowościach histrionicznych niczym niezwykłym nie
będzie przywłaszczenie sobie cudzych zasług, a dla firm
kierowanych przez nich przywłaszczenie sobie cudzych
rozwiązań, czy wyników badań rozwojowych (zob.: Stawiarska-Lietzau i Łużniak-Piecha, 2014: 11-27)
Jak już wspomniano, cechą charakterystyczną menedżerów histrionicznych jest okazywanie emocji w przesadzony – teatralny sposób. Częste są także zachowania
o charakterze ekshibicjonistycznym, na przykład włączanie elementów życia prywatnego, osobistego w działania
organizacyjne, poruszanie wątków prywatnych w dyskusji
biznesowej, prowadzące nawet do zażenowania rozmówców (Kets de Vries i Miller, 1986). Podwładni i współpracownicy osób o rysie histrionicznym relacjonują własne skrępowanie uwagami dotyczącymi wyglądu, tuszy
czy cielesności samego menedżera i jego podwładnych,
czy też opowieściami o zabiegach kosmetycznych, które właśnie przeszedł histrionik (a częściej histrioniczka).
Oczywiście na pozór nie ma nic złego w zauważeniu, że
współpracownica schudła, a formułująca ową uwagę menedżerka-histrioniczka „też zaczyna dietę oczyszczającą
i niedawno miała zabieg kosmetyczny X”, ale wtrącanie
tego typu uwagi na spotkaniu biznesowym i przerywanie
nią merytorycznej wypowiedzi specjalistki, objaśniającej
szereg danych, powoduje zaburzenie toku dyskusji oraz
jest dość typowym dla histrioników komunikatem mówiącym: „już zbyt długo wszyscy patrzą na nią, natych-
WYNIKI BADAŃ
miast proszę zwrócić uwagę na mnie!”. Nie jest zachowaniem patogennym wtrącenie drobnej uwagi w wypowiedź
kolegi, kontrproduktywne jest jednak koncentrowanie
uwagi na własnej osobie, uniemożliwiające racjonalną
wymianę zdań i analizę danych, poruszanie wielu wątków w chaotyczny lub patetyczny sposób i uniemożliwianie podwładnym zrozumienia zagadnień istotnych
dla rozwoju omawianego projektu. Cechą menedżerów
histrionicznych jest brak samodyscypliny, co przejawia
się w niemożliwości skoncentrowania się na kwestiach
merytorycznych i w tendencji do nadmiernych reakcji
emocjonalnych. Stąd przewaga „opowieści” i „wygłoszeń”
nad skoncentrowanym na zadaniu komunikatem informacyjnym. W pierwszym kontakcie są to często osoby
czarujące i sprawiające wrażenie przyjacielskich, zaangażowanych współpracowników, w rzeczywistości jednak
nie jest to postawa szczera, stoi za nią raczej znajomość
konwencji, chęć zdobycia poklasku i brak rzeczywistego
zainteresowania dobrem współpracowników. Zjawiskiem
powszechnym jest wykorzystywanie innych oraz brak
empatii (Kernberg, 1979). Menedżerowie tacy z założenia przyjmują przysługi, jako coś im należnego. Budują
w związku z tym mało stabilne relacje, jako że ich początkowa przyjacielskość, odwzajemniona przez współpracowników, szybko prowadzi do tego, iż przekraczają oni
granice – jak w przypadku wygłaszania osobistych uwag
pod adresem kolegów w sytuacjach formalnych. Relacje
zatem budowane są na zasadzie przechodzenia od nieuzasadnionej „najlepszej przyjaźni” do równie ekstremalnego
i równie bezzasadnego „całkowitego potępienia”, gdy otoczenie próbuje stawić granice i dyscyplinować histrionika.
Jeśli złudzenia, dotyczące własnej wielkości, wspaniałości
zostaną skutecznie podważone przez otoczenie, menedżer
dramatyczny reaguje złością i potrafi nawet zachowywać
się w sposób mściwy (Kets de Vries i Miller, 1986).
współpracy z przełożonym, szefem, menedżerem. Klasyka psychologii humanistycznej – której przedstawicielem
jest A. Maslow (1970) – wskazuje na potrzeby afiliacji,
uznania i samorealizacji, jako na ważne potrzeby ludzkie wyższego rzędu. Realizację tych potrzeb współczesny
człowiek w dużym stopniu zapewnia sobie poprzez satysfakcjonujące otoczenie zawodowe, a w tym poprzez
efektywne relacje z przełożonymi. Stąd kluczową częścią
dociekań badawczych, relacjonowanych w niniejszym
artykule, jest badanie poznawczego sposobu konstruowania obszaru rzeczywistości, jakim jest spostrzeganie
sposobu współpracy z menedżerem przez członków badanych zespołów projektowych.
Zastosowanie Kwestionariusza stylu
spostrzegania (Perceptual Organisation and
Reduction Questionnaire) „Koło” Shalita
Raport z badań własnych
w badaniu uczestników patologicznych
kultur organizacyjnych
Społeczne i zadaniowe funkcjonowanie jednostki zależy od sposobu interpretowania przez nią rzeczywistości
według zinternalizowanego, indywidualnego systemu
wartości. W psychologii wykorzystujemy badanie systemu kategorii poznawczych człowieka, aby zrozumieć
oraz przewidzieć jego funkcjonowanie w określonych
warunkach i kontekstach społecznych (Czapiński, 1978:
284). Jednym z najważniejszych, a zarazem oczywistych
kontekstów społecznych, w jakich funkcjonuje jednostka
jest środowisko pracy, a w nim między innymi obszar
Narzędziem zastosowanym w referowanym programie
badawczym dla celów zbadania sposobu konstrukcji
poznawczej obszaru społecznego, związanego z pracą
w zespole kierowanym przez menedżera o osobowości
patologicznej jest Kwestionariusz stylu spostrzegania
(Perceptual Organisation and Reduction Questionnaire)
„Koło” Shalita. Jest to również narzędzie zastosowane
dla potrzeb jakościowej analizy treści spostrzeżeń generowanych przez osoby badane.
„Koło” Shalita jest metodą niestandaryzowaną o szerokim zastosowaniu (Czapiński, 1978: 284). Stosowanie tej
metody polega na stawianiu otwartego pytania osobom
badanym, a następnie na analizowaniu kategorii poznawczych, generowanych przez osoby badane. Zgodnie
z instrukcją autora metody, osobom badanym stawiano
pytanie: „Co jest typowe dla twojej współpracy z X?”
Osoby badane generują i analizują poszczególne kategorie poznawcze, pracując bez limitu czasowego, choć autor metody mówi o „typowym” czasie tworzenia „Koła”,
wynoszącym 20 minut (Czapiński, 1978: 284).
Problem badawczy
Problem badawczy sformułowano następująco:
Czy istnieją różnice w stylu spostrzegania interpersonalnych składników otoczenia organizacyjnego (ustrukturyzowanie, ładunek emocjonalny, inklinacja wartościująca) wśród pracowników zanurzonych w psychopatycznej
i dramatycznej kulturze organizacyjnej?
Wyłonienie grup badanych – zespoły projektowe
o kulturze psychopatycznej i dramatycznej
W celu zidentyfikowania patologicznych kultur organizacyjnych wytypowanych zostało 10 małych zespołów projektowych w różnych firmach. Ich członkowie wypełniali
67
•
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
listę kontrolną złożoną z losowo pomieszanych stwierdzeń
opisujących zachowania menedżerów typowe dla kultury
psychopatycznej i dramatycznej (zob. Bernstein, 2014).
Zadaniem pracowników było zaznaczenie, które z wymienionych stwierdzeń odnoszą się do zachowań ich kierownika. Do potrzeb prezentowanego w niniejszym raporcie
badania porównanwczego wybrano dwa zespoły o największym natężeniu spostrzeganych przez badanych pracowników zachowań menedżera odpowiadających kulturze psychopatycznej (tabela 1) i dramatycznej (tabela 2).
na pytania o szczegóły, osobę, której umykają szczegóły
życia codziennego oraz wysyłającą mnóstwo trudnych
do rozszyfrowania e-maili. Podobnie jednomyślni byli
członkowie zespołu opisując menedżera, jako osobę nie
twierdzącą, że jest mądra, ale nie będącą w stanie pojąć,
że może się mylić (zademonstrowano badaczkom korespondencję mailową od kierownika, w której opisuje on
sam siebie dokładnie w taki sposób), nieprzewidywalną
w sytuacjach stresowych, nietolerującą krytyki, nieprzyznającą się do czytelnego dla otoczenia gniewu.
TABELA 1. Percepcja zachowań menedżera charakterystycznych
dla kultury psychopatycznej
Liczba wskazań
Opis zachowania
N
%
TABELA 2. Percepcja zachowań menedżera charakterystycznych dla kultury dramatycznej
Regularnie wykręca się od robienia tego, na co nie ma ochoty
5
71
Potrafi być czarujący, by dostać to, czego chce
Zachowuje się zupełnie inaczej w stosunku do ludzi, któ-
7
100
2
29
Obwinia innych za swoje błędy i niedociągnięcia
3
43
Tyranizuje innych
Uważa, że nie ma nic złego w posługiwaniu się kłamstwem
7
100
4
57
7
100
Okazuje złość, żeby postawić na swoim
5
71
Podejmuje impulsywne decyzje
3
43
Oszukał wielu ludzi
7
100
3
43
5
71
rzy stoją powyżej i poniżej niego w hierarchii służbowej
dla osiągnięcia celu
Nie widzi nic złego w wykorzystywaniu klientów i współpracowników
Złości się, wybucha gniewem, uspokaja, a potem dziwi się,
że inni nadal są podenerwowani
Regularnie składa obietnice, których nie dotrzymuje
ŹRÓDŁO: Opracowanie własne na podstawie wyników badawczych
Dane w tabeli 1 wskazują, że najczęściej wymienianymi
cechami zachowaniami psychopatycznego menedżera,
wskazanymi przez wszystkich członków zespołu są: bycie
czarującym, by dostać to co chce, ale także tyranizowanie
innych, niedostrzeganie niczego złego w wykorzystywaniu klientów i współpracowników oraz oszukiwanie wielu
ludzi. 70% członków zespołu wskazało także regularne
wykręcanie się od robienia tego, na co menedżer nie ma
ochoty, okazywanie złości, aby postawić na swoim i regularne składanie obietnic, których nie dotrzymuje.
Członkowie zespołu o dramatycznej kulturze organizacyjnej wskazali jednomyślnie na cechy zachowania menedżera dotyczące z jednej strony bycia osobą przyjazną,
pełną entuzjazmu, gościnną, lubiąca spotkania, traktującą zwykłych znajomych, jakby byli bliskimi przyjaciółmi, lubiącą rozmawiać i plotkować, a jednocześnie
– także jednomyślnie – opisali kierownika, jako osobę
mówiącą superlatywami, patrzącą szklistym wzrokiem,
kiedy mowa o szczegółach technicznych, często odpowiadającą barwnymi, lecz mało konkretnymi truizmami
68
•
Opis zachowania
Wyróżnia się z tłumu z powodu wyglądu, stroju
Liczba wskazań
N
%
3
60
5
100
Lubi spotkania
5
100
Często mówi superlatywami
Traktuje zwykłych znajomych, jakby byli bliskimi przyjaciółmi
Uwielbia rozmawiać, plotkować i opowiadać historie
Rzadko można spotkać tę osobę przy biurku, zajętą pracą
Często patrzy szklistym wzrokiem, kiedy mowa o szczegółach
5
5
5
3
100
100
100
60
5
100
5
100
2
40
5
100
5
100
5
100
5
100
5
100
5
100
albo osobowości
Jest osobą przyjazną, pełną entuzjazmu, gościnną i wspaniałą
w sytuacjach towarzyskich
technicznych
Kiedy pyta się ją o szczegóły, często odpowiada barwnymi,
lecz mało konkretnymi truizmami, powiedzonkami
albo sportowymi porównaniami
Wierzy, że wszystko jest kwestią nastawienia
Nie twierdzi, że jest mądra, ale nie jest w stanie pojąć,
że może się mylić
W sytuacjach stresowych jest nieprzewidywalna. Czasem
reaguje przesadnie albo się wycofuje, albo jedno i drugie
Nie toleruje krytyki
Nie przyznaje się do gniewu, nawet jeżeli jest on całkiem
czytelny dla innych
Często umykają jej szczegóły życia codziennego
Wysyła mnóstwo e-maili, które są trudne do rozszyfrowania.
Można z nich wyczytać, że jest z jakiegoś powodu zdenerwowana, ale już niekoniecznie to, co według niej należałoby
w takiej sytuacji zrobić
ŹRÓDŁO: Opracowanie własne na podstawie wyników badawczych
Informacje uzupełniające diagnozę kultury
organizacyjnej, uzyskane w wywiadach
Wyraźnie w obu powyżej zademonstrowanych opisach
sposobu działania menedżera, sformułowanych przez
pracowników, rysuje się tendencja do wskazywania na
cechy i zachowania możliwe do zaobserwowania w środowisku pracy. Badani w wywiadach dodawali, iż nie jest
im znana prywatna przeszłość menedżera, jego ewentualne dolegliwości lub sposób spędzania wolnego czasu –
trudno im zatem wypowiadać się w odniesieniu do niektórych itemów z zademonstrowanej im listy. Zapytani
o to, czy menedżerowie rozmawiają z nimi o swoim życiu
prywatnym, podwładni menedżera-psychopaty odpowiedzieli, że raczej nie i że nie dążą oni do takich rozmów,
bo obawiają się, że byłyby to informacje przekazywane
wyłącznie w celu manipulowania otoczeniem, natomiast
podwładni menedżera-histrionika odpowiedzieli, że
aktywnie unikają oni sytuacji, w których taka rozmowa
mogłaby się odbyć, ponieważ uważają ją oni za stratę
czasu. Przytaczamy tutaj powyższe informacje – zebrane
w wywiadach – jako że dość obrazowo oddają one stosunek podwładnych do ich przełożonego w obu zespołach.
Czynniki charakteryzujące współpracę
z menedżerem psychopatycznym
Osoby pracujące w zespole kierowanym przez psychopatycznego menedżera charakteryzują współpracę z nim
głównie w kategoriach zdarzeń negatywnych. Wskazują
one na:
•
Badanie właściwe przy zastosowaniu „Koła” Shalita
Kolejnym krokiem było przeprowadzenie badań właściwych w wytypowanych przez nas zespołach. Po upływie
3 do 5 tygodni od pierwszego etapu badania wszyscy ich
członkowie poproszeni zostali o wypełnienie „Koła” Shalita, poprzez odpowiedź na pytanie otwarte „Co jest typowe dla twojej współpracy z bezpośrednim przełożonym
X?”. Niestety nie wszystkie osoby zgodziły się na udział
w tej części badania. W zespole o kulturze psychopatycznej zgodę wyraziło trzech spośród siedmiu pracowników
– dwóch specjalistów o stażu pracy powyżej 15 lat i jeden
specjalista o dziesięcioletnim stażu pracy. Wszyscy badani współpracowali w tym zespole projektowym z psychopatycznym menedżerem od dwóch lat. Z kolei w zespole
o dramatycznej kulturze organizacyjnej zgodę na udział
w badaniu wyraziło czterech pracowników, z których
trzech było specjalistami o stażu pracy pomiędzy 10 a 15
lat, a jedna osoba miała pięcioletni staż pracy. Wszystkie
osoby pracowały w tym zespole od 1,5 roku.
Wyniki badań
Odpowiedź na pytanie sformułowane, jako problem
badawczy, wymagała obliczenia współczynników Zróżnicowania, Artykulacji i Indeksu Redukcji opisujących
strukturę badanego postrzeganego obszaru społecznego
oraz Indeksu Emocjonalności i Inklinacji Wartościującej. Wyniki obliczeń zbiorczo prezentuje Tabela nr 3.
TABELA 3. Porównanie współczynników obliczonych przy
zastosowaniu metody Kwestionariusza stylu spostrzegania
„Koło” Shalita
Kultura psychopaKultura histrioniczna
tyczna
Wskaźniki
OB1 OB2 OB3 OB1 OB2 OB3 OB4
Zróżnicowanie
Artykulacja
Indeks Redukcji
Indeks
Emocjonalności
Indeks Inklinacji
Wartościującej
7
5
0,43
7
5
0,43
25
3
0,92
7
7
0,14
7
7
0,14
7
4
0,57
7
7
0,14
1,43
1,43
1,92
1,43
2
1,43
1,28
-4,66
-3,1
-2,51
-5,78 -4,18 -30,67 -2,8
ŹRÓDŁO: Opracowanie własne
WYNIKI BADAŃ
•
•
brak jasno określonych zasad pracy i jawnego przepływu informacji („brak zasad”, „niedomówienia”, „brak jasności co do pewnych spraw”, „chaos”,
„niejasno sprecyzowane wymagania”, „niejasne
sytuacje”, „sprzeczne komunikaty”, „brak zebrań,
rozmów, ustaleń”, „zamknięcie dostępu do bazy danych”, „niepewność”),
nieuczciwe i nieetyczne zachowania menedżera („brak poszanowania dla zasad etyki i procedur”, „brak procedur postępowania z klientami”,
„nieuczciwość – oszukiwanie współpracowników
i klientów”, „manipulacja – «wkręcanie» osób potrzebujących do współpracy”, „wykorzystywanie
ludzi do własnych celów”, „asekurowanie własnej
osoby – zrzucanie odpowiedzialności na innych”,
„uznaniowe, nieprecyzyjne umowy”, „niespełnione
obietnice finansowe”, „wykonywanie pracy rękoma
innych”, „utrata zaufania (moja)”, „bezsilność”),
brak otwartej komunikacji oraz stosowanie przymusu i agresja wobec pracowników („narzucanie swojej wizji”, „w razie domagania się rozmowy unikanie
kontaktu”, „w razie konfrontacji – zemsta”, „niemożność otwartego wyrażenia swojego zdania”, „impulsywne reakcje na odmienne zdanie”, „narzucanie
pracownikom odpowiedzialnych zadań ponad ich
siły”, „przedmiotowe traktowanie”).
Dwie spośród badanych osób zaznaczyły także pozytywne aspekty współpracy z kierownikiem, zaznaczając, że
dotyczą one początku relacji. Wymieniły one „czarujący
sposób bycia”, „szansę na rozwój osobisty”, „współpracę
na zasadach koleżeńskich”, „zgodę na samodzielne działanie”, „możliwość wglądu do dokumentacji i korzystania z bazy danych”. Wskazują one na typowy przebieg
współpracy z psychopatycznym menedżerem, rozpoczynający się od roztoczenia powierzchownego uroku i złożenia obietnic atrakcyjnych dla pracowników warunków
pracy, które z czasem uległy diametralnej zmianie.
Czynniki charakteryzujące współpracę
z menedżerem histrionicznym
Zespół współpracujący z menedżerem histrionicznym
wskazał na czynniki związane z negatywnie wartościowanym emocjonalnie chaosem organizacyjnym i bra-
69
•
ISSN 2081-0008
kiem możliwości uzyskania jednoznacznych informacji („chaos organizacyjny”, „nieporozumienia”, „brak
przepływu informacji”, „niekonkretne rozmowy”, „brak
konkretów”, „niezrozumiałe polecenia”, „słaba komunikacja”, „niemerytoryczne wypowiedzi”).
Wskazywano na brak kompetencji menedżerskich i merytorycznych („brak zarządzania projektem”, „nieumiejętność podejmowania decyzji”, „brak znajomości tematyki”, „poważne braki merytoryczne”).
Dwoje najbardziej doświadczonych specjalistów wskazywało także na rysujące się zagrożenia prawne i finansowe
w kontekście prowadzenia projektu („brak przejrzystości
finansowej”, „brak znajomości budżetu”, „bałagan w dokumentach”, „nieprzywiązywanie wagi do rozliczeń”).
Kolejna wartościowana negatywnie pula czynników,
dotyczy przekraczania granic w kontaktach interpersonalnych i tworzenia toksycznej atmosfery pracy („stres”,
„nerwy”, „nocne telefony”, „zrzucanie za dużej ilości pracy”, „obraźliwe maile”, „złośliwe komentarze”, „krępujące
wypowiedzi”).
Pracownicy wskazali również pozytywne aspekty pracy,
dotyczące głównie korzyści z przeprowadzenia projektu
w organizacji lub korzyści rozwojowych dla pracowników, biorących udział w nowym rodzaju działania projektowego („korzyści dla organizacji”, „publicity”, „nowe
doświadczenia”, „uczenie się”).
Ciekawe zjawisko dotyczyło faktu, iż każdy z pracowników wskazał jakiś pozytywny aspekt pracy, dotyczący tego, iż dane mu było poznać współpracowników
w zespole i uzyskać ich wsparcie („wzajemne trzymanie
swojej strony”, „wsparcie od Z”, „pomoc C”, współpraca
z Y i Z”). Innymi słowy pozytywnie wartościowane czynniki interpersonalne, charakteryzujące współpracę z menedżerem histrionikiem, dotyczyły nie tyle współpracy
z nim samym, co raczej możliwości zadzierzgnięcia więzi z kolegami z zespołu.
Analiza stylu spostrzegania sposobu współpracy
z menedżerem psychopatycznym
Pierwszy element analizy dotyczy Zróżnicowania, które
jest tzw. wskaźnikiem pierwotnym i obrazuje ilość czynników charakteryzujących obszar opisywany przez osobę
badaną. Wśród osób współpracujących z menedżerem
psychopatycznym dwie osoby wymieniły po 7 czynników, co świadczy o umiarkowanie zróżnicowanym spostrzeganiu tego obszaru rzeczywistości (por. Keplinger,
2008). Uderzający jest wynik trzeciej osoby badanej,
która wymieniła aż 25 czynników. Jest to najwyższy wy-
70
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
nik, dotyczący współczynnika Zróżnicowania, jaki do tej
pory zaobserwowały badaczki w prowadzonym projekcie. W trakcie pracy z tą właśnie osobą badaczki odnotowały jej silną potrzebę opowiedzenia o bardzo wielu
negatywnych aspektach zachowania przełożonego. Dane
z wywiadu z tą osobą wskazują, że była znacznie intensywniej, bliżej niż pozostali pracownicy zaangażowana
we współpracę z psychopatycznym menedżerem. Bezpośrednia współpraca z przełożonym miała wpływ na
wiele aspektów jej życia.
Kolejny punkt analizy obejmuje Artykulację, czyli sposób nadania rang poszczególnym czynnikom według
kryterium ich ważności dla funkcjonowania osoby badanej. Wśród podwładnych menedżera psychopatycznego dwie osoby uzyskały wskaźnik Artykulacji równy 5,
co świadczy o ich dość dobrej adaptacji w analizowanej
sferze życia. Trzecia osoba badana uzyskała natomiast
wskaźnik Artykulacji równy 3, co w zestawieniu z wynikiem 25 dla współczynnika Zróżnicowania charakterystycznego dla jej kontaktów z przełożonym sugeruje
poważne trudności adaptacyjne – niemożność poznawczego i emocjonalnego poradzenia sobie z tym obszarem
funkcjonowania.
Po przeanalizowaniu wskaźników pierwotnych obliczono wskaźniki złożone. Pierwszym z nich jest Indeks Redukcji obrazujący poziom zorganizowania poznawczego
danego obszaru, rozumienie sytuacji, umiejętność poradzenia sobie i kontrolowania sytuacji na poziomie racjonalnym. Współczynnik ten oscyluje zawsze pomiędzy
0 i 1. Im niższy jest wynik IR dla osoby badanej, im
bliższy jest on zera i dalszy od jeden, tym lepsze jest jej
przystosowanie poznawcze, znajomość uwarunkowań
i struktury problemu i tym łatwiej kontroluje ona sytuację. Dwoje spośród pracowników zespołu kierowanego przez menedżera o rysie psychopatycznym uzyskało
wynik IR świadczący o obniżonej możliwości radzenia
sobie i poznawczego kontrolowania sytuacji (0,43). Trzecia osoba badana uzyskała wynik świadczący o prawie
zupełnym braku poznawczego opanowania sytuacji,
o braku kontroli nad sytuacją i nieumiejętności poradzenia sobie w opisywanym obszarze (0,92).
Indeks Emocjonalności to wskaźnik złożony, obrazujący
zaangażowanie emocjonalne i motywację do rozwijania
się, działania w danym obszarze. Tym razem im bliższy
jest on zera, tym mniejsze zaangażowanie i motywacja. Możliwy wynik maksymalny wynosi 2. Pierwsze
dwie osoby badane uzyskały wynik dość wysoki (1,43),
świadczący o dość silnym zaangażowaniu emocjonalnym i motywacji do dokonania zmian w opisywanym
obszarze. Bardzo wysoki wynik, świadczący o silnych
emocjach towarzyszących działaniom w kontakcie
z przełożonym otrzymała trzecia z osób badanych (1,92).
Ważne jest tutaj zaznaczenie, że IE nie mówi nam niczego
o znaku emocji, które towarzyszą osobie badanej w danym obszarze działań, otrzymujemy jedynie informację
o sile owych emocji. Zatem osoba badana, uzyskująca wyniki, pozwalające sądzić, że nie ma ona poczucia
kontroli poznawczej nad sytuacją, nie potrafi sobie z nią
poradzić, a przy tym odczuwa silne emocje z nią związane i wysoką potrzebę dokonania zmian w opisywanym
obszarze, daje opis spostrzegania kontaktów z menedżerem, świadczący o bardzo toksycznej sytuacji osoby badanej w kontekście pracy.
Wskaźnik obrazujący znak emocji, które towarzyszą osobie badanej w opisywanym obszarze to Indeks Inklinacji
Wartościującej. Obrazuje on poziom radzenia sobie ze
stresem, poziom przystosowania i dobrostan emocjonalny, pozytywne lub negatywne znaczenie danego obszaru dla funkcjonowania osoby badanej. Wynik bliski lub
równy zeru oznacza brak emocji, neutralność emocjonalną danego obszaru dla osoby badanej. Wyniki o znaku
dodatnim mówią o pozytywnym oddziaływaniu opisywanego obszaru na życie osoby badanej. W referowanym projekcie badawczym wszyscy członkowie zespołu
zarządzanego przez menedżera o rysie psychopatycznym
uzyskali dość silne wyniki ujemne. Wynik ekstremalny
uzyskała trzecia osoba badana (-30,67). Pozwala on już
stwierdzić nie tylko znacznie obniżony dobrostan psychologiczny i podwyższony poziom stresu oraz kosztów
psychologicznych pracy – jak w wypadku dwu pierwszych członków zespołu. W wypadku trzeciej z osób badanych można mówić o silnej traumie spowodowanej
kontaktami z menedżerem o rysie psychopatycznym.
Analiza stylu spostrzegania sposobu współpracy
z menedżerem histrionicznym
Wyniki dla wskaźników pierwotnych (Zróżnicowanie
i Artykulacja) uzyskane przez członków zespołu zarządzanego przez menedżera o rysie histrionicznym wskazują
na umiarkowanie wysokie zróżnicowanie i dość wysoką
umiejętność porangowania według ważności czynników
charakteryzujących ich kontakty z przełożonym. Charakterystyczne jest to, iż członkowie zespołu uzyskują bardzo „wyrównane” wyniki. Osoba najgorzej radząca sobie
z opisem hierarchii ważności poszczególnych czynników,
to osoba najmniej doświadczona w pracy.
Nieco większy wgląd w sytuacje dają nam wskaźniki złożone. Indeks Redukcji uzyskany przez bardziej
doświadczonych pracowników świadczy o dość dobrej umiejętności poradzenia sobie i przejęcia kontroli
WYNIKI BADAŃ
w opisywanym obszarze. Znów najbardziej niepokojący
wynik uzyskuje najmłodsza i najmniej doświadczona
z osób badanych.
Cały zespół uzyskał dość wysokie wyniki, dotyczące Indeksu Emocjonalności, świadczące o wysokim zaangażowaniu emocjonalnym i chęci dokonania zmian w opisywanym obszarze. Istotny wydaje się tutaj maksymalny
możliwy wynik (2,0) uzyskany przez jednego z doświadczonych specjalistów. Jak wspomniano wcześniej, wskaźnik ten nie mówi nic o znaku emocji, które towarzyszą
pracownikom w kontaktach z przełożonym, ale świadczy
o sile ich natężenia. W kontekście wyników Indeksu Redukcji, wskazujących na dobre zorientowanie w sytuacji,
wysoki wynik Indeksu Emocjonalności może świadczyć
o tym, że osoby badane wypracowały strategię radzenia
sobie z kontrproduktywnymi zachowaniami przełożonego. W wywiadzie badaczki zdecydowały się zapytać
o metody radzenia sobie, wypracowane przez zespół.
Członkowie zespołu wskazali solidarność grupową, dbałość o dzielenie się informacjami i „zasadę wcześniejszego przedyskutowania stanowisk, a potem prezentowania
zwartego frontu” w konfrontacji z przełożonym. Na poziomie emocjonalnym powstał w zespole zwyczaj udzielania sobie wzajemnego wsparcia, przekazywania sobie
społecznych dowodów słuszności oraz norma społeczna, którą osoby badane scharakteryzowały jako „szkoda
czasu na jałowe dyskusje z X”. Oznacza to oczywiście, że
często zespół musi podporządkować się decyzjom menedżera, które uważa za niesłuszne i wadliwe merytorycznie (czynniki związane z „brakami merytorycznymi
menedżera” wskazywane przy wypełnianiu „Koła”), ale
badani, znający i ceniący wysoki poziom merytoryczny
kolegów z zespołu, wskazywali też na szereg działań, które podejmują, aby zabezpieczyć interes firmy i własny:
„wszystko na piśmie”, „konsultacje z Działem Finansów”.
Strategia ta tłumaczy w dużej mierze wyniki Indeksu Redukcji i Indeksu Emocjonalności, świadczące o dobrym
poznawczym zorientowaniu w sytuacji i wysokiej motywacji do zadziałania w opisywanym obszarze.
Indeks Inklinacji Wartościującej wskazuje na to, iż wszyscy członkowie zespołu ponoszą koszty emocjonalne
pracy z menedżerem o rysie histrionicznym. Niezależnie
od wypracowanych strategii radzenia sobie na poziomie
poznawczym i wspierania się na poziomie emocjonalnym, kultura pracy, polegająca na działaniach typu: „zespół kontra menedżer” wpływa negatywnie na dobrostan pracowników i powoduje, iż współpraca ta staje się
obszarem o negatywnym znaczeniu dla funkcjonowania
jednostek i zespołu.
71
•
ISSN 2081-0008
Dyskusja
Publikowane wyniki badań nad wpływem patologicznych menedżerów na kulturę organizacyjną firmy i sposób funkcjonowania ich podwładnych dotyczą głównie
USA i krajów zachodnich. W omawianych tutaj badaniach podjęto próbę ich skonfrontowania ze spostrzeganiem patologicznego otoczenia organizacyjnego przez
pracowników firm polskich. Uzyskany przez nas obraz
współpracy z menedżerami o patologicznych osobowościach jest z nimi spójny. Pracownicy spostrzegają
relacje społeczne z dysfunkcyjnymi przełożonymi, jako
doświadczenie negatywne, utrudniające, a czasem uniemożliwiające pracę, które obniża produktywność i dobrostan psychiczny pracowników.
Stawiarska-Lietzau i Łużniak-Piecha w opracowaniu
teoretycznym charakteryzującym funkcjonowanie menedżerów o patologicznych osobowościach i kreowane
przez nich kultury organizacyjne tak podsumowały konsekwencje współpracy z korporacyjnymi menedżerami:
Styl zarządzania prezentowany przez [toksycznych szefów] uznawany jest za najbardziej destrukcyjny i dewastujący dla pracowników. (...) większość pracowników, którzy zwolnili się z pracy podawało jako powód
negatywne zachowania swoich szefów, a nie jakieś inne
czynniki związane z funkcjonowaniem organizacji (...)
Z kolei ci pracownicy, którzy nie decydują się na odejście
z pracy z powodu toksycznego szefa ponoszą wiele kosztów w postaci obniżenia ich motywacji i efektywności
pracy, zwiększenia poziomu przeżywanego stresu, pogorszenia samopoczucia i zdrowia (Stawiarska-Lietzau,
Łużniak-Piecha, 2014, s. 24).
Badani specjaliści wskazali jako charakterystyczne elementy współpracy z psychopatycznym menedżerem:
brak jasno określonych zasad pracy i jawnego przepływu
informacji, nieuczciwe i nieetyczne zachowania menedżera, brak otwartej komunikacji oraz stosowanie przymusu i agresję wobec pracowników. Doświadczenia te
zostały przez nich ocenione wysoce negatywnie, a przypadek osoby najbardziej uwikłanej we współpracę z nim
pokazuje, jak wysokie mogą być poznawcze i emocjonalne koszty tej współpracy. Działania wbrew etyce zawodowej i na szkodę klientów, ukrywanie rzeczywistych celów
i intencji działania, oszukiwanie i manipulowanie pracownikami, przymuszanie do pracy wykraczającej poza
umowę lub naruszającej standardy pracy są zazwyczaj
strategią skuteczną w perspektywie krótkoterminowej.
Oczarowani urokiem psychopaty i obietnicami wspaniałej współpracy, co potwierdzają także wyniki naszych badań, pracownicy decydują się na współpracę, powierzając
72
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
mu swoje kompetencje, wiedzę i doświadczenie. Kiedy
jednak okres „hipnotyzowania” ofiar minie, ujawnienie
rzeczywistego stylu zarządzania kierownika wywołuje
w pracownikach frustrację, rozczarowanie, bunt, a nawet – na co wskazuje jeden z analizowanych przez nas
przypadków – emocjonalną traumę. Obroną przed negatywnym wpływem patologicznego menedżera może być
podporządkowanie się, obarczone wysokimi kosztami
psychologicznymi i – zazwyczaj – obniżeniem efektywności pracy lub rezygnacja ze współpracy. Istotna w tym
kontekście wydaje się informacja, iż kontakty z członkami zespołu kierowanego przez patologicznego menedżera ujawniły, że większość pracowników biorących udział
w pierwszym i drugim etapie naszego badania zrezygnowała ze współpracy z nim w przeciągu kilku miesięcy, przy
pierwszej pojawiającej się okazji do odejścia z zespołu.
Patologiczny wpływ na funkcjonowanie pracowników
wywiera także dramatyczna kultura organizacyjna. Chaos informacyjny, odbieganie od kwestii merytorycznych
podczas dyskusji, brak dbałości o procedury, przekraczanie granic osobistych, nadmierna emocjonalność w relacji z menedżerem także budzą frustrację, poczucie straty
czasu i niezadowolenie ze współpracy z histrionicznym
menedżerem. Jednakże koszty psychologiczne ponoszone przez pracowników, jak wskazują wyniki naszych badań, mają nieco inny wymiar, niż w kulturze psychopatycznej. Osobowość histrioniczna ze swoją teatralnością,
nadmierną towarzyskością, labilnością emocjonalną
budzi raczej zażenowanie, poczucie niestosowności zachowań menedżera w środowisku pracy i obniża jego autorytet w oczach pracowników. Co paradoksalne, obiektywne miary fachowości menedżera w postaci przebiegu
jego kariery i dorobku wskazują wysokie kompetencje
merytoryczne, co jednak zostało skutecznie przysłonione przez histroniczną fasadę. Pracownicy zanurzeni
w takiej kulturze wypracowali strategię radzenia sobie,
polegającą na obniżaniu znaczenia działań menedżera
– nawet do tego stopnia, że uznali go za „mało wartościowego merytorycznie”, choć jego zachowanie wskazuje raczej na brak kompetencji menedżerskich, niż na
nieznajomość dziedziny, w której pracuje. Innymi słowy
menedżer-histrionik im bardziej szukał poklasku wśród
pracowników, tym bardziej narażał się na obniżanie własnego autorytetu.
Jak pisali Cameron i Quinn (2003), zaburzenia kultury organizacyjnej w małych jednostkach przenoszą się
z czasem na całość funkcjonowania organizacji, jeśli
w porę nie zostaną wykryte i zneutralizowane. Patologiczni menedżerowie wpływają negatywnie na poziom
motywacji pracowników, obniża się zaufanie do firmy,
jako całości. Losy zespołów opisywanych w niniejszym
raporcie dość wydatnie o tym świadczą – zespół kierowany przez menedżera psychopatycznego przestał właściwie istnieć, ponieważ swój udział wycofali wszyscy
specjaliści. Zespół zanurzony w kulturze dramatycznej
otoczył się murem nieufności w stosunku do własnego
szefa, co z całą pewnością wpływa na poziom nieufności
w stosunku do organizacji w ogóle.
W kontekście opisywanych przez nas wyników tym
istotniejsze staje się podkreślanie zasady bardzo uważnego diagnozowania kultury organizacyjnej na wszystkich poziomach działania. Do „rozbicia fasady” budowanej przez korporacyjnych psychopatów i histrioników
nie wystarczą coroczne spotkania integracyjne i rozmo-
WYNIKI BADAŃ
wy oceniające z pracownikami. Szczególnie przydatne
do rozpoznania patologii na wczesnym etapie rozwoju
wydają się narzędzia pogłębionej analizy jakościowej,
zwłaszcza stosowane do badania funkcjonowania społecznego pracowników na poziomie indywidualnym
oraz w kontekście małych zespołów i podstawowych jednostek organizacji. Niestety patologiczni menadżerowie
niezwykle destrukcyjnie wpływają na poziom zaangażowania organizacyjnego, a tenże obniżony poziom zaangażowania powoduje, że organizacja traci wartościowych specjalistów – odchodzą oni z firmy lub „otoczeni
murem” nie wykorzystują swoich kompetencji w pełnowartościowy sposób, z pożytkiem dla rozwoju własnego
i organizacji.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Babiak, P., When psychopaths go to work: A case study of industrial psychopath, „Applied Psychology: An International Review,
nr 44, 1995, s. 171-188.
Babiak, P., Hare, R.D., Snakes in suits: When psychopaths go to work, New York 2006.
Bernstein, J., Emocjonalne wampiry w pracy, Poznań 2014.
Board, B.J., Fritzon, K., Disordered personalities at work, „Psychology, crime & work”, nr 11(1), 2005, s.17-32.
Boddy, C.R., Corporate Psychopaths, Conflict, Employee Affective Well-Being and Counterproductive Behaviour, „Journal of Business Ethics”, nr 121, 2014, s. 107-121.
Boddy, C.R., Corporate Psychopaths. Uncaring Citizens, Irresponsible Leaders,„Journal of Corporate Citizenship”, nr 49, 2013, s. 8-16.
Boddy, C.R., Corporate psychopaths, bullying and unfair supervision in the workplace, „Journal of Business Ethics”, nr 100, 2011,
s. 367-379.
Boddy, C.R., Ladyshewsky, R., Galvin, P., Leaders without ethics in global business: corporate psychopaths, „Journal of Public
Affairs”, nr 10, 2010, s. 121-138.
Cameron K.S., Quinn R.E., Kultura organizacyjna – diagnoza i zmiana, Kraków 2003.
Carson, R.C., Butcher, J.N., Mineka, S., Psychologia zaburzeń. T. 1. Gdańsk 2003.
Czapiński J., „Koło” Shalita. Kwestionariusz stylu spostrzegania., [w:] Materiały do nauczania psychologii, (red.) L. Wołoszynowa,
Warszawa 1978.
Deal T., Kennedy A., Corporate Culture: The Rites and Rituals of Corporate Life, Nowy York 1982.
Hare, R.D., Psychopaci są wśród nas, Kraków 2006.
Keplinger A., Psychologiczne aspekty spostrzegania zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, „Acta Univeritas Wratislaviensis”,
nr 3079, 2008, s. 177 – 190.
Kernberg, O., Regression in organizational leadership, „Psychiatry”, nr 42, 1979, s. 29-39.
Ketola, T., From CR-psychopaths to responsible corporations: waking up the inner sleeping beauty of companies, „Corporate
Social Responsibility and Environmental Management”, nr 13, 2006, s. 98-106.
Kets De Vries F., Miller D., Personality, Culture, and Organization, „Academy of Management Review”, nr 11, 2, 1986, s. 266-279.
Maslow A.H., Motivation and Personality, Nowy Jork 1987.
Miller, D., Friesen, P. H., Organizations: A quantum view. Nowy Jork 1984.
Schein E.H., Organizational culture and leadership, San Francisco 1985.
Stawiarska-Lietzau M., Łużniak-Piecha M., Psychopatia, narcyzm, histrionika – menedżerowie o osobowościach patologicznych i kreowane przez nich kultury organizacyjne. Wprowadzenie do badań., „Edukacja Ekonomistów i Menedżerów” nr 4(34) 2014, s. 11-27.
73
PHOTO CREDIT: Opensourceway / Foter / CC BY-SA
Wyniki badań
Juraj Štencl
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 75-82
Warsaw Management University, Warszawa
Ivana Omámiková
Warsaw Management University, Warszawa
Anikó Tóthová
Vysoká škola zdravotníctva a sociálnej práce
sv. Alžbety, Bratislava, Slovakia
Generačná percepcia manažmentu /
Management from generation perspective
Abstract
The paper deals with the management and generational
perception. It appears that there is a brief overview of the
history of management, its forms as well as a brief overview
of the current management and managerial psychology
perspective on the issue. It is also present empirical part
where the exploratory sample consisted of 50 respondents
in the age group 18-49 years. The group of respondents
was administered questionnaire containing 12 questions.
2 questions were eliminated in the final evaluation. The
survey reveals significant and alarming circumstances
and, second, in the case of question. 10 which indicated
that there is a group of people who would prefer despotic
form of governance. At the same time our survey pointed
out that significantly differs view generation (30 years old)
and generation (over 30 years) in that generation under 30
believes that the management has changed for the better
and in turn generation over 30 years believes that Management has changed for the worse.
Key words: management, management psychology,
perception, generation
M
anažment je predmetom skúmania najmä manažérskej psychológie, ktorá sa s ním zaoberá
už mnohé desaťročia. V období vzniku manažmentu, i keď ten je prítomný v ľudskej civilizácií už
od počiatku, ale ľudia sa s ním zaoberali a skúmali ho
v rôznych obdobiach rôznym spôsobom. Napríklad
v období antiky sa ním zaoberali z hľadiska velenia a organizácie tak ako vojenských skupín a vtedajšej armády,
rovnako ako aj vedením štátu a spoločnosti. Avšak samotná výroba, vznik obchodu ale rovnako aj vznik psychológie a neskôr psychológie manažmentu a ďalších fenoménov podnietilo ľudí sa ním zaoberať podrobnejšie.
Ako uvádzajú Vodáček a Dvořák (1990) v minulosti, Taylor, ktorý bol strojník založil základy „vedeckého riadenia“. „Vedecké riadenie“ – zdôrazňovalo technický aspekt
Abstrakt
Príspevok sa zaoberá manažmentom a jeho generačnou
percepciou. Objavuje sa v ňom stručný prehľad histórie
manažmentu, jeho foriem ako aj stručný prehľad súčasného manažmentu a pohľadu manažérskej psychológie
na danú problematiku. Rovnako je prítomná aj empirická
časť, kde prieskumnú vzorku tvorilo 50 respondentov vo
vekovej kategórii od 18 do 49 rokov. Skupine respondentov bol administrovaný dotazník obsahujúci 12 otázok.
2 otázky boli pri finálnom vyhodnotení vyradené. Prieskum poukázal na významné, až alarmujúce okolnosti a to
jednak v prípade otázky č. 10 ktorá poukázala, že existuje
skupina ľudí, ktorí by preferovali despotickú formu riadenia. Zároveň náš prieskum poukázal, že signifikantne sa líši
názor generácie (do 30 rokov) a generácie (nad 30 rokov)
v tom, že generácia do 30 rokov je presvedčená, že manažment sa zmenil k lepšiemu a zasa generácia nad 30 rokov je
presvedčená, že manažment sa zmenil k horšiemu.
Kľúčové slová: manažment, manažérska psychológia, percepcia, generačný
v riadení. Pracoval v Midvale Steeel Works a odporúčal
k dosiahnutiu najlepšieho výkonu pracoviska najmä:
•
•
•
•
•
exaktnosť namiesto ustálených návykov
harmóniu namiesto rozporov
spoluprácu namiesto individuálnych postupov
maximálnu produktivitu namiesto nízkej produktivity
podnietenie každého robotníka k maximálnemu
výkonu, ktorého je schopný a podľa toho aj hmotná
odmena
Neskôr Gantt rozpracoval postupy denného plánovania
pracovných operácií – diagramy, podľa ktorých prekročenie znamená prémiovú odmenu a v učebniciach manažmentu sa uvádza dvanásť princípov efektívnosti práce (Vodáček, Dvořák, 1990):
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ISSN 2081-0008
jasne definovať ciele riadiacich činností,
triezvo využívať zdravý rozum a kriticky hodnotiť
rozhodovacie situácie,
využívať poradcov a skúsenosti druhých,
zabezpečiť pracovnú disciplínu a morálku,
zabezpečiť spravodlivé odmeňovanie a vhodné pracovné podmienky,
mať spoľahlivú a včasnú evidenciu nákladov a výsledkov práce,
vytvoriť pružné operatívne riadenie výrobných aj
nevýrobných procesov,
správne voliť, plánovať a umiestňovať pracovníkov,
vytvárať vhodné podmienky pre výkon prác,
štandardizovať pracovné operácie,
štandardizovať pracovné inštrukcie a výrobnú dokumentáciu,
zaistiť spravodlivé odmeňovanie a motiváciu každého pracovníka.
V 20 rokoch minulého storočia vznikla v americkom
manažmente „Škola ľudských vzťahov“.
Aktivity v tejto oblasti boli zamerané na výskum vplyvu
sociálnych podmienok, únavy, pracovných prestávok,
atď. ... na produktivitu práce. Vtedajší odborníci dospeli
k prekvapujúcim výsledkom – mali dojem, že zhoršenie
osvetlenia, hluku, či ďalších sociálnych podmienok zvyšuje produktivitu práce. Prizvali si skupinu odborníkov
z Harvardskej univerzity pod vedením E. Mayoa a dokázali nasledovné – rozhodujúci vplyv na rast produktivity
práce nemajú ani tak hmotné ale predovšetkým psychologické a sociálne faktory a okrem pracovného prostredia je potrebné rešpektovať individuálne a skupinové záujmy riadených pracovníkov (Vodáček, Dvořák, 1990).
Neskôr vzniklo takzvané „Správne riadenie“, ktorého zakladateľom bol Fayol a chápalo zladenie šiestich druhov
činnosti (Vodáček, Dvořák, 1990):
•
•
•
•
•
•
technické činnosti,
obchodné činnosti,
finančné činnosti (získanie kapitálu),
ochranné činnosti (ochrana majetku a osôb),
účtovné činnosti,
správne činnosti – vedenie ľudí.
Vytvoril päť funkcií správy (Vodáček, Dvořák, 1990):
•
•
76
plánovanie (stanovenie budúcich cieľov),
organizovanie – zabezpečenie hmotných a ľudských
•
•
•
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
zdrojov,
prideľovanie úloh,
koordinácia – zlaďovanie činnosti,
kontrola –overovanie súladu plánu a reality.
Vodáček a Dvořák (1990) píšu, že rovnako sú známe
Fayolové princípy:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
zabezpečiť deľbu práce,
vyvážiť právomoc a zodpovednosť vedúcich pracovníkov,
zaistiť dodržovanie disciplíny,
princíp jediného vedenia,
jednotnosť riadenia,
zaistiť podriadenosť zamestnancov záujmom organizácie,
dbať na spravodlivé odmeňovanie,
dodržiavať princíp centralizácie,
zaistiť líniu právomocí,
udržovať poriadok,
dbať o rovnosť v jednaní,
udržovať stabilitu zamestnancov v práci a funkcii,
podnecovať inovátorstvo zamestnancov,
udržovať korporatívneho ducha.
Ďalej Vodáček a Dvořák (1990) píšu, že Weber je zakladateľom a predstaviteľom byrokratickej formy riadenia
– systém fungujúci na základe pevných noriem, pravidiel
a povinností a princípmi sú:
•
•
•
•
•
•
deľba práce s prísnym vymedzením úloh a povinností,
presne definovaná hierarchia práv,
činnosť organizácie dodržuje sústavu pravidiel so
zodpovednosťou jednotlivých vedúcich pracovníkov,
vedúci riadia neosobne a spravodlivo voči všetkým
osobám,
práca je službou, kde treba dodržiavať pravidlá (pracovníci musia cítiť nielen nároky ale aj sociálnu istotu, služobný postup, lojálnosť),
je potrebné vytvárať podmienky poriadku a stability.
Podľa Vodáčka a Dvořáka (1990) Maslow zasa vypracoval teóriu motivácie ľudí a ich potrieb. Sú to nasledovné
potreby:
•
•
fyziologické,
potreby existenčnej istoty a bezpečnosti,
J. Štencl i wsp.: Generačná percepcia manažmentu
•
•
•
sociálne potreby,
potreby osobného uspokojenia z práce,
poterby sebarealizácie.
Maslowova teória umožnila vysvetliť pohnútky konania
ľudí na rôznych úrovniach kvalifikácie a sociálno-ekonomického zabezpečenia. Analyzujú ľudské konanie,
potreby a motiváciu.
Rozdelenie štýlov riadenia:
a) Autoritatívny štýl riadenia: ide o využívanie for-
b)
c)
d)
e)
málnej autority. Autorita v tomto prípade využíva
systémy právomoci a zodpovednosti. Takýto manažér
alebo osoba zodpovedná za riadenie ma výrazné fyzické a psychické dispozície napr. vzrast, hlas. Autoritatívny štýl riadenia prevláda v centrálne riadených
podnikoch a inštitúciách. Podriadený vníma zámery
svojho vedúceho s nedôverou (Szarková, 2009).
Direktívny štýl riadenia: ide o zameriavanie sa
na výkon zamestnanca. Manažér sa opiera sa o mocenskú pozíciu. Pri svojom riadení využíva sankcie,
čo považuje za vhodnú motiváciu. Minimalizuje sa
u neho záujem o potreby ľudí.
Demokratický štýl riadenia: je to štýl riadenia,
ktorý je založený na prirodzenej autorite, to znamená,
že manažér musí spĺňať určité psychické a odborné
humánne spôsobilosti. Manažér, ktorý vedie svojich
spolupracovníkov týmto štýlom musí byť osobnostne
vyzretý a vysoko empatický. Podporuje vzťah človek
a práca (Szarková, 2009).
Byrokratický štýl riadenia: je typický pre administratívne organizácie s prevládajúcou byrokratickou
kultúrou. Pravidlá určujú osoby zodpovedné za riadenie. Podľa daných predpisov a smerníc sa posudzuje výkon jednotlivcov a takéto prísne pravidlá a predpisy limituje tvorivosť a samostatnosť zamestnanca.
Takto orientovaní manažéri sú vytrvalí v plnení
predpisov a smerníc a majú skôr neosobné prejavy
správania, to znamená že v kontakte so zamestnancami využívajú hlavne písomnú komunikáciu, porady
a rozhovory. Počas rozhovoru sa ľudia hodnotia za
dodržiavanie pravidiel a výkonu, ktoré vychádzajú
s predpisov a nie za tvorivý a nový prístup k práci.
V daných predpisoch majú zamestnanci jasne určené
pracovné pozície, právomoci a zodpovednosti. Takto
orientovaný prístup sa využíva hlavne v štátnej správe
a v súdnictve.
Liberálny štýl riadenia: z psychologického hľadiska
ide o nízku formálnu autoritu manažéra. Tento štýl
uplatňujú manažéri, ktorí riadia vysoko kvalifiko-
WYNIKI BADAŃ
vaných a iniciatívnych zamestnancov. Každý člen pracovnej skupiny môže prebrať zložku procesu riadenia
na seba. Vyskytuje sa tu vzájomná dôvera medzi
členmi skupiny a vedúcim. Manažér predpokladá,
že zamestnanci by nemali byť pod prísnou kontrolou,
čo považuje za motiváciu. Manažér sa určitým spôsobom vyhýba zodpovednosti za riadenie (Szarková,
2009).
f) Despotický štýl riadenia: takýto typ riadenia, využíva manažér, ktorý prísne stanovuje úlohy a príkazy a prípade, že tieto úlohy nie sú splnené, prichádza
manažér, ktorý používa rôzne sankcie, tresty za nesplnenie úloh. Pri tomto spôsobe sa nepodporuje sa
kreativita a samostatnosť zamestnancov. Úlohy musia
byť splnené tak, ako ich manažér nariadil. Despotický
štýl riadenia sa pravdepodobne vyskytuje prevažne
v mafiánskych zoskupeniach.
Vstupom Slovenskej republiky do Európskej únie sa
upravujú aj podmienky pre manažérov. Súčasní manažéri, na ktorých je kladená vysoká zodpovednosť
a u ktorých sa predpokladá, že sa budú riadiť Všeobecnou
deklaráciou ľudských práv a slobôd, rovnako ako aj ďalšími humánnymi zákonmi sú týmito zákonmi vovedení
do línie humánneho riadenia štátnych ale aj súkromných
inštitúcii, avšak je potrebné spomenúť aj to, že neustále
nové poznatky, ktoré veda prináša aj v oblasti psychológie
je potrebné podchytiť humánnou legislatívou.
Empirická časť
Použitá metodika
Respondentom sme predložili dotazník, ktorý obsahoval rôzne otázky týkajúce sa percepcie respondentov na
problematiku manažmentu. Celkový počet otázok bol
12, ale pri vyhodnotení sme niekoľko otázok vypustili.
Týkalo sa to otázky č. 5 a otázky č. 11.
Otázka č. 5 znela: „Vyjadrite na stupnicovej škále prosociálnosť konkrétneho manažmentu, s ktorým ste sa
stretli:“
Otázka č. 11 znela: „Čo by ste podľa Vášho názoru zlepšili v manažmente, ktorý ste zažili?“
Pohlavie
Celkový počet respondentov v prieskumnej vzorke bol
50. Podmienkou bolo aby respondenti mali minimálne
18 rokov – teda vývinové štádium dospelosti. Mužov
bolo v prieskumnej vzorke 11, čo tvorí 22,0% z celkového počtu respondentov. Žien bolo 39, čo tvorí 78,0%
77
•
ISSN 2081-0008
z celkového počtu respondentov. Najmladší respondent
mal 18 rokov a najstarší respondent mal 49 rokov. Priemerný vek bol 27,8 ± 9,2 rokov a medián je 23,5.
Vek
Na základe vekového rozloženia sme vytvorili 2 skupiny:
Graf č. 1: Vekové rozloženie
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Vzdelanie
Tabuľka č. 2: Vzdelanie
Vzdelanie
počet
%
47
2
1
94,0
4,0
2,0
Stredoškolské s maturitou
Nadstavbové/vyššie odborné
Vysokoškolské II. stupňa
10
V súvislosti so vzdelaním je z tabuľky zrejmé, že 94,0%
respondentov mali stredoškolské vzdelanie s maturitou,
4,0% mali nadstavbové/vyššie odborné vzdelanie a 1 respondent (2,0%) mal vysokoškolské vzdelanie II. stupňa.
8
Otázka č. 1: „Ste zamestnaný?“
6
Z celkového počtu respondentov bolo 24 (48,0%) zamestnaných a 26 (52,0%) nezamestnaných.
12
Počet
•
4
Otázka č. 2: „Stretli ste sa vo Vašom živote s nejakým manažmentom?“
2
Z celkového počtu sa 100% respondentov stretlo s nejakým manažmentom.
0
18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50
Vek
1. Mladší respondenti do 28 rokov: N = 32, priemerný
vek 21,6 ± 2,4 rokov, medián 21 rokov.
2. Starší respondenti nad 30 rokov vrátane: N = 18,
priemerný vek 38,8 ± 5,9 rokov, medián 36,5 rokov.
Tieto skupiny sme navzájom komparovali v rôznych
otázkach a oblastiach problematiky percepcie manažmentu manažmentu. Výsledky uvádzame v nasledujúcich vyhodnoteniach.
Rodinný stav
Z tabuľky je možné vidieť, že najväčší počet respondentov je slobodných čo tvorilo z celkovej vzorky 56,0%.
Tabuľka č. 1: Rodinný stav
Rodinný stav respondentov
Slobodný/á
Ženatý/vydatá
Rozvedený/á
Partner/partnerka
počet
%
28
5
11
6
56,0
10,0
22,0
12,0
Druhý najväčší počet repondentov bol rozvedených, čo
tvorilo z celkovej vzorky 22,0%.
Otázka č. 3: „Napíšte s akým:“
Tabuľka č. 3: S akým manažmentom
Manažment
predošlé školy
zamestnávateľa
Spoločník
Akcionár
Živnostník
Iné
počet
%
41
37
5
3
16
4
82,0
74,0
10,0
6,0
32,0
8,0
Tabuľka popisuje to s akým manažmentom sa respondenti stretli počas svojho života. Prevažná väčšina respondentov sa stretla s viacerými manažmentmi. Jeden
respondent sa mohol stretnúť s viacerými typmi manažmentu súčasne.
5 typov manažmentu – 2 respondenti,
4 typy manažmentu – 3 respondenti,
3 typy manažmentu – 8 respondentov,
2 typy manažmentu – 23 respondentov,
1 typ manažmentu – 14 respondentov.
Tabuľka č. 4: Porovnanie medzi vekovými skupinami (muži-ženy)
Pohlavie
Muži
Ženy
Mladší (do 28 rokov)
počet
%
9
23
28,1
71,9
Starší (nad 30 rokov)
počet
%
2
16
11,1
88,9
Počet mužov bol o niečo vyšší v skupine do 28 rokov, ale
nie štatisticky významne (p = 0,287). (Použitý Fischerov
exaktný test v kontingenčných tabuľkách).
78
Tabuľka č. 5: Absolvované manažmenty
Tabuľka č. 7, graf č. 3: K otázke č. 6
Počet absolvovaných Mladší (do 28 rokov) Starší (nad 30 rokov)
manažmentov
počet
%
počet
%
2
2
5
14
9
6,3
6,3
15,6
43,8
28,1
0
1
6
9
5
0
5,6
16,7
50,0
27,8
Medzi vekovými skupinami nebol štatisticky významný
rozdiel (p = 0,982) (Použitý Fischerov exaktný test v kontingenčných tabuľkách).
Vzhľadom na to, že väčšina respondentov mohla odpovedať na otázku 4 viackrát, v tomto prípade budeme
hodnotiť odpovede, nie respondentov. V mladšej vekovej kategórii bolo 70 odpovedí, v staršej 36. Priemerné
hodnoty sú uvedené v nasledujúcej tabuľke a na grafe.
V skupine starších bol priemer aj medián o niečo vyšší,
avšak medzi skupinami nebol štatisticky významný rozdiel (p = 0,302) (hodnotené Mann-Whitney testom).
Otázka č. 4: „Vyjadrite na škále Vašu spokojnosť s manažmentom:“
Tabuľka č. 6, graf č. 2: Spokojnosť s manažmentom
Veková
kategória
N
Mladší
Starší
Total
70
36
106
merodajná
Priemer Sodchýlka
Medián Minimum Maximum
5,71
6,19
5,88
2,323
1,818
2,168
5,00
6,00
6,00
1
3
1
10
10
10
Starší
Spolu
počet
%
počet
%
počet
%
áno
30
93,8
16
88,9
46
92,0
nie
2
6,3
2
11,1
4
8,0
50
40
nie
30
áno
20
10
0
mladší
starší
Spolu
Medzi mladšími a staršími respondentmi nebol štatisticky
významný rozdiel v odpovedi na otázku č. 6 (p = 0,612).
(Použitý Fischerov exaktný test v kontingenčných tabuľkách).
Z grafu a tabuľky je zrejmé, že prevažná väčšina respondentov aj mladších ale rovnako aj starších sa stretla s manažmentom, ktorý bol orientovaný ekonomicky. Percento
kladných odpovedí bolo u skupiny mladších respondentov 93,8% a u skupiny starších respondentov 88,9%. Záporných odpovedí u mladších respondentov bolo 6,3%
a u starších 11,1%.
Otázka č. 7: „Využíval manažment s ktorým ste sa stretli
finančné odmeny?“
10
Spokojnosť s manažmentom
Mladší
počet respondentov
5
4
3
2
1
WYNIKI BADAŃ
8
Mladší
6
4
Starší
Spolu
počet
%
počet
%
počet
%
áno
17
53,1
13
72,2
30
60,0
nie
15
46,9
5
27,8
20
40,0
2
50
mladší
starší
Veková kategória
Tabuľka a graf nám naznačujú, že väčší rozptyl so spokojnosťou alebo nespokojnosťou bol u generácie do 30
rokov. U generácie nad 30 rokov bol rozptyl menší.
Otázka č. 5 – bola vyradená z vyhodnotenia
Otázka č. 6: „Myslíte si, že manažment, ktorý ste zažili
bol ekonomicky orientovaný?“
počet respondentov
0
40
30
nie
20
áno
10
0
mladší
starší
Spolu
Štatisticky nevýznamný rozdiel medzi skupinami (p=0,186)
(Použitý Chí-kvadrát test v kontingenčných tabuľkách).
79
•
ISSN 2081-0008
Z nasledovnej tebuľky a grafu možno vidieť, že prevažne generácia pod 30 rokov percipovala, že manažment
s ktorým sa stretli používal finančné odmeny. Celkove
možno povedať, že obe skupiny nadpolovične (60,0%)
percipovali, že manažment používal finančné odmeny.
Otázka č. 8: „Využíval manažment s ktorým ste sa stretli
morálne odmeny?“
•
e-ISSN: 2449-9714
Starší
%
počet
%
počet
13
40,6
7
38,9
20
40,0
nie
19
59,4
11
61,1
30
60,0
počet respondentov
50
40
30
nie
20
áno
10
0
starší
Spolu
Štatisticky nevýznamný rozdiel medzi skupinami (p=0,904)
Z nasledovnej tabuľky a grafu je zrejmé, že väčšina respondentov, celkove 60,0% percipovala, že manažment
s ktorým sa stretli nevyužíval morálne odmeny.
Otázka č. 9: „Podľa vášho názoru manažment s ktorým
ste sa stretli bol orientovaný skôr:“
Tabuľka č. 10: K otázke č. 9
Mladší
%
počet
Pragmaticky
Demokraticky
Liberálne
Autoritatívne
Direktívne
Despoticky
Byrokraticky
2
8
1
12
5
3
1
6,3
25,0
3,1
37,5
15,6
9,4
3,1
Starší
Spolu
počet
%
počet
%
2
4
0
4
6
0
2
11,1
22,2
0,0
22,2
33,3
0,0
11,1
4
12
1
16
11
3
3
8,0
24,0
2,0
32,0
22,0
6,0
6,0
Ako vidieť z tabuľky aj grafu, sú medzi mladšími a staršími respondentmi menšie rozdiely v odpovediach na
otázku č. 9, nie však štatisticky významné (p = 0,409).
80
starší
ký
áno
mladší
mladší
m
ag
Pr
%
počet
wsm.warszawa.pl
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
ký
c
ati
Spolu
ic
rat
ok
Lib
m
De
y
áln
er
ny
v
atí
rit
to
Au
y
vn
ktí
ire
s
De
D
ick
t
po
ký
ý
tic
kra
ro
By
Z tabuľky a grafu je zrejmé, že respondenti do 30 rokov
odpovedali, že manažment s ktorým sa stretli bol orientovaný skôr autoritatívne (37,5%). Respondenti, ktorí
mali nad 30 rokov dali najviac odpovedí (33,3%), že sa
stretli s manažmentom, ktorý bol orientovaný direktívne. S pragmatickým manažmentom sa stretla viac skupina respondentov, ktorí mali nad 30 rokov a s demokratickým viac skupina, ktorá mala do 30 rokov. Liberálny
zažil iba jeden respondent zo skupiny respondentov do
30 rokov. Alarmujúce je, že s despotickým manažmentom, ktorý je protiprávny a vyskytuje sa skôr v mafiánskych zoskupeniach, sa stretli až traja respondenti do 30
rokov. Byrokratický manažment zažila vo väčšom počte
skupina respondentov nad 30 rokov.
Otázka č. 10: „Aký štýl manažmentu Vám vyhovuje?“
Mladší
%
počet
Pragmaticky
Demokraticky
Liberálne
Autoritatívne
Direktívne
Despoticky
Byrokraticky
% respondentov
Mladší
•
Graf č. 6: K otázke č. 9
% respondentov
4
14
4
8
1
1
0
12,5
43,8
12,5
25,0
3,1
3,1
0,0
Starší
Spolu
počet
%
počet
%
3
7
7
1
0
0
0
16,7
38,9
38,9
5,6
0,0
0,0
0,0
7
21
11
9
1
1
0
14,0
42,0
22,0
18,0
2,0
2,0
0,0
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
mladší
starší
ký
ký
m
ag
Pr
c
ati
De
m
o
tic
kra
ny
rál
ibe
L
ny
v
atí
rit
to
u
A
ny
tív
D
k
ire
ký
ký
tic
De
o
sp
B
tic
kra
o
r
y
Ako vidieť z tabuľky aj grafu, sú medzi mladšími a staršími respondentmi menšie rozdiely v odpovediach na
otázku č. 10, nie však štatisticky významné (p = 0,169).
Prevažnej väčšine respondentov aj do 30 rokov vyhovuje manažment demokratický a skupine nad 30 rokov
väčšinovo vyhovuje manažment demokratický a liberálny rovnakou mierou. Pragmatický manažment vyhovuje skôr skupine nad 30 rokov ako skupine do 30
rokov, ale naopak autoritatívny vyhovuje skôr skupine
do 30. Je alarmujúce, že jeden respondent odpovedal,
že mu vyhovuje despotický manažment. Z toho možno usudzovať, že pravdepodobne by mohol mať sklony
k nezákonnému a trestnému správaniu, pokiaľ by takýto
manažment praktizoval on. Pokiaľ by takýto manažment
bol praktizovaný na ňom, tak opäť by bol nezákonný
a trestný, a pravdepodobne by respondent mohol mať
sklony k masochistickým tendenciám. Otázne je, či daný
respondent seriózne odpovedal na danú otázku. Podľa
nášho prieskumu byrokratický manažment nevyhovuje
ani jednému respondentovi.
Otázka č. 11 – bola vyradená z vyhodnotenia
Otázka č. 12: „Myslíte si, že zmena sociálno-ekonomických podmienok zmenila manažment k:“
Zmena k
Mladší
%
počet
24
8
lepšiemu
horšiemu
75,0
25,0
Starší
Spolu
počet
%
počet
%
7
11
38,9
61,1
31
19
62,0
38
počet respondentov
50
40
30
nie
20
áno
10
0
mladší
starší
Spolu
Štatisticky významný rozdiel medzi vekovými skupinami
(p = 0,012). Väčšina mladších respondentov si myslí, že
došlo k zmene k lepšiemu, kým u starších je to naopak.
WYNIKI BADAŃ
Signifikantný (štatisticky významný) rozdiel medzi oboma skupinami sa objavil v percepcii manažmentu nasledovným spôsobom – skupina do 30 rokov percipuje,
že zmena sociálno- ekonomických podmienok zmenila
manažment k lepšiemu a naopak skupina nad 30 rokov
percipuje štatisticky významne, že zmena sociálno-ekonomických podmienok zmenila manažment k horšiemu. Z toho vyplýva, že pravdepodobne skupina respondentov nad 30 rokov sa stretla s manažmentmi rôznych
typov a vedia porovnať, avšak skupina do 30 rokov zažila
menej typov manažmentu a vyberá si z toho, čo im bolo
ponúknuté a nepoznajú lepšie typy manažmentu a tie
ktoré poznajú a s nimi sa stretli považujú za najlepšie.
Diskusia
Respondenti do 30 rokov odpovedali, že manažment
s ktorým sa stretli bol orientovaný skôr autoritatívne (37,5%). Respondenti, ktorí mali nad 30 rokov dali
najviac odpovedí (33,3%), že sa stretli s manažmentom,
ktorý bol orientovaný direktívne. S pragmatickým manažmentom sa stretla viac skupina respondentov, ktorí
mali nad 30 rokov a s demokratickým viac skupina, ktorá
mala do 30 rokov. Liberálny zažil iba jeden respondent
zo skupiny respondentov do 30 rokov. Alarmujúce je, že
s despotickým manažmentom, ktorý je protiprávny a vyskytuje sa skôr v mafiánskych zoskupeniach, sa stretli až
traja respondenti do 30 rokov. Byrokratický manažment
zažila vo väčšom počte skupina respondentov nad 30
rokov. Prevažnej väčšine respondentov aj do 30 rokov
vyhovuje manažment demokratický a skupine nad 30
rokov väčšinovo vyhovuje manažment demokratický
a liberálny rovnakou mierou. Pragmatický manažment
vyhovuje skôr skupine nad 30 rokov ako skupine do 30
rokov, ale naopak autoritatívny vyhovuje skôr skupine
do 30. Je alarmujúce, že jeden respondent odpovedal,
že mu vyhovuje despotický manažment. Z toho možno usudzovať, že pravdepodobne by mohol mať sklony
k nezákonnému a trestnému správaniu, pokiaľ by takýto
manažment praktizoval on. Pokiaľ by takýto manažment
bol praktizovaný na ňom, tak opäť by bol nezákonný
a trestný, a pravdepodobne by respondent mohol mať
sklony k masochistickým tendenciám. Otázne je, či daný
respondent seriózne odpovedal na danú otázku. Podľa
nášho prieskumu byrokratický manažment nevyhovuje
ani jednému respondentovi. Signifikantný (štatisticky
významný) rozdiel medzi oboma skupinami sa objavil
v percepcii manažmentu nasledovným spôsobom – skupina do 30 rokov percipuje, že zmena sociálno- ekonomických podmienok zmenila manažment k lepšiemu
a naopak skupina nad 30 rokov percipuje štatisticky
81
•
ISSN 2081-0008
významne, že zmena sociálno-ekonomických podmienok zmenila manažment k horšiemu. Z toho vyplýva,
že pravdepodobne skupina respondentov nad 30 rokov
sa stretla s manažmentmi rôznych typov a vedia porovnať, avšak skupina do 30 rokov zažila menej typov
manažmentu a vyberá si z toho, čo im bolo ponúknuté
a nepoznajú lepšie typy manažmentu a tie ktoré poznajú
a s nimi sa stretli považujú za najlepšie.
Z výsledkov nášho prieskumu vyplýva, že rôzne skupiny
obyvateľov Slovenskej republiky percipujú manažment
s ktorým sa stretli rôznym spôsobom. Zároveň vyplýva
aj to, že manažment v Slovenskej republike má ešte svoje
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
rezervy, pretože nie všetky typy manažmentu je možné
charakterizovať ako humánny prístup.
Záver
Záverom možno konštatovať, že manažérska psychológia má svoje významné opodstatnenie v spoločnosti
a môže včas odhaliť niektoré záporné tendencie, a vzhľadom na „biele miesta“ v legislatíve promptne upozorniť
a pomôcť eliminovať takéto záporné tendencie. Zároveň
je veľmi spoľahlivým nástrojom a pomocníkom u manažérov riadiacich štátne a súkromné inštitúcie humánnym spôsobom.
Literatúra
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
82
Gladkij, I. a kol.: Management ve zdravotnictví. Brno: Computer Press 2003. ISBN 80-7226-996-8
Jay, R., Templar, R.: Velká kniha manažerských dovedností. Praha: Grada 2006. ISBN 80-247-1279-2
Kovačič, V.: Autoregulácia správania v pracovnom procese. Bratislava: ALFA 1980. Účelová publikácia ústrednej ekonomickej
knižnice
Khelerová, V.: Komunikační dovednosti manažera. Praha: Grada Publishing 1995. ISBN 80-7169-223-9
Khol, J.: Psychologie řízení. Praha: SPN 1982.
Pauknerová a kol.: Psychologie pro ekonomy a manažery. Praha: Grada Publishing 2006. ISBN 80-247-1706-9
Prokopenko, J. – Kubr, M.: Vzdelávání a rozvoj manažerů. Praha: Grada Publishing 1996. ISBN 80-7169-250-6
Robbins, S.,P., Coulter, M.: Management. Praha: Grada 2004. ISBN 80-274-0495-1
Szarková, M. 2009. Psychológia pre manažérov a podnikateľov. 3. dopln. vyd. Bratislava: Sprint dva, 2009. 224 s. ISBN 978-8089393-00-8.
Vodáček, L. – Dvořák, V.: Management v USA. Praha: Institut řízení 1990. ISBN 80-7014-023-2
Wisniewski, M.: Metody manažerského rozhodování. Praha: Grada Publishing 1996. ISBN 80-7169-089-9
Wyniki badań
Patrycja Sroka-Oborska
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 83-89
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa
Marek Graczyk
Polskie Towarzystwa Psychologiczne
Poczucie własnej skuteczności, samoocena i optymizm
jako czynniki psychologiczne związane z wynikiem
w sporcie wyczynowym / Self-efficacy, self-esteem and
optimism as psychological factors related to results
in competitive sports
Abstract
Streszczenie
Key words: self-efficacy, self-esteem, optimism, level
of sport achievements, competitive sport, sport level
Słowakluczowe: poczucie własnej skuteczności,
samoocena, optymizm, stopień osiągnieć sportowych,
sport wyczynowy, poziom sportowy
In the literature on the subject, there is less attention
paid to the differences in the scope of sport level among
competitive sports people. This fact causes researchers to
search for psychological factors that would significantly
determine the level of sport achievements. In the foregoing work, it was verified whether there is a correlation
between the self-efficacy, self-esteem and optimism and
whether there are any differences in the scope of those
variables among groups of competitive sportsmen representing different sport levels (champions of Poland and
Class II athletes). For the measurement of the self-efficacy, General Self-Efficacy Scale was used (authors of the
Polish version: Ralf Schwarzer, Michael Jerusalem and Zygfryd Juczyński, 2009), self-esteem was verified based on
Rosenberg’s Self-Esteem Questionnaire (Dzwonkowska,
Lachowicz-Tabaczek, Łaguna, 2008), and optimism was
determined on the basis of Life Orientation Test – LOT-R
(adapted by Ryszard Poprawa and Zygfryd Juczyński,
2009). There was a significant difference between the level
of self-efficacy, self-esteem and optimism between athletes with higher and lower ranks. Athletes that earned the
titles of champions of Poland had significantly higher levels of self-efficacy, higher self-esteem, and higher levels of
optimism compared to Class II athletes.
Wprowadzenie
W
e współczesnym sporcie wyczynowym poziom zawodników jest niezwykle wyrównany.
Wydaje się, że zwiększanie obciążeń treningowych, doskonalenie techniki, sprzętu, metod treningu,
a także systemu selekcji przestaje przynosić oczekiwane
rezultaty. Gdzie zatem można znaleźć nie w pełni wyko-
W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na coraz mniejsze różnice w zakresie poziomu sportowego wśród zawodników wyczynowych. Fakt ten skłania badaczy do poszukiwania czynników psychologicznych, które w istotny sposób
determinowałyby stopień osiągnięć sportowych. W pracy
poddano sprawdzeniu czy istnieje zależność między poczuciem własnej skuteczności, samooceną i optymizmem
oraz czy występują różnice w zakresie tych zmiennych
w grupie zawodników reprezentujących różny poziom sportowy (Mistrzowie Polski i zawodnicy z II klasą sportową) . Do
pomiaru poczucia własnej skuteczności zastosowano Skalę
Uogólnionej Własnej Skuteczności-GSES (autorzy wersji polskiej: Ralf Schwarzer, Michael Jerusalem i Zygfryd Juczyński,
2009), samoocenę badano Kwestionariuszem samooceny
SES Rosenberga (Dzwonkowska, Lachowicz-Tabaczek, Łaguna, 2008), a optymizm określano przy zastosowaniu Testu
Orientacji Życiowej-LOT-R (w adaptacji Ryszarda Poprawy
i Zygfryda Juczyńskiego, 2009). Stwierdzono występowanie
istotnej statystycznie różnicy w poziomie poczucia własnej
skuteczności, samooceny i optymizmu między zawodnikami
wyżej i niżej kwalifikowanymi. Zawodnicy z tytułem Mistrza
Polski charakteryzują się istotnie wyższym poziomem własnej skuteczności, wyższą samooceną i wyższym poziomem
optymizmu aniżeli zawodnicy posiadający II klasę sportową.
rzystane możliwości? Swoistą rezerwą staje się przygotowanie psychologiczne (Lipowski 2004: 37).
Najwłaściwszą drogą do efektywnej współpracy psychologa z zawodnikiem jest poznanie jego indywidualnych cech.
Jak słusznie zauważa Lipowski bez sprawnego działania
systemu diagnoza-planowanie osiąganie najwyższych rezultatów przestaje być możliwe. Jedynie plan treningowy
•
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
bazujący na rozpoznanych w trakcie badań psychologicznych cechach osobowości sportowca może doprowadzić
do mistrzostwa sportowego. Zatem optymalne przygotowanie psychologiczne musi być poprzedzone szczegółową
analizą właściwości osobowych sportowca
1)
2)
3)
4)
Funkcjonowaniem zawodnika w sporcie wyczynowym
kierują te same mechanizmy regulacji i samoregulacji, którym podlega każda skomplikowana czynność
podejmowana dla osiągnięcia celu. To, co wyróżnia tę
czynność to specyficzne warunki zewnętrzne, w których działalność ta przebiega i wiążący się z nią stały
wzrost napięcia emocjonalnego, wprost proporcjonalnego do oczekiwań jakie środowisko społeczne stawia
przed zawodnikiem mając na uwadze jego wcześniejsze
wyniki sportowe. Specyfika tych warunków polega na
stale powtarzających się sytuacjach, w których jednostka w trakcie realizacji zadania napotyka przeszkody, silnie przeżywa porażki z nimi związane i zmuszona jest
do podejmowania złożonych czynności, wymagających
użycia maksimum możliwości fizycznych i psychicznych. Właśnie takie sytuacje definiowane są w psychologii jako trudne (Stawowska 1983: 28).
W przypadku niskiego przekonania o własnej skuteczności zazwyczaj jednostki nie podejmują się trudnych
zadań, ponieważ są one traktowane jako zagrożenia,
których należy unikać. W konsekwencji osoby te mają
małe aspiracje, unikają wyzwań, podejmują się zadania
z obawą, że zabraknie im niezbędnych zdolności i wytrwałości. Gdy pojawiają się trudności, osoby z niskim
przekonaniem o własnej skuteczności zamiast myśleć
jak skutecznie działać, skupiają się na przeszkodach,
własnych brakach oraz możliwych skutkach porażki.
W związku z tym stosują mało ambitne rozwiązania
i łatwo rezygnują z dalszego działania. W sytuacji niepowodzenia osoby takie tracą wiarę w siebie, upatrują przyczyny porażek we własnych, trwałych cechach i powoli
odbudowują poczucie skuteczności po porażkach. Można prognozować u tych osób łatwiejszą dezorganizację
pod wpływem stresu i większą podatność na depresję.
Mając na uwadze wymagania sportu wysoko kwalifikowanego należy zwrócić uwagę na fakt, że to, w jaki sposób zawodnik reaguje na wymagania jakie niesie ze sobą
ten specyficzny rodzaj aktywności człowieka, będzie
w szczególności związane z jego indywidualnymi zasobami. Za podstawę sukcesu w sporcie badacze i trenerzy
zgodnie uważają motywację (Blecharz 2004: 59; Czajkowski 2001: 76; Kyriakou 1993: 97; Wiederek 1996: 101).
Motywacja rzutuje na wszystkie inne czynniki mające
związek z osiągnięciami sportowymi, czyli przygotowanie fizyczne i psychiczne, ogólny styl życia i stosunki interpersonalne. Każdy profesjonalny trener i psycholog sportu powinien wiedzieć jak wzbudzić i rozwinąć motywację
u swoich zawodników na rożnych etapach przygotowania sportowego (Blecharz 2004: 59). Z pojęciem motywacji ściśle powiązane jest poczucie własnej skuteczności, samoocena oraz optymizm.
W przypadku wysokiego przekonania o własnej skuteczności jednostki stawiają sobie motywujące cele, a trudne
zadania traktują jako wyzwania, których trzeba się podjąć. W konsekwencji osoby te są silnie zaangażowanie
w realizację dążeń, z oczekiwaniem, że włożony wysiłek
przyniesie oczekiwane rezultaty. Same zatem szukają
wyzwań i mają wysokie aspiracje, a wobec trudności postrzegają przeszkody jako możliwe do przezwyciężenia,
skupiają się na skutecznym działaniu, zwiększają wysiłek
i nie koncentrują się na sobie. Osoby z wysokim przekonaniem o własnej skuteczności przypisują porażki
brakowi wiedzy bądź umiejętności lub małemu wysiłkowi, czyli czynnikom, które można kontrolować, czego
skutkiem jest szybkie odbudowanie pewności siebie po
porażce. Funkcjonowanie takie podtrzymuje motywację,
obniża poziom stresu i obniża ryzyko wystąpienia depresji (Drat-Ruszczak i Oleś 2008: 652).
„Spostrzegana własna skuteczność dotyczy wiary człowieka w posiadane przez niego zdolności działania
w sposób, który daje mu pewną kontrolę nad wydarzeniami oddziałującymi na jego życie. Przekonania o skuteczności tworzą podstawę sprawczości człowieka” (Bandura 1999: 181 za: Drat-Ruszczak i Oleś 2008).
Zawodnicy, którzy spostrzegają siebie jako osoby skuteczne zwiększają swój wysiłek, gdy ich działania nie
przynoszą oczekiwanych rezultatów i wykazują odporność na powtarzające się porażki. Poczucie własnej skuteczności zwiększa odporność na sytuacje trudne. Należy
się zatem spodziewać związków między przekonaniem
o własnej skuteczności a osiągnięciami sportowymi (Doliński i Szmajke 1991: 75).
Przekonanie o własnej skuteczności warunkuje efektywne
działanie. Chociaż sukces nie jest pewny, jednostka posiada wszelkie sprawności, które umożliwiają osiągnięcie
sukcesu. Przekonanie o własnej skuteczności decyduje o:
84
•
podjęciu działania,
wytrwałości,
wysiłku,
uczuciach, jakie towarzyszą tej aktywności.
„Poprawę życia ludzkiego w większym stopniu zapewniali ludzie wytrwali w działaniu niż pesymiści. Przeko-
P. Sroka-Oborska, M. Graczyk: Poczucie własnej skuteczności, samoocena i optymizm...
WYNIKI BADAŃ
nanie o własnej skuteczności nie zapewnia sukcesu, ale
niewiara w siebie z pewnością przynosi porażkę” (Bandura 1997 :77 za: Pervin, i John 2002: 484).
samoocena poprzez profesjonalne oddziaływanie psychologiczne, dostosowane zawsze do indywidualnych
potrzeb i możliwości zawodnika.
Jak podaje Niebrzydowski (1989) samoocena jest formą
świadomości samego siebie. Dotyczy zarówno aktualnych właściwości fizycznych bądź psychicznych człowieka, ale też potencjalnych możliwości, co wydaje się mieć
szczególne znaczenie w sporcie wyczynowym. Rodzaje
samooceny kształtują się pod wpływem posiadanego
przez jednostkę obrazu własnej osoby. Podstawowe wymiary samooceny układają się na kontinuum: wysoka-niska, pozytywna-negatywna (w zależności od tego, jaki
jest obraz siebie, czyli „ja realne” w stosunku do „ja idealnego) oraz na kontinuum stabilna-niestabilna. Dodatkowo samoocena może być bardziej bądź mniej adekwatna, nieadekwatna, zawyżona lub zaniżona.
Problem badawczy
Lipowski (2004: 50) twierdzi, że samoocena, która wpływa na poziom aspiracji wyznacza sukces i niepowodzenie
jednostki. Sportowcy o średnim i wysokim adekwatnym
poziomie aspiracji cechują się najbardziej pożądanymi
reakcjami na porażkę oraz szukają prawidłowych rozwiązań. Zawodnicy charakteryzujący się niezgodnością
pomiędzy aspiracjami i możliwościami, między potrzebą
wysokiej samooceny i poczuciem małej wartości, cechują
się poczuciem silnego zagrożenia w sytuacjach zadaniowych. Wówczas u tych sportowców zawody mogą prowadzić do obniżenia odporności na sytuacje trudne, których
w sporcie nie brakuje. Konsekwencją takiej sytuacji może
być zdecydowanie przedwczesna rezygnacja z dążenia do
zwycięstwa, co z kolei prowadzi do porażki, która silnie
umacnia jednostkę w przekonaniu o braku własnej skuteczności i utrwala nieadekwatną, niską samoocenę.
Według Seligmana (1994: 113) w tych samych warunkach zawodnik charakteryzujący się optymistycznym
stylem wyjaśniania wygra z przeciwnikiem mającym pesymistyczny styl wyjaśniania. Zwycięży, ponieważ będzie
się zdecydowanie bardziej starał, zwłaszcza po porażce
lub w warunkach dużego obciążenia psychicznego. Zatem jeśli zmieni się styl wyjaśniania sportowców z pesymistycznego na bardziej optymistyczny, to powinni wygrywać częściej, w szczególności w warunkach dużego
obciążenia psychicznego. Właśnie dlatego tak ważne jest
poszerzanie już zdobytej wiedzy z zakresu tych zmiennych osobowościowych, które są znaczące dla zawodników wysoko kwalifikowanych. Bowiem należy pamiętać,
iż wiedza ta nie tylko wydaje się zasadna w zakresie selekcji zawodników, ale jest również niezbędna trenerowi
w procesie szkoleniowym zawodnika. To co wydaje się
najistotniejsze z punktu widzenia psychologa sportu to
możliwość kształtowania takich cech jak optymizm czy
Ocena zależności między poczuciem własnej skuteczności, samooceną i optymizmem a poziomem osiągnięć
sportowych.
Pytania badawcze
Prezentowane w niniejszym rozdziale badania przeprowadzono wychodząc od następujących pytań:
•
•
Czy zawodnicy wyżej kwalifikowani charakteryzują
się większym poczuciem własnej skuteczności, wyższą samooceną i wyższym poziomem optymizmu,
aniżeli zawodnicy niżej kwalifikowani?
Czy występuje zależność między poczuciem własnej
skuteczności, samooceną i optymizmem?
Metoda
Badana grupa
W badaniu wzięło udział 35 zawodników dyscyplin indywidualnych (8 dyscyplin) posiadających tytuł Mistrza
Polski oraz 35 zawodników dyscyplin indywidualnych
posiadających II klasę sportową, w tym 48,6% kobiet
i 51,4% mężczyzn. Zawodnicy byli w wieku 17-37 lat
(M=23,61; SD=3,89), z czego 55,1% było w wieku poniżej 25 lat, a 44,9% było w wieku 25 lat lub powyżej. Staż
zawodniczy wahał się w przedziale 3-25 lat (M=10,39;
SD=4,46), z czego 59,4% zawodników posiadało staż poniżej 11 lat, a 40,6% zawodników posiadało staż 11 lat
lub powyżej. Strukturę socjodemograficzną badanej grupy prezentuje tabela 1.
Liczebność Procent
Poziom
osiągnięć
Płeć
Staż
zawodniczy
Wiek
grupy
grupy
Mistrzowie Polski
Zawodnicy niżej kwalifikowani
Kobieta
Mężczyzna
Poniżej 11 lat
11 lat i powyżej
Poniżej 25 lat
35
35
34
36
41
28
38
50,0%
50,0%
48,6%
51,4%
59,4%
40,6%
55,1%
25 lat i powyżej
31
44,9%
Zastosowane narzędzia
•
Samoocenę mierzono Skalą Samooceny SES, która
jest metodą pomiaru globalnej samooceny prze-
85
•
ISSN 2081-0008
znaczoną do badania młodzieży i osób dorosłych.
Samoocena według Rosenberga jest pozytywną lub
negatywną postawą wobec „Ja”, rodzajem globalnej oceny siebie. Wysoka samoocena jest tożsama
z przekonaniem, iż jest się wystarczająco dobrym
i wartościowym człowiekiem, ale niekoniecznie lepszym od innych. Z kolei niska samoocena według
autora świadczy o niezadowoleniu z siebie i stanowi swojego rodzaju odrzucenie własnego „Ja”. Skala
zbudowana jest z 10 twierdzeń, każde z nich ma charakter diagnostyczny.
• Pomiaru poczucia własnej skuteczności dokonano Skalą Uogólnionej Własnej Skuteczności-GSES
(autorzy wersji polskiej: Ralf Schwarzer, Michael Jerusalem i Zygfryd Juczyński). Skala składa się
z 10 stwierdzeń, które wchodzą w skład jednego czynnika i mierzy siłę ogólnego przekonania jednostki
o skuteczności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami
i przeszkodami. Skala przeznaczona jest do badania
osób dorosłych, zdrowych i chorych i pozwala przewidywać intencje i działania w różnych obszarach
aktywności człowieka. Po zsumowaniu wszystkich
punktów otrzymujemy ogólny wskaźnik poczucia
własnej skuteczności, który może się mieścić w granicach od 10 do 40 punktów. Im wyższy wynik, tym
poczucie własnej skuteczności jest większe.
• Optymizm określano przy zastosowaniu Testu Orientacji Życiowej-LOT-R autorów Michael
F. Scheier, Charles S. Carver, Michael W. Bridges
w adaptacji Ryszarda Poprawy i Zygfryda Juczyńskiego. Skala służy do badania dyspozycyjnego optymizmu (cecha dyspozycyjna, która wyraża zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych zdarzeń) i jest
przeznaczona do badania osób dorosłych (zarówno
osoby zdrowe, jak i chore). Zawiera 10 stwierdzeń,
6 z nich posiada wartość diagnostyczną dla dyspozycyjnego optymizmu. Podobnie jak w wersji oryginalnej: trzy stwierdzenia są sformułowane pozytywnie, trzy negatywnie. Ogólny wynik testu jest
sumą oceny sześciu stwierdzeń i może się mieścić
w granicach od 0 do 24 punktów. Wyniki znajdujące
się w granicach 1-4 stena interpretuje się jako niskie,
a zatem wskazujące na skłonność do pesymizmu.
Natomiast wyniki w granicach 7-10 stena wskazują
na nastawienie optymistyczne.
•
e-ISSN: 2449-9714
86
wsm.warszawa.pl
Wyniki
Analizę statystyczną wykonano z zastosowaniem testu
t-Studenta dla dwóch prób niezależnych, gdzie zmienną
zależną był kolejno: poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności, poziom samooceny, poziom optymizmu dyspozycyjnego, czynnikiem był poziom osiągnięć
(Mistrzowie Polski vs zawodnicy niżej kwalifikowani).
Obliczono także siłę efektu mierzonego współczynnikiem d-Cohena oraz współczynnik korelacji r-Pearsona
pomiędzy analizowanymi zmiennymi.
Dla średnich wartości analizowanych zmiennych wyznaczono 95% przedział ufności (± 2 SD). Analiza z użyciem
testu Z Kołomogorowa-Smirnowa wykazała, że wszystkie analizowane w badaniu zmienne charakteryzuje
zgodność z rozkładem normalnym.
Analizę przeprowadzono przy użyciu programu IBM
SPSS Statistics 20. Przedstawiono podstawowe statystyki opisowe w zakresie poziomu uogólnionego poczucia
własnej skuteczności, poziomu samooceny oraz poziomu optymizmu dyspozycyjnego. Zawodników posiadających tytuł Mistrza Polski charakteryzuje wysoki
poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności,
wysoki poziom samooceny oraz wysoki poziom optymizmu dyspozycyjnego (por. tab. 2).
TABELA 2. Statystyki opisowe poziomu analizowanych zmiennych dla zawodników posiadających tytuł Mistrza Polski
Min
Mistrzowie
Polski
Max
M
SD
Poziom uogólnionego
poczucia własnej
skuteczności (GSES)
29,00 40,00 33,97
3,19
Poziom samooceny (SES)
22,00 40,00 32,83
4,20
Poziom optymizmu
dyspozycyjnego (LOT-R)
11,00 24,00 18,46
3,18
Natomiast zawodników niżej kwalifikowanych charakteryzuje umiarkowany poziom uogólnionego poczucia
własnej skuteczności, umiarkowany poziom samooceny
oraz umiarkowany poziom optymizmu dyspozycyjnego
(por. tab. 3).
TABELA 3. Statystyki opisowe poziomu analizowanych zmiennych dla zawodników niżej kwalifikowanych
Min
Procedura badania
Wszystkie badania miały charakter indywidualny. Zawodnicy wypełniali kwestionariusze w obecności psychologa.
•
Zawodnicy
niżej kwalifikowani
Max
M
SD
poczucia własnej
26,00 34,00 29,54
1,85
20,00 32,00 27,26
2,95
Poziom optymizmu
dyspozycyjnego (LOT-R)
3,00
3,79
21,00 13,34
Zaobserwowane różnice okazały się być istotne statystycznie w przypadku wszystkich trzech analizowanych
zmiennych.
Zawodnicy posiadający tytuł Mistrza Polski, w porównaniu
do zawodników niżej kwalifikowanych, osiągnęli istotnie
statystycznie wyższy poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności, t(68)=7,11; p<0,001; d=1,71 (por. wyk. 1).
WYKRES 1. Porównanie średniego poziomu uogólnionego
poczucia własnej skuteczności w grupie zawodników posiadających tytuł Mistrza Polski oraz zawodników niżej kwalifikowanych
Mistrzowie Polski
Zawodnicy
niżej kwalifikowani
Wielkości efektów dla analizowanych zmiennych, mierzone współczynnikiem d-Cohena, wykazały, że w każdym przypadku są one bardzo duże. Można więc stwierdzić z ponad 92% pewnością, że losowy wybrany Mistrz
Polski będzie miał wyższą samoocenę, wyższe poczucie
własnej skuteczności oraz wyższy optymizm niż losowy
wybrany zawodnik niżej kwalifikowany.
Analiza z wykorzystaniem współczynnika korelacji wykazała, że w przypadku badanych zawodników występują
istotne statystycznie, dodatnie, silne korelacje pomiędzy
poziomem uogólnionego poczucia własnej skuteczności,
poziomem samooceny oraz poziomem optymizmu dyspozycyjnego (por. tab. 4).
TABELA 3. Współczynniki korelacji poziomu uogólnionego poczucia własnej skuteczności, poziomu samooceny oraz poziomu optymizmu dyspozycyjnego
Zawodnicy posiadający tytuł Mistrza Polski, w porównaniu do zawodników niżej kwalifikowanych, osiągnęli istotnie statystycznie wyższy poziom samooceny,
t(68)=6,42; p<0,001; d=1,56 (por. wyk. 2).
WYKRES 2. Porównanie średniego poziomu samooceny w grupie zawodników posiadających tytuł Mistrza Polski oraz zawodników niżej kwalifikowanych
Mistrzowie
Polski
Zawodnicy niżej
kwalifikowani
WYNIKI BADAŃ
poczucia własnej
0,656**
-
Poziom optymizmu dyspozycyjnego (LOT-R)
0,601**
0,656**
** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie)
Oznacza to, że w przypadku badanych zawodników wyższemu poziomowi uogólnionego poczucia własnej skuteczności towarzyszy wyższy poziom samooceny oraz
wyższy poziom optymizmu dyspozycyjnego. Natomiast
wyższemu poziomowi samooceny towarzyszy wyższy
poziom optymizmu dyspozycyjnego (por. wyk. 4-5).
WYKRES 4. Rozrzut korelacji poziomu uogólnionego poczucia własnej skuteczności z poziomem samooceny i optymizmu
dyspozycyjnego
Zawodnicy posiadający tytuł Mistrza Polski, w porównaniu do zawodników niżej kwalifikowanych, osiągnęli
istotnie statystycznie wyższy poziom optymizmu dyspozycyjnego, t(68)=6,11; p<0,001; d=1,48 (por. wyk. 3).
WYKRES 3. Porównanie średniego poziomu optymizmu dyspozycyjnego w grupie zawodników posiadających tytuł Mistrza
Polski oraz zawodników niżej kwalifikowanych
WYKRES 5. Rozrzut korelacji poziomu samooceny z poziomem
optymizmu dyspozycyjnego
Mistrzowie
Polski
Zawodnicy niżej
kwalifikowani
87
•
ISSN 2081-0008
Dyskusja
Potwierdziły się przypuszczenia odnośnie zależności
między poczuciem własnej skuteczności, samooceną
i optymizmem. W przypadku badanych zawodników
występują istotne statystycznie, dodatnie, silne korelacje
pomiędzy poziomem uogólnionego poczucia własnej
skuteczności, poziomem samooceny oraz poziomem
optymizmu dyspozycyjnego. Otrzymane wyniki potwierdzają związki samooceny ze zmiennymi osobowościowymi, które bezpośrednio wpływają na działanie.
W innych badaniach (Judge et al. 2002: 703) samoocena
bardzo wyraźnie powiązana jest z przekonaniem o własnej skuteczności (korelacja rzędu 0,80).
Zgodnie z oczekiwaniami istnieją różnice w odniesieniu do poczucia własnej skuteczności, samooceny
i optymizmu w grupie sportowców wyżej i niżej kwalifikowanych. Włączeni do programu badań zawodnicy
z tytułem Mistrza Polski charakteryzują się większym poczuciem własnej skuteczności aniżeli zawodnicy posiadający II klasę sportową. Otrzymane wyniki korespondują
z wynikami badań Martina i Gilla (1991: 155) oraz Martina
i Mushetta (1996: 80) które wskazują , że poczucie własnej
skuteczności ma pozytywny wpływ na wynik sportowy.
Mistrzowie Polski w porównaniu ze sportowcami posiadający II klasę sportową cechują się wyższą samooceną.
Wielu badaczy zanotowało, że wysokość jak i adekwatność samooceny pozostają w silnym dodatnim związku
z efektywnością działania sportowego. Wyniki badań
Bernackiej i Tokarz (2012: 133) przeprowadzonych
wśród siatkarek reprezentujących różny poziom sportowy wskazują, że zawodniczki Plus Ligi Kobiet (najwyż-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
szej klasy rozgrywkowej w Polsce) charakteryzują się
bardziej pozytywną samooceną globalną niż zawodniczki II i III ligi. Są to wyniki zgodne również z badaniami
Owczarek (2009: 202), które pokazują, że pozytywna
samoocena związana jest z wiekiem sportowców i długością stażu treningowego co oznacza, że starsi i bardziej
doświadczeni sportowcy cechują się wyższą samooceną. Badania przeprowadzone przez Wielochowskiego
(1984) wśród piłkarzy ręcznych wskazują, że wysokość
i adekwatność samooceny pozostaje w silnym związku z efektywnością gry. Zależność między samooceną
a wynikami w sporcie potwierdzają także wyniki badań
przeprowadzonych wśród liceum ogólnokształcącego
i gimnazjum (N=259) (Tokarz, Majer, 2003: 159).
Mistrzowie Polski charakteryzują się wyższym poziomem optymizmu aniżeli zawodnicy posiadający
II klasę sportową. Wyniki te korespondują z badaniami
przeprowadzonymi wśród olimpijczyków, które wykazały, że sportowcy ci mają zwykle wyższy od przeciętnego
poziom optymizmu (Gould, Dieffenbach i Moffett 2002:
190). Otrzymane dane są zgodne z wynikami badań, którymi została objęta elita piłkarzy szwedzkich (N=223),
która cechuje się wyższym poziomem optymizmu w porównaniu z zawodnikami reprezentującymi niższy poziom sportowy (Apitzsch 1994: 95). Pozytywny związek
optymizmu z poziomem osiągnięć sportowych potwierdzają również badania piłkarzy hiszpańskich (N=151)
(García-Naveira i Diaz-Morales 2010: 52). Przytoczone
wyniki badań wśród piłkarzy wydają się być szczególnie
znaczące ze względu na dużą liczebność przebadanej
grupy.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
88
Apitzsch E., La personalidad del jugador de fútbol de élite, „Revista de Psicología del Deporte” nr 6, 1994, s. 89-98.
Bernacka K., Tokarz A., Nastrój i samoocena jako czynniki psychologiczne związane z wynikiem w piłce siatkowej, [w:] Optymalizacja treningu sportowego i zdrowotnego z perspektywy psychologii, (red.), J. Blecharz, M. Siekańska, A. Tokarz, Kraków 2012.
Blecharz J., Motywacja jako podstawa sukcesu w sporcie, [w:] Psychologia sportu w treningu dzieci i młodzieży, (red.) M. Krawczyński, D. Nowicki, Warszawa 2004.
Czajkowski Z., Motywacja osiągnięć – nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania, „Sport Wyczynowy” nr 3-4, 2001, s. 66-76.
Doliński D., Szmajke A., Osobowość sportowca jako determinanta jego funkcjonowania w warunkach sportowych, [w:] Psychologia i sport, (red.) T. Tyszka, Warszawa 1991.
Drat-Ruszczak K., Oleś P. K., Osobowość, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. t. I, (red.), J. Strelau, D. DoIiński, Gdańsk 2008.
Dzwonkowska I., Lachowicz-Tabaczek K., Łaguna M., Samoocena i jej pomiar. Polska adaptacja skali SES M. Rosenberga. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych 2008.
García-Naveira A., Diaz-Morales J. F., Relacion entre optimismo/pesimismo disposicional, rendimiento y edad jugadores de fútbol de competicion, „Revista de Iberoamericana de psicologia del ejercicio y el deporte” nr 5(1), 2010, s. 45-60.
Gould D., Dieffenbach K., Moffett A., Psychological characteristics and their development in Olympic champion, „ Journal of
applied sport psychology” nr 14, 2002, s. 172–204.
Juczyński Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego 2009.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
WYNIKI BADAŃ
Judge T. A., Erez A., Thoresen C. J., Bono J. E., Are measures of Self-Esteem, Neuroticism, Locus of Control, and Generalized Self-Efficacy Indicators of a Common Core Construct? „ Journal of Personality and Social Psychology” nr 83, 2002, s. 693-710.
Kyriakou Z., Motywacja aktywności sportowej, „Trening” nr 4, 1993, s. 97-101.
Lipowski M., Samoocena jako istotny wymiar osobowości młodego sportowca, [w:] Psychologia sportu w treningu dzieci i młodzieży, (red.), M. Krawczyński, D. Nowicki, Warszawa 2004.
Martin J. J., Gill D. L., The relationship among competitive orientation, sport-confidence, self-efficacy, anxiety and performance,
„Journal of Sport&ExercisePsychology” nr 13, 1991, s. 149-159.
Martin J. J., Mushett C.A., Social Support mechanism among athletes with disabilities, „Adapted Physical Activity Quarterly”
nr 13 (1), 1996, s. 74-83.
Niebrzydowski L, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1989.
Owczarek A., Obraz siebie i samoocena sportowców wysoko kwalifikowanych, [w:] Praktyczna psychologia sportu, (red.),
J. Blecharz, M. Siekańska, Kraków 2009.
Pervin L. A., John O., Osobowość. Teoria i badania, Kraków 2002.
Seligman M. E. P., Optymizmu można się nauczyć, Poznań 1994.
Stawowska L., Psychologiczna diagnoza w sporcie wyczynowym, Katowice 1983.
Tokarz R., Majer M., Samoocena a wyniki w nauce, sporcie i popularność uczniów klas sportowych, [w:] Wkład nauk humanistycznych do wiedzy o kulturze fizycznej. T. III. Psychologia sportu, (red.), T. Rychta, M. Guszkowska, Warszawa 2003.
Wiederek J., Motywacja pływaków do treningu i zawodów, „Trening” nr 2, 1996, s. 101-121.
Wielochowski M., Osobowość a efektywność wykonania zadania ruchowego, „Wychowanie Fizyczne i Sport” nr 3-4, 1984.
89
PHOTO CREDIT: Technovore / Foter / CC BY-NC-SA
Wyniki badań
Barbara Gawda
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 91-96
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
Skrypty miłości u kobiet i mężczyzn /
Love scripts in women and men
Abstract
This study attempts to compare the content of love scripts
expressed in the narratives created by women and men.
The literature points the controversial opinions concerning
the perception and experience of love by men and women.
Some scientists think that women are more emotional and
sensitive, but the others show no evident differences between men and women emotionality. The research question refers to the differences in love scripts between men
and women. The sample of 100 adults (men and women) of
average intellectual and educational levels described their
reaction to a photograph presented a couple hugging
each other. The comparison between narratives created by
men and women were conducted in terms of the content
of love script (such as descriptions of actors, descriptions
of partners, types of emotions, partner personality traits,
types of the ending of the stories). The results show that
there were significant differences in the content of love
script between women. These differences are connected
to the typical social feminine and masculine roles.
Key words: love scripts, mental representations, sex
differences
Celem niniejszych badań jest porównanie treści schematów
zdarzeń (skryptów) miłości ujawnionych w narracjach kobiet
i mężczyzn. W literaturze przedmiotu istnieją kontrowersyjne stanowiska na temat sposobu doświadczania uczucia
miłości przez przedstawicieli obojga płci. Z jednej strony
pokazuje się, iż kobiety są bardziej emocjonalne, wrażliwe,
z drugiej zaś, iż właściwie różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami nie są zbyt wyraźne. Ze względu na to, iż miłość jest
fundamentalnym ludzkim uczuciem wydaje się interesujące sprawdzenie, czy istotnie mężczyźni i kobiety wykazują
zróżnicowanie w zakresie jego postrzegania. Badaniami objęto 100-osobową grupę kobiet i mężczyzn w jednakowym
wieku, o jednakowym poziomie inteligencji i wykształcenia.
Przedmiotem badania był monologowy dyskurs narracyjny dotyczący sytuacji miłości na temat spotkania dwojga
zakochanych; skrypt randki. Zastosowano porównywania
międzygrupowe w zakresie wybranych elementów treści
skryptu miłości. Wyniki wskazują na istnienie podobieństw
kluczowych treści skryptów miłości u kobiet i mężczyzn,
i jednocześnie na różnice w ich ekspresji. Jest to spójne ze
stereotypowymi społecznymi rolami kobiet i mężczyzn.
Słowa kluczowe: skrypty miłości, reprezentacje
poznawcze, różnice międzypłciowe
Wprowadzenie
N
Streszczenie
iniejsze opracowanie dotyczy zróżnicowania wiedzy emocjonalnej u kobiet i mężczyzn.
W literaturze przedmiotu można odnaleźć ogólne i jednocześnie kontrowersyjne dane na temat różnic
w zakresie doświadczania emocji przez kobiety i mężczyzn. Brakuje jednak analiz dotyczących reprezentacji
wiedzy emocjonalnej (podkreśla to, np. Shields 2002).
Niektórzy badacze zwracają uwagę, iż kobiety silniej wyrażają pozytywne uczucia miłości, radości czy zadowolenia (Floyd 1998; Grossman i Wood 1993). Przytacza się
dane, iż kobiety są bardziej ekspresyjne niż mężczyźni,
a także że uśmiechają się częściej w sytuacjach społecznych (Hall i Halberstad 1993). Inni z kolei wskazują, iż
mężczyźni nie są mniej ekspresyjni, ale w inny sposób
mówią o uczuciach (Burns 2002). Shimanoff (1983)
podkreśla, że różnice w zakresie ekspresji emocjonalnej
nie są zbyt wyraźne. Nie ma jednolitego stanowiska na
temat zróżnicowania wyrażania emocji i uczuć przez kobiety i mężczyzn (Mandal 2003; Brannon 2002; Shields
2002), ani też danych na temat zróżnicowania wiedzy
emocjonalnej u kobiet i mężczyzn. Istnieje uzasadnione
przypuszczenie, iż ewentualne różnice w ekspresji mogą
być uwarunkowane różnicami w zakresie reprezentacji
mentalnych uczuć i emocji. Literatura przedmiotu sugeruje, że reprezentacje poznawcze uczuć mogą być powiązane z płcią (Hatfield i Rapson 1996; Harvey, Wenzel
i Sprecher 2004). Może to wynikać z faktu, iż istnieją silnie społecznie ugruntowane stereotypy dotyczące płci.
Kobiety i mężczyźni pełnią różne społeczne role, mają
w związku z tym zróżnicowane doświadczenia, a także
różne oczekiwania w relacjach interpersonalnych (Fabes
i Martin 1991).
•
ISSN 2081-0008
Podstawą niniejszych rozważań jest koncepcja konstruktywizmu poznawczego, która zakłada, iż wiedza emocjonalna kodowana jest w postaci reprezentacji. Mogą one
przybierać różne formy; między innymi schematów lub
skryptów (Wojciszke 1986). Schematy formułują się w
toku rozwoju pod wpływem przekazu społecznego, ale
też doświadczeń osobistych. Skrypt jest rodzajem schematu zdarzeń, który ma charakter sceny i zawiera zasadnicze elementy, takie jak: aktorzy, czynności, rekwizyty,
warunki uruchamiające scenę, rezultaty (Schank i Abelson 1977). Skrypt afektywny jest rodzajem reprezentacji poznawczej określonej sekwencji zdarzeń mających
znaczenie afektywne. Jest to sposób interpretowania sytuacji afektywnej, nadawania jej znaczenia (Demorest i
Alexander 1992). Można przyjąć na podstawie literatury
przedmiotu, iż reprezentacje emocji mają złożoną strukturę, w której wiele zróżnicowanych skryptów jest powiązanych z rdzeniowym tematem, np. miłość wiąże się
z różnymi skryptami: zakochania, pierwszego spotkania,
rozstania, etc. (Sternberg 2001).
Skoncentrowano się na złożonej emocji miłości, ze
względu na to, iż ogrywa ona kluczową rolę w relacjach
interpersonalnych. Uczucie miłości jest złożonym i indywidualnie zróżnicowanym stanem o charakterze pozytywnym (Sternberg 2001; Sternberg i Weis 2007). Literatura przedmiotu opisuje różne wzorce miłości, style, a
także różne jej składniki, takie jak radość, szczęście, podniecenie, zachwyt, ale też lęk, złość, zazdrość, wstyd, poczucie winy (Hendrick i Hendrick 1986; Sternberg 1988;
Wojciszke 2001). Teoretycy uważają, iż jest to konstelacja
emocji i przeżyć o bardzo zróżnicowanym i zindywidualizowanym charakterze (Davis i Latty-Mann 1987). To zaś
uwarunkowane jest istnieniem różnych schematów miłości (Sternberg 2001; Sternberg i Weis 2007). Są to konstrukty poznawcze, w których zakodowana jest ogólna
wiedza o zjawisku miłości (Choo, Levine i Hatfield 1996).
Podkreśla się, iż mają ogromny wpływ na sposób interpretowania zdarzeń i faktów życiowych, a tym samym
w sposób istotny wpływają na komunikację pomiędzy
ludźmi i relacje interpersonalne. Mają zatem niebagatelne znaczenie dla rodzaju podejmowanych interakcji i ich
charakteru (Beall i Sternberg 1995). Sternberg uważa, iż
ma to bez wątpienia wpływ na jakość związków międzyludzkich poprzez determinowanie sposobu postrzegania
uczucia miłości. Różnice w zakresie oczekiwań i doznań
związanych z miłością pomiędzy partnerami wynikają
zatem z różnic w ich skryptach miłości (Sternberg 2001,
2007). Treść skryptów dotyczy zawartych w nich opisów
przeżyć, cech osobowości i zachowania bohaterów oraz
ich partnerów, a także sposobów uzasadniania wydarzeń,
oceny ich znaczenia, czy przewidywania rezultatów.
92
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
W celu opisania treści skryptu miłości w niniejszych
badaniach posłużono się techniką narracyjną; wykorzystano analizę narracji opisujących scenariusz spotkania
dwojga zakochanych osób. Wybór techniki wynika z założeń teoretycznych, według których dyskurs narracyjny
zawiera informacje dotyczące świata osobistych znaczeń
ludzi, narracja jest traktowana jako struktura znaczeniowa, w której odzwierciedla się sposób postrzegania świata przez podmiot (Trzebiński 2002).
Sformułowano następujące pytanie badawcze: Czy istnieją (i na czym polegają) różnice pomiędzy kobietami
i mężczyznami w zakresie treści skryptu miłości? Różnice w zakresie treści będą rozumiane jako osobiste znaczenie miłości dla osoby, dominujący jest aspekt afektywny w ocenie siebie jako aktora sytuacji oraz partnera,
postrzeganie własnych i partnera emocji oraz ogólne
znaczenie całej sytuacji.
Metoda
Osoby badane
Badaniami objęto 100 osób dorosłych (50 heteroseksualnych kobiet i 50 heteroseksualnych mężczyzn) charakteryzujących się jednakowym poziomem wykształcenia,
inteligencji (WAIS-R: II = 90-110) i zbliżonym wiekiem
(M = 35,5 lat; SD = 11 lat), a także brakiem zaburzeń
motorycznych i psychicznych (ustalono na podstawie
skategoryzowanego wywiadu). Wszystkie osoby badane
pozostają w związkach małżeńskich.
Przebieg badania
Badania przeprowadzono w szkołach dla osób dorosłych.
Pierwszy etap polegał na przeprowadzeniu wywiadu,
w czasie którego pytano osoby o wiek, stan cywilny,
charakter związku z partnerem, posiadanie potomstwa,
sytuację zawodową, ekonomiczną, problemy zdrowotne. Następnie dokonano badania poziomu inteligencji
(WAIS-R).
Wyselekcjonowano osoby, które miały zbliżony (przeciętny) poziom inteligencji oraz nie przejawiające zaburzeń, które mogłyby mieć wpływ na sposób formułowania wypowiedzi.
Następnie osoby badane pisały opowiadania na temat
obrazka przedstawiającego dwie osoby odmiennej płci
obejmujące się (obrazek wyselekcjonowany na podstawie badań pilotażowych, zgodność sędziów kompetentnych bardzo wysoka, procedura opisana w pracach: np.
Gawda 2008, 2011). W każdym przypadku pokazywany
był ten sam obrazek. Instrukcja brzmiała: „Proszę popa-
B. Gawda: Skrypty miłości u kobiet i mężczyzn
trzeć na obrazek, wyobrazić sobie, że jest się osobą na
zdjęciu. Następnie wczuć się w swoją rolę i napisać historię o tym”. Czas nie był ograniczony.
Analiza treści skryptów
Następnie dokonano analizy 100 opowiadań pod kątem
wyróżnionych elementów treści skryptów (koncepcja
struktury i treści skryptów afektywnych opisana w pracy: Gawda 2011). Analizy pod kątem wybranych wskaźników dokonywało 3 sędziów kompetentnych; byli to
psychologowie, którzy mieli doświadczenie w zakresie
analizy tekstu, wszystkie wskaźniki z nimi dokładnie
omówiono, nie znali celu badania ani hipotez, nie znali też płci autorów tekstów, których analizy dokonywali.
Zadanie sędziów kompetentnych polegało na zliczeniu
poszczególnych wskaźników w historiach i wypisaniu
ich rodzajów, np. liczba pozytywnych określeń partnera.
Analizowane wskaźniki treści skryptów w narracjach:
1. Pozytywne stany afektywne aktora:
liczba określeń.
2. Negatywne stany afektywne aktora:
liczba pokreśleń.
3. Pozytywne stany afektywne partnera:
liczba określeń.
4. Negatywne stany afektywne partnera:
liczba określeń.
5. Stany afektywne u aktora: liczba różnych typów
emocji: radość (np. jestem radosny), szczęście (np.
jestem szczęśliwy), smutek (np. jest mi smutno...),
poczucie bezpieczeństwa (np. czuję się bezpiecznie).
6. Stany afektywne u partnera (liczba różnych typów
emocji: radość (np. ona jest wesoła), szczęście (np. ona
jest szczęśliwa), smutek (np. jest smutna, gdy...), poczucie bezpieczeństwa (np. on czuje się bezpiecznie...)
7. Koncentracja na:
• Sobie (liczba zdań odnoszących się do siebie, np.
jestem zadowolony)
• Innych (liczba zdań odnoszących się do innych
osób, np. ona jest szczęśliwa)
• Sobie i innych (liczba zdań odnoszących się do
siebie i innych osób jednocześnie, np. ona jest ze
mną szczęśliwa).
8. Wizerunek partnera tj. cechy osobowości, wygląd
partnera; liczba określeń różnych cech osobowości
czy zachowania: atrakcyjność, inteligencja, cierpliwość, odnoszenie sukcesów).
9. Ocena znaczenia całej sytuacji: coś istotnego, śred-
WYNIKI BADAŃ
nio ważnego, błahe zdarzenie (liczba poszczególnych określeń).
10. Zakończenie: pozytywne, negatywne, brak zakończenia (liczba poszczególnych typów zakończeń).
Wyniki
Porównano narracje o miłości napisane przez mężczyzn
i kobiety. W porównaniach międzygrupowych zastosowano test nieparametryczny U Manna-Whitneya (rozkłady analizowanych zmiennych nie są normalne). Wykonano również analizę regresji w celu sprawdzenia czy
charakter treści skryptów uwarunkowany jest długością
historii o miłości (długość narracji mierzona była liczbą słów; średnia długość historii o miłości dla kobiet
liczy 27 słów, zaś dla mężczyzn 19 słów). Analizy regresji dokonano, aby wykluczyć wpływ długości tekstu na
poszczególne zmienne. Wydaje się bowiem, iż liczba poszczególnych określeń, np. pozytywnych partnera, może
zależeć od długości tekstu; im dłuższy tekst tym więcej
w nim na przykład zdań odnoszących się do siebie. Wykonana analiza regresji wykazała, iż jedynie dwie zmienne są w pewnym stopniu uwarunkowane długością tekstu (Tabela nr 1), a zatem pozostałe zmienne są powiązane z główną zmienną wyjaśniającą tj. płcią.
TABELA 1. Analiza regresji: zmienna niezależna – długość narracji, zmienne zależne – cechy skryptu miłości różniące kobiety
i mężczyzn (każdą ze zmiennych zależnych analizowano oddzielnie sprawdzając różne modele nieliniowe regresji i model
liniowy, ponieważ związki pomiędzy zmiennymi nie zawsze
miały charakter liniowy; N = 100)
Elementy skryptu
Długość
Długość
narracji ß
narracji R2
Ja – pozytywny
0,20
0,04
Partner – pozytywny
Ja – radość
Ja – szczęście
Partner – radość
Partner – szczęście
Partner – smutek
Ja – bezpieczeństwo
Partner – bezpieczeństwo
Koncentracja – ja
Koncentracja – inni
Atrakcyjność
Sukces
Ważne
Średnio ważne
Błahe
0,24
-0,07
-0,07
-0,01
-0,03
0,14
-0,02
-0,08
0,14
0,00
0,00
0,09
0,07
0,06
-0,05
0,48
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
0,00
0,02
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
Pozytywne zakończenie
-0,20
0,04
*
**
F(1,98)
4,21** (model
sześcienny)
0,61
0,95
0,60
0,54
0,51
1,11
0,03
0,73
1,96
0,00
0,00
0,95
0,56
0,43
0,26
4,37* (model
liniowy)
istotne na poziomie p<0,05
istotne na poziomie p<0,01
93
•
ISSN 2081-0008
TABELA 1. Istotność różnic w zakresie skryptów miłości pomiędzy kobietami i mężczyznami (N=100); (Test U Manna-Whitney’a)
Kobiety
M
Kobiety
SD
Aktor – pozytywny
2,38
1,38
1,38
0,63
4,44***
Aktor – negatywny
Partner – pozytywny
Partner –negatywny
Aktor – radość
Aktor – szczęście
Aktor – smutek
Aktor – poczucie
0,06
0,70
0,02
0,98
0,76
0,06
0,23
0,67
0,00
0,47
0,43
0,23
0,04
1,34
0,04
0,72
1,04
0,12
0,19
0,68
0,19
0,45
0,44
0,32
0,45
-4,25***
-1,43
2,64**
-2,98**
-1,04
0,94
0,54
0,52
0,50
3,63***
0,22
0,30
0,06
0,41
0,46
0,10
0,48
0,72
0,20
0,50
0,45
0,40
-2,71**
-4,18***
-3,31***
0,12
0,32
0,54
0,50
-4,44***
3,18
0,24
2,00
0,06
0,02
0,12
0,02
1,30
0,02
0,12
0,52
0,01
1,11
0,55
1,26
0,23
0,14
0,32
0,04
0,83
0,14
0,32
0,50
0,04
1,74
0,48
1,94
0,18
0,10
0,82
0,61
0,95
0,38
6,31***
-2,42**
-0,13
-1,97*
0,30
-1,67
0,08
0,27
-0,66
0,18
0,38
-3,12**
0,52
0,57
4,84***
0,14
0,35
-2,20*
0,34
0,47
-2,60**
0,90
0,30
-4,16***
0,06
0,23
-1,75
Elementy skryptu
bezpieczeństwa
Partner – radość
Partner – szczęście
Partner – smutek
Partner – poczucie
bezpieczeństwa
Koncentracja – ja
Koncentracja – inni
Koncentracja – ja i inni
Atrakcyjność
Inteligencja
Cierpliwość
Odnoszenie sukcesów
Zdarzenie bardzo ważne
Zdarzenie średnio ważne
Zdarzenie błahe
Zakończenie pozytywne
Zakończenie negatywne
Mężczyźni Mężczyźni
M
SD
Z
M średnia; SD odchylenie standardowe
** istotne na poziomie p<0,01
*** istotne na poziomie p<0,001
Uzyskane wyniki porównań narracji kobiet i mężczyzn
ukazują zróżnicowanie, ale też i podobieństwa treści
skryptów spotkania zakochanych. Kobiety wymieniają
więcej pozytywnych określeń siebie jako bohaterek historii, ale nie jest to cecha powiązana z płcią, lecz raczej
z długością historii. Kobiety generalnie tworzą dłuższe
historie o miłości i jednocześnie więcej jest w nich pozytywnych określeń pod adresem nich samych (tabela
3). Mężczyźni z kolei w opowiadaniach o miłości używają więcej pozytywnych określeń na temat partnerki,
np. ”jest wspaniała, dobra...”. Ta tendencja nie jest uwarunkowana długością tekstu. Kobiety istotnie częściej
przypisują doświadczanie stanu radości sobie jako bohaterowi, zaś mężczyźni doświadczanie sobie stanu szczęścia. Nie stwierdzono istotnych różnic w zakresie przypisywania sobie stanów smutku. Z jednakową niewielką
częstotliwością te elementy pojawiają się w historiach
kobiet i mężczyzn, co wyraża się sformułowaniami takimi jak: „niby cieszę się, ale jakoś mi smutno...”, „boję się,
że to się skończy...”, „złości mnie, gdy się spóźnia...”, „zazdroszczę im, że są tacy szczęśliwi...”. Opisując partnerkę
94
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
mężczyźni istotnie częściej niż kobiety przypisują jej doświadczanie radości, szczęścia, a także smutku. Stwierdzona tendencja wydaje się dość interesująca, albowiem
przypisywanie smutku partnerowi nie występuje u kobiet. Mężczyźni opisując partnerkę niekiedy piszą, np.
„jest ze mną taka szczęśliwa, a jednak widzę smutek w jej
oczach”. Dość ciekawe wyniki uzyskano w zakresie przypisywania bohaterowi historii lub partnerowi poczucia
bezpieczeństwa. Otóż kobiety istotnie częściej stwierdzają, iż „czują się bezpieczne” w relacji z partnerem, zaś
mężczyźni werbalizują, iż ich partnerki „czują się z nimi
bezpiecznie”. Wydaje się, że taki sposób postrzegania
partnera jest uwarunkowany charakterem koncentracji
w trakcie pisania historii.
Wykazano, iż kobiety są bardziej skoncentrowane na
sobie, tzn. w ich tekstach o miłości znajduje się większa
liczba zdań odnoszących się do nich samych. Nie jest to
różnica uwarunkowana długością tekstu (tabela 1), a zatem jest powiązana z płcią. Nie wykazano istotnych różnic
w zakresie jednoczesnej koncentracji na sobie i partnerze
pomiędzy kobietami i mężczyznami. Ujawniono jednak
istotną różnicę w zakresie koncentracji na innych, która nie jest uwarunkowana długością tekstu. Mężczyźni
znacznie częściej formułują zdania o partnerce, np. „Ona
jest szczęśliwa...”, „Dziewczyna czuje się bezpieczna”.
W opisie zachowania uczestników interakcji i ich cech
osobowości pojawiają się także różnice; mężczyźni częściej zwracają uwagę na atrakcyjność fizyczną partnerki
(np. „ona jest piękną kobietą”), a także na ambicje i osiągnięcia zawodowe (np. „jestem szczęśliwy, odniosłem sukces”, „dostałem awans i cieszę się...”). W skrypcie miłości
badanych kobiet zupełnie nie pojawiają się skojarzenia
z sytuacjami zawodowymi.
Mężczyźni i kobiety różnią się także oceną wagi opisywanego zdarzenia. Dla kobiet istotnie częściej jest to
bardzo ważne wydarzenie, co werbalizują na przykład
w następujący sposób: „jestem najszczęśliwszą kobietą
na świecie, chcę, aby to trwało wiecznie...”. W historiach
o miłości pisanych przez mężczyzn częściej pojawiają
się sformułowania określające zdarzenie jako średnio
ważne, a nawet błahe (np. „spotkaliśmy się... może pójdziemy na kawę”, “jest mi ciepło, to mi wystarczy”). Być
może taki sposób wypowiadania się jest uwarunkowany motywacją badanych. W zakresie przewidywania
zakończenia sceny mężczyźni istotnie częściej oczekują
pozytywnego zakończenia niż kobiety. Te z kolei mają
tendencję do pomijania przewidywań co do stanu przyszłego koncentrując się na „tu i teraz”. Liczba pozytywnych sformułowań odnośnie zakończenia historii jest
w niewielkim stopniu uwarunkowana długością tekstów
B. Gawda: Skrypty miłości u kobiet i mężczyzn
w taki sposób, iż w długich tekstach rzadziej pojawia się
pozytywne zakończenie (tabela 2). Pomiędzy kobietami
i mężczyznami nie ma różnic w zakresie przewidywania
negatywnego zakończenia historii spotkania dwojga zakochanych. Ani mężczyźni ani kobiety nie werbalizują
negatywnie zakończenia opowiadania o miłości.
Dodatkowo wykonano hierarchiczną analizę skupień
(zastosowano miary: kwadrat odległości euklidesowej
oraz metodę najbliższego sąsiedztwa) w celu eksploracji
wzajemnych relacji pomiędzy komponentami wewnątrz
skryptu miłości (ryc. 1). W strukturze skryptu miłości
wyodrębniły się trzy skupienia. Pierwsze obejmuje koncentrację na sobie i pozytywnego aktora. Drugie skupienie obejmuje wagę zdarzenia, pozytywne zakończenia,
pozytywnego partnera, poczucie bezpieczeństwa i szczęście aktora, trzecie zaś koncentracje na innych, poczucie
bezpieczeństwa partnera, jego cechy jak smutek, atrakcyjność, niską wagę zdarzenia i poczucie sukcesu.
Dyskusja
Opisane rezultaty porównania skryptu miłości wskazują na istnienie wielu podobieństw pomiędzy kobietami
i mężczyznami w zakresie treści: generalnie sytuacja oceniana jest pozytywnie, występuje pozytywny aktor, a także pozytywnie postrzegany partner. W niewielkim stopniu pojawiają się elementy smutku w historiach autorów
obojga płci, ale ogólnie dominuje wizja radości, szczęścia
i poczucia bezpieczeństwa. Wykazane różnice w oczekiwaniu poczucia bezpieczeństwa obrazują typowy tzn.
zgodny ze stereotypem społecznym, sposób postrzegania roli kobiecej i męskiej; kobieta jest słabsza i oczekuje
opieki, ochrony (poczucia bezpieczeństwa), a mężczyzna dostarcza poczucia bezpieczeństwa (Shields 2002).
Mężczyźni używają w opisie swoich stanów afektywnych
nieco silniejszego określenia niż kobiety przypisując sobie poczucie szczęścia. Być może jest to określenie o charakterze bardziej bilansującym (syntetycznym), co może
mieć związek z przypisywanym mężczyznom krótszym
i bardziej syntetycznym formułowaniem opinii (Brannon 2002; Moir i Jessel 1993).
Postrzeganie u kobiet – partnerek większej liczby pozytywnych emocji może wynikać z większej ekspresyjności
emocjonalnej kobiet i w związku z tym lepszej identyfikacji takich stanów przez mężczyzn (Hall 1984; Wojciszke 2001; Zaleski 1998). Podobnie można wyjaśnić
przypisywanie przez mężczyzn swoim partnerkom stanu
smutku. Kobiety mają nieco większą skłonność do nastroju negatywnego (smutek) (Stoppard i Grunn Gruchy
1993; Mirowsky i Ross 1995). Dość interesujące wyniki
WYNIKI BADAŃ
uzyskano odnośnie typów koncentracji w sytuacji spotkania dwojga zakochanych osób. Mężczyźni i kobiety
jednakowo koncentrują się na sobie i innych, mężczyźni bardziej koncentrują się na partnerce, zaś kobiety na
sobie samych. Być może koncentrację mężczyzn można
wyjaśnić odwołując się do tego samego mechanizmu,
który opisano powyżej, tj. większej ekspresyjności emocjonalnej kobiet (Wojciszke 2001), a zatem i większej
orientacji mężczyzn w zakresie tego, co kobieta przeżywa. Z kolei większa koncentracja kobiet na sobie samych
może być powiązana z poczuciem znaczenia opisywanego zdarzenia. W ocenie mężczyzn zdarzenie jest nieco
mniej poważne, zaś dla kobiet jest ono bardzo istotne.
Być może wynika to z większego zaangażowania kobiet
w procedurę badania lub większej otwartości, odwagi do
przyznania się i mówienia o uczuciach. Ma to prawdopodobnie silne powiązanie ze stereotypowym zachowaniem
kobiety i mężczyzny (Fabes i Martin 1991), zgodnie z którym mężczyźnie w sytuacji społecznej trudno opowiadać
o miłości i podkreślać wagę tego uczucia, zaś dla kobiety
jest to bardziej naturalne. Z tego powodu kobiety mogą
mieć nieco większą łatwość mówienia o uczuciach w sytuacjach społecznych (Shields 2002; Moir i Jessel 1993).
Ten tok wyjaśniania uzyskanych rezultatów wyraźnie
potwierdzają kolejne dane dotyczące percepcji cech
partnera; mężczyźni zwracają uwagę na atrakcyjność fizyczną partnerki, a także na swoje osiągnięcia zawodowe
(co także wydaje się jest typowe; ibid, Moir i Jessel 1993;
Wojciszke 2001). Z kolei kobiety nie koncentrują się na
wymienionych aspektach osobowości czy zachowania
swojego partnera.
RYC. 1. Relacje pomiędzy elementami skryptu miłości (N=100)
Dendrogram z wykorzystaniem Średniego powiązania (między grupami)
0
PAnegatywny
10
PAsmutek
6
AKnegatywny
2
Atrakcyjność
9
BŁAHE
12
PAbezpieczny
15
KONCnaINNI
11
AKbezpieczny
14
ZAKpozytywny
25
8
WAŻNE
AKszczęście
20
4
SUKCES
-
Łączone skupienia odległości przeskalowane)
5
10
15
5
13
PApozytywny
3
AKpozytywny
1
KONCnaJA
7
95
•
ISSN 2081-0008
Dość klarowne rezultaty uzyskano odnośnie przewidywania zakończenia sytuacji. Ogólny brak negatywnych
zakończeń wydaje się spójny z typowym pozytywnym
postrzeganiem miłości. Ludzie mają generalnie pozytywne oczekiwania w sytuacji miłości; nikt nie oczekuje
trudności w momencie spotykania się z ukochaną osobą (Hatfield i Rapson 2005). Mężczyźni jednak częściej
niż kobiety oczekują pozytywnego zakończenia sytuacji,
a kobiety oceniają wydarzenie z jednej strony jako bardzo ważne, a z drugiej rzadziej oczekują jego pozytywnego zakończenia. Być może znaczenie sytuacji i typ
zakończenia nie są ze sobą skorelowane; nawet błahą
sytuację można zakończyć pozytywnie. Podłożem wy-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
kazanych różnic jest prawdopodobnie odmienne pojęcie znaczenia spotkania/randki u kobiet i mężczyzn lub
charakter motywacji w trakcie badania. Analiza relacji
pomiędzy elementami skryptu miłości (ryc. 1) potwierdza powyższe wyjaśnienia.
Podsumowując, struktura skryptów miłości kobiet i mężczyzn wykazuje podobne elementy strukturalne, jednak
występują różnice w ich ekspresji. Uwarunkowane jest
to wieloma regułami społecznego wyrażania emocji, regułami nadawania znaczenia sytuacjom emocjonalnym
i rolami społecznymi kobiet i mężczyzn.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
96
Beall A.E., Sternberg R., The social construction of love, “Journal of Social and Personal Relationships” nr 12, 1885, s. 417-438.
Brannon L., Psychologia rodzaju, Gdańsk 2002.
Burns A., Women in love and men at work. The evolving heterosexual couple? “Psychology, Evolution and Gender” nr 4, 2002,
s. 149-172.
Choo P., Levine T., Hatfield E., Gender, love schemas, and reactions to romantic break-ups, “Journal of Social Behavior and
Personality”, nr 11 1996, s. 143-160.
Davis K.E., Latty-Mann H., Love style and relationship quality: A contribution to validation, “Journal of Social and Personal
relationships”, nr 4 1987, s.409-428.
Demorest A.P., Alexander I.E., Affective scripts as organizers of personal experience, “Journal of Personality”, nr 60 1992, s. 645-663.
Fabes R.A., Martin C.L., Gender and Age Stereotypes of Emotionality, “Personality and Social Psychology Bulletin”, nr 17 1991,
s. 532-544.
Floyd K., Communicating affection in dyadic relationships: An assessment of behavior and expectancies, “Communication
Quarterly”, nr 45(1) 1997, s. 68-80.
Gawda B., Gender Differences in the Verbal Expression of Love Schema. “Sex Roles”, nr 58 2008, s. 814-821.
Gawda B., Skrypty miłości, nienawiści i lęku u osób antyspołecznych. Warszawa 2011.
Grossman M., Wood W., Sex differences in intensity of emotional experience: A social role interpretation, “Journal of Personality and Social Psychology”, nr 65 1993, s.1010-1022.
Hall J.A., Nonverbal sex differences: Communication accuracy and expressive style. Baltimore 1984.
Hall J.A., Halberstad A.G., Smiling and gazing, [w:] The psychology of gender: Advances through meta-analysis, (red.) J.S. Hyde,
M.C. Linn, Baltimore 1993.
Harvey J.H., Wenzel A. i Sprecher S., The handbook of sexuality in close relationships. London 2004.
Hatfield E., Rapson R.L., Love and sex: Cross-cultural perspectives. Needham Heights 1996.
Hatfield E., Rapson R.L., Miłość i procesy przywiązania. [w:] Psychologia emocji, (red.) M. Lewis, J. Haviland-Jones, Gdańsk 2005.
Hendrick C., Hendrick S.S., A theory and method of love, “Journal of Personality and Social Psychology”, nr 50 1986, s. 392-402.
Mandal E., Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa 2003.
Mirowsky J., Ross C.E., Sex differences in distress: Real or artifact? “American Sociological Review”, nr 60 1995, s. 449-464.
Moir A., Jessel D., Płeć mózgu. Warszawa 1993.
Schank R.C., Abelson R.P., Scripts, plans, goals and understanding: An inquiry into human knowledge structures. Oxford 1977.
Shields S.A., Speaking from the heart: Gender and the social meaning of emotion. Kraków 2002.
Shimanoff S., The role of gender in linguistic references to emotive states, “Communication Quarterly”, nr 30 (3) 1983, s. 174-179.
Sternberg R.J., The triangle of love. New York 1988.
Sternberg R.J., Miłość jest opowieścią. Poznań 2001.
Sternberg R. J., Dwuskładnikowa teoria miłości. [w:] Nowa psychologia miłości, (red.) R.J. Sternberg i K. Weis, Taszów 2007.
Nowa psychologia miłości, (red.) R.J. Sternbergm K. Weis, Taszów 2007.
Stoppard J.M., Grunn Gruchy C.D., Gender, context and expression of positive emotion, “Personality and Social Psychology
Bulletin”, nr 19 1993, s.143-156.
Narracja jako sposób rozumienia świata, (red.) J. Trzebiński, Gdańsk 2002.
Wojciszke B., Teoria schematów społecznych. Struktura funkcjonowanie jednostkowej wiedzy o otoczeniu społecznym. Wrocław – Gdańsk 1985.
Wojciszke B., Psychologia miłości. Gdańsk 2001.
Zaleski Z., Od zawiści do zemsty. Społeczna psychologia kłopotliwych emocji. Warszawa 1998.
Artykuły
Bernadeta Lelonek-Kuleta
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 97-103
Uzależnienia behawioralne na tle współczesnej
wiedzy o uzależnieniach / Behavioral addictions
on the background of contemporary
knowledge about dependences
Abstract
The concept of behavioral addiction recently appears more
often in both academic studies and terminology used by
specialists addiction therapists. Despite the widespread
use of this concept, the fact remains the lack of precision
in terms of diagnostic. The contemporary knowledge about
addictions distinguishes only one behavioral addiction,
which is pathological gambling and specifies the criteria
for its recognition in the classification of mental disorders
DSM-V (2013). The other “ism” (workaholizm, shopaholism
etc.) so strongly have adopted in the language and awareness that not everyone is aware of what is really their nature
(is it addiction or other disorder). The article presents the
current knowledge about the behavioral addictions on the
background knowledge of chemical addictions, points out
the similarities and differences between these types of disorders, and finally evokes the basic information about treatments for these all the time cognized the “new addictions”.
Key words: addiction, behavioral, dependence, diagnosis, recognition, treatment
Streszczenie
Pojęcie uzależnień czynnościowych pojawia się aktualnie
coraz częściej zarówno w opracowaniach naukowych jak
i terminologii wykorzystywanej przez specjalistów terapeutów uzależnień. Pomimo powszechności stosowania tego
pojęcia faktem pozostaje jego nieprecyzyjność w aspekcie
diagnostycznym. Współczesna wiedza na temat uzależnień
wyodrębnia tylko jedno tzw. uzależnienie czynnościowe,
jakim jest patologiczny hazard oraz precyzuje kryteria jego
rozpoznawania w klasyfikacji zaburzeń psychicznych z 2013
roku DSM-V. Pozostałe „-izmy” (pracoholizm, zakupoholizm,
itd.) tak mocno przyjęły się w języku i świadomości, iż nie
wszyscy są świadomi, jaka jest tak naprawdę ich natura (czy
rzeczywiście uzależnieniowa, czy też innego rodzaju). Artykuł prezentuje współczesną wiedzę na temat tzw. uzależnień
czynnościowych na tle wiedzy o uzależnieniach chemicznych, wskazuje podobieństwa i różnice pomiędzy tymi rodzajami zaburzeń, a na końcu przywołuje podstawowe informacje na temat metod leczenia tych cały czas poznawanych
„nowych uzależnień”.
Słowa kluczowe: nałóg, behawioralne uzależnienie, diagnoza, rozpoznanie, terapia
Wprowadzenie
Rozumienie uzależnień czynnościowych w Polsce
a przestrzeni około dwudziestu minionych lat
uwagę specjalistów zajmujących się uzależnieniami zaczęły przykuwać zaburzenia charakteryzujące się przebiegiem zbliżonym do uzależnienia,
w których nie występuje jednak substancja chemiczna,
jako jego przedmiot. Równolegle do tego zainteresowania rozwijała się także dyskusja trwająca praktycznie
do dnia dzisiejszego. Zarówno w Polsce jak i na świecie
istnieją zwolennicy oraz przeciwnicy pojęcia tzw. new
addictions, czyli uzależnień od czynności (lub uzależnień behawioralnych). Artykuł prezentuje kształtowanie
się przekonań na temat tzw. nowych uzależnień w Polsce oraz współczesną wiedzę dotyczącą tzw. uzależnień
czynnościowych.
W Polsce pojęcie tzw. uzależnień czynnościowych zyskało
swoich zwolenników głównie wśród praktyków – terapeutów uzależnień. Zwolennicy nowego terminu wychodzą
od szerokiego rozumienia pojęcia uzależnienia, określanego przez nich nałogiem: „Nałogowe i szkodliwe mogą
stać się nawet zachowania tak powszechnie uważane za
pożądane i zdrowe, jak terapia czy dbanie o stan własnego
organizmu” (Dodziuk i Kapler 2007: 19). Sam nałóg definiują oni następująco: „(…) zachowanie można uznać za
nałogowe, jeżeli je powtarzam, chociaż wiem, że przynosi
szkody mnie lub innym. Nawyk, który przeszkadza, ogranicza, niszczy, a jednak nie sposób się z nim rozstać; przyzwyczajenie, które mimo postanowień o zaprzestaniu nie
daje się zmniejszyć, ani wykorzenić, jest niczym innym
niż nałogiem” (Dodziuk i Kapler 2007: 19). Swoje podejście uzasadniają własnymi obserwacjami klinicznymi:
N
•
ISSN 2081-0008
Ich (pacjentów) zapotrzebowanie zmusiło nas – środowisko zajmujące się szeroko pojętą terapią odwykową
i trzeźwieniem – do podjęcia problematyki uzależnienia od nałogowego zachowania, niezależnie od tego,
jaka konkretna treść się na nie składa. Ich doświadczenie, zwłaszcza ich praca psychologiczna, pomogły
nam nauczyć się zajmować rozmaitymi szkodliwymi
nawykami właśnie w kategoriach uzależnienia (Dodziuk i Kapler 2007: 17).
Według nich praktycznie każdy w jakimś stopniu „jest
skażony” tak rozumianym uzależnieniem: „Nie mamy
wokół siebie żadnych «zdrowych», czyli nieuzależnionych jednostek i środowisk, dlatego brakuje punktu
odniesienia – modelu, który zmuszałby co najmniej do
przyglądania się rozpowszechnionym nałogom i rozpoznawania ich destrukcyjnych mechanizmów” (Dodziuk
i Kapler 2007: 16).
Nieujmowanie tego rodzaju zaburzeń w kategoriach
uzależnień tłumaczą następująco: „To specyficzne zaślepienie obejmuje także teoretyków i badaczy, którzy
stanowią przecież cząstkę kultury, którą mają poznawać,
analizować i wyjaśniać” (Dodziuk i Kapler 2007: 16).
W polskiej literaturze pojawiło się w tym nurcie pojęcie „nałogowej osobowości naszych czasów”, które według jego inicjatora, Jerzego Mellibrudy, zastąpiło „neurotyczną osobowość” opisywaną przez Karen Horney
(Mellibruda i Sobolewska-Mellibruda 2006: 9-19).
Oponenci negują zasadność rozszerzania rozumienia pojęcia uzależnienia o tzw. uzależnienia behawioralne. Autor
artykułu o sugestywnym tytule „Czy moda na uzależnienia?”, Bogusław Habrat, odnosi się do powszechnego zainteresowania tzw. „-izmami” (zakupoholizm, pracoholizm
itd.) twierdząc, iż pojęcia te prowadzą do niepotrzebnego niepokoju wszechobecnymi i zagrażającymi nałogami
oraz nadinterpretowania określonych objawów zachowań,
które przez to „stają się” uzależnieniami. Prawdą jest, że
współczesne społeczeństwo charakteryzuje postawa konsumpcji i hedonizmu, jednak przedstawiciel tego stanowiska twierdzi, odwołując się do innych autorytetów,
iż rzeczywiste zagrożenie uzależnieniami jest aktualnie
mniejsze niż w minionym stuleciu (Habrat 2001). Habrat
zwraca uwagę na zmieniające się rozumienie normy i patologii, w związku z którym np. dawna pasja czy pracowitość, współcześnie postrzegana jest jako uzależnienie
od czynności. Konsekwencją włączania nadmiarowych
zachowań do kategorii uzależnień może być według niego
uruchomienie lęku społecznego wobec wszelkiego rodzaju przyjemności lub też „dopasowywanie” za wszelką cenę
swoich zachowań do obrazu uzależnienia przez osoby niepewne i nastawione lękowo (Habrat 2001).
98
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
W literaturze zachodniej dominuje stanowisko łączenia
wszystkich zachowań nadmiarowych (bez względu na
ich przedmiot – substancja i zachowanie) w jedną kategorię. Podejście to znajduje wyraz w języku i terminologii, w której na określenie wszystkich uzależnień zarówno od substancji jak i od zachowań wykorzystywane jest
pojęcie addiction (ang.) (odpowiednikiem polskim byłby tu „nałóg”), natomiast pojęcie dependance (ang.) czy
dépendance (franc.) (odpowiadające polskiemu pojęciu
„uzależnienie”) zarezerwowane zostało dla uzależnień
od substancji chemicznych (Valleur i Velea 2002: 1).
Definiowanie uzależnień czynnościowych
Aviel Goodman w streszczeniu swojego artykułu z 1990
roku napisał:
Integration of addiction into the theory and practice of psychiatry has been hampered by the lack of
a definition of addiction which is scientifically useful.
A definition is proposed, with diagnostic criteria specified in a format similar to that of DSM-III-R (Goodman 1990: 1403) [Włączenie pojęcia nałogu do
teorii i praktyki psychiatrycznej jest utrudnione z powodu braku definicji nałogu, która byłaby użyteczna
w nauce. Zaproponowana została definicja oraz specyficzne kryteria diagnostyczne opracowane na wzór
zawartych w DSM-III-R (przeł. aut.)].
Aviel Goodman wymieniany jest w literaturze zachodniej, jako pionier w opracowaniu kryteriów diagnostycznych tzw. nałogów (addicions), które w naszym języku
odpowiadałyby właśnie uzależnieniom behawioralnym.
Pracę Goodmana zainspirowała praktyka kliniczna,
w której coraz więcej osób prezentowało symptomy składające się na obraz uzależnienia, jednak bez przyjmowania substancji psychoaktywnej. Pojęcie nałogu było wykorzystywane wcześniej, jednak definicje tzw. nałogów
powstające w latach 80-tych były według Goodmana
zbyt szerokie, zbyt ogólne lub nieprecyzyjne, co odbierało im jakąkolwiek wartość diagnostyczną (Goodman,
1990). W międzynarodowej klasyfikacji DSM-III-R pojęcie nałogu pojawiło się jeden raz w odniesieniu do dysfunkcji seksualnych niesklasyfikowanych nigdzie indziej
i nie zostało tam zdefiniowane (DSM-III-R 1987).
Goodman proponuje następującą definicję nałogu: „Nałóg jest procesem, w którym zachowanie będące źródłem
przyjemności lub pozwalające uciec od wewnętrznego
dyskomfortu, występuje według wzorca charakteryzującego się: (1) powracającą niezdolnością do kontrolowania zachowania (bezsilność), (2) kontynuowaniem
zachowania pomimo znaczących negatywnych jego
M. Wiśniowiecka: Psychoterapia dzieci – przegląd koncepcji i metod
konsekwencji” (Goodman 1990: 1404). Definicja zjawiska
czy pojęcia posiada według tego autora wartość naukową
tylko wtedy, gdy po pierwsze odnosi się do pojęć ogólnie
przyjętych w danej dyscyplinie naukowej, a po drugie nie
została jeszcze opracowana w tej dyscyplinie za pomocą
innych pojęć (nie jest redundantna). Celem autora było
w związku z tym opracowanie definicji wyraźnie osadzonej w terminologii psychiatrycznej, a zarazem będącej
czymś więcej niż tylko synonimem pojęcia już istniejącego.
Pojęciami najczęściej wykorzystywanymi w literaturze
minionego stulecia na określenie zaburzeń, o których
pisze Goodman (czyli nałogów – addictions), były: „uzależnienie” (dependence) oraz „kompulsja” (np. „granie
kompulsywne”). Autor rozróżnia wszystkie trzy pojęcia. Według niego istotą uzależnienia chemicznego
(dependence) jest dążenie do osiągnięcia przyjemnego
wewnętrznego stanu na drodze zaspokojenia określonych potrzeb. W pojęciach języka behawioralnych teorii
uczenia się można byłoby tu zatem mówić o warunkowaniu przez wzmocnienia pozytywne. Kompulsja z kolei
zakłada dążenie do unikania nieprzyjemnego stanu, co
odpowiadałoby warunkowaniu na drodze wzmocnień
negatywnych. Według Goodmana pojęcie nałogu, zawierającego elementy dążenia do przyjemności i unikania przykrości, obejmowałoby zarówno kompulsję jak
i uzależnienie. Pojęcie addiction jest zatem według niego
czymś więcej niż tylko synonimem dwóch wymienionych wcześniej i opisuje zjawisko szersze niż obydwa pojęcia (Goodman 1990: 1405).
Kryteria nałogu (lub zaburzenia nałogowego Addictive Disorder) opracowane zostały przez Goodmana na
wzór klasyfikacji DSM-III-R, co w intencji autora miało
je uczynić bardziej „rzetelnymi” dla specjalistów. Sformułowane są one w sposób ogólny, aby można było je
odnieść do wszystkich kategorii uzależnień:
A Utrzymująca się niezdolność oparcia się impulsom prowadzącym do określonego zachowania.
B Narastające napięcie poprzedzające bezpośrednio
podjęcie zachowania.
C Przyjemność lub ulga odczuwane w trakcie wykonywania zachowania.
D Poczucie braku kontroli w trakcie wykonywania
zachowania.
E Co najmniej pięć spośród następujących:
1 Częste zaabsorbowanie zachowaniem lub
przygotowaniem do niego.
2 Częste angażowanie się w zachowanie
w większym stopniu lub przez dłuższy czas,
niż było to planowane.
ARTYKUŁY
3 powtarzające się wysiłki mające na celu
ograniczenie, kontrolowanie lub zaprzestanie zachowania.
4 Poświęcanie dużej ilości czasu na działania
niezbędne do podjęcia zachowania, wykonywania go lub radzenia sobie z jego skutkami.
5 Częste angażowanie się w zachowanie kosztem obowiązków szkolnych, zawodowych,
domowych, społecznych.
6 Porzucenie lub zaniedbanie innych ważnych
aktywności społecznych, zawodowych, rekreacyjnych, z powodu zachowania.
7 Kontynuowanie zachowania pomimo świadomości problemów społecznych, finansowych, psychologicznych, fizycznych wywołanych lub pogłębianych na skutek zachowania.
8 Tolerancja: potrzeba zwiększania intensywności lub częstotliwości zachowania w celu
osiągnięcia pożądanego efektu lub zmniejszanie się efektu w sytuacji kontynuowania
zachowania o tej samej intensywności.
9 Niepokój lub drażliwość w sytuacji braku
możliwości podjęcia zachowania.
F Niektóre objawy lub zaburzenia utrzymują się co
najmniej jeden miesiąc lub powtarzały się wielokrotnie przez dłuższy czas (Goodman 1990: 1404).
Spośród innych kryteriów uzależnień czynnościowych
warto wymienić opracowane przez specjalistę zajmującego się patologicznym hazardem, Marca Griffithsa, do
których zaliczone zostały:
1. Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania
– zachowanie staje się aktywnością najważniejszą w życiu osoby. Dominuje w myśleniu, w emocjach oraz w zachowaniu.
2. Zmiana nastroju – dążenie do zachowania może
być strategią radzenia sobie z trudnościami.
3. Tolerancja dawkowania – zachowanie musi być
wykonywane z coraz większą intensywnością,
aby dostarczyć pożądanej satysfakcji.
4. Objawy odstawienia – nieprzyjemne odczucia
psychiczne lub objawy fizyczne w sytuacji braku
kontaktu z zachowaniem.
5. Konflikty – o charakterze interpersonalnym lub
intrapsychicznym, jako konsekwenca wykonywania zachowania.
6. Nawrót – tendencja powracania do wykonywania zachowania po okresie zaprzestania lub kontrolowania go (cf. Griffiths 2004: 11-12).
99
•
ISSN 2081-0008
Na gruncie polskim uzależnienia od czynności definiowali m.in. Jerzy Mellibruda i wspomniany już Leszek
Kapler. Pierwszy z nich za wspólne tzw. nałogom uznał:
uporczywe dążenie do wykonywania określonych czynności dające subiektywne poczucie wewnętrznego przymusu; uporczywe powtarzanie tych czynności pomimo
szkód, jakie generują w życiu, a w przypadku prób powstrzymania się od nich, doświadczenie niepowodzenia
i załamywania kontroli nad zachowaniem; bardzo przykre stany psychiczne i dolegliwości fizyczne w sytuacji
zaprzestania zachowania oraz silne odczucie ulgi po powrocie do jego wykonywania (Melibruda i Sobolewska-Mellibruda 2006: 10). Drugi autor wymienia następujące cechy nałogowych zachowań:
1. Przymus wykonywania.
2. Sztywny schemat postępowania.
3. System przekonań utrwalających nałogowe zachowanie.
4. Niepowodzenia przy próbach samodzielnej zmiany.
5. Wzrost tolerancji.
6. Rosnące koszty zachowania (destrukcyjność).
7. Objawy odstawienia.
8. Realne korzyści (Dodziuk i Kapler 2007: 20-21).
Kryteria rozpoznawania tzw. uzależnień czynnościowych opracowywane są przez specjalistów najczęściej na
bazie ich obserwacji klinicznych, stąd można zarzucić im
bardziej „intuicyjny” niż naukowy charakter. Niemniej
jednak fakt obserwowania wśród pacjentów określonych
objawów składających się na pewien spójny, powtarzający się w różnych przypadkach obraz, świadczy na pewno
o istnieniu grupy zaburzeń wymagającej dalszych badań,
na co zwraca uwagę najnowsza klasyfikacja zaburzeń
psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA) DSM-V.
Wielu specjalistów pracujących w obszarze uzależnień
spodziewało się włączenia nowej kategorii uzależnień
– od czynności, do najnowszej klasyfikacji zaburzeń
psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, która została wydana w 2013 roku (DSM-V).
Oczekiwania te nie spełniły się, mimo to jednak wprowadzono zmianę, która może sygnalizować rozszerzenie perspektywy rozumienia nadmiarowych zachowań.
W najnowszej edycji klasyfikacji hazard patologiczny,
jako jedyne z tzw. uzależnień behawioralnych, został
włączony do kategorii Substance-Related and Addictive
Disorders, podkategorii Non-Substance-Related Disorders, jako Gambling Disorder (DSM-V: 585). Oznacza to
przyznanie, iż pewne zachowania, jak np. hazard, akty-
100
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
wują ośrodek nagrody w mózgu wywołując efekty podobne do tych, które są generowane przez nadużywanie
narkotyków, a także wywołują objawy zbliżone do tych,
które występują w związku z nadużywaniem substancji
psychoaktywnych (APA 2013: 16).
Obraz kliniczny uzależnienia czynnościowego
Koncentracja specjalistów na uzależnieniach od czynności doprowadziła do relatywizacji znaczenia substancji
chemicznej w procesie uzależnienia, która wcześniej zajmowała kluczowe miejsce w jego wyjaśnianiu. Nowe podejście do uzależnień koncentruje się na samym procesie
i związanymi z nim zachowaniami. Zakłada ono zarazem, że zaburzenia charakteryzujące się różnego rodzaju
nadmiarami, należą do jednej kategorii, na potwierdzenie czego istnieją różne argumenty (Venisse 2011: 8-9).
Pierwsza grupa argumentów dotyczy podobieństw w obrazie klinicznym tych zaburzeń. We wszystkich nałogach
mamy do czynienia z powtarzającymi się schematem
zachowania, którego nasilenie (w aspekcie częstości i intensywności) z czasem narasta. Powtarzanie się schematu jest skutkiem korzyści, które jednostka uzyskała podczas kontaktu z przedmiotem nałogu (zachowaniem czy
substancją), i do których powtórzenia dąży. Zachowanie
będące początkowo „wyborem” w miarę upływu czasu
staje się koniecznością ze względu na to, że jednostka tylko w kontakcie z nim doświadcza pożądanej gratyfikacji.
Z czasem inne źródła, z których osoba wcześniej czerpała
przyjemność, tracą na znaczeniu, a cała sfera aktywności
ogranicza się do obszaru jednego zachowania (którym
może być też zażywanie substancji). W praktyce terapeutycznej spotkać można się z wypowiedziami pacjentów
w rodzaju „Próbowałem już wszystkiego, na quadach się
połamałem, ale to nie jest to (hazard), nie ma tych emocji”1.
W sferze poznawczej pojawiają się zaburzenia, jak np.
wspólne dla wszystkich uzależnień zaprzeczanie, minimalizowanie itp. (opisywane szczegółowo przez Mellibrudę jako tzw. mechanizmy uzależnień), lub specyficzne zmiany, np. „złudzenie gracza” charakterystyczne
dla hazardzistów (Mellibruda i Sobolewska-Mellibruda
2006; Ladouceur et al., 2000). Mechanizmy uzależnień
w sferze poznawczej nasilając się podtrzymują nieadaptacyjne schematy zachowań. Kolejną charakterystyczną cechą jest to, że zachowanie bezpośrednio poprzedza
silne napięcie, natomiast oddanie się mu przynosi chwilową ulgę, po której następuje wstyd, złość, czy poczucie winy. W momencie „dołka” psychicznego zapadają
często różnego rodzaju postanowienia zmiany i pomysły
1
Przykłady i cytaty pochodzą z doświadczenia pracy z patologicznymi hazardzistami autorki.
na nią, które zacierają się z czasem i zanikają całkowicie
w sytuacji ponownego kontaktu z bodźcem wyzwalającym chęć powtórzenia zachowania i doświadczenia jego
skutków. We wszystkich nałogach występuje stopniowa
utrata kontroli, której osoba zaprzecza przekonując siebie, że może zmienić zachowanie, kiedy tylko zechce. Podejmowane jednak próby zmiany okazują się nieskuteczne. Szeroko pojmowane uzależnienia wiążą się zawsze
ze stratami na różnych płaszczyznach życia, pomimo
których zachowanie jest kontynuowane. Z czasem doznania, których osoba poszukuje w związku z nałogiem
słabną, dlatego następuje jego systematyczne nasilanie
w celu osiągania pożądanych skutków. Osoby uzależnione od czynności same posługują się terminologią „uzależnieniową” nazywając „głodem” stan poprzedzający
ponowny kontakt z zachowaniem, czy też „narkotykiem”
jedzenie lub seks, itp.
Uzależnienia od czynności a uzależnienia
od substancji
Najbardziej powszechnym modelem wyjaśniania rozwoju uzależnień jest przyjęcie korelacji trzech obszarów:
jednostki, środowiska i przedmiotu uzależnienia (Guillou-Landréat, Grall-Bronnec i Vénisse 2012; Suissa 2001;
Pomianowski 1998). Przykładowo, czynnikami ryzyka
wspólnymi dla różnych uzależnień jest m.in. niska samoocena, nieumiejętność radzenia sobie z problemami,
impulsywność, neurotyczność, poszukiwanie nowości,
trudne wydarzenia życiowe, inne uzależnienia, normy
rodzinne, społeczne i kulturowe, dostępność przedmiotu
uzależnienia itd. (Romo et al. 2010; Lelonek-Kuleta 2012).
W ostatnich latach coraz większe zainteresowanie specjalistów budzi wyjaśnianie uzależnień na gruncie biologicznym. Współczesna nauka dostarcza dowodów na
to, że istnieją wspólne neuronalne szlaki rozwoju uzależnień od substancji i od zachowań (Venisse 2011: 10).
Najwięcej badań poświęcono dotychczas zaburzeniom
w obrębie funkcjonowania układów serotoninergicznego, dopaminergicznego, noradrenergicznego i opioidowego. Szczególną rolę odgrywa serotonina biorąca udział w kontroli zachowań oraz dopamina istotna
w procesach nauki, motywacji i nagrody. W świetle wyników badań okazuje się, że zaburzenia przekaźnictwa
szlaków dopaminergicznych, które łączą pole brzuszne
nakrywki z jądrem półleżącym i korą czołową, odpowiadają za dążenie do przyjęcia substancji psychoaktywnej lub podjęcia zachowania będącego przedmiotem
uzależnienia behawioralnego (za: Klimkiewicz i Wojnar
2013). Volkow posłużył się określeniem „uzależnionego
ludzkiego mózgu”, którego funkcjonowanie jest odmien-
ARTYKUŁY
ne od mózgu osoby nieuzależnionej, co skutkuje m.in.
przewartościowywaniem przedmiotu uzależnienia, nadmierną motywacją do kontaktu z nim oraz wyłączeniem
korowego systemu kontroli zachowania (Volkow 2003:
1444-1451).
Kolejnym obszarem poszukiwania podłoża uzależnień jest genetyka, która potwierdza, że skłonność do
uzależnienia od alkoholu może być dziedziczna. Nieliczne badania w tym obszarze nad uzależnieniami
czynnościowymi pokazują jednak, że genetyczna patogeneza uzależnień chemicznych i behawioralnych może
być wspólna (za: Klimkiewicz i Wojnar 2013).
Czynnikiem wspólnym dla uzależnień od substancji
i od zachowań są często współwystępujące zaburzenia
psychiczne lub dodatkowe uzależnienia. Istnieją liczne
hipotezy na wyjaśnienie tej prawidłowości, wśród których wymienia się między innymi tzw. zjawisko samoleczenia. Według badań od 50 do 70% osób uzależnionych
cierpi na zaburzenia psychiczne2. Wszystkie tego rodzaju zaburzenia mogą nasilać podatność na rozwój uzależnienia, jednak niektóre występują szczególnie często,
np.: zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, zaburzenia uwagi z hiperaktywnością, zaburzenia osobowości
(Guillou-Landréat, Grall-Bronnec i Vénisse 2012: 1271-1275). Badania francuskie nad patologicznym hazardem wykazują, że ponad połowa uzależnionych graczy
cierpi na zaburzenia nastroju oraz zaburzenie dwubiegunowe (Lançon i Cohen 2012: 514). Badania potwierdzają
związek uzależnień czynnościowym z podwyższoną impulsywnością (van Hamel et al. 2007: 377), podwyższoną
skłonnością do podejmowania ryzyka (Larkin i Griffiths
2004: 215), uzależnieniem od narkotyków (Pantalon
et al. 2008: 67), a także uzależnieniami od innych czynności (Carnes et al. 2005: 79).
Wśród elementów wspólnych uzależnieniom od zachowań i od substancji specjaliści wymieniają także metody
leczenia obydwu grup zaburzeń, a szczególnie podstawowe założenia leczenia, do których Venisse3 zalicza:
•
cel leczenia nie ogranicza się tylko do zahamowania
zachowania problemowego, które najczęściej sta-
2
Według psychiatrów francuskich jest to nawet 90% (informacje
uzyskane podczas wywiadu z dr Davidem Magalon pracującego
z osobami z uzależnieniami czynnościowymi w szpitalu Ste Marguerite w Marsylii).
Profesor Jean-Luc Venisse pracuje od ponad 25 lat z osobami uzależnionymi od czynności, pracuje w Centre Hospitalier Universitaire w Nates, na oddziale specjalizującym w uzależnieniach czynnościowych, wykłada na uniwersytecie, współinicjator Centrum
badawczego zajmującego się patologicznym hazardem Centre de
référence sur le jeu excessif (CRJE), przekształconego w Instytut zajmujący się uzależnieniami czynnościowymi – l’Institut fédératif des
addictions comportementales (IFAC).
3
101
•
•
•
•
•
ISSN 2081-0008
nowi próbę destrukcyjnego radzenia sobie z trudnościami aktualnymi lub minionymi; leczenie ma
dążyć do przywrócenia osobie całościowego dobrostanu;
podejście redukcji szkód wykorzystywane w terapii
różnych uzależnień (nie tylko uzależnienia od opiatów), które niesie klientowi istotne przesłanie o tym,
że jest w stanie zatroszczyć się o siebie bez względu
na to, na jakim etapie procesu uzależnienia (i na jakim poziomie motywacji) znajduje się;
zaangażowanie w długoterminowy proces terapeutyczny, który przywraca w życiu osoby uzależnionej pojęcie ciągłości i stałości, etapowości działań,
w przeciwieństwie do dominującej wcześniej perspektywy „tu i teraz”;
praca nad motywacją w początkowym okresie leczenia oraz nad zapobieganiem nawrotom w trakcie
całego procesu leczenia;
intensywne leczenie ambulatoryjne z elastycznym
(w zależności od potrzeby) czasem pobytu w szpitalu
dziennym* oraz uczestnictwem w zróżnicowanych
grupach terapeutycznych, zamiast długotrwałej hospitalizacji, która w odniesieniu do wszystkich uzależnień
może mieć regresywny charakter (Venisse 2011: 12).
Warto w tym miejscu rozwinąć pojęcie „szpitala dziennego” (Hôpital de Jour HdJ) we Francji. Szpital dzienny
jest coraz bardziej powszechną formą leczenia pacjentów uzależnionych we Francji. Podstawowym celem HdJ
jest wykonanie kompleksowej diagnozy pacjenta oraz
świadczenie mu zróżnicowanych usług terapeutycznych
w formie indywidualnej i grupowej. Kompleksową diagnozę zapewnia kadra złożona ze specjalistów różnych
dziedzin: lekarz psychiatra, lekarz internista, pielęgniarka, asystenci pielęgniarek, psycholog, dietetyk, edukator
sportowy, pracownik socjalny. Pacjent po uzyskaniu informacji zwrotnej na temat własnego globalnego stanu
zdrowia otrzymuje propozycję wsparcia dostosowanego
do jego potrzeb. Pobyt w szpitalu dziennym nie ma ram
czasowych, nie jest także określona liczba dni, w które
pacjent ma przychodzić. Ważne, aby wsparcie było adekwatne do jego potrzeb (np. uczestniczenie w grupie
wzmacniania własnej wartości, asertywności itp., doradztwo indywidualne w zakresie spraw socjalnych czy
zdrowego trybu życia)4.
W terapii uzależnień od czynności zwraca się uwagę,
podobnie jak w przypadku uzależnień od substancji,
na wykorzystywanie filozofii dwunastu kroków zapoczątkowanej przez ruch AA, grup wsparcia, włączenie
4
102
Na podstawie doświadczeń autorki z pobytu w oddziale leczenia
uzależnień Addictologie w szpitalu Ste Marguerite w Marsylii.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
do terapii partnerów i członków rodzin, wykorzystanie
farmakoterapii, warsztatów umiejętności życiowych itd.
(Dépendances comportementales: 11-12; REPÈRES: 55).
Jak do tej pory najbardziej ustrukturyzowane metody pracy z osobami uzależnionymi od czynności odnoszą się do hazardu patologicznego, którego terapia
wydaje się mieć najdłuższą historię (np. szpital dla weteranów (VA) w Bracksville w Ohio z oddziałem kierowanym przez Roberta Custera, prowadzący terapię hazardzistów na początku lat 70-tych XX wieku). Specjaliści
z Instytutu Uzależnienia od Hazardu w Ontario zwracają
jednak uwagę na to, że modele terapii wypracowane dla
tego uzależnienia z odpowiednimi modyfikacjami mogą
sprawdzić się w terapii innych uzależnień behawioralnych (Dépendances comportementales: 10). Według
nich przebieg terapii uzależnień od czynności powinien
być następujący:
1. Zrozumienie motywów podejmowania zachowania
problemowego.
2. Zidentyfikowanie warunków kluczowych do podejmowania zachowania oraz motywowanie do ograniczania go.
3. Identyfikacja błędów poznawczych klienta.
4. Identyfikacja nieświadomych źródeł stresu oraz obniżonego samopoczucia klienta.
5. Ocena oraz doskonalenie umiejętności adaptacyjnych klienta.
6. Przepracowania zarządzania czasem wolnym przez
klienta.
7. Utrwalanie efektów terapii i zapobieganie nawrotom
(Dépendances comportementales: 10).
Jakkolwiek w terapii uzależnień wykorzystywane są różne podejścia, niemniej jednak dotychczas największą
skutecznością odznacza się podejście poznawczo-behawioralne (Littman-Sharp 2004; Pallesen et al. 2005;
Ladouceur et al. 2003). Zakłada się, że terapia psychodynamiczna oraz inne podejścia bazujące na głębokim
wglądzie nie wykazują wysokiej skuteczności z racji obniżonej zdolności do wglądu osób uzależnionych (Giugliano 2009). Podejście poznawczo-behawioralne bazuje
na wachlarzu odpowiednich technik pracy z klientem,
do których należą:
•
•
Dialog motywujący,
Dostosowanie terapii do etapu gotowości do zmiany,
na którym znajduje się klient,
• Poradnictwo krótkoterminowe skoncentrowane na
jasno zdefiniowanych rozwiązaniach,
• Doskonalenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach podwyższonego ryzyka,
• Restrukturyzacja poznawcza (Dépendances comportementales: 11).
Podsumowanie
Pojęcie uzależnień czynnościowych trwale przyjęło się
już w języku, zarówno potocznym, jak również naukowym, o czym świadczą tytuły książek, artykułów naukowych czy konferencji im poświęconych. Aktualnie
uzależnieniami czynnościowymi zajmuje się duża grupa
naukowców i praktyków, co wskazuje na istnienie rzeczywistego problemu, stanowiącego przedmiot ich ana-
ARTYKUŁY
liz. Trudno zatem byłoby mówić o artefakcie w postaci
tzw. nałogu. Problematykę uzależnień czynnościowych
podsunęła rzeczywistość, w której zaczęli pojawiać się
ludzie doświadczający trudności ze swoim zachowaniem, nad którym stracili kontrolę. Podjęcie zatem tego
ważnego zagadnienia jest niezbędne z punktu widzenia
profilaktyki oraz szeroko pojętego zdrowia publicznego.
Współczesna kultura, cytując za Leszkiem Kaplerem stawia przed nami szczególne wyzwania i zagrożenia „Żyjemy w społeczeństwie, w którym nałogowy sposób życia
jest nam podawany jak na tacy” (Dodziuk i Kapler, 2007:
11), dlatego też problem uzależnień od czynności wydaje się szczególnie aktualny i warty poddania pogłębionej
analizie.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
American Psychiatric Association (APA), Highlights of Changes from DSM-IV-TR to DSM-5, Arlington 2013, http://www.DSM5.
org (05.08.2014).
Carnes P., Murray R. i Charpentier L., Bargains with chaos: Sex addicts and addiction interaction disorder, “Sexual Addiction
& Compulsivity” nr 12, 2005, s. 79-120.
Dépendances comportementales: introduction, Institut ontarien du jeu problématique de Centre for Addiction and Mental
Health, http://www.problemgambling.ca (10.05.2012).
Dodziuk A. i Kapler L., Nałogowy człowiek, Warszawa 2007.
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Third Edition, Revised, American Psychiatric Association 1987.
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Fifth Edition, American Psychiatric Association 2013.
Giugliano J., Sexual addiction: Diagnostic problems, “International Journal of Mental Health and Addiction” nr 7 (2), 2009,
s. 283-294.
Guillou-Landréat M., Grall-Bronnec M. i Vénisse J.-L., Addictions comportementales, “Presse Médicale” nr 41, 2012, s. 1271–1275.
Griffiths M., Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania, Gdańsk 2004.
Goodman A., Addiction: definition and implications, “British Journal of Addiction” nr 85, 1990, s. 1403-1408.
Habrat B., Czy moda na uzależnienia? „Świat Problemów” nr 2, 2001, http://www.old.ipz.edu.pl (20.05.2014).
Klimkiewicz A. i Wojnar M., Uzależnienia behawioralne w perspektywie medycznej, [w:] Uzależnienia behawioralne w praktyce lekarskiej, (red.), A. Jasińska, A. Klimkiewicz, K. Sękowski, M. Wojnar, Warszawa 2013, s. 6-34.
Ladouceur R., Sylvain C., Boutin C. i Doucet C., Le jeu excessif, comprendre et vaincre le gambling, Québec 2000.
Ladouceur R., Sylvain C., Boutin C., Lachance S., Doucet C. i Leblond J., Group therapy for pathological gamblers: A cognitive
approach, “Behaviour Research and Therapy” nr 41, 2003, s. 587–596.
Lançon C. i Cohen J., Addictions sans substances et comorbidities, “Annales Médico-Psychologiques” (Paris) nr 68, 2012, s. 513-515.
Larkin M. i Griffiths M.D., Dangerous sports and recreational drug-use: Rationalising and contextualising risk, “Journal of
Community and Applied Social Psychology” nr 14, 2004, s. 215-232.
Littman-Sharp N., Introduction to the treatment of problem gambling, [w:] Alcohol and Drug Problems: A Practical Guide for
Counsellors, (red.), S. Harrison, V. Carver, Toronto 2004, s. 675-707.
Mellibruda J. i Sobolewska-Mellibruda Z., Integracyjna psychoterapia uzależnień, Warszawa 2006, s. 9-19.
Pallesen S., Morten M., Kvale G., Johnsen B-J. i Molde H., Outcome of psychological treatments of pathological gambling:
A review and meta-analysis, “Addiction” nr 100, 2005, s. 1412-1422.
Pantalon M., Maciejewski P., Desai R. i Potenza M., Excitement-seeking gambling in a nationally representative sample of
recreational gamblers, “Journal of Gambling Studies” nr 24, 2008, s. 63-78.
Pomianowski R., Uzależnienie współczesną wersją „ucieczki od wolności”, [w:] Psychologia rozwiązywania problemów społecznych, (red.), J. Miluska, Poznań 1998.
REPÈRE(S Addictions sans substance, Paris 2012.
Romo L., Aubry C., Legauffre C. i Adès J., Comparaison des dimensions de personnalité dans la dépendance à l’alcool et les
addictions sans substance, “Annales Médico-Psychologiques” nr 168, 2010, s. 412–415.
Suissa A.J., Pourquoi l’État est co-responsable de la production des joueurs compulsifs, “L’Intervenant” nr 18 (1), 2001, s. 4-7.
van Hamel A., J. Derevensky Y. Takane L. Dickson i Gupta R., Adolescent gambling and coping within a generalized high-risk
behavior Framework, “Journal of Gambling Studies” nr 23, 2007, s. 377-393.
Venisse J.L., Addiction avec ou sans drogue, même combat! “Actal. Cahier Thématiques de Fédération Addiction” nr 9, 2011, s. 8-13.
Volkow N., The addicted human brain: insights from imaging studies, “Journal of Clinical Investigation” nr 11, 2003, s. 1444-1451.
103
PHOTO CREDIT: Sharon & Nikki McCutcheon / Foter / CC BY
Artykuły
Magdalena Wiśniowiecka
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 105-112
Wyższa Szkoła Nauk Społecznych w Lublinie
Psychoterapia dzieci – przegląd koncepcji i metod /
Psychotherapy of children – an overview
of the concepts and methods
Abstract
This article is an attempt to gather and organize the most
important issues concerning the psychotherapy of the developmental period. The aim was to outline the brief history
of derivation of the psychotherapy of children and adolescents from the general psychological and therapeutic issues,
which originally concerned mainly the adult. Experience has
shown that not all of the concepts and methods used in the
case of the adult disorders treatment can be equally applied
in the relation to children. Methodological and technical
difficulties in treating children, however, can not lead to the
discontinuation or rejection of the possibility of conducting
psychotherapy at this stage, as the statistics are alarming
and show that the young struggles with many problems,
from the first days of their life. The author tries to prove that
in the case of younger children and teenagers, it is essential
to use the therapeutic techniques which are sensitive to the
development and integration of the family system in the understanding and treatment of the problems.
Key words: psychotherapy, psychological therapy,
children psychotherapy
W
Streszczenie
Artykuł jest próbą zebrania i uporządkowania najważniejszych zagadnień dotyczących psychoterapii okresu rozwojowego. Celem było nakreślenie skrótowej historii wyodrębniania się psychoterapii dzieci i młodzieży z ogólnych zagadnień
psychologicznych i terapeutycznych, które pierwotnie obejmowały swym zasięgiem głównie człowieka dorosłego. Jak
pokazuje doświadczenie, nie wszystkie koncepcje i metody
stosowane w przypadku zaburzeń dorosłych znajdują swe
zastosowanie w odniesieniu do dzieci. Trudności metodologiczne i techniczne w leczeniu zaburzeń dziecięcych nie
mogą prowadzić jednak do zaprzestania czy negowania
możliwości prowadzenia psychoterapii na tym etapie, gdyż
statystyki są alarmujące i pokazują, że młody człowiek zmaga się z wieloma problemami począwszy od pierwszych dni
swego życia. Autorka próbuje uzasadnić, że w przypadku
dzieci młodszych i nastolatków zasadniczą kwestią jest stosowanie technik terapeutycznych wrażliwych na rozwój oraz
uwzględnianie systemu rodzinnego w rozumieniu i leczeniu
problemów.
Słowakluczowe: psychoterapia,terapiapsychologiczna, psychoterapia dzieci
kontekście teoretycznym na terapię dzieci zwrócono uwagę stosunkowo niedawno.
Mimo, że ok.100 lat temu nastąpiło formalne
wydzielenie się psychoterapii jako odrębnej dziedziny nauki, to rozważania skoncentrowane były głównie na pomocy dorosłym. Właściwie dopiero od pół wieku podkreśla
się odrębność problemów dziecięcych oraz konieczność
wprowadzenia ścisłości metodologicznej w badaniach nad
efektywnością terapii tej grupy pacjentów.
w przypadku dzieci, ale jednocześnie o jakość stosowanych przez profesjonalistów metod, o motywację do wykorzystania porady i wprowadzenia zmian w życiu przez
rodziny pacjentów, o adekwatny sposób oceny efektów
terapii. Z obserwacji praktyków pracujących z klientami
w wieku rozwojowym wynika, że zapotrzebowanie na
ten rodzaj terapii, a także terapię systemową istnieje i jest
coraz większe w kontekście problemów współczesnego
świata i cywilizacji, a także ogólnej kondycji rodziny.
Wnioski z tego typu analiz prowadzonych w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego stulecia podobne były do rezultatów badań Eysencka nad skutecznością psychoterapii u dorosłych: wskaźnik poprawy wśród
dzieci (67-73%) był prawie taki sam, niezależnie od tego,
czy terapia została przeprowadzona czy nie (za: Kazdin,
Weisz 2006). Rodzi to pytanie o celowość korzystania
z różnych form terapii psychologicznej czy psychoterapii
Przede wszystkim dzieci mają do czynienia z wieloma
różnymi rodzajami problemów, które często ze sobą
współwystępują (np. problemy z separacją od rodziców
i adaptacją do przedszkola, trudności z nauką i wagary).
Przyglądając się sytuacji rodzin zgłaszających się do gabinetu psychologa, ma się niekiedy wrażenie, że to nie
rodzice „nie mogą już dać sobie rady” z potomstwem,
ale wręcz odwrotnie, to dzieci „mają problemy” ze swo-
•
ISSN 2081-0008
imi rodzicami, którzy pracują do późna, wyjeżdżają zarobkować za granicę lub walczą ze sobą przy rozwodzie,
wmanipulowując w tę sytuację dziecko. Co więcej, nowe
problemy mogą ujawniać się na kolejnych etapach rozwoju na przykład przy przejściu z okresu dzieciństwa do
okresu adolescencji. Wielu rodziców, przychodząc na
wizytę z nastolatkiem, jest zaskoczonych występującymi
problemami, czemu dają wyraz w stwierdzeniu: „To zawsze było takie grzeczne dziecko, nigdy nie było z nim/nią
żadnych trudności…”.
Statystyki pokazują, że rozpowszechnienie różnych form
zaburzeń psychicznych w okresie rozwojowym może
sięgać ok. 20%. Według Światowej Organizacji Zdrowia
17-22% dzieci i młodzieży z różnych rejonów geograficznych cierpi na znaczne zaburzenia rozwojowe, emocjonalne lub behawioralne (WHO 2001). Okazuje się, że
kilka milionów dzieci wymaga interwencji terapeutycznej w takiej czy innej formie.
Źródła i podstawy teoretyczne psychoterapii dzieci
i młodzieży są podobne jak psychoterapii dorosłych, lecz
sposób jej prowadzenia jest odmienny, gdyż dziecko się
nadal intensywnie rozwija i jego sytuacja życiowa jest
odmienna od dorosłego.
Pierwsze przypadki psychoterapii dziecięcej znajdziemy
już u Freuda (1856-1939), czego przykładem jest choćby terapia małego Hansa prowadzona przez mistrza za
pośrednictwem ojca chłopca (Freud 2002). Jego córka –
Anna Freud dostosowała pojęcia i metody psychoanalizy
do dzieci, z jej inspiracji powstało Centrum Anny Freud
w Hampstead. Według Melanie Klein (za: Schier 2011;
Segal 2005) psychoanaliza dzieci jest w dużym stopniu
tożsama z psychoanalizą dorosłych. W tej i kolejnych
teoriach relacji z obiektem zwraca się szczególną uwagę
na przebieg wczesnodziecięcych relacji z matką, uważając, że są one wzorcem (prototypem) późniejszych relacji
z innymi oraz podstawą kształtowania się struktury Ja
dziecka. Prawidłowy przebieg wczesnodziecięcych relacji z matką przesądza o późniejszym funkcjonowaniu
jednostki, o jej zdrowiu psychicznym. Większość zachowań można wyjaśnić przeniesieniem wzorców relacji
z matką na relacje interpersonalne z obiektami znaczącymi w życiu dorosłym.
Mary Cover Jones (1924) prowadziła badania nad wywoływaniem i eliminowaniem fobii przed króliczkiem
u małego dziecka w innej koncepcji teoretycznej i stosowała warunkowanie klasyczne. Kolejna autorka – Virginia Axline (1947) jako pierwsza opublikowała podręcznik terapii zabawą. W latach późniejszych mamy do czynienia z mniejszą liczbą badań naukowych i publikacji
106
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
traktujących o psychoterapii dzieci, co nie znaczy, że nie
była ona stosowana przez praktyków w gabinetach terapeutycznych.
W latach ostatnich natomiast ukazuje się coraz więcej
publikacji osadzonych w konkretnych podejściach teoretycznych, z przemyślaną podbudową metodologiczną
i ścisłą dokumentacją przypadków. W wydawnictwach
ukazuje się też wiele praktycznych podręczników do wykorzystania w pracy z dziećmi i młodzieżą. Wydaje się,
że przodują tu reprezentanci szkoły behawioralno-poznawczej.
Rozważania o współczesnej psychoterapii dzieci warto
by zacząć od uświadomienia sobie, czym w ogóle psychoterapia jest. Szeroko rzecz ujmując, można przytoczyć poglądy Grzesiuk (1994). Według tej autorki jest
to specjalistyczna metoda leczenia, polegająca na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych, wykorzystujących kompetencje
psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy osobom
z zaburzeniami psychogennymi (nerwice, zaburzenia
osobowości, psychozy, uzależnienia) oraz z takimi zaburzeniami, które mają psychologiczne konsekwencje.
Związek pomiędzy psychoterapeutą a pacjentem jest tu
w sposób świadomy wykorzystywany jako jeden z podstawowych środków leczenia.
Wyróżnić można cztery główne podejścia teoretyczne
w psychoterapii:
1. Psychoanaliza (Freud, Jung, Horney, Fromm, Sullivan, Klein i in.). Poszukiwanie przyczyn zaburzeń
w nieświadomych, wczesnodziecięcych doświadczeniach traumatycznych – terapia polega na doprowadzeniu przeszłych przeżyć do świadomości, gdzie
mogą zostać przewartościowane i przeżyte w konstruktywny sposób.
2. Podejście behawioralno-poznawcze
a) behawioryzm (Wolpe, Lazarus i in.). Terapia ma
leczyć symptomy za pomocą eksperymentalnie
uzasadnionych technik opartych na prawach
uczenia się.
Sposoby nabywania zachowań to: warunkowanie klasyczne, warunkowanie sprawcze (instrumentalne), modelowanie.
b) Podejście poznawcze (Beck, Ellis, Clark i in.).
Psychoterapia ukierunkowana na zmianę zachowań nie oddziałuje bezpośrednio na zachowanie, ale restrukturalizuje treść myślenia. Modyfikacja treści myślenia prowadzi do zmiany
zachowań i skojarzonych z nimi uczuć; symptomy zaburzeń ustępują.
3. Podejście humanistyczno-egzystencjalne (Rogers – terapia skoncentrowana na kliencie, Perls
– Gestalt; Frankl – nooterapia, Laing i in.). Celem
psychoterapii stworzenie warunków do przeżycia korektywnego doświadczenia emocjonalnego
i pobudzenie do refleksji nad ważnymi wartościami
i wyborami życiowymi.
4. Podejście systemowe (interakcyjne) (Minuchin, Bateson, Watzlawick, Selvini-Palazzoli i in.).
W rozwoju zaburzeń u dziecka i w procesie terapeutycznym należy uwzględnić rodzinę jako jedność,
całość. Jednostka traktowana jest jako element różnych systemów (rodziny, grupy towarzyskiej, zawodowej, klasy szkolnej), w obrębie których tworzy
podsystemy i nawiązuje interakcje np. ze współmałżonkiem (podsystem „para małżeńska”), w kontaktach z dziećmi (podsystem „rodzice”), w kontaktach
z rodzicami (podsystem „dzieci”). Dziecko, będąc
elementem podsystemów, aktywnie oddziałuje na
osoby, z którymi nawiązuje interakcje i sama podlega ich oddziaływaniom za pośrednictwem komunikacji. Oddziaływanie ma charakter cyrkularny.
Zachowanie jest więc reakcją na uprzednie zachowanie partnera interakcji, stanowiąc równocześnie
jego wzmocnienie i bodziec dla kolejnych reakcji.
Aby zrozumieć zachowanie jednostki, należy rozpatrywać je w kontekście społecznym, w kontekście
zachowań innych ludzi.
W podejściu systemowym uwarunkowania objawów/
chorób u dzieci mają swe podłoże w rodzinie. Pojawienie się objawów dysfunkcji somatycznych u dziecka
najczęściej służy utrzymywaniu homeostazy rodzinnej.
Na dziecko lub nastolatka są delegowane funkcje zastępczego zaspokajania potrzeb innych członków rodziny
i potrzeby oparcia ze strony rodziców. W rodzinach tych
nie mówi się otwarcie o ważnych i trudnych sprawach,
ukrywając rzeczywisty stan rzeczy, panuje w nich stałe
napięcie, które rzutuje na stan zdrowia. Rodziny te cechują się uwikłaniem, nadopiekuńczością, małą tolerancją konfliktu, unikaniem jego ujawniania i rozwiązywania, włączaniem dziecka w konflikt rodziców i sztywnością. Istotne jest tu założenie, że nie sposób zrozumieć
i zmienić zachowań problemowych czy objawów
u dziecka i adolescenta bez zrozumienia relacji rodzinnych i kontekstu rodzinnego, w jakim dziecko żyje. Zaprasza się na spotkania rodzinne rodziców i wszystkie
osoby w rodzinie mieszkające z pacjentem w celu dokonania zmian we wzorach relacji rodzinnych. Rodzina jest
rozumiana jako system o określonej strukturze, wzorach
ARTYKUŁY
funkcjonowania, wzorach relacji, który aby trwać musi
się zmieniać (zdarzenia rozwojowe, losowe). Problemy
dziecka są wyrazem dysfunkcjonalności całego systemu
(dziecko pełni funkcję delegata jakiejś misji) (por. Popielarska 1989; Józefik 2011) .
Systemowa terapia rodzin koncentruje się na procesie
komunikacji między ludźmi i zasadach porządkujących
wzajemne relacje w systemie. Tu poszukuje się źródeł patologii. Terapia ma charakter dyrektywny (nakazy, rady,
przepisy), krótkoterminowy, ukierunkowana na rozwiązanie aktualnie zgłaszanego przez rodzinę problemu. Celem zmiany systemu a nie osoby określanej „zaburzoną”.
Podsumowując przydatność poszczególnych koncepcji,
należy podkreślić, że w psychoterapii dzieci najczęściej
wykorzystywane są założenia teoretyczne kierunków
psychoanalitycznych, behawioralnych czy behawioralno-poznawczych oraz terapia systemu rodzinnego. Podejście humanistyczno-egzystencjalne ma ograniczoną
możliwość stosowania u dzieci ze względu na niedostateczny rozwój wielu struktur psychicznych i procesów
zaangażowanych w proces terapeutyczny. Nie należy
jednak wykluczać aplikacji tych poglądów do potrzeb
dzieci, a szczególnie młodzieży wrażliwej na tym etapie
rozwoju na kwestie autonomii, wartości, sensu życia itd.
Problemy, z którymi mają do czynienia psychoterapeuci
można rozpatrywać z wielu perspektyw. Jedną z nich jest
ukierunkowanie ksobne lub na otoczenie. Wyróżnić tu
można dwie grupy:
1. eksternalizowane – problemy skierowane na otoczenie (zachowania opozycyjne, nadpobudliwe, agresywne, antyspołeczne); ze względu na uciążliwość
dla opiekunów przeważają w skierowaniach dzieci
i młodzieży na leczenie;
2. zinternalizowane – problemy skierowane na przeżycia wewnętrzne (lęk, wycofanie, depresja), gdzie
czasem dziecko nie jest prowadzone do psychologa,
bo zazwyczaj nie sprawia kłopotów starszym czy rówieśnikom (pozornie spokojne, wyciszone, ugrzecznione).
Psychoterapia znajduje swe zastosowanie szczególnie
w przypadku problemów społecznych, emocjonalnych czy
behawioralnych, natomiast w przypadku zachowań problemowych czy naruszających prawo stosowane są również inne formy (m.in. socjoterapia). Czyny przestępcze
często jednak pokrywają się z zaburzeniami psychicznymi i zachowaniami problemowymi – ok. 50-80% młodocianych przestępców może cierpieć na co najmniej jedno
zaburzenie psychiczne (szczególnie zaburzenia zachowa-
107
•
ISSN 2081-0008
nia, deficyty uwagi, nadużywanie substancji psychoaktywnych) (Kazdin 2000). Bądź też skłonność do angażowania się w zachowania problemowe czy przestępczość
nieletnich jest powikłaniem nieleczonych wcześniej na
drodze terapii psychologicznej zaburzeń emocjonalno-społecznych. Rola psychoterapii na różnych etapach zachowań jest tu również nie do przecenienia.
Przyjmując kolejną perspektywę, okazuje się, że terapeuci mają do czynienia z dwojakim rodzajem zaburzeń:
niektóre problemy są typowe dla okresu rozwojowego
– wtedy się manifestują, natomiast istnieje grupa problemów, które mogą ujawniać się w ciągu całego życia,
a więc i dopiero w wieku dorosłym.
Specyficzne dla okresu dzieciństwa i dorastania są na
przykład zaburzenia: w uczeniu się (zaburzenia czytania,
pisania, liczenia), komunikacji (jąkanie, ekspresja/rozumienie mowy, wymowa głosek), całościowe zaburzenia
rozwojowe (autyzm, zespoły Aspergera i Retta), zaburzenia wydalania (moczenie nocne/dzienne, encopresis), lęk przed separacją, mutyzm wybiórczy, stereotypie
ruchowe.
Wśród zaburzeń ujawniających się w ciągu całego życia
(niespecyficznych dla okresu rozwojowego), a które również są rozpowszechnione w grupie dzieci i młodzieży
wymienić można: zaburzenia depresyjne (w tym myśli
lub próby samobójcze), zaburzenie stresowe pourazowe
(PTSD), zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia),
nadużywanie substancji psychoaktywnych, schizofrenia,
zaburzenia adaptacyjne (por. Kazdin, Weisz 2006).
W kontekście dzieci i młodzieży psychoterapią będziemy nazywać każdą interwencję, której celem jest
zmniejszenie dolegliwości psychicznych, zredukowanie
zachowania nieprzystosowawczego lub poprawienie
funkcjonowania przystosowawczego i która posługuje
się takimi środkami, jak poradnictwo oraz ustrukturyzowane lub zaplanowane interwencje (Weisz et al.
1995). Celem jest zmiana myśli, uczuć, postaw lub działań osoby, która szuka terapii lub została do niej skłoniona. Dzieci zwykle same nie szukają pomocy, ale robi
to osoba za nie odpowiedzialna. W niektórych przypadkach terapeuta pracuje więcej z rodzicami niż z dzieckiem, a kiedy na przykład nastolatek odmawia terapii
– z samymi rodzicami.
Pacjent lub rodzina opisują problemy, warunki życia, powody, z jakich szukają pomocy w rozwiązaniu konkretnego problem, natomiast terapeuta zapewnia odpowiednie warunki (wsparcie, akceptacja, zachęta) do rozwoju
relacji interpersonalnej oraz gromadzenia doświadczeń
108
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
prowadzących do zmiany (porady, nowe sposoby zachowania itd.).
Celem psychoterapii jest poprawa przystosowania i funkcjonowania w sferze intrapersonalnej: postrzeganie siebie, odczuwanie własnej osoby, spostrzeganie własnych
działań lub/i poprawa przystosowania i funkcjonowania
w sferze interpersonalnej: sposób przystosowania do innych, interakcje z przyjaciółmi, klasą, rodzicami.
Metody i środki, jakie często stosuje się w psychoterapii
dzieci to:
• kontakt interpersonalny (głównie werbalny),
•rozmowa,
•zabawa,
•rysunek,
• nagradzanie zachowań,
• ćwiczenie pewnych czynności razem z dzieckiem,
• modelowanie (np. w oparciu o film),
•relaksacja,
• wizualizacja (Day 1994),
• animaloterapia (np. dogoterapia, hipoterapia),
• pomoce terapeutyczne: lalki, kukiełki, zabawy, historyjki, obrazki, filmy, książeczki terapeutyczne, gry.
Zarówno używane środki, jak i metody uwzględniać powinny wiek metrykalny, ale też aktualny poziom rozwoju
dziecka. Wynika to z następujących uwarunkowań:
1. Przebieg zmian rozwojowych różni się w zależności
od jednostki: u dwojga dzieci w tym samym wieku
mogą występować znaczące różnice w funkcjonowaniu: fizycznym, poznawczym, emocjonalnym lub
społecznym. Przykładowo są dzieci, które w wieku
dwóch lat mówią tylko pojedyncze krótkie wyrazy
(proste opóźnienie rozwoju mowy).
2. Zachowania prawidłowe w młodszym wieku są nietypowe dla wieku starszego (np. napady złości są
typowe dla 3-latka) – rozwojowa zmienność symptomatologii dziecięcej.
3. Psychopatologia pochodząca z tego samego źródła (np. rozwód rodziców) może manifestować się
w różny sposób na różnych etapach rozwoju (u małych
dzieci np. koszmary senne, u nastolatków anoreksja).
4. Dwoje dzieci o tej samej symptomatologii (np. moczenie nocne) mogło dojść do niej w różny sposób (jedno ma ojca alkoholika, drugie – trudności
w adaptacji do przedszkola).
5. Rezultaty psychoterapii mogą być lepsze, jeśli klini-
cyści uwzględniać będą aspekty rozwojowe w planowaniu (np. zabawa czy rysunek?) i ocenie strategii
terapeutycznych.
6. Terapeuci poznawczo-behawioralni, biorąc pod
uwagę wszystkie sfery rozwojowe, skupiają się na
rozwoju sfery poznawczej, ponieważ wiele metod
opiera się na założeniu, że zmiana sposobu myślenia
wpływa na funkcjonowanie w pozostałych sferach
(np. społecznej) (por. Kazdin, Weisz 2006).
Terapia zorientowana na rozwój uwzględnia krytyczne
zadania rozwojowe i tzw. „kamienie milowe”, skupia się
na tym, co jest bardziej problematyczne w danym wieku
(elastyczność). Różne uszczegółowienia tej samej terapii
mogą służyć dzieciom w różnym wieku. Poza tym prostszą
wersję tej samej terapii można zastosować u młodszych
a bardziej skomplikowaną u starszych dzieci. W zależności od wieku w różnym stopniu uwzględnia się kontekst
społeczny: u młodszych – angażuje się głównie rodziców,
później bierze się pod uwagę także rówieśników.
Należy używać również technik wrażliwych na rozwój,
gdyż interwencje u dzieci młodszych (4-8 lat) są bardziej skuteczne przy użyciu technik modelowania (nagrania wideo, zabawa z lalkami naturalnej wielkości),
rysunkowych, z wykorzystaniem zdjęć czy obrazków niż
poznawczych, ponieważ wiele dzieci nie potrafi jeszcze
różnicować emocji czy ich werbalizować.
Warto też pamiętać, że motywacja do terapii i korzyści
z niej płynące są odmienne u dzieci młodszych (fajna
zabawa, poświęcona uwaga, naklejka, słoneczko) i starszych (przyszłe korzyści, poprawa relacji z rówieśnikami,
rodzicami, lepsze wyniki w szkole).
Jak podkreśla Popielarska (1989), sposób prowadzenia
psychoterapii u dzieci w odniesieniu do psychoterapii
dorosłych jest odmienny, ponieważ:
1. Dziecko na ogół nie przychodzi z własnej woli, trudno więc oczekiwać świadomej motywacji do terapii
(nie ma wiedzy, że może od terapeuty uzyskać pomoc, często nie ma poczucia, że wymaga pomocy).
2. Bardzo ważnymi osobami, które negatywnie lub
pozytywnie oddziałują na dziecko w czasie terapii
są rodzice, więc konieczne jest objęcie terapią całej rodziny. Rodzice mogą też próbować ingerować
w terapię albo wycofać dziecko z terapii.
3. Terapeuta nie może przyjmować postawy ani biernej
ani dyrektywnej – jak rodzice, korzystna wydaje się
postawa pośrednia. Nie powinien występować w roli
nauczyciela ani lepszego rodzica.
ARTYKUŁY
4. Relacja z terapeutą wytwarza u dziecka nowy wzorzec idealnego dorosłego do naśladowania i identyfikacji.
5. Ograniczone są możliwości retrospekcji i wglądu
w siebie, silne zaś przeżywanie aktualności.
6. Mechanizmy obronne są słabsze, nieutrwalone, łatwiej odwracalne, powstają z lęku przed utratą miłości rodziców lub karą, w małym zaś stopniu wynikają z karcącej funkcji superego, które jest dopiero
w okresie kształtowania się.
7. Zachowania dziecka są łatwiejsze do interpretacji,
gdyż dziecko nie maskuje tak silnie, jak dorosły
swych uczuć lęku lub wrogości.
8. U dzieci większa jest nietolerancja na uczucie nieprzyjemności i lęku, dyskomfortu, które mogą występować w czasie psychoterapii.
9. Wtórne zyski z choroby (np. zyskanie uwagi, czasu rodziców) sprzyjają utrzymywaniu się objawów
i opór wobec terapii.
W przypadku młodszych pacjentów, to jest mniej więcej
do okresu dojrzewania (do ok. r.ż.), stosujemy 3 podstawowe rodzaje oddziaływań terapeutycznych:
I. Nastawione na wyrównanie rozwoju i wyrobienie
pewnych umiejętności (reedukacja funkcji poznawczych np. dysleksji i terapia zajęciowa).
II. Oddziaływanie na sferę ruchową w celu wpływania
przez nią na układ nerwowy i psychikę dziecka (reedukacja psychomotoryczna, psychokinezyterapia,
integracja sensoryczna, relaksacja).
III. Oddziaływanie na psychikę dziecka w celu wpływania na jego osobowość (psychoterapia indywidualna, grupowa, rodzinna).
Psychoterapia sensu stricte dotyczy głównie zaburzeń
emocjonalności, w przypadku uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego (oun) psychoterapia pełni tylko
funkcję uzupełniającą (por. Popielarska 1989).
Terapia zajęciowa. Celem jest tu usunięcie wtórnych
niekorzystnych zmian w aktywności dziecka (apatia,
spowolnienie, brak zainteresowania otoczeniem, złe
nawyki pracy, nadpobudliwość psychoruchowa, zachowania aspołeczne), podniesienie nastroju, wzmożenie
motywacji, uspołecznienie, poprawa samooceny, odreagowanie emocji, pobudzenie do celowego działania.
Nie wymaga specjalnych kwalifikacji, może ją prowadzić
nawet przeszkolony pedagog. Są to zajęcia typu: malowanie, rysowanie, gry, zabawy. U dzieci zahamowanych
zajęcia aktywujące pozwalają na ekspresję, odreagowa-
109
•
ISSN 2081-0008
nie np. gry, tańce, ruch, inscenizacje, malowanie. Z kolei
u dzieci nadpobudliwych stosowane są zajęcia wymagające działania celowego i spokojnego np. kopiowanie,
dążąc do wyeliminowania chaotycznych wyładowań
ruchowych na rzecz celowych, wymagających skupienia
uwagi, samokontroli.
Oddziaływania na sferę ruchową. Reedukacja psychomotoryczna znajduje zastosowanie w niezręczności ruchowej, opóźnieniu rozwoju ruchowego, zaburzeniach
lateralizacji. Psychokinezyterapia (terapia ruchem) ma
na celu poprawienie funkcjonowania oun przez oddziaływanie na sferę ruchową (wzajemny wpływ psychiki
i motoryki), odprężenie, zrównoważenie procesów pobudzenia i hamowania, ekspresja. Są to ćwiczenia ruchowe przy muzyce i śpiewie o treści terapeutycznej oraz
relaksacja. Relaksacja różni się od metod wykorzystywanych u dorosłych (wykorzystywane są tu motywy bajkowe
i zwierzęce, dziecięca wyobraźnia), gdyż dziecku trudno
wyobrazić sobie ciało rozluźnione. Stosuje się ją w przypadku tików, nadpobudliwości, braku łaknienia i in.
Właściwa psychoterapia (w wąskim rozumieniu) jest
zróżnicowana ze względu na okresy rozwojowe, choć
niektóre metody zmieniają tylko swą formę i stopień
komplikacji.
Stosuje się już od wieku niemowlęcego ze względu na
przekonanie o tym, że pierwsze 3 lata (lub pierwsze 5 lat
– jak chciał Freud) życia są najważniejsze w rozwoju osobowości i emocjonalności, a zaburzenia z tego okresu są
najtrwalsze i najtrudniejsze do usunięcia, co podkreślał
Freud i inni psychoanalitycy, a następnie Bowlby i jego
współpracownicy (za: Bee 2004; Holmes 2007).
Psychoterapia małego dziecka stosuje głównie środki
niewerbalne, na przykład w chorobie sierocej indywidualne „matkowanie”: potrzebna jest jedna osoba stale
opiekująca się do wytworzenia więzi, zaspakajania podstawowych potrzeb, relacja między nią a dzieckiem jest
wolna od oceniania i zagrożenia. Chodzi o przezwyciężenie mechanizmów obronnych (lęku i nieufności), jest
szansą na ponowne przeżycie w odpowiedniej atmosferze
emocjonalnej wcześniejszych faz rozwoju, rozładowanie
napięć, trening prawidłowych sposobów reagowania.
Od narodzin do ok. 18 mies.ż. dziecko rozwija ufność
lub brak ufności wobec otaczającego je świata. Związek,
jaki powstanie między niemowlęciem i jego matką, decydować będzie o dalszym rozwoju dziecka. Prawidłowe
zaspokajanie potrzeb daje szanse na wykształcenie ufnej
postawy wobec otaczającego je świata. W przyszłości
człowiek taki będzie potrafił tworzyć i funkcjonować
110
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
w zdrowych emocjonalnie związkach, prosić i przyjmować, ale także dawać pomoc, wsparcie, pochwały i konstruktywną krytykę. Najważniejsza we wczesnym dzieciństwie jest bliska obecność opiekuna i właściwe zaspokajanie potrzeb niemowlaka. Dziecko sygnalizuje swoje
potrzeby poprzez płacz, odruch ssania, przywieranie,
uśmiech oraz wzrok. Dorosły poprzez karmienie, przytulanie, głaskanie i branie dziecka na ręce oraz odpowiadanie uśmiechem na uśmiech powoduje, że jest ono spokojniejsze, bardziej pogodne, mniej płacze, odważniej
oddala się od opiekuna i ufniej czeka na jego powrót.
Zachowania dobrego opiekuna cechuje stałość i poszukiwanie skutecznego sposobu nawiązywania kontaktu
z dzieckiem. Dzięki powtarzalności i uporządkowaniu
ciągu zdarzeń dziecko rozpoznaje je, zaczyna się do nich
przyzwyczajać i czuje się w związku z tym bezpieczniej.
Celem psychoterapii w diadzie matka – dziecko jest zapobieganie zaburzeniom rozwoju (dotyczy dzieci z tzw.
ryzyka rozwojowego: dzieci małe przedwcześnie urodzone, z wadami rozwojowymi, matek psychicznie chorych, dzieci w wieku od 1 do 3 roku życia z objawami
trudności w zasypianiu, niechęci do jedzenia). Matka
jest uczona nadawania znaczenia zachowaniom dziecka
oraz różnych form zachowań sprzyjających wzajemnemu dostrojeniu się emocjonalnemu lub interakcyjnemu.
Matka „uczy się” własnego dziecka, poznaje psychologiczne znaczenie jego zachowań, samej siebie, swoich
trudności w reakcjach i w kontakcie z dzieckiem. Można
wykorzystywać do analizy nagrania video z wzajemnych
kontaktów opiekun-dziecko (por. Kmita 2005).
Jeśli wziąć pod uwagę następny okres rozwoju – etap
przedszkolny, to nadal większą rolę niż środki werbalne
gra mimika, gest, zabawa. Podstawowa techniką w tym
czasie, a także w okresie wczesnoszkolnym jest rysunek,
zabawa ze względu na myślenie konkretne, łatwość identyfikacji z postaciami z rysunku, odnoszenie treści rysunku do własnej sytuacji i problemów. W wieku 9-12
lat zwiększa się możliwość oddziaływań werbalnych,
stosuje się też terapię grupową np. w przypadku zaburzeń kontaktów społecznych. Powszechna jest też bajkoterapia (np. bajki terapeutyczne Molickiej) i biblioterapia
(Molicka 2002).
Terapia zabawą stosowana jest w różnych formach przez
terapeutów wszystkich teoretycznych orientacji. Według
Axeline (1947) powinna mieć ona charakter niedyrektywny, gdyż dziecko samo ma zdolność rozwiązania
swych psychicznych problemów a terapeuta (pasywny)
towarzyszy tylko dziecku w jego „samoleczeniu”, podąża
za nim. Dostosowanie aktywności terapeuty do aktualnej
działalności dziecka staje się podstawą nawiązania kon-
taktu. Klein (za: Segal 2005) z kolei uważa, że w zabawie
przedstawiają się w formie symbolicznej fantazje, pragnienia i doświadczenia (tak jak w marzeniach sennych),
więc jest to doskonałe źródło wiedzy o nieświadomych
myślach, o podmiocie i obiekcie. Posługiwanie się symbolem przez dziecko w teoriach psychoanalitycznych
rozumie się w połączeniu z określoną emocją dziecka
i aktualną sytuacją w relacji przeniesieniowej (nie odwołujemy się do ogólnych, przyjętych w kulturze znaczeń)
albo inaczej: wyraz fantazji dziecka na temat obiektu,
a przez to element diagnozy dla opisu tego, co i w jaki sposób dziecko przenosi na terapeutę. Kiedy dziecko zabawę
przerywa, to jest to informacja dla terapeuty, że wynikająca z konfliktu siła emocji jest tak duża, że dziecko musi się
przed nimi obronić przez przerwanie czynności.
Całą gamę terapeutycznych zabaw i inspiracji dla własnych pomysłów znaleźć można w publikacji Kadusona
i Schaeffera Zabawa w psychoterapii (2001). Szczególnie, gdy dzieci nie chcą rozmawiać na trudny dla nich
temat, mają ambiwalentne uczucia albo rozwój mowy
nie jest dostatecznie zaawansowany, by pozwalał na werbalny opis niektórych sytuacji czy uczuć. Dzieci przenoszą przeżywane emocje na postacie z zabawy, jest to też
okazja do rozmowy i możliwość uzyskania informacji
dla celów diagnostycznych. Często wykorzystywane są
rozmaite rekwizyty: lalki, domki, kolorowy filc, brystol,
gąbka, nożyczki, klej, symbole uczuć (symbolizują je kolory albo kartki z napisami), wycina się ubrania, miny
itp. Można też zastosować lubiane przez najmłodszych
gry (typu bierki, domino, warcaby) lub ich zmodyfikowane wersje np. każdy kolor bierki oznacza uczucie, kiedy dziecko wyciąga dany kolor, musi opisać, kiedy przeżywało uczucie związane z tym kolorem. W przypadku
domina każda kostka w układzie symbolizuje jedno
działanie i dyskutujemy, które z działań doprowadziło do
wywrócenia się domina (negatywnych konsekwencji dla
dziecka), np. 1 – pójście do szkoły; 2 – usłyszenie bójki
za oknem; 3 – wyjście, by zobaczyć bójkę itd.
Gry, zabawy, bajko- i biblioterapia stosowane są również
jako atrakcyjna forma terapii w przypadku dzieci szkolnych. Bajkoterapia jest to szczególna technika psychoterapeutyczna polegająca na leczniczym oddziaływaniu na
psychikę odpowiednio dobraną przez psychoterapeutę
literaturą. Treść i tematyka zależy od aktualnego problemu młodego człowieka. Terapia taka musi być poprzedzona diagnozą, postawieniem celów terapeutycznych
i wsparta rozmową Zwykle wykorzystywana jest jako
metoda wspomagająca właściwą pracę terapeutyczną.
Podstawową zaletą tej metody jest jej nieinwazyjność
a jej podstawowym zadaniem – wzmocnić i wzbogacić
ARTYKUŁY
zasoby pacjenta, aby lepiej potrafił radzić sobie z trudnościami. Stosowana głównie w leczeniu niepożądanych
stanów psychicznych: lęku, poczucia osamotnienia, poczucia mniejszej wartości, apatii, zazdrości o rodzeństwo, problemów adaptacyjnych, przy przewlekłych chorobach somatycznych i niepełnosprawności, bólu, rozwodzie rodziców i in. Zasoby w konstruktywnym radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami budowane są u pacjenta
dzięki procesowi identyfikacji i naśladownictwa postaci
opisanych w bajkach. Dodatkami korzyściami z bajkoterapii są: wiedza, nowe sposoby myślenia, spostrzegania
i działania, wzory zachowań, kompensacja niezaspokojonych potrzeb, relaksacja, poprawa nastroju. Przykłady
tytułów mówią same za siebie: Księżycowy domek – lęki
związane z alkoholizmem ojca, „Perła” – problem operacji – amputacji (to, co najważniejsze tkwi w środku),
Bajka o mróweczce – niepowodzenia w nauce szkolnej.
Większość dzieci lubi też rysować, bo jest to naturalna
aktywność dla tego okresu rozwojowego, woli stworzyć
obrazek od rozmowy o uczuciach i przeżyciach. Pozwala on na ekspresję uczuć czy przetworzenie zmian (np.
po rozpadzie rodziny, śmierci rodzica) w bezpiecznej
formie, przepracowanie emocji, uświadomienie sobie
realiów, nabyciu umiejętności radzenia sobie z sytuacją
czy emocjami. Twórczość plastyczna rozwija inicjatywę,
samodzielność i wytrwałość, pobudza również do słownego wyrażania swoich odczuć, daje dziecku odprężenie,
rozładowanie napięć mięśniowych i emocjonalnych. Jest
też źródłem pozytywnych uczuć, radości i zadowolenia,
wzmacnia poczucie własnej wartości.
Poprzez twórczość plastyczną dziecko zaspokaja typową
dla tego wieku potrzebę działania. Dziecku, zależnie od
aktualnie przeżywanej sytuacji problemowej podajemy
odpowiednią instrukcję:
•
•
•
•
•
2 rysunki: „przed” i „po” zmianie (np. Rodzina przed
i po przeprowadzce)
Rysowanie za pomocą włóczki (najpierw terapeuta,
potem dziecko) i opowiadanie np. Co przypomina
mi ten obraz, ludzi, wydarzenia, miejsca?
„Narysuj siebie”
„Narysuj osobę zdrową i chorą”
Dziecko opowiada zły sen a następnie rysuje zakończenie, które podobałoby mu się bardziej.
Wykonany rysunek często jest wstępem do rozmowy
i dalszej pracy terapeutycznej.
Wydaje się, że zupełnie odrębnym zagadnieniem jest
psychoterapia młodzieży, wobec której możliwe do wy-
111
•
ISSN 2081-0008
korzystania stają się techniki typowe dla dorosłych, ale
z drugiej strony pozostaje dostępnych wiele metod (niektóre po modyfikacji) z okresu dziecięcego.
W postępowaniu z młodzieżą stosowane są różne rodzaje psychoterapii: indywidualna, rodzinna, interwencja kryzysowa, psychoterapia grupowa. Wybór terapii
w przypadku adolescenta powinien być głęboko przemyślany. Diagnoza zależności między zaburzeniami pacjenta (dzieci i młodzieży) a relacjami wewnątrzrodzinnymi
jest wskazaniem do skierowania na terapię rodziny. Czasem jednak terapia rodziny jest niemożliwa ze względu
na jej głęboką patologię społeczną, rozpad rodziny, poważną chorobę w rodzinie. Wybieramy wtedy psychoterapię indywidualną lub grupową.
Według Orwid (1981) w psychoterapii młodzieży ważne
jest:
• Rozwiązywanie aktualnych problemów rozwojowych (I plan)
• Możliwość rozwiązywania wczesnodziecięcych konfliktów emocjonalnych nie rozwiązanych wcześniej
• Zbudowanie systemu wartości
•
•
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Zbudowanie wglądu czyli umiejętność uświadamiania sobie własnych emocji i ich konsekwencji
Stworzenie perspektywy wzięcia odpowiedzialności
za swoje życie.
W zależności od wieku pacjenta, problemu, z którym
przychodzi (lub zgłaszają go rodzice) czy przyjętego
przez terapeutę kierunku terapeutycznego wyznaczane
są cele leczenia. Jednak wspólnym mianownikiem terapii psychologicznej czy psychoterapii jest zmiana nieprawidłowych reakcji czy nieprzystosowawczych form
zachowań, pomoc dziecku czy młodemu człowiekowi
w pełnym rozwoju osobowości oraz w optymalnym
funkcjonowaniu w środowisku rodzinnym czy rówieśniczym. Warto pamiętać, że chociaż problemy dzieci czy
młodzieży z perspektywy dorosłych wydają się błahe czy
przejściowe, to powodują niekiedy większe cierpienie niż
„prawdziwe” problemy dorosłego życia, tym bardziej, że
w tym okresie człowiek nie jest wyposażony w dojrzałe
mechanizmy radzenia sobie z trudnościami. Dzieci równie często jak dorośli potrzebują różnych form, krótszej
czy dłuższej psychoterapii.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
112
Axline V., Play Therapy, Houghton Mifflin 1947.
Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004.
Day J., Twórcza wizualizacja dla dzieci, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1994.
Freud S., Analiza fobii pięciolatka (mały Hans). 1909, Wydawnictwo KR, Warszawa 2002.
Grzesiuk L. (red.), Psychoterapia, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1994.
Holmes J., John Bowlby, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.
Jones M. C., A laboratory study of fear: The case of Peter. The Pedagogical Seminary, 31, 1924, s. 308-315.
Józefik B., Terapia rodzin, [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, (red.), I. Namysłowska, PZWL, Warszawa 2011, s. 448-473.
Kaduson H., Schaeffer Ch., Zabawa w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2002.
Kazdin A.E., Adolescent development, mental disorders, and decision making of delinquent youths, [w:] Youth on trail:
A developmental perspective of juvenile justice, (red.), T. Grisso i R. Schwarz: University of Chicago Press 2000, s. 33-84.
Kazdin. A.E., Weisz J.R. (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Wyd. UJ, Kraków 2006.
Kmita G., Od obrazu do znaczenia. Wykorzystanie analizy interakcji w terapii małych dzieci i ich rodzin, [w:] Problematyka
kontaktu w diagnozie i terapii dzieci, Wydawnictwo Emu, Polskie Towarzystwo Psychologiczne 2005, s. 59-72.
Marchwicki P., Teoria przywiązania J. Bowlby’ego. SEMINARE 23, 2006, s. 365–383.
Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2002.
Orwid M. (red.), Zaburzenia psychiczne u młodzieży, PZWL, Warszawa 1981.
Popielarska M., Psychoterapia dzieci do lat dwunastu, [w:] Psychiatria wieku rozwojowego (red.) A.Popielarska, PZWL, Warszawa 1989, s. 260-265.
Schier K., Psychoterapia psychoanalityczna dzieci i młodzieży, [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, (red.) I. Namysłowska, PZWL,
Warszawa 2007, s. 406-423.
Segal H, Wprowadzenie do teorii Melanie Klein, GWP, Gdańsk 2005.
Weisz J.R., Weiss B., Han S.S., Granger S.A. i Morton T., Effect of psychotherapy with children and adolescent revisited: A meta-analysis of treatment outcome studies. Psychological Bulletin 117, 1995, s. 450-468.
Word Heath Organization, The Word Heath report: 2001 Mental Heath: New understanding, new hope, Geneva 2001.
Artykuły
Jadwiga Serkowska-Mąka
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 113-120
Dzieci osamotnione i zaniedbane uczuciowo w polskich
rodzinach / Lonely and emotionnally abandonned
children in polish families
Abstract
Streszczenie
Key words:
Słowa kluczowe: rodziny, dziecko, samotność,
Loneliness and emotional abandonment are common social phenomenons in today’s world. Even more disturbing is
the fact that more and more, they concern children. When
a child experiences love from its parents on a daily basis, it
feels happy, secure, has a sense of belonging. Otherwise,
for example as a result of its parents’ economic migration,
a child may experience a sense of loss and desolation. This,
in turn, may have a destructive influence on a young person’s development. The latest socio-economic changes in
Poland has had a negative effect on the fonctionning of
families and children has become the ones that suffer the
most. The problem has been a subject of many pedagogical and psychological studies and will be the theme for the
following article.
family, child, loneliness, desolation,
emotional abandonment, socialisation, social exclusion,
parental love, security, self-reliance
Samotność nie jest naszym przeznaczeniem,
a samych siebie poznajemy tylko wtedy,
kiedy możemy się przejrzeć w oczach innych ludzi.
Paulo Coelho
Dzięki miłości człowiek może rozwiązać
generalny problem ludzkiego istnienia –
przezwyciężyć uczucie osamotnienia.
Erich Fromm
Wprowadzenie
W
czasach współczesnych jednym z najczęściej
dyskutowanych i omawianych zjawisk jest
samotność człowieka, która stała się problemem globalnym i ogólnoludzkim. Dotyczy Polski,
jak i innych państw. Osamotnienie, samotność, a także
zaniedbanie uczuciowe, zarówno ludzi dorosłych, jak
i dzieci to problem interdyscyplinarny. Tematyka ta
jest wielowątkowa, wymaga analizy i pogłębionych roz-
Osamotnienie i odrzucenie emocjonalne są wspólnym
zjawiskiem społecznym w dzisiejszym świecie. Jeszcze
bardziej niepokojący jest fakt, że coraz częściej dotyczy to
dzieci. Gdy dziecko doświadcza miłości od swoich rodziców na co dzień, to czuje się szczęśliwe, bezpieczne, ma
poczucie przynależności. Inaczej jest na przykład w wyniku migracji ekonomicznej jego rodziców, w dziecku mogą
wystąpić uczuciowe straty i spustoszenia, co z kolei może
mieć destrukcyjny wpływ na rozwój młodego człowieka.
Najnowsze zmiany społeczno-ekonomicznych w Polsce
miały negatywny wpływ na funkcjonowanie rodzin i dzieci, które cierpią najbardziej. Problem stał się przedmiotem
wielu badań pedagogicznych i psychologicznych i także
w niniejszym artykule zostanie on omówiony.
spustoszenia, emocjonalne porzucenie, socjalizacja
rodzicielskiej miłości, bezpieczeństwo, samodzielność
ważań. Obecnie ma charakter powszechny i występuje
w wielu odmianach. Tym zagadnieniem zajmują się socjologowie, pedagodzy, psycholodzy, teolodzy, ekonomiści, politycy, antropolodzy, filozofowie, a także artyści.
Naukowcy odkrywają coraz więcej przyczyn, zależności, które doprowadzają do tak niepokojącego zjawiska
społecznego. Skutki osamotnienia i pustki uczuciowej są
ogromne i niepokojące. Wpływają negatywnie na życie
danej jednostki, jak i całego społeczeństwa. Powodują
poważne zagrożenie dla harmonijnego funkcjonowania człowieka we wszystkich sferach bytowych, poczynając od najbardziej podstawowych, kończąc na tych
najwyższych, czyli moralnych i duchowych. Człowiek
doświadcza wyobcowania ze swojego środowiska, zanikają bliskie relacje pomiędzy członkami społeczeństwa.
Życie staje się zautomatyzowane i sztuczne. Unika się
zwierzeń i dzielenia przeżyciami, a przecież człowiek nie
jest robotem, maszyną. Potrzebuje drugiego człowieka,
jego towarzystwa, obecności i dialogu. (Papież 2005: 87;
Izdebska 2004: 11; M. Kleszcz, M. Łączyk 2012: 50, 54).
•
ISSN 2081-0008
Ludzie łączą się ze sobą, tworzą wspólnoty, od początku
swojego istnienia poszukiwali siebie nawzajem. Razem
można zrobić o wiele więcej, niż działając pojedynczo,
samotnie.
W pracach naukowych, opracowaniach i literaturze
przedmiotu, wszystkie określenia dotyczące tematu
szeroko rozumianego osamotnienia (w łączności z samotnością i zaniedbaniem uczuciowym) stosuje się zamiennie. Świadczy to o złożoności problemu, a również
wskazuje na zbieżność tych pojęć. Wielu naukowców,
autorów prac, traktuje osamotnienie i samotność, jako
określenia bliskoznaczne. Chociaż są również poglądy,
że w odniesieniu do dziecka należy bardziej operować
pojęciem osamotnienie niż samotność. (Olearczyk 2008:
93, 95; Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku 2006:
657, 752-753; Kalinowska 2014: 122). Różnorodność
nazewnictwa tego zjawiska, jako: osamotnienia, izolacji,
alienacji, odrzucenia, zaniedbania uczuciowego, wycofania są dowodem na to, że jest to stan wielopłaszczyznowy i wszelkie schematyczne podziały są bezcelowe. Należy jednak zauważyć, że każde osamotnienie jest inne,
odmienne. Różne są przyczyny, motywy samotności,
tak jak różne są dzieje egzystencji poszczególnych osób.
Samotność, jako stan występujący w życiu ludzkim ma
trzy istotne aspekty i rodzaje. Literatura naukowa wskazuje na: samotność społeczną, psychiczną oraz moralną.
Samotność społeczna to sytuacja, która charakteryzuje
się osłabieniem bądź brakiem więzi naturalnej z innymi
ludźmi. Może być całkowita lub częściowa. Samotność
psychiczna jest związana ze sferą subiektywnych i indywidualnych odczuć jednostki. To stan braku więzi psychicznej z innym człowiekiem. Samotność moralna jest
spowodowana brakiem jednolitego systemu wartości, co
prowadzi osobę do kryzysu, a życie staje się pełne napięć.
Działania ludzkie tracą na znaczeniu, albowiem nie mają
uświadomionego celu. Człowiek, który nie ma ideałów
powiązanych z systemem wartości pogrąża się w moralnej pustce. Te wymienione rodzaje samotności mogą
wchodzić ze sobą w relacje, które nie są jednoznaczne.
Wręcz przeciwnie, charakteryzują się wieloznacznością
i wielorakością w swoich powiązaniach, odniesieniach.
Zarówno samotność, osamotnienie, jak i zaniedbanie
uczuciowe jest integralną częścią zewnętrznego oraz
wewnętrznego świata jednostki, poszczególnego człowieka. Nie ma tu znaczenia wiek, płeć czy pochodzenie
społeczne. Samotność powoduje stany izolacji, apatii,
zagubienia. Należy dostrzec jej destruktywny aspekt.
Niszczy pewność siebie, stabilność zachowań poszczególnych osób. (Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku 2006: 652-653; Papież 2005: 88-90, 100). Powoduje
dyskomfort, kłopoty i problemy, ma w sobie negatywną
114
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
moc. Im dłużej trwa, tym silniejsze spustoszenie czyni w ludzkim życiu. Samotność jest obecna w każdym
okresie życia człowieka, towarzyszy mu od dzieciństwa
do starości. W zależności od osobowości i charakteru,
ludzie próbują z nią walczyć. Pomimo indywidualizmu
ludzkiego, szukania siebie, chwilowego oddzielenia od
ludzi, całkowite i długotrwające osamotnienie powoduje złe samopoczucie. Człowiekowi jest przykro, smutno
i źle. Czuje się niepotrzebny, wydaje się balastem dla
innych. Staje się nieszczęśliwy i sfrustrowany. Uczucia
nie są tak ważne, zostały uznane za irracjonalne, to myśl
i intelekt ma kontrolować i zmieniać rzeczywistość. Doszło do tego, że coraz trudniej jest otworzyć się przed
drugim człowiekiem, boimy się ośmieszenia, odtrącenia.
Jak można zauważyć, osamotnienie to stan złożony i różnorodnie przedstawiany. Często łączony z zaniedbaniem
uczuciowym, brakiem więzi emocjonalnych. W literaturze niełatwo jest znaleźć jedną definicję. Jednak możemy wyróżnić trzy wspólne cechy. Samotność wynika
z braku stosunków międzyludzkich. Jest doświadczeniem subiektywnym oraz wywołuje stres i uczucie nieprzyjemności. Samotność to stan, który osoba doświadcza w sensie emocjonalnym i społecznym. Osłabienie
więzi emocjonalnej nie pozwala na poczucie własnej
wartości, bycia przydatnym i kochanym. Powoduje spustoszenie w psychice ludzkiej.
Najbardziej niepokojącym jest zjawisko osamotnienia,
samotności, zaniedbania uczuciowego, emocjonalnego
właśnie wśród dzieci. Badania pokazują, że jest to problem wielowymiarowy. Ma powiązania z różnymi płaszczyznami ludzkiego istnienia. Istotą tego zjawiska jest
poczucie braku miłości, zrozumienia, odrzucenia, braku
akceptacji. Ważne jest, że stan ten dotyczy nie tylko sierot naturalnych czy społecznych, ale co jest coraz bardziej niepokojące, towarzyszy okresowo, a czasem stale
dzieciom we własnych rodzinach. Dziecko nie wybiera
dobrowolnie samotności, więc kiedy ten stan go dotyka,
jest trudny i niemożliwy do zniesienia. Dziecięce osamotnienie nie jest świadomym wyborem, przeciwnie jest
koniecznością. Towarzyszy mu ból, cierpienie, bezradność, wstyd. Młody człowiek rzadko koncentruje się wyłącznie na własnych wewnętrznych przeżyciach. Jest raczej odwrotnie, dziecko intensywnie odczuwa potrzebę
opieki, miłości, przynależności, uznania ze strony innych
osób. Dąży do kontaktów międzyludzkich, szczególnie
rodzinnych (Olearczyk 2008: 94, 114; Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku 2006: 658; Izdebska 2004: 121).
Zaniedbywanie emocjonalne, uczuciowe odnosi się do
braku zaangażowania rodziców w zaspakajanie potrzeb
emocjonalnych dziecka. Objawia się niedostateczną
miłością rodzicielską. To często zaniechanie, które wy-
J. Serkowska-Mąka: Dzieci osamotnione i zaniedbane uczuciowo w polskichro dzinach
nika z ignorancji bądź nieodpowiedzialności rodziców.
W konsekwencji dziecko nie otrzymuje pozytywnego
wsparcia. Jest pozostawione samo sobie i odczuwa brak
ciepła uczuciowego ze strony najbliższych osób. Można
mówić o pewnych typach zaniedbania emocjonalnego:
niewystarczające zainteresowanie sprawami potomstwa,
przebywanie dziecka w atmosferze wzajemnej wrogości
rodziców, przyzwalanie na używanie alkoholu, narkotyków przez dziecko oraz na postępowanie sprzeczne
z normami społecznymi, bezstresowe wychowanie, brak
zgody na udzielanie dziecku pomocy pedagogicznej lub
psychologicznej wówczas, gdy tego potrzebuje. A przecież każde dziecko potrzebuje miłości, troski, wsparcia
i opieki ze strony najbliższych mu osób, czyli rodziców.
Młody człowiek powinien spędzić dzieciństwo w kochającej i szczęśliwej rodzinie, która jest podstawowym
i naturalnym środowiskiem wychowawczym. Ta strefa
życia powinna być tak zorganizowana, aby zabezpieczała
dziecku optymalne warunki wszechstronnego rozwoju,
we wszystkich dziedzinach egzystencji. Jego dzieciństwo
powinno być szczęśliwe, spokojne i bezpieczne. Współczesne badania nad tym okresem w dziejach człowieka
akcentują podmiotowe podejście do dziecka. Jest ono
traktowane, jako podmiot rozwoju, który zakorzeniony
został w kulturze oraz historii. Jest twórcą swojej przestrzeni życiowej. Dzieciństwo łączy się przede wszystkim
z rodziną i domem. Dziecko wychowujące się w rodzinie własnej, która jest jego podstawowym środowiskiem
i prawidłowo będzie wywiązywać się z funkcji opiekuńczych, wychowawczych oraz społecznych, będzie miało
szanse na uporządkowane życie we wszystkich istotnych
dla człowieka sferach, czyli biologicznej, psychicznej
i społecznej. Prawidłowe i uporządkowane dzieciństwo
to kapitał, który zaowocuje w życiu dorosłym. Pośród
ważnych czynników środowiska rodzinnego znajdują
się następujące: więź społeczno-emocjonalna łącząca
dziecko i rodzica, autorytet rodziców, wzajemny szacunek. Od jakości życia rodziny uzależniona jest, jakość
dzieciństwa. Dziecko wychowywane w prawidłowo wypełniającej swoje zadania rodzinie nie będzie samotne
i nieszczęśliwe (Matyjas 2008: 11-12, 37-38; Matyjas
2008: 31). Miłość rodzicielska uskrzydla młodych ludzi,
wyzwala w nich radość, poczucie spełnienia i przynależności. Nie ma miejsca na samotność, osamotnienie
i zaniedbanie uczuciowe tam, gdzie jest odwzajemniona miłość. Takie uczucie sprawdza się w działaniu,
w interakcjach między kochającymi się ludźmi. Nie należy jednak mylić miłości do siebie z miłością do kogoś.
Dzięki miłości rodzicielskiej dzieci wzrastają w miłości
i wyrastają na pełnowartościowych ludzi, wolnych od
kompleksów, poczucia niezrozumienia i osamotnienia.
Rodzina zaspakaja potrzeby swoich członków. Spełnia
ARTYKUŁY
ważną i odpowiedzialną funkcję. Przygotowuje dziecko
do samodzielnego i kreatywnego istnienia. Przekazuje
wartości, normy moralne i wzorce zachowań. Jest podstawową grupą oraz instytucją we wszystkich społeczeństwach. Rodzina to naturalne i podstawowe środowisko
narodzin, rozwoju i wychowania człowieka, oparte na
więzach biologicznych, emocjonalnych. Podlega przemianom w swojej strukturze, wewnątrzrodzinnym modelu oraz pełnionych funkcjach. Wszystko to odbywa
się w danym układzie społecznoeko-nomicznym i kulturowym (Sendyk 2001: 7; Łopatkowa 1983: 233; Kozak
2012: 107; Olearczyk 2008: 9). Prawidłowo funkcjonująca rodzina, stanowi źródło siły dla swoich członków
w zmaganiach z codziennością. Jest miejscem wzajemnych relacji, interakcji i wspólnoty. Każda osoba w rodzinie jest potrzebna, ważna i doceniana. Takie poczucie więzi i współistnienia prowadzi do tego, że nikt nie czuje się
samotny i zaniedbany. Jest to idealny obraz rodziny. We
współczesnym świecie, również w Polsce, coraz częściej
taki wizerunek rodziny, występuje już tylko w literaturze.
Obecnie rodziny są narażone na liczne zagrożenia i sytuacje kryzysowe. Zmiany w życiu społecznym, gospodarczym, politycznym i kulturowym w Polsce i na świecie,
następują bardzo szybko. Ludzie nie radzą sobie z tymi
zmianami. Dochodzi do dezorganizacji, destabilizacji
i dezintegracji rodziny, osłabiają się więzi emocjonalne,
uczuciowe. Następuje zubożenie, a nawet zaniechanie
kontaktów pomiędzy rodzicami i dziećmi. Potrzeby fizyczne i psychiczne potomstwa są niezaspakajane. Każdy
z członków rodziny prowadzi swoje własne i oddzielne
życie. Dziecko odczuwa osamotnienie, czuje się zaniedbane uczuciowo pośród osób, które powinny być mu
najbliższe i otaczać go miłością i szacunkiem. W różnych
sytuacjach społecznych, kontaktach międzyludzkich
dziecko, które jest zaniedbane uczuciowo przez rodziców, nie będzie umiało się odnaleźć, będzie odczuwało
dyskomfort oraz wykazywało różne zaburzenia i niewłaściwe zachowanie. Przemiany społeczne, ekonomiczne
oraz kulturowe doprowadziły do tego, że rodzina ma dla
siebie coraz mniej czasu, rodzice są nieobecni w domu.
Wynika to z tego, że rodzice pracują coraz dłużej oraz
z tego, że uzupełniają wykształcenie lub pracują w innej
miejscowości lub innym kraju, nadmiernie koncentrują
się na swoich sprawach. To wszystko pośrednio wpływa na poczucie osamotnienia dziecka. Znajduje ono
wówczas pociechę w Internecie, przed telewizorem lub
wychowuje go ulica. Bardzo rzadkim zjawiskiem obecnie jest rodzina wielopokoleniowa, w której ktoś oczekiwałby na dziecko, na przykład dziadkowie. Taki układ
sytuacji rodzinnej powodowałby w pewnej mierze wypełnienie psychicznej przestrzeni w domu. Dziecko brak
115
•
ISSN 2081-0008
rodzica w swojej przestrzeni życiowej, w czasach współczesnych, rekompensuje sobie kontaktami poza rodziną,
które nie zawsze są właściwe i pozytywne lub zanurza się
w osamotnieniu i czuje się zaniedbane uczuciowo.
Zmiany, które zaszły i nadal zachodzą w Polsce spowodowały szeroko rozumianą dysfunkcjonalność rodziny.
Taka rodzina nie wywiązuje się w pełni z obowiązków,
jakie ma wobec własnych dzieci. Przyczynami, które powodują dysfunkcjonalność rodzin są zjawiska patologii
oraz dewiacji społecznych. Zaliczamy do nich: alkoholizm, przestępczość, narkomanię, dewiacyjne zachowania seksualne i autodestrukcyjne, zaburzenia psychiczne,
niepełnosprawność. Należy również wskazać na: rozbicie
rodziny, nieformalny układ rodzinny, patologiczne zachowania rodziców wobec potomstwa, prostytucję, bezrobocie, nietolerancję, niewłaściwy system oddziaływań
wychowawczych, brak zainteresowania dzieckiem ze
strony rodziców, charakter ich pracy. Dysfunkcjonalność
rodziny dzieli się na całkowitą i częściową. Dzieci, które
żyją w takich rodzinach narażone są na deformacje osobowe. Trudno im osiągnąć sukcesy edukacyjne. Dzieci są
zaniedbywane przez rodziców zarówno fizycznie, emocjonalnie i uczuciowo. Opuszczone, zostawione same
sobie odczuwają wstyd, upokorzenie i osamotnienie.
W sferze kontaktów interpersonalnych, interakcji oraz
więzi emocjonalnych istniejących w rodzinie coraz częściej spotykamy się ze wspomnianą już wcześniej dezintegracją, którą rozumiemy, jako rozpad wewnętrznych
więzi integracyjnych. We współczesnych czasach obserwuje się osłabienie kontaktów rodzic–dziecko. Uwidacznia się brak wzajemnego zaufania, spadająca spójność
emocjonalna oraz rozluźnienie więzi wspólnotowych.
Rodziny zamykają się we własnym kręgu, wzrasta pesymizm życia rodzinnego (Olearczyk 2008: 12; Izdebska
2000: 34-35, 45; Izdebska 2004: 110). Osamotnienie dziecka w środowisku rodzinnym zostaje spotęgowane poprzez
narastający prymat interesów jednostki w odniesieniu
do interesów grupy, wspólnoty. Zachowanie poszczególnych członków rodziny, które wskazuje na dezintegrację
życia rodzinnego, zwłaszcza w sferze emocjonalnej oraz
interakcji społecznych doprowadza do ignorowania, nieszanowania, poniżania dzieci. Są one także atakowane za
niedoskonałość, nieidealność. Stają się wówczas, poprzez
osamotnienie zalęknione, zagubione, pozbawione miłości. Powstaje obraz dziecka osamotnionego w rodzinie.
Dezintegracja środowiska rodzinnego prowadzi do niezaspokajania potrzeb dziecka. Można tu wskazać na potrzebę przynależności i miłości, które są związane z dążeniem do pokonania osamotnienia, obcości. Potrzebę
opieki, uwolnienia od lęku, szukania oparcia. Potrzeby
116
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
prestiżu, uznania dziecka w rodzinie, jako osoby, która
stanowi najwyższą wartość. Niezaspokojenie tych wskazanych potrzeb unicestwia dążenie młodego człowieka
do rozwoju potencjalnych możliwości i umiejętności.
To dążenie jest potrzebne do zachowania równowagi
i spokoju. Dziecko jest opuszczone przez bliskie osoby,
pozbawione troski, wspólnych spotkań, dzielenia się
z rodzicami dziecięcymi radościami, osiągnięciami oraz
zmartwieniami (Izdebska 2000: 51, 94). Osamotnienie
dziecka, zaniedbanie jest skutkiem współwystępowania i gromadzenia się destrukcyjnych zjawisk w środowisku rodzinnym. Warto zwrócić uwagę, że to rodzina
dysfunkcyjna staje się źródłem osamotnienia dziecka.
Pogarszające się warunki materialne, śmierć rodzica,
rozwód, długotrwała nieobecność rodzica lub rodziców,
osłabienie więzi emocjonalnej, brak zrozumienia spraw
dziecka, alkoholizm, przemoc powoduje stan zwany samotnością. Pierwotne przeżywanie osamotnienia przez
dziecko ma zawsze miejsce w domu rodzinnymi i jest
wynikiem nasilającego się konfliktu pomiędzy rodzicami a dzieckiem, niewłaściwych relacji i zniszczenia
więzi emocjonalnych (Pawłowska, Jundziłł 2006: 17-19;
Izdebska 2004: 43).
Osamotnienie dziecka, jego samotność w gronie najbliższych może wystąpić już od momentu urodzenia. Do
czynników tkwiących w rodzinie, które są przyczyną poczucia samotności, osamotnienia i zaniedbania uczuciowego należy zaliczyć: brak więzi emocjonalnej między
dzieckiem a rodzicami. Autokratyzm w wychowaniu.
System kar i nagród. Narodziny młodszego rodzeństwa.
Brak czasu dla dziecka. Kłótnie i konflikty rodzinne.
Rozwód rodziców. Rekonstrukcja rodziny. Choroba,
niepełnosprawność dziecka. Patologia rodziny. Status
społeczny rodziny.
Brak więzi emocjonalnej pomiędzy dzieckiem a rodzicami może pojawić się wtedy, kiedy potomek nie był przez
nich oczekiwany. Jest odrzucony przez rodziców, była to
niechciana ciąża, spodziewano się innej płci dziecka lub
matka była nieletnia. Rodzice wykonują przy dziecku
czynności z obowiązku, są dla niego oschli, oziębli, nie
przytulają dziecka, nie całują. Płacz małego człowieka
wywołuje u nich zdenerwowanie. Dochodzi wówczas
do tego, że dziecko uczy się żyć obok rodziców. Nie jest
z nimi i nie jest dla nich. Rozwiązuje swoje problemy
samo, radzi sobie z codziennymi trudnościami i cały
czas próbuje zwrócić na siebie ich uwagę. Staje się posłuszne, dostosowane do ich wymagań lub odwrotnie,
poprzez niewłaściwe zachowanie sprawia im kłopoty. Myśli, że w ten sposób wywoła ich zainteresowanie.
Pustka emocjonalna, która powstaje, często doprowadza
do stanów apatii i izolacji w społeczeństwie. Dziecko
postępuje często wbrew obowiązującym zasadom i normom społecznym. Postawa odtrącenia dziecka przez
rodziców spowodowana jest brakiem miłości do niego
i charakteryzuje się oziębłością uczuciową, brakiem więzi emocjonalnej. Może również być sytuacja, w której
rodzice unikają kontaktu z dzieckiem. Postawę tę cechuje ubóstwo uczuciowe bądź obojętność uczuciowa
rodziców. Dziecko odtrącone, bez więzi emocjonalnej
z rodzicem odczuwa żal, frustrację i samotność (Pawłowska, Jundziłł 2006: 30-31; Izdebska 2000: 48-49).
W skutek odrzucenia przez rodziców dziecko nie odczuwa przyjemności, ciepła i satysfakcji w obcowaniu
z matką lub ojcem. Odbiera rodziców, jako osoby oziębłe. Często tacy rodzice nie szanują swojego potomka
i jego potrzeb psychologicznych, zaspakajają jedynie
jego potrzeby bytowe. Traktują dziecko instrumentalnie,
przedmiotowo. Tak wychowywane dziecko przejawia zachowania aspołeczne oraz antyspołeczne.
Autokratyzm w wychowaniu nie pozwala na wykształcenie silnych więzi emocjonalnych pomiędzy rodzicami
a dzieckiem. Wymagania wobec potomka są tak duże, że
przerastają jego możliwości i nie pozwalają zdobyć uznania w oczach rodziców. Dziecko słyszy, że jest nieporadne, niemądre i nieodpowiedzialne. Reakcje rodziców
upewniają młodego człowieka w przekonaniu, że jest
niekochany i niepotrzebny. Także wprowadzony przez
opiekunów system nagród i kar może być przyczyną samotności dziecka w rodzinie. Zbyt duże kary, tak fizyczne, jak i psychiczne, powodują poczucie niskiej wartości,
uświadamiają braki, upokarzają i izolują emocjonalnie.
Pojawia się niechęć, wrogość, zanika miłość. Dom rodzinny zamienia się w samotnię, dziecko odczuwa ból
fizyczny i emocjonalny. Brak poczucia bezpieczeństwa
zrywa więzi z rodzicami. Również w sytuacji odwrotnej,
gdy dziecko w zamian za uczucie jest obdarowywane nagrodami, może zrodzić się osamotnienie i pustka. Dysfunkcjonalne metody wychowawcze stosowane przez
rodziców w formie kar oraz nagród wpływają na jego
poczucie osamotnienia w rodzinie. Zaburza to rozwój
emocjonalny młodej osoby, niszczy indywidualne potrzeby psychiczne, właściwą socjalizację oraz wytworzenie pozytywnego obrazu siebie. Kara i nagroda musi być
wyważona, trzeba zachować równowagę.
Czynnikiem powodującym samotność dziecka może być
także pojawienie się młodszego rodzeństwa. Jeśli starsze
dziecko nie jest przygotowane do zmian, wówczas będzie czuło się odsunięte i odtrącone. Niepokoje i obawy
o utratę miłości rodziców, przyczynią się do odczuwania
samotności i zaniedbania. Błędem często powielanym
ARTYKUŁY
przez rodziców jest nieprzygotowanie dziecka do dzielenia się. Przyczynia się to, do powstawania u dziecka
złości, uczucia zagrożenia, opuszczenia, osamotnienia.
Wywołuje również wrogość wobec nowego, młodszego
członka rodziny, które w mniemaniu starszego z dzieci
odebrało mu rodziców i ich miłość, czas i zainteresowanie (Gawęcka 2004: 48, 54; Pawłowska, Jundziłł, Pedagogika 2006: 31-32; Matyjas 2008: 130).
We współczesnym świecie rodzice są zapracowani,
obarczeni dodatkowymi obowiązkami. Do domu wracają zmęczeni, sfrustrowani i nie są w stanie lub nie
mają ochoty na zabawy i rozmowy z dzieckiem. Natomiast młody człowiek pragnie spędzać czas z mamą
i tatą i tu powstaje konflikt. Dziecko przeżywa rozterki,
pojawia się bunt, wyobcowanie, osamotnienie. Zostaje
zakłócony czynnik warunkujący właściwe funkcjonowanie emocjonalne – zdolność i możliwość obopólnego komunikowania się rodziców i dzieci. Brakuje czasu
na bezpośredni kontakt, wzajemne słuchanie, wymianę myśli i poglądów. Nie ma wspólnych zabaw, wyjść
i rozmów. Duża liczba rodziców nie omawia ze swoimi
potomkami spraw rodzinnych i nie wie, z kim i gdzie
przebywają ich dzieci. Obserwuje się także niekorzystne
stany związane ze sferą wartości. Współcześnie tradycyjne wartości rozpadają się, a ich miejsce zajmują nowe,
które mają ograniczone zdolności regulacyjne oraz niejednoznaczność norm moralno-społecznych. Planując
i zakładając rodzinę należy zastanowić się nad tym, co
jest dla nas tak naprawdę ważne. Dobrze jest znaleźć
równowagę pomiędzy pracą, karierą zawodową, a rodziną. Musimy poświęcić czas na bycie z członkami rodziny.
Poprzez rozmowy, dyskusje wynosimy wzorce kulturowe, wartości, wiedzę oraz zdobywamy zaufanie. Dzięki
temu nasze relacje rodzinne przez całe życie będą dobre.
Dzieci wychowane w takim środowisku będą wiedziały,
że zawsze mogą liczyć na rodziców, którzy ofiarują im
swój czas, zainteresowanie i będą wspierać radą. Prawidłowy charakter więzi pomiędzy rodzicami, a dziećmi
ma ogromne znaczenie dla sposobu funkcjonowania
w dalszym, dorosłym życiu. W odpowiednio funkcjonujących rodzinach komunikacja uczuciowa jest zborna
i kształtuje wysokie poczucie wartości u dziecka.
W rodzinach dysfunkcyjnych te więzi są często niespójne,
a to powoduje osłabienie możliwości rozwojowych dziecka. Młoda osoba zaniedbywana uczuciowo wstępuje
w dorosłe życie z pakunkiem negatywnych doświadczeń
i przez to spostrzega świat, jako miejsce wrogie, budzące
lęk i niepokój (Pawłowska, Jundziłł 2006: 32; Izdebska
2000: 47-48; Kozak 2012: 107-108; Błażek, Kaźmierczak,
Lewandowska-Walter 2010: 225).
117
•
ISSN 2081-0008
W środowisku rodzinnym dochodzi do kłótni, awantur.
W sytuacji konfliktu rodzinnego, dziecko ma do wyboru
dwie postawy: czynną lub bierną. Postawa czynna, wystąpienie w obronie jednego z rodziców, w mniejszym
stopniu powoduje osamotnienie dziecka. Włączając się
w konflikt, stając po jednej ze stron, dziecko wyraża
swoje zdanie i czuje silną więź emocjonalną, przeżywa
problemy rodziców. Wybierając postawę bierną, młody
człowiek ucieka od problemu. Martwi się jednak o stałość rodziny. Samotnie borykając się z konfliktem rodzinnym, coraz bardziej odczuwa swoje osamotnienie,
jest sam z ogromnym problemem. Kiedy rodzice nie potrafią akceptować siebie wzajemnie, zrozumieć i szukać
bliskości wówczas maleje ich zaangażowanie w zajęcia
domowe oraz opiekę nad dzieckiem. Oddaleni psychicznie i fizycznie od siebie małżonkowie oddalają się także
od dziecka, które czuje się zaniedbane uczuciowo. Taka
sytuacja wyzwala w nim odrzucenie samego siebie. Wciąganie dzieci w sytuacje konfliktowe dorosłych, czynienie
z nich świadków kłótni, sprzeczek małżeńskich wywołuje
u dzieci stany nerwicowe, depresję i osamotnienie.
Również rozwód rodziców powoduje to, że dziecko może
odczuwać samotność i to w kilku etapach. Przed rozwodem, wówczas, gdy miotają nim zmienne uczucia w relacjach z rodzicami oraz gdy poszukuje przyczyn danej
sytuacji w samym sobie. W czasie rozwodu, kiedy wie
już, że nie będzie zgody pomiędzy rodzicami. Po rozwodzie, kiedy odczuwa brak jednego z rodziców. Osamotnione w tej sytuacji dzieci odczuwają silnie zagrożenie
poczucia bezpieczeństwa i wsparcia rodzinnego. Dochodzi do sytuacji, że zamykają się w sobie, unikają kontaktów z rówieśnikami oraz dorosłymi. Buntują się wobec
sytuacji, która ich przygnębia i irytuje. Przejawiają agresywne zachowania wobec siebie i innych. Doświadczają
lęku, niepokoju o przyszłość. Rodzi się w nich przekonanie o własnej bezsilności. Doświadczane przez dziecko
osamotnienie w rodzinie rozwiedzionej jest wynikiem
kumulujących się trudnych sytuacji społecznych i wynikających z nich barier, powodujących niezaspokajanie
odczuwanych przez dziecko potrzeb, szczególnie tych
związanych z bezpieczeństwem. Dziecko takie czuje się
gorsze, traci poczucie własnej wartości, przeżywa uczucia wstydu za rodzica, który zostawił rodzinę. Te silne,
traumatyczne przeżycia wywołują trwały ślad w psychice dziecka i zmieniają relacje z najbliższymi. Dziecko
zostaje uwięzione przez samotność (Izdebska 2004: 98,
113; Gawęcka 2004: 44; Pawłowska, Jundziłł 2006: 32;
Izdebska 2000: 49).
Z pozoru powrót do pełnej rodziny (rekonstrukcja rodziny) może powodować sytuacje niszczące poczucie
118
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
bezpieczeństwa dziecka. Brak akceptacji ojczyma lub
macochy przez dziecko lub odwrotnie, może spowodować poczucie osamotnienia czy też zaniedbania. Dziecko zaczyna myśleć, że jest przeszkodą w prawidłowym
funkcjonowaniu rodziny. Ten rodzaj samotności jest wyjątkowo bolesny. Dziecko cierpi podwójnie. Z powodu
utraty jednego z rodziców i braku wzajemnej akceptacji
z przybranym rodzicem. Może również w zrekonstruowanej rodzinie pojawić się potomstwo z poprzednich
związków. Wówczas relacje mogą być bardzo trudne,
skomplikowane i nieść poważne obciążenie w funkcjonowaniu nowego gospodarstwa rodzinnego. Walka
o miłość, zainteresowanie rodziców, pomiędzy przybranym rodzeństwem, może przyczynić się do alienacji
i wyobcowania dzieci.
Także dziecko chore lub niepełnosprawne odczuwa samotność i osamotnienie. Odczuwa brak akceptacji ze
strony najbliższych, nie potrafi znaleźć wspólnej płaszczyzny oddziaływań. Żyje na uboczu rodziny, jest wyłączony ze wspólnoty, czuje się bezradny. Zdarzają się
sytuacje, w których jedno z rodziców nie potrafi udźwignąć ciężaru wynikającego z opieki nad chorym lub niepełnosprawnym dzieckiem i odchodzi. Pozostaje po nim
straszna pustka oraz poczucie winy w dziecku, że z jego
powodu rodzice się rozwiedli.
O samotności emocjonalnej, społecznej i moralnej
dziecka możemy mówić w odniesieniu do rodzin patologicznych. Tutaj od najmłodszych lat dziecko walczy samotnie o przetrwanie. Ważny jest także status społeczny
oraz materialny rodziny. W środowiskach rodzinnych
wielodzietnych, niewydolnych materialnie, żyjących
w ubóstwie samotność dziecka często jest uwarunkowana taką właśnie sytuacją. Dziecko w obawie przed ośmieszeniem, szykanowaniem ze strony rówieśników i nie
tylko, dobrowolnie skazuje się na samotność. Unika kontaktów towarzyskich, relacji społecznych, środowiskowych. Na skutek dysfunkcjonalności materialno-bytowej
dużej liczby polskich rodzin, szczególnie wielodzietnych,
niepełnych, bezrobotnych, bezdomnych sytuacja życiowa dziecka jest trudna i obarczona problemami, naznaczona kłopotami. Rysuje się obraz dziecka zaniedbanego
materialnie, jak i duchowo, emocjonalnie i uczuciowo.
Dziecko żyjące w biedzie, ubóstwie staje się świadkiem
sytuacji patologicznych i nie potrafi samo wyzwolić się
z tego kręgu przykrych uwarunkowań. Pomimo obecności innych członków rodziny, w takich warunkach często
jest pozostawione samo sobie, osamotnione. Spotyka go
również izolacja z szerszego środowiska społecznego.
Inne osoby nie chcą z nim przebywać, nie chcą wchodzić w bliższe relacje. Powstaje pustka w rodzinie i pust-
ka w środowisku rówieśniczym. Dziecko może czuć się
osamotnione z powodu ubóstwa materialnego w domu
rodzinnym, trudnych warunków materialnych i mieszkaniowych. Obniżenie dochodów w rodzinie, wzrost
cen towarów, niepewność miejsc pracy i inne czynniki
powodują zakłócenia w prawidłowym funkcjonowaniu
rodziny i wywołują różnorodne nieprawidłowe reakcje
dorosłych w stosunku do dzieci. Rodzice zachowują się
agresywnie, nie kontrolują wybuchów złości, apatii, zachowań neurotycznych, popadają w alkoholizm, stosują przemoc fizyczną i psychiczną wobec najmłodszych
i najbardziej bezbronnych członków rodziny. Poprzez
takie czyny zaburzają emocjonalną równowagę dziecka. Doświadczana przez dziecko bieda w rodzinach,
ze szczególnym wskazaniem na rodziny dysfunkcyjne
może wywoływać poczucie osamotnienia. Rodzi się ono
z przyczyn tkwiących poza dzieckiem i od niego niezależnych. Dzieciństwo w biedzie przybiera charakter dzieciństwa osamotnionego (Pawłowska, Jundziłł 2006: 33;
Izdebska 2000: 45; Izdebska 2004: 82, 90-91; Gawęcka
2004: 37). Alkoholizm czy coraz częściej używanie narkotyków przez rodziców także stygmatyzuje dzieci. Taka
sytuacja rodzinna jest zagrożeniem dla prawidłowego
rozwoju młodych ludzi. Pojawia się tu dwojaki rodzaj
osamotnienia. Rodzic czuje się samotny i wyrzucony
poza nawias społeczeństwa i dziecko pogrąża się w osamotnieniu. Następuje izolacja i wykluczenie z ogólnospołecznych relacji i przedsięwzięć.
Problem samotności, dziecka ma związek z trudnościami wychowawczymi. Problemy wychowawcze, a również
bezstresowe wychowanie stają się jednym z najważniejszych problemów pedagogicznych. W czasach teraźniejszych należy obiektywnie stwierdzić, że zjawisko to
występuje częściej w rodzinach, w których oboje rodzice pracują w czasie wydłużonym. Niestety obecnie staje się to regułą. Rodzice spędzają większość czasu poza
domem. Dotyczy to także rodzin niepełnych. Skutkiem
takiego stanu rzeczy jest zakłócenie więzi emocjonalnej oraz uczuć rodzinnych. Zaburzeniu ulegają również
wartości moralne i potrzeby psychiczne wśród członków rodziny. Rozluźniające się w wyniku takiego stanu
więzy rodzinne powodują niewydolność wychowawczą
i wywołują braki w zaspakajaniu podstawowych potrzeb dzieci, a w szczególności poczucia bezpieczeństwa
i oparcia w najbliższych osobach. Stan taki przekłada się
na funkcjonowanie dziecka w szkole oraz w grupie rówieśniczej. Powstają problemy wychowawcze, dochodzi
do aktów agresji, braku empatii, zaburzeń w zachowaniu.
Dziecko osamotnione przez rodziców szuka relacji w innym środowisku, często są to subkultury młodzieżowe,
które zaspakajają potrzebę wspólnoty, bycia razem. Pre-
ARTYKUŁY
ferowane przez te grupy wartości są często sprzeczne z
wartościami i normami społecznymi (Kunikowski 2005:
25; Olearczyk 2008: 10; Matyjas 2008: 132).
Osamotnienie, samotność dziecka może być również samoistnym wyizolowaniem się ze środowiska rodzinnego, poprzez wniknięcie w świat komputerów i cyfryzacji
życia. Obecnie przy traktowaniu komputera, Internetu,
jako jedynej rozrywki i formy spędzania wolnego czasu
dochodzi do utraty obrazu obiektywnej rzeczywistości,
powstania złudzenia uczestnictwa w świecie wykreowanym oraz wypracowania iluzji samodzielności. Dziecko wypełnia pustkę postaciami i wzorami osobowymi
z telewizji, Internetu. Przyjmuje dosłownie elementy wizualne, nie doszukuje się przenośni, w tok akcji filmowej czy gry komputerowej włącza własne, subiektywne
przeżycia. W następstwie tych wyobrażeń powstają trudności i problemy wychowawcze, konflikty z rodzicami
i w konsekwencji samotność, pustka emocjonalna, zaniedbanie uczuciowe, zaburzenia zachowania i problemy ze
zdrowiem psychicznym. (Kunikowski 2005: 25; Gawęcka 2004: 75). Brak codziennego wspólnego przebywania
członków rodziny, brak zainteresowania tym, jak dziecko
spędza wolny czas, jakie ma problemy doprowadza do
tego, że telewizor, komputer, Internet to jedyni towarzysze
dziecięcego istnienia. Media i cyberprzestrzeń wypełniają
pustkę, jaka pozostaje po układzie rodzic–dziecko.
Osamotnienie dziecka, jego samotność w rodzinie dotyka coraz większej liczby dzieci. Stan ten będący skutkiem określonych niekorzystnych warunków i sytuacji
w rodzinie prowadzi do destrukcyjnych zmian w dziecku
i jego relacjach z innymi. Problem osamotnienia, samotności i zaniedbania uczuciowego dziecka w rodzinie są
wyzwaniem dla działań społecznych i pedagogicznych.
Wspomaganie takich dzieci, powinno być humanitarną
misją ludzi dobrej woli, która doprowadzi do godnego
życia i wszechstronnego rozwoju młodej osoby. Ważne
jest też to, aby słuchać, co mówią dzieci do dorosłych.
W ich opinii nie będą czuły się osamotnione i zaniedbane uczuciowo wówczas, gdy: rodzice będą z nimi rozmawiać, spędzać wolny czas, będą zainteresowani ich
sprawami, będą okazywać miłość, wspierać, pocieszać,
przytulać, nie będą krzyczeć i bić. Różne formy wspierania rodziny powinny doprowadzać do tworzenia warunków, które pozwolą na właściwe jej funkcjonowanie, tak
materialne, emocjonalne, opiekuńcze i wychowawcze.
Mocna moralnie i duchowo rodzina może stworzyć warunki, które będą sprzyjać integracji rodziny, umacniać
więzi emocjonalne, uczuciowe pomiędzy rodzicami–
dziećmi. Pomoc dziecku przeżywającemu osamotnienie,
oznacza najpierw zauważenie problemu przez inne oso-
119
•
ISSN 2081-0008
by i uznanie, że odczuwa ono osamotnienie, które jest
bolesne. Należy ten stan przerwać, znaleźć przyczyny
i doprowadzić do zmian. Najważniejszą z kwestii jest spowodowanie nawiązania zerwanych więzi uczuciowych
pomiędzy rodzicami i dziećmi. Zagadnienia dotyczące
dziecka, w szczególności dziecka osamotnionego, zaniedbanego uczuciowo i jego sytuacji w rodzinie powinny
być przedmiotem systematycznie prowadzonych badań,
analiz w obszarze pedagogiki, psychologii i innych pokrewnych dziedzin naukowych. Takie zainteresowanie
sprawami dziecka przyniosłoby pozytywne efekty i pozwoliło wypracować metody właściwych oddziaływań
naprawczych. Świadomość tego, że osamotnienie jest
obecne w życiu coraz większej liczby dzieci, rodzi pytania odnoszące się do tego, co dzieje się z dzieckiem, kim
ono jest i kim się staje, oraz pytania o to, kto może takim
dzieciom pomóc? Samotność, osamotnienie, zaniedbanie uczuciowe to stan, który towarzyszy dziecku nawet
przez całe dzieciństwo i powoduje trwałe zamiany, o destrukcyjnym charakterze. Problem ten staje się wyzwaniem dla działań społecznych, pedagogicznych. Dziecku
w takim stanie należy się wsparcie o charakterze ratowniczym, kompensacyjnym, profilaktycznym. Może to się
odbywać w systemie naturalnym, np. grupy samopomocy, społeczność lokalna oraz w systemie publicznym, po-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
zarządowym, rynkowym (Izdebska 2004: 128, 163-179,
189-192; Izdebska 2000: 239-240).
Dziecko jest wartością nadrzędną w rodzinie i jest sercem
tej wspólnoty. Powinno być doceniane i szanowane. Nie
można młodych ludzi zaniedbywać i skazywać na samotność. Każdy zasługuje na miłość, ciepło rodzinne i opiekuńczą obecność najbliższych osób – rodziców. Wszelka
walka z osamotnieniem jest jak najbardziej wskazana,
nie można zaniechać wysiłku, poddać się. Człowiek
współczesny, żyjący w rodzinach nowoczesnych i zmieniających się, dostosowujących się do aktualnych czasów, musi znaleźć złoty środek w tych układach. Rodzic
musi pamiętać, że powołując do życia dziecko, ponosi za
nie odpowiedzialność! Dziecko nie jest przedmiotem,
nie może zostać pozostawione samo sobie. Podmiotowe
traktowanie potomków jest obowiązkiem i normą, która
powinna obowiązywać w historii dziejów pisanej przez
każdą rodzinę. Właściwe i oparte na humanistycznych
przesłaniach traktowanie najmłodszych i najmniejszych
członków społeczeństwa jest obrazem człowieczeństwa,
trwania w tym, co dobre i słuszne. Każdy z dorosłych był
kiedyś dzieckiem i wie, jak ważna jest miłość, empatia
i dobroć doświadczana w tym czasie od najbliższych
osób, kochanych rodziców.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
120
Błażek M., Kaźmierczak M., Lewandowska-Walter A., Więzi uczuciowe i postawy wychowawcze w rodzinach o ograniczonych
kompetencjach opiekuńczo-wychowawczych, [w:] Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, (red.) T. Rostowskiej, A. Jarmołowskiej, Warszawa 2010.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2006, t. V r-st: samotność, samotność dziecka.
Gawęcka M., poczucie osamotnienia dziecka w rodzinie własnej, Toruń 2004.
Izdebska J., Dziecko osamotnione w rodzinie. Kontekst pedagogiczny, Białystok 2004.
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku. Niepokoje i nadzieje, Białystok 2000.
Kalinowska D., Stres dziecka, czyli jak pomóc w trudnych sytuacjach, Warszawa 2014.
Kleszcz M., Łączyk M., Młodzież licealna wobec wartości, samotności i pasji, Kraków-Katowice 2012.
Kozak S., Patologia analfabetyzmu emocjonalnego. Przyczyny i skutki braku empatii w rodzinie i w środowisku pracy, Warszawa 2012.
Kunikowski J., Trudności wychowawcze we współczesnej rzeczywistości społecznej, [w:] Zagrożenia w wychowaniu i socjalizacji młodzieży oraz możliwości ich przezwyciężania, (red.) T. Sołtysiak, Bydgoszcz 2005.
Łopatkowa M., Samotność dziecka, Warszawa 1983.
Matyjas B., Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska, Warszawa 2008.
Matyjas B., Oblicza dzieciństwa we współczesnych rodzinach polskich, [w:] Dziecko w świecie współczesnym, (red.)
B. Muchackiej, K. Kraszewskiego, Kraków 2008.
Olearczyk T. E., Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny. Kraków 2008.
Papież J., Samotność młodzieży, jako syndrom wykluczenia społecznego, [w:] Zagrożenia w wychowaniu i socjalizacji młodzieży oraz możliwości ich przezwyciężania, (red.) T. Sołtysiak, Bydgoszcz 2005.
Pawłowska R., Jundziłł E., Pedagogika człowieka samotnego, Gdańsk 2006.
Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego, Kraków 2001.
Serkowska-Mąka J., Zarobkowa migracja a problem współczesnej rodziny, Kijów 2013.
Artykuły
Joanna Paluch
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 121-127
Dariusz Parzelski
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny
Zmiany w poziomie poczucia szczęścia oraz
zachowaniach zdrowotnych pod wpływem
sześciotygodniowej edukacji prozdrowotnej /
Happiness and health behavior change under
the influence of six-weeks-education
Abstract
The survey concerns the dynamic changes taking place in
health-related behaviors under the influence of education
and the impact of a healthy lifestyle for individual happiness.
To identify the impact of lifestyle on the subjective sense of
happiness, survey was conducted on 80 people. Participants
filled out three questionnaires: the Health Behavior Inventory, International Physical Activity Questionnaire and the
Oxford Happiness Scale. The study was divided into three
phases and lasted six weeks. In the first stage, mentioned
tools measured health behaviors, physical activity and
a sense of happiness. Then, the participants were divided
into two groups – the control and experimental. During
the six-weeks second stage of the survey were sent weekly newsletter: newsletters in the control group contained
neutral information, in the experimental group newsletters
contained information about healthy lifestyle. The third
stage was the stage of the re-measurements of three variables: the scale of happiness, health behaviors and physical
activity. Obtain answers to research questions, it was found
that such behavior as a health and physical activity affect the
feeling of happiness, and that education on healthy lifestyle
has a positive effect on health behavior change.
Streszczenie
Badanie dotyczy efektywności edukacji prozdrowotnej
i wpływu zdrowego stylu życia na poczucie szczęścia. W badaniu uczestniczyło 80 osób. Zostały użyte kwestionariusze:
Inwentarz Zachowań Zdrowotnych, Międzynarodowa Ankieta Aktywności Ruchowej oraz Oksfordzka Skala Szczęścia.
Sześciotygodniowe badanie zostało podzielone na trzy etapy: w pierwszym wykonano pomiar zachowań zdrowotnych
i poczucia szczęścia wymienionymi narzędziami oraz losowo
podzielono uczestników badania na dwie grupy – kontrolną
i eksperymentalną, w etapie drugim osobom badanym wysyłano, co tydzień, newslettery (grupie kontrolnej zawierające neutralne informacje, grupie eksperymentalnej dotyczące
zdrowego stylu życia). W trzecim etapie ponownie zbadano
uczestników badania używając tych samych narzędzi, które
wykorzystano w pierwszym etapie. Stwierdzono, że aktywność fizyczna wpływa na odczuwany poziom poczucia szczęścia oraz, że edukacja dotycząca zdrowego stylu życia pozytywnie wpływa na zmianę zachowań zdrowotnych i poczucia
szczęścia.
Słowa kluczowe: styl życia; poczucie szczęścia;
edukacja prozdrowotna; psychologia zdrowia
Key words: healthy lifestyle; happiness; health education; health psychology
Wprowadzenie
P
ojęcia jakości życia, poczucia szczęścia, dobrostanu jednostki oraz zachowań prozdrowotnych, czy
stylu życia są głównymi zagadnieniami psychologii zdrowia. Jest ona uważana za jedną z najbardziej
aktywnych i dynamicznie rozwijających się współcześnie kierunków psychologii (Kaptein i Weinman, 2004).
Dziedziny te są również obiektem zainteresowania ludzi
w życiu potocznym. Choroby cywilizacyjne, związane
z prowadzonym stylem życia – choroby serca, krążenia,
rak, cukrzyca – dosięgają już ram epidemii na całym
świecie. Dlatego tak ważna jest edukacja, kampanie promocyjne dotyczące zachowań zdrowotnych, oraz dodatkowe badania służące pracy terapeutycznej z pacjentami
indywidualnymi w tym zakresie.
Udowodniono, że osoby, które wysoko oceniają swój stan
zdrowia związany z aktywnością fizyczną i dużą ilością
snu, odczuwają mniej samotności, nieśmiałości, beznadziejności oraz oceniają się jako szczęśliwe (Page, 2009,
za: Piqueras i współpracownicy, 2011). Niniejsze badanie
•
ISSN 2081-0008
miało na celu sprawdzenie, czy aktywni ludzie rzeczywiście są szczęśliwsi, czy wpływ na to ma ich waga ciała
i sposób odżywiania się oraz, czy zmiany w tych aspektach powodują zmianę w odczuwanym przez nich poziomie szczęścia, które określane jest jako główny, lecz nie
zawsze świadomy cel dążeń człowieka (Czapiński, 1994).
Zdrowie i styl życia w ujęciu psychologicznym
Definicje zdrowia ewoluowały wraz z dynamiką rozwoju
psychologii zdrowia. Heszen i Sęk (2007) określają zdrowie jako dobrostan biopsychospołeczny – utożsamiany
z pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem objawów chorobowych. Akcentując zmienność zdrowia, traktowane jest
ono również jako proces dążenia do równowagi wobec
wewnętrznych zmian i wymagań oraz wobec wyzwań
i wymagań środowiska zewnętrznego, bądź też jako zasób jednostki, który warunkuje osiągnięcie równowagi
i harmonii w obliczu tych wymagań. Rozwój zasobów
zdrowotnych to odzwierciedlenie skuteczności człowieka na pojawiające się wciąż nowe wyzwania i zadania.
Kolbe (1988, za: Dolińska-Zygmunt, 1996) wyodrębnił
sześć typów zachowań dotyczących zdrowia: zachowania prozdrowotne (podejmowane przez osoby zdrowe,
pragnące polepszyć jakość swojego zdrowia), zachowania profilaktyczne, zachowania ryzykowne, zachowania
chorobowe, samoopiekuńcze i lecznicze (podejmowane
przez osoby chore, pragnące uzyskać pomoc). Lalonde
(1975, za: Sheridan i Radmacher, 1998) definiuje styl
życia jako decyzje oraz zachowania dotyczące zdrowia,
które do pewnego stopnia podlegają kontroli jednostki. W aspekcie samorozwoju jednostki, jak i promocji
zdrowego stylu życia, ważna jest wiedza, jak motywować
do zmian, które korzystnie wpłyną na zdrowie fizyczne
i psychiczne. Według Modelu Przekonań Zdrowotnych
(Hochbaum, 1992) decyzja o podjęciu jakiegokolwiek
wyzwania jest efektem oceny zysków i szans na to, że
efekt będzie taki, jak zamierzony (Kozielecki, 1995).
Pierwszym warunkiem do przyjęcia wyzwania jest motywacja i ocena możliwych zysków (Hochbaum, 1992).
Ponadto, Gollwitzer i Kinney (1989) udowodnili, że ludzie potrzebują tylko samego podjęcia decyzji dotyczącej wyzwania, aby być bardziej optymistycznym i posiadać większą kontrolę nad swoim życiem.
Ujmując zdrowie i zachowania zdrowotne razem z subiektywnym, ogólnym dobrostanem jednostki, należy zwrócić uwagę na poczucie szczęścia. Tatarkiewicz
(1979) uważa, że zdrowie i szczęście to pojęcia bardzo
zbliżone w swej formalnej strukturze: oba są wieloznaczne, zarówno zdrowie jak i szczęście można traktować
jako stały układ czynności, lub stan przejściowy, a stan
122
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
zdrowia można porównać do chwilowego zadowolenia
z życia, ponieważ są to kategorie bardziej powierzchowne.
Z pojęciem szczęścia nierozerwalnie łączą się pojęcia
dobrostanu psychicznego i jakości życia. Empirycznie
zgromadzone dane wskazują, że najbardziej ogólnym jest
jakość życia – której szczęście jest jednym z komponentów. Subiektywny, pozytywny dobrostan psychiczny jest
rozszerzeniem pojęcia szczęścia jako takiego, które dokładnie reprezentuje ocenę czyjegoś życia. Często te dwa
pojęcia są jednak uważane za synonimy (Lyubomirsky
i wsp., 2005, za: Piqueras, Kuhne, Vera-Villarroel, van
Straten, Cuijpers, 2011). Ludzie opisują poczucie szczęścia
jako zadowolenie i satysfakcję, poczucie spełnienia, spokój umysłu, lub radość, przyjemność i dobrą zabawę (Argyle, 2004). Zbierając w całość te czynniki Argyle (2005,
za: Carr, 2009) stworzył Oksfordzką Skalę Szczęścia.
Związek między aktywnością ruchową a poczuciem
szczęścia i zdrowiem psychicznym
Aktywność ruchowa – przejawiająca się zarówno w aktywnym spędzaniu wolnego czasu, rekreacji, regularnych
ćwiczeniach aerobowych, siłowych, czy mentalnych, jak
i w sporcie amatorskim – może przynieść korzystne skutki dla szeroko pojętego dobrostanu psychicznego. Zarówno psychologowie, jak i lekarze są zgodni co do pozytywnego wpływu wysiłku fizycznego na zdrowie. Skutki te
w biologicznym sensie są powszechnie znane – ćwiczenia
uaktywniają układ krwionośny, wspomagają pracę serca
i płuc, podwyższają wydatek energii podczas odpoczynku, przez co zapobiegają nadwadze i otyłości (Dienstiber
i Pytlik-Zillig, 2002). W kontekście zdrowia psychicznego ćwiczenia mogą konkurować z farmakologią. De Vries
i Adams (1972) stwierdzili, że piętnastominutowy spacer
ma większe działanie rozluźniające niż dawka łagodnego
leku uspokajającego. Biddle i Mutrie (1991) wykazali, że
ćwiczenia na siłowni 2-4 razy w tygodniu, przez 8-10 tygodni, nie tylko zwiększają poczucie szczęścia, ale też łagodzą
objawy depresji klinicznej i fobii społecznej. W badaniach
Veenhovena i współpracowników (1994, za: Argyle, 2008)
korelacja poczucia szczęścia i aktywności fizycznej wynosiła 0,40. Badania na osobach z różnych grup wiekowych potwierdzają tą zależność. U starszych osób biorących udział
w czteromiesięcznym programie ćwiczeń ruchowych
nastąpiła poprawa w zakresie wielu zmiennych psychologicznych: poprawiła się samoocena, obraz własnego ciała,
pamięć i koncentracja, a także relacje rodzinne. Badani
twierdzili, że mają więcej energii, lepiej śpią oraz posiadają bardziej satysfakcjonujące życie seksualne. U studentów
college’u wyniki przedstawiały się podobnie: po udziale
w zajęciach aerobowych, trwających semestr, stwierdzali
oni wyższą samoocenę i lepszy obraz własnego ciała (King
i współpracownicy, 1989, za: Sheridan i Radmacher, 1998).
J. Paluch, D. Parzelski: Zmiany w poziomie poczucia szczęścia oraz zachowowaniach... Wpływ na nastrój i samoocenę
W 1989 roku Robert Thayer stwierdził, że sport jest najlepszym sposobem na rozweselenie się. Uczestnicy badania, którzy maszerowali przez 10 minut w szybkim tempie,
deklarowali lepszy nastrój i przypływ sił witalnych nawet
dwie godziny po zakończeniu wysiłku (Thayer, 1989). Michael Argyle (1992) wyjaśnia to nie tylko uwalniającymi
się w organizmie człowieka endorfinami, lecz również pozytywnym wpływem interakcji z innymi ludźmi (w przypadku ćwiczeń zorganizowanych), poczuciem sukcesu,
sensu podejmowanego działania i zauważalnych rezultatów. Szmajke i Doliński (1991) przytaczają badania, w których osoby badane deklarowały zwiększenie pozytywnego
nastroju po kilkudniowym programie wysiłkowym, miały
również lepszy nastrój niż osoby z grupy kontrolnej. Inne
badania dotyczące związku nastroju z aktywnością fizyczną (Palmer-Hunter, 1982; Gondola i Tuckman, 1982; Vitulli, 1987, za: Szmajke i Doliński, 1991) potwierdziły, iż
osoby regularnie uprawiające jogging lub pływanie mają
lepszy nastrój psychiczny, niż osoby nie uprawiające takich form aktywności.
Podobny wpływ ćwiczenia ruchowe mają na poziom samooceny. W badaniach Marsha i Peart (1998, za: Szmajke i Doliński, 1991) uczennice w wieku 11-14 lat przeszły
kilkutygodniowy program ćwiczeń taneczno-gimnastycznych. Okazało się, iż po zrealizowaniu programu
wzrosła nie tylko ich sprawność fizyczna, ale również ich
globalna samoocena.
Zachowania zdrowotne jako przedmiot terapii,
edukacji i promocji zdrowego stylu życia
Promocja zdrowego stylu życia jest dosyć trudną
w praktyce dziedziną. Dzieje się tak dlatego, że zachowania zdrowotne, aby spełniały swoją funkcję tworzenia
pozytywnego stylu życia, muszą być świadomym wyborem każdej jednostki. Zachowania te powinny służyć
utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia poprzez wykorzystanie wszelkich dostępnych jednostce środków. Każda
osoba powinna sama, poprzez własne decyzje kształtować otoczenie przyjazne zdrowiu (Woitas-Ślubowska,
1997, za: Borzucka, Sitkiewicz, 2006). W pracy z ludźmi
na tym polu celem jest modyfikowanie zachowań poprzez zwiększanie wiedzy i umiejętności oraz ukierunkowanie stylu życia (Wrona-Polańska, 2009).
Przyjmowane są trzy różne podejścia do społecznych
kampanii promujących zdrowy styl życia. Podejścia te
obejmują leczenie, zmianę zachowań (stylu życia) i rozwój społeczno-środowiskowy zdrowia (Karski, 2006).
W dziedzinie promocji zdrowia i zachowań zdrowotnych, przez wiele lat, skupiano się przede wszystkim na
ARTYKUŁY
informowaniu społeczeństwa o zagrożeniach i chorobach wynikających ze złych nawyków, np. palenia papierosów, używania środków odurzających, czy skutków
otyłości (Berger, Pargman i Weinberg, 2007). Podkreślają
oni, że należy zmienić kierunek działania w tej dziedzinie i raczej wzbudzać w ludziach chęć do pozytywnych
działań, takich jak aktywność fizyczna i zmiana nawyków żywieniowych. Według Ornisha (1990, za: Berger
i in., 2007) w promocji zdrowia trzeba podkreślać zabawę i przyjemność z wykonywania np. ćwiczeń fizycznych
i z aktywnego spędzania wolnego czasu oraz zwracać
uwagę na proces zmiany zachowań, a nie na sam jej efekt.
Podsumowując, istnieje duża zgodność pomiędzy zarówno lekarzami, psychologami jak i socjologami, że
styl życia wpływa na jego jakość i subiektywne poczucie szczęścia. Przedstawione źródła potwierdzają, iż aktywność fizyczna, rekreacja, sposób spędzania wolnego
czasu mogą mieć zasługi w fizycznych, społecznych,
emocjonalnych i poznawczych komponentach zdrowia
poprzez zapobieganie złym nawykom zdrowotnym oraz
radzenie sobie z przeciwnościami losu.
Problemy i pytania badawcze
Punktem wyjścia do tej pracy była chęć sprawdzenia, czy
prowadzony styl życia wpływa na odczuwany poziom
szczęścia. Postanowiono zweryfikować, czy edukacja
i dostępność informacji traktujących o zdrowym stylu
życia i zagrożeniach wynikających z nieprzestrzegania
jego zasad, przyniosą skutek w postaci poprawy zachowań zdrowotnych i zwiększenia aktywności fizycznej.
Opierając się na zgromadzonej literaturze i danych empirycznych dotyczących powyższych zagadnień, postawiono dwa pytania badawcze: 1. Czy edukacja i dostępność do informacji traktujących o zdrowym stylu życia
wpłynie na: odczuwany poziom szczęścia, zwiększenie
zachowań zdrowotnych oraz częstotliwość podejmowania aktywności fizycznej?; 2. Czy osoby aktywne fizycznie będą osiągały wyższe wyniki na skali szczęścia, w porównaniu do osób, które prowadzą siedzący tryb życia?
Metoda
Osoby badane
Osobami badanymi było 80 osób powyżej 18 roku życia (M = 30,94; SD = 10,22). Kobiety (N = 45) stanowiły
56,3% grupy, natomiast mężczyźni (N = 35) stanowili
43,7% wszystkich osób badanych. Osoby te były zróżnicowane pod względem prowadzonego trybu życia –
zarówno regularnie uczęszczające na siłownię, aktywni
uczestnicy forów internetowych dotyczących zdrowego
stylu życia, diety i sportu oraz osoby pracujące, wyko-
123
•
ISSN 2081-0008
nujące pracę siedzącą, nieaktywne fizycznie. Liczba osób
rozpoczynających badanie (N = 100) zmniejszyła się
w trakcie jego przeprowadzania do 80 osób, które ukończyły wszystkie etapy badania.
Materiały i narzędzia
Newslettery. W badaniu wykorzystano 12 newsleterów
w postaci plików PDF. Sześć z nich dotyczyło zdrowego
stylu życia („prozdrowotne”), o następującej tematyce:
„Wdrażanie zdrowego stylu życia”, „Diety odchudzające
– racjonalizacja”, „Ćwiczenia aerobowe”, „Tendencje do
jedzenia, czy tendencje do tycia?”, „Skutki nadwagi i otyłości”, „Zdrowie w składnikach pokarmowych”. Wszystkie newslettery prozdrowotne zostały stworzone przez
autorów na podstawie książki „Psychologia zdrowia.
Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia” (Sheridan i Radmacher, 1998). Były to informacje dotyczące
wdrażania zdrowego stylu życia, a nie diet odchudzających, czy planów treningowych.
Tematyka sześciu newsletterów o neutralnych dla badania treściach („neutralne”) dotyczyła ciekawych przypadków z zakresu psychologii społecznej. Źródłem
wszystkich newsletterów neutralnych był podręcznik
do psychologii społecznej „Psychologia społeczna. Serce
i umysł” (Aronson, Wilson, Akert, 1997).
Inwentarz Zachowań Zdrowotnych autorstwa Zygfryda
Juczyńskiego (2001), przeznaczony do badania zdrowych i chorych osób dorosłych. Zawiera 24 stwierdzenia dotyczące różnego rodzaju zachowań związanych ze
zdrowiem – nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych, pozytywnego nastawienia psychicznego
i praktyk zdrowotnych. Osoby badane mają możliwość
ustosunkowania się do każdego stwierdzenia na 5-stopniowej skali. Zgodność wewnętrzna IZZ, ustalona na
podstawie alfa Cronbacha, wynosi 0,85.
Międzynarodowa Ankieta o Aktywności Ruchowej
(International Physical Activity Questionnaire, IPAQ),
zawierająca pytania zarówno o regularne uprawianie
sportu, jak i czas spędzony na intensywnej, lub średnio
intensywnej aktywności fizycznej, czasu spędzonego
chodząc i siedząc. Ankieta zawiera również część z pytaniami o dane demograficzne, wagę i wzrost.
Oksfordzka Skala Szczęścia – Wersja Zrewidowana –
narzędzie zawierające 29 pytań dotyczących satysfakcji
i zadowolenia z różnych sfer życia. Każde pytanie daje
osobie badanej możliwość wyboru z czterech odpowiedzi, które są punktowane od 0 do 3. Wykorzystano jako
wersję eksperymentalną (Argyle, 2001, za: Carr, 2009).
Współczynnik rzetelności w prezentowanym badaniu
124
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
wynosi alfa=0,908 i jest analogiczny do wyników uzyskanych przez Poprawę (2012) w polskiej adaptacji Oksfordzkiego Kwestionariusza Szczęścia.
Procedura
Badanie rozpoczęło się w kwietniu 2012 roku. Proces
przeprowadzania badania podzielono na trzy etapy:
Etap 1: Osoby badane wypełniły kwestionariusze (Inwentarz Zachowań Zdrowotnych, Międzynarodowa Ankieta o Aktywności Ruchowej, Oksfordzka Skala Szczęścia). Przed przystąpieniem do właściwej części badania,
uczestnicy zostali poproszeni o podpisanie zgody na
udział w badaniu. Ze względu na brak możliwości dotarcia do wszystkich osób badanych osobiście, część kwestionariuszy została wypełniona poprzez Internet, przy
czym zachowano formę i treść kwestionariuszy oraz informacji o badaniu. W drugim Etapie badania uczestnicy
zostali losowo podzieleni na dwie grupy: eksperymentalną i kontrolną. Grupa eksperymentalna raz w tygodniu
dostawała newsletter „prozdrowotny”. Grupa kontrolna
w tym samym czasie dostawała newslettery „neutralne”.
Ten etap badania trwał 6 tygodni. W etapie trzecim obie
grupy ponownie wypełniły kwestionariusze: Inwentarz
Zachowań Zdrowotnych, Międzynarodową Ankietę Aktywności Ruchowej oraz Oksfordzką Skalę Szczęścia.
Prezentacja wyników
Wpływ newsletterów na zachowania zdrowotne
i poczucie szczęścia – porównanie wyników
w I i III etapie badania
Jako pierwsze przedstawione są analizy porównujące
wyniki z pierwszego i trzeciego etapu badania – przed
i po manipulacji newsletterowej. W celu odpowiedzi na
pytanie badawcze dotyczące tego, czy edukacja newsletterowa wpływa na zmianę zachowań zdrowotnych i poczucia szczęścia, przeprowadzono testy t-Studenta dla
prób zależnych.
Pierwszym analizowanym czynnikiem był poziom
szczęścia osób badanych. W grupie otrzymującej newsletter „prozdrowotny” średnie wyniki Oksfordzkiej
Skali Szczęścia w I Etapie (M = 49,68; SD = 14) były
niższe niż w III Etapie (M = 53,5; SD = 12,9). Analiza
testem t-Studenta dla prób zależnych wykazała, że różnica ta jest istotna statystycznie, t(39) = -4,77; p < 0,001.
Wielkość efektu (d Cohena = 0,88) wskazuje na silny
wpływ newslettera prozdrowotnego na zmianę zachowań zdrowotnych. Natomiast, w grupie otrzymującej
newsletter „neutralny” wyniki Oksfordzkiej Skali Szczęścia były niższe w Etapie III (M = 46; SD = 10,2), niż
w Etapie I (M = 47,4; SD = 10,2). Analiza testem t dla prób
J. Paluch, D. Parzelski: Zmiany w poziomie poczucia szczęścia oraz zachowowaniach... zależnych wykazała, że różnica jest istotna statystycznie
t(39) = 2,37; p < 0,001.
Drugim sprawdzanym czynnikiem były wyniki osiągane
przez osoby badane w Inwentarzu Zachowań Zdrowotnych w I i III etapie badania. Średnie wyniki IZZ w I Etapie (M = 79,27; SD = 16,21) były niższe niż w III Etapie
(M = 84,9; SD = 15,06). Analiza testem t-Studenta dla prób
zależnych wykazała, że różnica ta jest istotna statystycznie,
t(39) = 5,61; p < 0,001. Wielkość efektu (d Cohena = 0,88)
wskazuje na silny wpływ newslettera prozdrowotnego
na zmianę zachowań zdrowotnych. Natomiast, w grupie
otrzymującej newsletter „neutralny”, różnice pomiędzy
I a III Etapem w wynikach Inwentarza Zachowań Zdrowotnych okazały się być nieistotne statystycznie.
Kolejne analizy dotyczyły zmiany ilości godzin, spędzanych przez uczestników badania na uprawianiu aktywności fizycznej pod wpływem edukacji newsletterowej.
W grupie osób otrzymującej newsletter prozdrowotny
istotnie zwiększyła się: liczba godzin w tygodniu spędzonych na intensywnej aktywności fizycznej, średnio
intensywnej aktywności fizycznej oraz czas spędzony
chodząc. Różnice te przedstawia tabela 1.
obliczono mediany dla czynników znajdujących się na
skali porządkowej. Zmienna „regularne uprawianie
sportu” znajduje się na skali przedziałowej.
W celu odpowiedzi na pytania dotyczące wpływu zachowań zdrowotnych na poczucie szczęścia przeprowadzono analizy testem t-Studenta dla prób niezależnych oraz
jednoczynnikową analizą wariancji. Brano pod uwagę
następujące czynniki: intensywna aktywność fizyczna,
średnio intensywna aktywność fizyczna, liczba godzin
w tygodniu spędzonych siedząc i chodząc, oraz wyniki
IZZ. Analizy okazały się istotne statystycznie na poziomie
p < 0,05 lub p < 0,01 w przypadku trzech czynników –
wszystkich związanych z aktywnością fizyczną (tabela 2).
TABELA 2. Porównanie wyników Oksfordzkiej Skali Szczęścia
i rodzajem, intensywnością i częstotliwością podejmowanej
aktywności fizycznej
Rodzaj aktywności ruchowej
Intensywna aktywność Aktywność fizyczna o
fizyczna
Godz./tydzień
aktywności
ruchowej
Intensywna
aktywność
fizyczna
Aktywność
fizyczna o średniej
intensywności
Tryb życia –
chodzenie
w ciągu dnia
Regularne
uprawianie
sportu
M = 1,8
SD = 2,34
M = 2,99
SD = 2,85
t(39) = 3,47; p < 0,05
d Cohena = 0,55
M = 3,06
M = 4,5
SD = 3,08
SD = 5,14
t(39) = 2,93; p < 0,05
d Cohena = 0,46
M = 10,15
M = 14,7
SD = 9,15
SD = 9,08
t(39) = 3,97; p < 0,001
d Cohena = 0,63
M = 1,97
M = 2,67
SD = 0,95
SD = 0,86
t(39) = 4,71; p < 0,001
d Cohena = 0,75
Grupa kontrolna –
newsletter „neutralny”
Etap I
Etap III
M = 2,1
SD = 2,6
<1,25
>2
<2
Regularne uprawianie
sportu
„nie
>4×tyg.
uprawiam”
t(78)=2,7; p<0,05
d Cohena=0,6
t(78)=2,09; p<0,05
d Cohena=0,54
M=67,5
SD=3,5
F(3, 76)=5,06; p<0,01
η²=0,17
Dyskusja
Średnia liczba godzin/tydzień
Grupa edukowana –
newsletter „prozdrowotny”
Etap III
Etap I
>1,25
średniej intensywności
Oksordzka
M=52,02 M=44,95 M=50,83 M=45,15 M=43,14
Skala Szczęścia SD=10,47 SD=12,9 SD=13,68 SD=8,9 SD=13,31
TABELA 1. Porównanie wyników Międzynarodowej Ankiety
o Aktywności Ruchowej w I i III Etapie oraz pomiędzy grupami
newsletterowymi
Rodzaj
ARTYKUŁY
M = 2,2
SD = 2,4
n.i
M = 2,4
M = 2,9
SD = 3,1
SD = 3,5
różnica nieistotna statystycznie
M = 13,6
M = 12,8
SD = 11,8
SD = 8,7
n.i
M = 2,2
M = 2,3
SD = 0,9
SD = 0,8
t(39) = 2,1; p < 0,05
d Cohena = 0,3
Różnice w odczuwaniu szczęścia między osobami
przejawiającymi zachowania zdrowotne a osobami
nieprzejawiającymi zachowań zdrowotnych
Ta część prezentacji wyników dotyczy analiz przeprowadzonych po I etapie badania – przed manipulacją
newsletterami. Aby podzielić osoby badane na grupy
przejawiające i nieprzejawiające zachowań zdrowotnych
Celem przeprowadzonego badania było sprawdzenie,
czy zachowania zdrowotne mają wpływ na odczuwany
poziom poczucia szczęścia. Interesujące wydawało się
także sprawdzenie czy zmiana zachowań zdrowotnych
pod wpływem edukacji, wpłynie na odczuwanie szczęścia i wzrost zachowań zdrowotnych.
Efekt newsletterów. Analiza wyników dotyczących
pierwszego pytania badawczego pokazała, że po sześciotygodniowym Etapie II poziom poczucia szczęścia
istotnie zwiększył się w grupie otrzymującej newsletter
prozdrowotny. Jednocześnie należy zaznaczyć, że w grupie otrzymującej newsletter neutralny poziom poczucia
szczęścia istotnie obniżył się po sześciu tygodniach trwania badania. Uzyskane rezultaty rzucają nowe światło na
wiedzę prezentowaną przez teoretyków zajmujących się
promocją zdrowia. Twierdzą oni (Berger, Pargman i Weinberg, 2007; Karski, 2006), że wzbudzanie w ludziach
chęci do zmian swojego stylu życia to proces trwający
powyżej sześciu miesięcy, a zmiana zachowań zdrowotnych jest procesem wieloetapowym. Wyniki osób
z grupy otrzymującej newsletter „prozdrowotny” uległy
istotnej poprawie również pod względem wielu innych
wskaźników zachowań zdrowotnych:
125
•
•
•
ISSN 2081-0008
wynik Inwentarza Zachowań Zdrowotnych – nastąpił
wzrost mierzonych zachowań w grupie otrzymującej newsletter „prozdrowotny”. Efekt wzmocniony
jest tym, że w grupie otrzymującej newsletter „neutralny” nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy wynikami w I i III etapie badania;
aktywność fizyczna – osoby otrzymujące newsletter
„prozdrowotny” w ciągu sześciu tygodni zwiększyły ilość godzin spędzonych na zarówno intensywnej, jak i średnio intensywnej aktywności fizycznej.
W grupie z newsletterem „neutralnym” nie odnotowano istotnych różnic w tej kwestii pomiędzy
I a III etapem badania. Ponadto, liczba godzin w tygodniu spędzona chodząc w grupie newsletterowej
„prozdrowotnej” zwiększyła się ze średnim efektem,
w grupie newsletterowej „neutralnej” liczba godzin
spędzonych na chodzeniu uległa zmniejszeniu;
W przypadku wskaźnika regularnego uprawiania sportu nastąpił jego wzrost w obu grupach newsletterowych
– nie stwierdzono więc tutaj efektu newslettera „prozdrowotnego”. Natomiast w przypadku liczby godzin spędzonych na siedzeniu, uległa ona nieznacznemu zmniejszeniu w obu grupach. Takie wyniki mogą być efektem
nie samych otrzymywanych newsletterów, ale tego, że
wszystkie osoby badane w pierwszym etapie, prawdopodobnie po raz pierwszy dokonały swoistego rozrachunku swojego trybu życia. Niektóre osoby, po wypełnieniu
kwestionariuszy, w których odpowiadały na pytania
o aktywność fizyczną, o liczbę godzin spędzonych siedząc i chodząc, przyznawały, iż nie zdawały sobie sprawy
z tego, jak bardzo siedzący tryb życia prowadzą. Uczestnicy badania mówili o tym, że samo przelanie na papier
tego, że są dni, w których nie przeznaczają na chodzenie
nawet dziesięciu minut, jest motywujące do zmiany trybu życia. Być może właśnie dlatego, niezależnie od otrzymywanych newsletterów, osoby z obu grup zmniejszyły
liczbę godzin spędzonych na siedzeniu, lub podjęły decyzję o rozpoczęciu uprawiania sportu.
Nie bez znaczenia dla otrzymanych wyników była też
pora roku – badanie odbyło się wiosną – jest to czas,
kiedy ludzie zaczynają być bardziej aktywni fizycznie.
Jednak większość wyników uzyskanych w grupie otrzymującej newsletter „nutralny” wskazuje na silny wpływ
newslettera „prozdrowotnego” dla poprawy zachowań
prozdrowotnych.
Zachowania zdrowotne a poczucie szczęścia. Drugim
pytaniem, na które poszukiwano odpowiedzi, było pytanie o to, czy osoby przejawiające więcej zachowań
zdrowotnych, będą odczuwały większy poziom szczęścia, w porównaniu do osób nieprzestrzegających zasad
zdrowego trybu życia. Wyniki pokazały, że nie istnieje
126
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
istotny związek między wynikami Inwentarza Zachowań
Zdrowotnych a wynikami Oksfordzkiej Skali Szczęścia.
Analiza wyników wykazała jednak związek poziomu poczucia szczęścia z deklarowanym poziomem aktywności
fizycznej. Okazało się, osoby, które uprawiają intensywną aktywność fizyczną powyżej 1,25 godziny w tygodniu
są istotnie bardziej szczęśliwe, niż osoby spędzające
mniej czasu na takiej aktywności, lub nie uprawiają jej
wcale. Wyniki pokrywają się z zaleceniami American
College of Sports Medecine (1978; za: Sheridan i Radmacher, 1998) dotyczącymi wykonywania ćwiczeń fizycznych. Według tych zaleceń, zdrowe osoby dorosłe
powinny wykonywać ćwiczenia trzy do pięciu razy w
tygodniu, przez 15 do 60 minut, przy wykorzystaniu 6090% maksymalnej częstości akcji serca (uwzględniając
wiek). Analiza wyników wykazała także, że osoby, które uprawiają średnio intensywną aktywność fizyczną
powyżej dwóch godzin w tygodniu, są istotnie bardziej
szczęśliwe, niż osoby nieuprawiające takiej aktywności,
lub spędzające na niej mniej niż dwie godziny w tygodniu. Średnio intensywna aktywność fizyczna była zdefiniowana w pytaniu Międzynarodowej Ankiety o Aktywności Ruchowej jako przeciętny wysiłek fizyczny, przy
którym oddychanie jest nieco szybsze niż normalnie.
Może to być zarówno praca w ogrodzie, rekreacyjna gra
w piłkę, jak i spokojna jazda na rowerze, czy gra w tenis.
Tak więc, traktując to pytanie jako, pytanie o rekreację
i sposób spędzania wolnego czasu, wyniki potwierdzają
się z opiniami Lindy Trenberth (2005), która pisze, że aktywne spędzanie wolnego czasu, samo w sobie ma wiele
zasług dla zdrowia i dobrostanu psychicznego. Kolejnym
wynikiem potwierdzającym wpływ aktywności fizycznej
na poczucie szczęścia jest wskaźnik regularnego uprawiania sportu. Analiza wariancji wykazała, że ludzie różnią się pod względem poczucia szczęścia w zależności od
tego, czy regularnie uprawiają sport w ogóle, ale też, że
istnieją różnice pomiędzy osobami uprawiającymi sport
raz w tygodniu i powyżej czterech razy w tygodniu.
Uzyskane wyniki potwierdzają badania Palmer-Hunter
(1982), Gondoli i Tuckmana (1982) czy Vitulli (1987),
że osoby regularnie uprawiające jogging lub pływanie
mają lepszy nastrój psychiczny, w porównaniu z osobami
nieuprawiającymi takich form aktywności (za: Szmajke
i Doliński, 1991).
Wnioski
Pierwszym wnioskiem płynącym z przeprowadzonego
badania jest fakt, iż aktywność fizyczna wpływa na poczucie szczęścia w życiu. Jest to wniosek potwierdzony
w licznych badaniach. Udowodniono już wpływ aktywności fizycznej na radzenie sobie ze stresem (Piqueras
i in., 2007; Landeras i Arent, 2007), na nastrój (Thayer,
J. Paluch, D. Parzelski: Zmiany w poziomie poczucia szczęścia oraz zachowowaniach... 1989), na efektywność leczenia depresji i zaburzeń lękowych (Łuszczyńska, 2011). Jednak ważne jest to, że
badanie wykazało wpływ każdej aktywności (zarówno
rekreacji, aktywnego spędzania wolnego czasu, jak i regularnego uprawiania sportu) na subiektywne i ogólne
poczucie szczęścia osób zdrowych.
Drugim istotnym wnioskiem jest to, że nawet nawykowe
zachowania można zmieniać poprzez edukację i promocję zdrowia. Jest to wniosek motywujący zarówno dla
praktyków psychologii pozytywnej, psychologii zdrowia,
jak i dla osób próbujących poprawić stan swojego zdrowia, a przez to odczuwaną jakość życia. W tym miejscu
nasuwa się też wniosek, iż jeśli nawet krótkotrwała, sześciotygodniowa edukacja przyniosła skutki w poprawie
zachowań zdrowotnych, to akcje promocyjne na szeroką
skalę tym bardziej powinny zmienić takie zachowania
wśród większej ilości osób.
ARTYKUŁY
Inne konkluzje płynące z przeprowadzonego badania
dotyczą jego samej procedury i narzędzi. Osoby badane dobrowolnie przekazywały informacje zwrotne dotyczące otrzymywanych newsletterów „prozdrowotnych”.
Spotkały się one z bardzo dobrymi opiniami i oceniane były jako ciekawe i przydatne. W przeprowadzonym
badaniu uczestnicy nie otrzymywali feedbacku, ani też
nie byli kontrolowani, informacje im przekazywane, nie
były dopasowane do indywidualnych potrzeb i przekonań zdrowotnych. Mimo to, nastąpiła zmiana w zachowaniach zdrowotnych w grupie otrzymującej newsletter
promujący zdrowy styl życia.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Argyle M., Psychologia szczęścia, Wrocław 2004.
Argyle M., Przyczyny i korelaty szczęścia, [w:] Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka,
(red.) J. Czapiński, Warszawa 2004.
Argyle M., The social psychology of everyday life, Londyn 1992.
Aronson E., Wilson T., Akert R., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997.
Berger B.G., Pargman D., Weinberg R.S., Foundations of Exercise Psychology, Morgantown 2007.
Biddle S. i Mutrie N., Psychology of Physical Activity and Exercise. Londyn 1991.
Borzucka-Sitkiewicz K., Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. Poradnik dla edukatorów zdrowia, Kraków 2006.
Carr A., Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Warszawa 2009.
Czapiński J., Psychologia szczęścia: przegląd badań i zarys teorii cebulowej, Warszawa 1994.
DeVries H. A., Adams G. M., EMG comparison of single doses of exercise and
meprobamate as to effects of muscular relaxation. “American Journal of Physical Medicine”, 51, 130-141.
Dienstiber R.A. i Pytlik Zillig L., Toughness, [w:] Handbook of Positive Psychology, (red.), C.R. Snyder i S.J. Lopez, Nowy Jork 2002.
Dolińska-Zygmunt G., Behawioralne wyznaczniki zdrowia – zachowania zdrowotne, [w:] Elementy psychologii zdrowia,
(red.), G. Dolińska-Zygmunt, Wrocław 1996.
Dolińska-Zygmunt G., Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie, Warszawa 2000.
Gollwitzer P. M. i Kinney R. F., Effects of deliberative and implemental mind – sets on the illusion of control. „Journal of Personality and Social Psychology”, 56, 531-542.
Heszen I. i Sęk H., Psychologia zdrowia, Warszawa 2007.
Hochbaum G.M., Sorenson J.R. i Lorig K., Theory in health education practice. „Health Education Quarterly”, 19, 295-313.
Kaptein A. i Weinman J., Health Psychology: Some Introductory Remarks, [w:] Health Psychology, (red.), A. Kaptein i J. Weinman, Oxford 2004.
Karski J.B.. Postępy promocji zdrowia. Przegląd międzynarodowy, Warszawa 2006.
King A.A., Eells J.E. i Burton C.M., Pojęcie dobrego życia – w ujęciu szerokim i wąskim, [w:] Psychologia pozytywna w praktyce,
(red.), wydania polskiego J. Czapiński, Warszawa 2007.
Kozielecki J., Podejmowanie decyzji, [w:] Psychologia ogólna, (red.), T. Tomaszewski, Warszawa 1995.
Piqueras J.A., Kuhne W., Vera-Villarroel P., van Straten A., Cuijpers P., Happiness and health behaviours in Chilean college students: A cross – sectional survey. „BMC Public Health”, 11: 443.
Sheridan C.L. i Radmacher S.A., Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia, Warszawa 1998.
Szmajke A. i Doliński D., Dwie strony medalu: negatywne i pozytywne psychospołeczne skutki sportu, [w:] Psychologia
i sport, (red.), T. Tyszka, Warszawa 1991.
Tatarkiewicz W., O szczęściu, Warszawa 1962.
Thayer R.E., The biopsychology of mood and arousal, Nowy Jork 1989.
Trenberth L., The role, nature and purpose of leisure and its contribution to individual development and well-being. „British
Journal of Guidance & Counselling” Vol. 33, No. 1, February 2005.
Wrona-Polańska H., Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji zdrowia. Perspektywa psychologiczna,
[w:] Promocja zdrowia w praktyce psychologicznej, (red.) H. Wrona-Polańska i J. Mastalski, Kraków 2009.
127
PHOTO CREDIT: Jason Cipriani / Foter / CC BY
Artykuły
Michał Wójcik,
Agata Poręba
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 129-133
Różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w nasileniu
myślenia magicznego / Gender differences
in magical thinking intensity
Abstract
It is the first such study in Polish literature. The main aim
of this study was to compare magical thinking between
males and females. Participant were psychically healthy 104
university students (52 men and 52 women) of age 21-7
(M=22). Statistically significant (p<0.001) gender differences in the level of intensity of magical thinking had been
shown. The average level of magical thinking among males
was 29.92 and 20.94 for women. Examined men turned out
to be more likely than women to reach for magical thinking.
Keywords: magic,magicalthinking,genderdifferences
Streszczenie
To pierwsze takie badania w polskiej literaturze. Głównym
celem było porównanie nasilenia myślenia magicznego pomiędzy mężczyznami i kobietami. Przebadano 104
psychicznie zdrowych studentów (w tym 52 kobiet i 52
mężczyzn) w wieku od 21 do 27 lat (M=22). Wykazano statystycznie istotną (p<0,001) różnicę międzypłciową w poziomie intensywności myślenia magicznego. Średni poziom
myślenia magicznego mężczyzn wyniósł 29,92 a kobiet
20,94. Badani mężczyźni okazali się o wiele bardziej skłonni
niż kobiety do posługiwania się myśleniem magicznym.
Słowakluczowe: magia,myśleniemagiczne,różni-
ce międzypłciowe
Wprowadzenie
P
rzez długi czas antropolodzy sądzili, że bizony,
jelenie czy konie rysowane na ścianach jaskiń to
jedynie forma prehistorycznej sztuki, ukazująca sceny z realnego polowania. Dzisiaj są przekonani, że
naścienne przedstawienia zwierząt stanowią świadectwo
magicznego myślenia pradawnych ludzi. Z pomocą magii łowieckiej, nasi praprzodkowie próbowali wpłynąć
na rzeczywistość, zjednać sobie przychylność losu, zapewnić powodzenie w czasie polowania. Wierzyli w to,
że siłą ukrytą w myślach, rytuałem czy zaklęciem mogą
wpływać na zachodzące w przyrodzie zmiany, ludzi i zdarzenia. Wiele zwykłych zjawisk przyrodniczych było ich
zdaniem powodowane przez istoty nadprzyrodzone –
pomniejszych bogów, duchy czy demony. Magia była nie
tylko pierwszym sposobem kształtowania rzeczywistości,
swoistą wiarą w siłę sprawczą myśli, ale przede wszystkim
spójnym, choć prymitywnym, sposobem postrzegania
i rozumienia otaczającego świata. Edward Hall (Hall
1984) uważa, że magia, obok nauki, mitów i systemów filozoficznych, stanowi jeden z typów modeli funkcjonowania świata, które pomagają człowiekowi uporać się ze złożonością życia i konstytuują wzory zachowań. Człowiek
w trakcie życia wytwarza właściwą tylko sobie reprezentację poznawczą świata. Nie jest ona wiernym odwzorowaniem, lecz symboliczną konstrukcją umysłową. Składają
się na nią zespoły przekonań umożliwiające człowiekowi
orientację w rzeczywistości. Przekonania te nie zawsze są
prawdziwe, mogą one mieć charakter myślenia życzeniowego, samooszukiwania się, opierać się na stereotypach
czy zabobonach (Chlewiński i Grzywa 1992).
Myślenie magiczne
Uogólniając liczne obecne w literaturze przedmiotu definicje myślenia (por. Szewczuk 1985: 163; Chlewiński
i Grzywa 1992: 13; Reber 2002: 388-390), można przyjąć,
że jest ono pewnym procesem poznawczym składającym
się w uproszczeniu z dwóch głównych etapów: wytwarzania pomysłów i ich weryfikacji. Etap pierwszy może
przebiegać zarówno zgodnie z zasadami logiki i realizmu,
jak i wbrew nim. Jak postuluje Gierdziewicz „u podstaw
magicznego myślenia leży zdolność do wytwarzania nowych pomysłów. Fałszywość myślenia magicznego jest
wynikiem błędnego procesu weryfikacji tych pomysłów”
(Samochowiec, Wojciechowski i Samochowiec 2004: 17).
Zgodnie z takim spojrzeniem myślenie magiczne byłoby niczym innym jak błędem myślenia. Oparcie się na
pozornych związkach, brak wglądu w rzeczywiste przyczyny, uznanie jakiegoś poglądu apriorycznie za prawdziwy – jeżeli na etapie weryfikacji człowiek nie wykaże
się krytycyzmem wobec tak wytworzonych pomysłów to
wszystko to może prowadzić do myślenia magicznego.
•
ISSN 2081-0008
Psychologia anomalistyczna (anomalistic psychology)
wychodzi naprzeciw nadzwyczajnym zagadnieniom,
takim jak astrologia, UFO, różdżkarstwo czy trójkąt
bermudzki. Jej celem jest poznanie mechanizmów psychologicznych, które odpowiadają za wiarę w zjawiska
niewytłumaczalne. Jej przedstawiciele – Leonard Zusne
i Warren H. Jones zdefiniowali myślenie magiczne jako
„przekonanie, że transfer energii lub informacji pomiędzy systemami fizycznymi może odbywać się wyłącznie
przez ich podobieństwo albo ich styczność w czasie lub
przestrzeni; że czyjeś myśli, słowa, działania mogą odnieść określone realne skutki fizyczne w sposób niezgodny z zasadami zwykłej transmisji energii i informacji”
(Zusne i Jones 1989: 13).
Powszechność myślenia magicznego
Powszechnie uważa się, że magia wynika z niewiedzy
i utożsamia się ją jednoznacznie z ciemnotą. Czytając
o zwyczajach plemion pierwotnych, ludzi żyjących w minionych epokach, czy też w innych kręgach kulturowych
(np. w Afryce) kpimy z ich niewiedzy, zabobonów, wiary
w czary i demony, magicznych rytuałów, które wydają się
nam godne politowania i delikatnie mówiąc niedorzeczne. Reprezentacja poznawcza świata wytworzona przez
człowieka jest tworem złożonym i w jej skład mogą wchodzić jednocześnie i paralelnie wszystkie systemy opisane
przez Halla (Hall 1984), a nawet więcej. Nasz obraz świata
kształtuje wiedza naukowa, tradycja, kultura, mity, religia
czy myślenie magiczne. Możemy kpić z afrykańskiego
tańca mającego sprowadzić deszcz, czy wiary XIX-wiecznych chłopów francuskich w to, że ksiądz potrafi rozkazać
powodzi czy pożarowi, aby opuściły wieś. Jednak my sami
nadal nie jesteśmy wolni od myślenia magicznego – korzystamy z usług wróżek, bioenergoterapeutów, chętnie
czytamy horoskopy, a w piątek trzynastego staramy się być
podwójnie uważni, albo wręcz unikamy wyjścia z domu
„na wszelki wypadek”. Myślenie magiczne było i jest obecne w świadomości i życiu człowieka. Zmieniają się tylko
czasy, realia i sposoby jego wyrazu.
Celem powyższego wywodu nie było potępianie, pouczanie czy ocenianie ludzi, ale pokazanie, że magia jest
nam o wiele bliższa niż nam się wydaje. O powszechności myślenia magicznego niech świadczy fakt, że ponad połowa mieszkańców Ameryki Północnej wierzy
w astrologię (Tobacyk i Milford 1983), moce medium
i postrzeganie pozazmysłowe (Orenstein 2002; Rice
2003). Tadeusz Szaciło napisał kiedyś: „Przesąd nie
daje się pogodzić z wiedzą naukową” (Szaciło 1967: 80).
Wynikałoby z tego, że ludzie wykształceni wolni są od
zabobonów. Nie jest to prawdą. Jak wykazały badania
130
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
nad myśleniem magicznym Anieli Meyer-Ginsbergowej
(Szmyd 1993) udział praktyk magicznych w życiu ludzi
dorosłych jest niespodziewanie duży. Jej zdaniem uprawianie praktyk magicznych jest ściśle związane z tolerowaniem jawnych sprzeczności.
Niewrażliwość na sprzeczności przejawia się w dwóch
najbardziej typowych postawach magicznych: wówczas,
gdy ktoś wierzy we wpływ magiczny faktów, co do których równocześnie wie, że nie zachodzi między nimi
żadne naturalne powiązanie (np. przebiegnięcie drogi
przez czarnego kota, a powodzenie najbliższego przedsięwzięcia) i wtenczas, gdy ktoś nie wierzy w taki wpływ,
a mimo to podejmuje zabiegi magiczne – ucieka się do
nich w określonych momentach życia, tłumacząc to
przyzwyczajeniem, chęcią zabawy, przyjemnością, albo
po prostu tym „żeby nie mieć sobie w razie czego nic
do zarzucenia”. Wierzenia i zabiegi magiczne, mimo że
najczęściej traktowane są przez ludzi wykształconych na
wpół serio, ambiwalentnie, to jednak mają dla nich na
ogół dość istotne znaczenie, zwłaszcza w ważnych i trudniejszych chwilach życia.
Aniela Meyer-Ginsbergowa pokazała, że mimo jawnej
sprzeczności między wiedzą naukową a myśleniem magicznym, potrafią one współistnieć ze sobą u jednej i tej
samej osoby. Natomiast Lesser i Paisner (Lesser i Paisner
1985) wykazali, że ludzie których przekonania duchowe
(spiritual beliefs) odrzucają istnienie przypadku, silniej
wierzą w zjawiska nadnaturalne (supernatural) i posiadają wyższą orientację wewnętrzną niż grupa kontrolna.
Jednakże obydwie grupy nie różniły się między sobą pod
względem zdolności do myślenia logicznego. Wyniki te
potwierdzają twierdzenie, że zdolności do myślenia logicznego i magicznego mogą współwystępować u tej samej osoby.
Jak pokazują badania, stosunkowo duża grupa nastolatków i młodych ludzi wierzy w możliwość czytania
w cudzych myślach, ugłaśnianie myśli lub czary (Beck et
al. 2010: 89). Polski psycholog Stefan Błachowski badał
różnorodne przejawy myślenia magicznego wśród młodzieży ze szkół średnich i uniwersytetów oraz osób dorosłych. Napisał na ten temat dwa artykuły: „The magical
behavior of children in relation to school” oraz “Good luck
letters A contribution to the psychology of magical thinking”. Pierwszy z nich (Błachowski 1937) stanowi omówienie badań ankietowych przeprowadzonych wśród
młodzieży niektórych klas szkół średnich Łodzi i Katowic, a także wśród studentów Uniwersytetu Poznańskiego. Uwzględniał on te formy myślenia magicznego, które
powstają w związku ze specyfiką życia szkolnego i uniwersyteckiego. Drugi artykuł (Szmyd 1993) jest krótkim
M. Wójcik, A. Poręba: Różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w nasileniu myślenia magicznego ARTYKUŁY
i syntetycznym ujęciem bogatego materiału ankietowego
dotyczącego elementów magii zawartych w szeroko rozpowszechnionej po pierwszej wojnie światowej akcji tzw.
łańcuchów szczęścia1. Głównym przedmiotem pierwszej
pracy jest charakterystyczna, ukształtowana na tle specyficznych cech i swoistej nastrojowości życia szkolnego, postawa uczącej się młodzieży, w której z łatwością
daje się wyróżnić wiele rodzajów magicznych przekonań
i praktyk, przejawiających się w najrozmaitszych formach. Natomiast druga praca poszerza obraz myślenia
i zachowania magicznego starszej młodzieży szkolnej na
młodzież uniwersytecką i na człowieka starszego.
w postrzeganie pozazmysłowe, czary, przesądy i prekognicję (Wolfradt 1997). Inne badania również wskazują na to, że kobiety cechują się obecnością większej
ilości wierzeń w zjawiska paranormalne niż mężczyźni, z nielicznymi wyjątkami, takimi jak wiara w życie
pozaziemskie (Aarnio i Lindeman 2005; Rice 2003;
Scheidt 1973; Tobacyk i Pirttilä-Backman 1992; Vyse
1997). Jak wskazują badacze te różnice międzypłciowe wynikają stąd, że mężczyźni myślą w sposób bardziej analityczny i mniej intuicyjny niż kobiety (Aarnio
i Lindeman 2005; Epstein et al. 1996; Lieberman, 2000;
Wolfradt et al. 1999).
W wynikach badań Błachowskiego uderza stosunkowo
wysoki stopień nasilenia przejawów myślenia magicznego wśród osób badanych. Oto niektóre dane: spośród
39 przebadanych metodą kwestionariuszową uczennic
trzeciej klasy gimnazjum łódzkiego (12-13 lat) 18 z nich,
tj. 46% przyznaje się do szkolnego myślenia magicznego.
Tylko jedna nie wierzy w sens i skuteczność praktyk magicznych, zaś 12 uczennic, tj. 30% nie przejawia magicznego zachowania się w związku ze szkołą, chociaż zna je
z doświadczenia pozaszkolnego. Podobne rezultaty przyniosły badania uczennic starszej (ósmej) klasy gimnazjum
łódzkiego (17-18 lat). Badaniom poddano 17 uczennic;
okazało się, że wszystkie znały myślenie magiczne z własnego doświadczenia: 6, tj. 35% przyznało się do aktualnego spełniania praktyk magicznych, 5 potwierdziło nawykowe ich spełnianie, 9 dostrzegło wygasanie tych praktyk,
a jedynie 7, tj. 41% oświadczyło, że definitywnie zerwało z nimi. Uzupełnieniem mogą być badania młodzieży
uniwersyteckiej z 1937 r. (Szmyd 1993). Na przebadanych
wówczas 28 studentów i 21 studentek, aż 22 studentów
i 17 studentek wyznało, że zna myślenie magiczne z własnego doświadczenia, a jedynie 6 studentów i 4 studentki
nie potwierdziło znajomości tego zjawiska.
Metodologia
Myślenie magiczne u kobiet i mężczyzn
Ważnym wnioskiem wynikającym z materiałów Błachowskiego jest większa skłonność kobiet niż mężczyzn do uciekania się do myślenia magicznego. Ową
różnicę między płciami zdają się też potwierdzać prace
innych badaczy. Uwe Wolfradt badał relacje pomiędzy
przeżyciami dysocjacyjnymi, lękiem-cechą oraz wiarą
w zjawiska paranormalne wśród studentów. Wystąpiły
statystycznie istotne różnice między płciami. Kobiety uzyskały wyższe wyniki od mężczyzn w niektórych
podskalach Skali Wierzeń Paranormalnych Tobacyka
(A Revised Paranormal Belief Scale), takich jak wiara
1
Idea ta narodziła się w Stanach Zjednoczonych, skąd przeniknęła
do innych krajów. W Polsce największe jej nasilenie miało miejsce
w 1935r., kiedy swoim zasięgiem objęła około 1 mln osób.
Przedmiotem badań własnych jest myślenie magiczne
u zdrowych psychicznie osób dorosłych. Natomiast celem badań jest ustalenie czy istnieją różnice między
kobietami i mężczyznami w poziomie przejawianego
myślenia magicznego. W związku z tym postawiono następującą hipotezę: Kobiety przejawiają wyższy poziom
myślenia magicznego niż mężczyźni.
Zastosowano metodę badań z wykorzystaniem kwestionariuszy samoopisowych. W instrukcji głównej pojawiło
się zapewnienie o anonimowości, informacja o przetwarzaniu zebranych danych jedynie dla celów naukowych
oraz zachęta do udzielania szczerych, autentycznych
i zgodnych z własnymi poglądami odpowiedzi
Do pomiaru poziomu przejawianego myślenia magicznego wykorzystano kwestionariusz, który powstał
w oparciu o skalę MIS (Magical Ideation Scale) Eckblada i Chapmana (Johnston 1991: 22). Skala ta mierzyła
zróżnicowane formy jakie może przybierać myślenie
magiczne, m. in. wiarę w przesyłanie myśli, psychokinezę, przewidywanie przyszłości, astrologię, wpływ duchów, reinkarnację, talizmany szczęścia, transfer energii psychicznej, pechowe i szczęśliwe liczby, itp. Autorzy
zmierzyli wskaźniki dobroci psychometrycznej swojego testu. W celu ich opracowania przebadali swoją skalą
(jak również innymi skalami) przeciętnych, zdrowych
psychicznie studentów uczelni wyższej. Test zgodności
wewnętrznej alfa Cronbacha wyniósł 0,82 dla mężczyzn
i 0,85 dla kobiet. Trafność test – retest po 6 tygodniach
wyniosła 0,80 dla mężczyzn i 0,82 dla kobiet (Johnston
1991: 22-23). Choć skala ta została początkowo opracowana z myślą o badaniu schizofrenii, to kolejne badania
(Johnston 1991) pokazały, że nadaje się ona również do
pomiaru myślenia magicznego u zdrowych psychicznie
osób dorosłych.
Na potrzeby badań własnych każdy z 30 itemów ory-
131
•
ISSN 2081-0008
ginalnej angielskojęzycznej wersji MIS został przetłumaczony na język polski. Ponadto dwustopniowa skala
odpowiedzi (Tak; Nie) została rozszerzona do czterostopniowej (Zdecydowanie tak; Raczej tak; Raczej nie;
Zdecydowanie nie). Odpowiedź udzielona na każde
z pytań była punktowana od 0 (zdecydowany brak myślenia magicznego) do 3 (silne przekonanie o istnieniu
magicznej zależności), przez co uzyskany wynik ogólny
mógł kształtować się w przedziale od 0 do 90 punktów.
Część pytań wymagała odwrócenia punktacji przed wliczeniem ich do wyniku ogólnego zgodnie z kluczem
odpowiedzi. Zmianę sposobu udzielania odpowiedzi
dokonano, aby uniknąć tendencyjności odpowiedzi, jak
również zwiększyć czułość na nawet niewielkie różnice
w stopniu nasilenia obserwowanego zjawiska. Kwestionariusz własny został załączony w Aneksie A.
Przebadano 104 zdrowe psychicznie osoby dorosłe
(52 kobiety i 52 mężczyzn) w wieku 19-27 lat, będące
studentami lubelskich uczelni (Katolicki Uniwersytet
Lubelski, Uniwersytet Przyrodniczy, Politechnika Lubelska). Średnia wieku kobiet wyniosła niespełna 23
lata (przy SD=1,46), natomiast mężczyzn nieco ponad
21 lat (SD=1,67).
Badanie przeprowadzone zostało w okresie od stycznia
do maja 2013 roku. Każdy uczestnik dobrowolnie i świadomie wyraził zgodę na udział. W sytuacji wątpliwości
dotyczącej treści pytania, bądź sposobu udzielania odpowiedzi, osoby mogły uzyskać pomoc ze strony przeprowadzającego badanie.
Wyniki
Średni poziom myślenia magicznego wśród mężczyzn
wyniósł 29,92 przy odchyleniu standardowym równym
11,08, natomiast wśród kobiet średnia kształtowała się
na poziomie 20,94, a odchylenie standardowe wyniosło 10,14. Dane te przedstawiono na wykresie 1. Dla
102 stopni swobody wartość testu t-Studenta dla grup
niezależnych wyniosła 4,31 przy prawdopodobieństwie
p<0,001 (t (102) = 4,31; p<0,001).
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Wykres 1. Średni poziom myślenia magicznego wśród przebadanych mężczyzn (N=52) i kobiet (N=52)
Średni poziom myślenia magicznego
Myślenia magicznego
Mężczyźni
Kobiety
Dyskusja
Hipoteza, jakoby kobiety miały przejawiać wyższy poziom myślenia magicznego od mężczyzn, nie została
potwierdzona. Owszem, wystąpiła istotna statystycznie
różnica między płciami pod względem poziomu myślenia magicznego, ale o odwrotnym kierunku niż zakładano. Mianowicie okazało się, że to badani mężczyźni
przejawiali wyższy poziom myślenia magicznego od
kobiet. Jest to rezultat ciekawy, ponieważ stoi w opozycji do wyników uzyskiwanych do tej pory przez innych
badaczy. Zazwyczaj to kobiety uzyskiwały wyższe wyniki myślenia magicznego (Wolfradt 1997), z nielicznymi
wyjątkami, takimi jak wiara w cywilizacje pozaziemskie
(por. Aarnio i Lindeman 2005; Rice 2003; Scheidt 1973;
Tobacyk i Pirttilä-Backman 1992; Vyse 1997). Wyniki
uzyskane w tej pracy pokazują, że mężczyźni mogą częściej sięgać po myślenie magiczne niż kobiety.
Sposobem wyjaśnienia uzyskanych różnic międzypłciowych w poziomie myślenia magicznego mogłaby być
sugestia niektórych badaczy (Johnston 1991), że wysokie
wyniki na skali MIS Eckblada i Chapmanna, uzyskują nie
tylko osoby o wysokim myśleniu magicznym, ale też charakteryzujące się takimi cechami jak orientacja wewnętrzna i myślenie wyobrażeniowe (imaginative thinking), co
mogłoby zniekształcić otrzymane w badaniach wyniki.
Jednak, jak pokazują metaanalizy (Feingold 1994) brak
w literaturze udokumentowanych międzypłciowych różnic pod względem umiejscowienia poczucia kontroli.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
132
Aarnio K., Lindeman M. Paranormal beliefs, education, and thinking styles.“Personality and Individual Differences”nr 39, 2005, s. 1227-1236.
Beck A. T., Rector N. A., Stolar N., Grant P. (2010). Schizofrenia w ujęciu poznawczym. Teoria, badania i terapia. Kraków 2010.
Błachowski S. The Magical Behavior of Children in Relation to School.„The American Journal of Psychology” nr 50 (1/4), 1937, s. 347-361.
Chlewiński Z., Grzywa A. Urojeniowa wizja świata. Warszawa 1992.
Epstein S., Pacini R., Denes-Raj V., Heier H. Individual differences in intuitive-experiential and analytical-rational thinking
styles. „Journal of Personality and Social Psychology” nr 71, 1991, s. 390-405.
Feingold A. Gender differences in personality: A meta-analysis. „Psychological Bulletin” nr 116(3), 1994, s. 429-456.
Hall E. T. Poza kulturą. Warszawa: 1984.
M. Wójcik, A. Poręba: Różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w nasileniu myślenia magicznego ARTYKUŁY
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Johnston, L. A. The use of the Magical Ideation Scale to measure magical thinking. Dysertacja na stopień doktorski, Ontario, Canada 1991.
Lesser R., Paisner M. Magical thinking in formal operational adults. „Human Development” nr 28, 1985, s. 57- 70.
Lieberman M. D. Intuition: a social cognitive neuroscience approach. „Psychological Bulletin” nr 126, 2000, s. 109-137.
Orenstein A. Religion and paranormal belief. „Journal for the Scientific Study of Religion” nr 41, 2000, s. 301-311.
Rice T. W. Believe it or not: religious and other paranormal beliefs in the United States. „Journal for the Scientific Study of Religion” nr 42, 2003, s. 95-106.
Samochowiec A., Wojciechowski B., Samochowiec J. Rola myślenia magicznego w obronie przed lękiem.„Psychiatria” nr 1, 2004, s. 17-22.
Scheidt R. J. Belief in supernatural phenomena and locus of control. “Psychological Reports” nr 32, 1973, s. 1159-1162.
Szaciło T. Przekonania. Warszawa 1967.
Szmyd J. Myślenie i zachowanie irracjonalne. Studia z psychologii irracjonalizmu. Prace monograficzne Nr 153. Kraków 1993.
Tobacyk J., Milford G. Belief in paranormal phenomena: Assesment instrument development and implications for personality
functioning. “Journal of Personality and Social Psychology” nr 44, 6, 1983, s. 1029.
Tobacyk J. J., Pirttilä-Backman A. M. Paranormal beliefs and their implications in university students from Finland and the United
States. “Journal of Cross-Cultural Psychology” nr 23, 1992, s. 59-71.
Wolfradt U. Dissociative experiences, trait anxiety and paranormal beliefs. “Personality and Individual Differences” nr 23, 1997, s. 15-19.
Wolfradt U., Oubaid V., Straube E. R., Bischoff N., Mischo J. Thinking styles, schizotypal traits and anomalous experiences. “Personality and Individual Differences” nr 27, 1999, s. 821-830.
Vyse S. A. Believing in magic: The psychology of superstition. New York 1997.
Zusne L., Jones W. H. Anomalistic Psychology: A Study of Magical Thinking. Hillsdale 1989.
Aneks A – Własny kwestionariusz oparty o MIS
Nie poświęcaj zbyt dużo czasu na poszczególne pytania. Nie ma tu poprawnych czy błędnych odpowiedzi, dlatego twoja pierwsza
myśl jest najważniejsza. Odpowiedz na każde pytanie zakreślając jak bardzo zgadzasz lub nie zgadzasz się z zaprezentowanym
stwierdzeniem (1 – całkowicie nieprawdziwe, 2 – trochę nieprawdziwe, 3 – trochę prawdziwe, 4 – całkowicie prawdziwe)
1 Niektórzy mogą zwrócić na siebie moją uwagę, tylko poprzez samo pomyślenie o mnie
1
2
3
4
2 Przeszło mi kiedyś przez myśl, że mogę nie być człowiekiem
1
2
3
4
3 Czasem boję się nadepnąć na pęknięcie (szczelinę) w płytach chodnikowych
1
2
3
4
4 Gdybym chciał, potrafiłbym się nauczyć czytać w umysłach innych ludzi
1
2
3
4
5 Horoskopy zbyt często się sprawdzają, żeby mógł to być czysty przypadek
1
2
3
4
6 Czasami rzeczy leżą na innym miejscu, kiedy wracam do domu, mimo że nikogo w nim nie było
1
2
3
4
7 Liczby 13 i 7 nie mają żadnej specjalnej mocy
1
2
3
4
8 Mam czasem głupie wrażenie, że prezenter TV albo radia wie, że go słucham
1
2
3
4
9 Zastanawiałem się czy mieszkańcy innych planet mogą wpływać na to co dzieje się na Ziemi
1
2
3
4
10 Rząd nie mówi nam całej prawdy o latających spodkach
1
2
3
4
11 Miałem poczucie, że poprzez specyficzne rozmieszczenie przedmiotów chciano mi przekazać wiadomość, np. w witrynie sklepowej 1
2
3
4
12 Nigdy nie wątpiłem, że moje sny są wytworami mojego własnego umysłu
1
2
3
4
13 Talizmany przynoszące szczęście nie działają
1
2
3
4
14 Zauważyłem, że na moich płytach pojawiają się dźwięki, których innym razem nie słychać
1
2
3
4
15 Wykonywane przez nieznajomych gesty dłoni zdają się czasami na mnie oddziaływać
1
2
3
4
16 Prawie nigdy nie śniłem o rzeczach zanim się wydarzyły
1
2
3
4
17 Miałem kiedyś wrażenie, że jakąś osobę zastąpił jej sobowtór
1
2
3
4
18 Nie da się skrzywdzić człowieka wyłącznie poprzez samo pomyślenie o nim złych rzeczy
1
2
3
4
19 Czasami wyczuwam obecność złej istoty blisko mnie, mimo że nie mogę jej zobaczyć
1
2
3
4
20 Czasem mam wrażenie, że zyskuję lub tracę energię, gdy pewne osoby na mnie patrzą lub mnie dotykają
1
2
3
4
21 Miewam czasem przelotne myśli, że nieznajome mi osoby są we mnie zakochane
1
2
3
4
22 Nigdy nie miałem poczucia, że pewne moje myśli tak naprawdę należały do kogoś innego
1
2
3
4
23 Gdy zapoznaję się z nieznajomymi, rzadko zastanawiam się, czy nie znałem ich wcześniej
1
2
3
4
24 Gdyby istniała reinkarnacja, wytłumaczyłaby pewne niezwykłe doświadczenia, których doznałem
1
2
3
4
25 Ludzie często zachowują się tak dziwnie, iż można odnieść wrażenie, że biorą udział w jakimś eksperymencie
1
2
3
4
26 Czasami wykonuję rożne małe rytuały, aby odegnać negatywne oddziaływania, wpływy
1
2
3
4
27 Czasem czułem, że mógłbym spowodować, aby coś się wydarzyło tylko poprzez intensywne myślenie o tym
1
2
3
4
28 Zastanawiałem się czy duchy zmarłych mogą mieć wpływ na żywych
1
2
3
4
29 Czasem miałem wrażenie, że wykład profesora był przeznaczony specjalnie dla mnie
1
2
3
4
30 Czasem miałem wrażenie, że nieznajomi czytają mi w myślach
1
2
3
4
133
PHOTO CREDIT: Robbie Wroblewski / Foter / CC BY-NC
Artykuły
Zuzanna Gazdowska
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 135-142
Dariusz Parzelski
Trening mentalny jako rodzaj interwencji
wpływającej na wykonanie sportowe i poziom
umiejętności mentalnych w grupie młodych
golfistów – analiza jakościowa / Mental training
as an intervention leading to improvement of sport
performance and mental skills levels among youth
golfers – quantitative analysis
Abstract
Mental training is a set of techniques commonly applied
among athletes in order to improve their mental abilities,
psychological well-being and sport performance (Vealey,
2007). The purpose of the study was to evaluate the differences in mental skills and sport results of young golfers
after implementing mental training. An intervention with
a group of 18 intermediate golfers, randomly divided into
an experimental group and control group, was conducted.
A thrice-repeated measurement model was introduced
in order to verify mental training’s influence on self-confidence, self-efficacy, motivation, concentration, coping
with stress and sport results. The results of the study support Vealey’s (2007) thesis that mental training leads to
better sport performance. It was proved that among experimental group, mental skills levels and sport results have
improved significantly, unlike in control group.
Key words: mental training, sport psychology, mental
skills, sport results, golf, youth development
Streszczenie
Trening mentalny jest zestawem technik stosowanych
w celu poprawy umiejętności psychicznych sportowców,
dobrostanu psychologicznego oraz wykonania sportowego (Vealey, 2007). Celem badania była ewaluacja wpływu
partycypacji w warsztatach treningu mentalnego przez
młodych golfistów na ich umiejętności mentalne i wyniki
sportowe. Przeprowadzono interwencję na 18 średniozaawansowanych zawodnikach, którzy zostali losowo
przydzieleni do grupy eksperymentalnej (uczestniczącej
w treningu mentalnym) i grupy kontrolnej. W celu zbadania wpływu treningu mentalnego na pewność siebie,
poczucie własnej skuteczności, motywację, koncentrację,
radzenie sobie ze stresem oraz na wyniki sportowe, zastosowano powtórzony trzykrotnie pomiar. Wyniki potwierdzają tezę Vealey (2007), mówiącą o tym, że trening mentalny
prowadzi do lepszego wykonania sportowego. Rezultaty badania wykazały bowiem, że u osób badanych uczestniczących
w treningu mentalnym, poziom umiejętności mentalnych
i sportowych wzrósł istotnie bardziej, niż w grupie kontrolnej.
Słowa kluczowe: trening mentalny, psychologia
sportu, umiejętności mentalne, golf
Wprowadzenie
W
aga sfery mentalnej i jej wpływ na osiąganie
wysokich wyników sportowych jest niezwykle często deprecjonowana. Wielu światowych mistrzów korzysta z pomocy psychologów sportu,
co jest potwierdzone przez badania Heishman i Bunker
(1989; za: Vealey, 2007), z których wynika, że aż 81%
czołowych zawodników z całego świata oceniło przy-
gotowanie mentalne, jako kluczowy czynnik wpływający na wynik sportowy. Zawodowi sportowcy, ale także
coraz częściej amatorzy, decydują się na współpracę
z psychologiem sportu, aby unieść ogrom presji wyniku
i zachować zdrowie psychiczne. Tego typu współpraca
może pomóc w rozplanowaniu treningów, ustanowieniu
realnych celów i usystematyzowaniu pracy sportowca.
Celem poniższego badania było sprawdzenie, jaki wpływ
na umiejętności mentalne i wyniki sportowe będzie mia-
•
ISSN 2081-0008
ło uczestnictwo w warsztatach treningu mentalnego,
a także, czy wszelkie zmiany utrzymają się w dłuższym
przedziale czasowym.
Trening mentalny
Trening mentalny (Psychological Sports Training) to według Robin Vealey (2007) systematyczny trening umiejętności psychicznych i mentalnych, który służy poprawie
wykonania i uzyskiwaniu większej satysfakcji z działalności sportowej. Technika ta została spopularyzowana
dosyć późno, w wyniku wprowadzenia teorii społecznego uczenia się (Bandura, 1977; za: Tenenbaum, Eklund,
Kamata, 2012), która zakłada, że osobowość może się
zmieniać, a wzorce zachowań mogą być kształtowane.
Badanie Mahoney i Avener (1977; za: Tenenbaum, Eklund, Kamata, 2012) na gimnastykach potwierdziło wpływ
psychologii na wynik sportowy. Okazało się, iż sportowcy, reprezentujący wysoki poziom sportowy mają istotnie wyższy poziom pewności siebie i częściej prowadzą
auto-dialogi niż sportowcy amatorzy.
Trening mentalny jest niezwykle przydatny w grze
w golfa. Jon Finn (2008) twierdzi, że dobry strzał w golfie składa się w 10% z zamachu, 40% z ustawienia oraz
w aż 50% z aspektu mentalnego. Według niego głównymi czynnikami prowadzącymi do dobrego wyniku
w golfie są koncentracja, pewność siebie i motywacja.
Zasadność wprowadzania treningu mentalnego dla golfistów potwierdzają badania McCaffreya i Orlicka (1989;
za: Thomas, Fogarty, 1997). Wykazały one duże różnice
między zawodowymi golfistami a amatorami, jeśli chodzi o umiejętności psychologiczne. Zawodowi gracze
stosują regularnie trening mentalny, mają wyznaczone
cele, dokonują ewaluacji swoich występów. Amatorzy
różnią się od zawodowców częstotliwością stosowania
wszystkich tych technik.
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
lekcji źródła danych, przeszukiwania pola percepcyjnego, wydłużonej koncentracji, koordynacji czynności jednoczesnych i przerzutności (Nęcka, Sarzyńska,
2009). Skoncentrowani zawodnicy, określają siebie jako
samoświadomych, zrelaksowanych i odczuwających wewnętrzny spokój (Garfield, Bennett, 1984; za: Bond, Sargent, 1998).
Poczucie własnej skuteczności
Głównym źródłem poczucia własnej skuteczności, czyli
„wiary na temat własnych umiejętności podjęcia efektywnej czynności” (Bandura, 1997; za: Gilson, Feltz,
2012), są przeszłe dokonania i osiągnięcia jednostki,
modelowanie społeczne i stany emocjonalne. Badania
Beauchampa, Braya i Albinsona (2002) na kanadyjskich
golfistach, wykazały silny wpływ poczucia własnej skuteczności na poziom wykonania sportowego. Na podwyższenie poczucia własnej skuteczności wpływać może
wyobrażanie sobie własnego zwycięstwa oraz wiara innych osób w możliwość odniesienia sukcesu przez zawodnika (Gilson, Feltz, 2012). Według Bandury (1997),
zawodnicy o wysokim poziomie poczucia własnej skuteczności łatwiej wizualizują swój sukces, co przekłada
się potem na wykonanie.
Pewność siebie
W poniższym badaniu przebadane zostało pięć umiejętności mentalnych: cytowane przez Finna (2008) koncentracja, pewność siebie i motywacja, ale również niezbędne w każdej dyscyplinie sportu radzenie sobie ze stresem
oraz poczucie własnej skuteczności.
Badania wykazały, że sportowcy o wysokim poziomie
pewności siebie cechują się niższym poziomem lęku,
a także wykazują się większą siłą psychiczną na zawodach (Sar, Isiklar, 2012). Model pewności siebie w sporcie Vealey (1986), uzależnia sytuacyjnie to, czy pewność
siebie określana jest jako stan, czy jako cecha. Pewność
siebie jest w nim przedstawiana, jako wielowymiarowy
konstrukt, gdzie ogromny wpływ odgrywają zarówno fizyczne, jak i psychiczne umiejętności, poziom wytrenowania, umiejętność podejmowania decyzji i polepszania
własnych umiejętności. Według Vealey (1986) na pewność siebie w sporcie wpływa kontekst społeczno-kulturowy, a także cechy sportowca, takie jak na przykład orientacja na rywalizację. Chamberlain i Hale (2007) w swoim
badaniu przeprowadzonym na golfistach, wykazali, że istnieje dodatnia korelacja pomiędzy poziomem pewności
siebie a wykonaniem zadania związanego z golfem.
Koncentracja uwagi
Motywacja
Uwaga jest podstawowym mechanizmem regulacji
psychicznej i odgrywa kluczową rolę w sporcie (Nęcka, Orzechowski, Szymura, 2005; za: Nęcka, Sarzyńska,
2009). Odpowiada za odbiór i przetwarzanie bodźców,
selekcjonuje je poprzez wykonywanie pięciu zadań: se-
Motywacja to „ogół czynników pobudzających do działania, wpływających na jego kierunek oraz intensywność” (Gracz, Sankowski, 2000: 120). Badania motywacji
wykazały różnice w jej poziomie, w zależności od wieku
Badane umiejętności
136
•
Z. Gazdowska, D. Parzelski: Trening mentalny jako ro dzaj interwencji wpływającej... sportowców (Buonamano, Cei, Mussino, 1995; za: Frederick-Recascino, Morris, 1995). U młodych sportowców przeważa motywacja wewnętrzna, czyli chęć wykonywania aktywności dla niej samej i dla przyjemności
(Deci, Ryan, 1985; za: Vallerand, Perreault, 2007). Z kolei
badanie Dargan (1998) przeprowadzone na golfistkach
wykazało, że poziom motywacji ulega zwiększeniu, gdy
zawodnik osiąga wyższy, niż dotychczasowy poziom biegłości w swej dyscyplinie.
Radzenie sobie ze stresem
Stres określić można jako stan, w którym jednostka odczuwa pewne zagrożenie i w efekcie następują różnego
rodzaju zmiany psychiczne i fizjologiczne (Jarvis, 2003).
Cytując Heszen (2013: 21) „istotę stresu stanowi niezrównoważenie wymagań i możliwości”. Endler i Parker (1994)
wyróżnili trzy rodzaje stylów radzenia sobie ze stresem:
skoncentrowany na zadaniu, emocjach i unikaniu.
Metoda
Osoby badane i procedura
W badaniu wzięło udział 18 golfistów (5 kobiet i 13 mężczyzn) reprezentujących średniozaawansowany poziom,
w wieku 13-19 lat (M = 17; SD = 1,61). Nikt z badanych
nie uczestniczył wcześniej w zajęciach treningu mentalnego. Wprowadzono losowy i równy podział na dwie
grupy. W skład grupy eksperymentalnej, która uczestniczyła w warsztatach, weszły 3 kobiety i 6 mężczyzn
w wieku od 13 do 19 lat (M = 16,44; SD = 1,94). Natomiast w grupie kontrolnej znalazły się 2 kobiety i 7 mężczyzn, w wieku od 16 do 19 lat (M = 17,56; SD = 1,01).
Badania prowadzone były przez 5 miesięcy. Po podpisaniu przez osoby badane i ich rodziców zgody
na udział w badaniu, zawodnicy zostali poproszeni
o wypełnienie kwestionariuszy badających testowane
umiejętności psychiczne. Uczestnicy badania podali
również wartości swoich handicapów, będące liczbami określającymi ich poziom zaawansowania w grze
w golfa. Następnie grupa eksperymentalna uczestniczyła
w warsztatach treningu mentalnego. Jego program opracowany został we współpracy z dyplomowanym psychologiem sportu. Wyznaczono cztery 90-minutowe spotkania w klubie golfowym. Uczestnicy pracowali w trakcie
zajęć nad rozwijaniem pięciu omawianych umiejętności
psychicznych. Zapoznano zawodników z definicjami,
podparto je filmami, grami, jak również ćwiczeniami
i dyskusjami. Zadbano o to, by tematyka warsztatów
obejmowała zarówno teorię, jak i praktykę, jak najbardziej odnoszącą się do gry w golfa. Po zakończeniu
ARTYKUŁY
warsztatów, wszystkie osoby badane wypełniły ponownie pięć kwestionariuszy. Ostatniego pomiaru umiejętności mentalnych i handicapów dokonano 3 miesiące po
zakończeniu warsztatów.
Materiały
W celu przebadania koncentracji uwagi zastosowano
test do Badania Uwagi autorstwa Rolfa Brickenkampa
z roku 1998, zaadaptowany przez Elżbietę R. Dajek
w roku 2003. Test d2 mierzy szybkość i zdolność spostrzegania oraz poziom koncentracji, cechuje go wysoka
rzetelność, a także zadowalające współczynniki stabilności bezwzględnej.
Skala Kompetencji Osobistej autorstwa Zygfryda Juczyńskiego powstała w roku 1998 i bada poczucie własnej
skuteczności. Składa się z dwóch podskal (siła, wytrwałość), a łączny wynik obrazuje poziom poczucia własnej
skuteczności (czym wyższy, tym lepszy wynik). Skalę
KompOs cechuje zadowalająca rzetelność.
Pewność siebie zawodników zmierzono Kwestionariuszem Źródeł Pewności Siebie w Sporcie Robin Vealey
(1986) w polskim tłumaczeniu Zuzanny Gazdowskiej
i Dariusza Parzelskiego z 2013 roku. Wyniki SSCQ grupowane są do 9 podskal określających źródła pewności
siebie w sporcie. Kwestionariusz ma zadowalającą rzetelność.
Skala motywacji w sporcie została stworzona przez
L. Pelletiera i in. w roku 1995, a polskie tłumaczenie
opracowali w roku 2012 Joanna Janas i Dariusz Parzelski. Skala weryfikuje jaki rodzaj motywacji występuje
najczęściej u danego sportowca, cechuje ją zadowalający
poziom rzetelności.
Radzenie sobie ze stresem zmierzono Kwestionariuszem Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych Normana
S. Endlera i Jamesa D. A. Parkera w polskiej adaptacji
Piotra Szczepaniaka, Jana Strelaua i Kazimierza Wrześniewskiego. Kwestionariusz CISS cechuje wysoka rzetelność i stabilność.
Wyniki
Efekty wpływu treningu mentalnego na umiejętności
mentalne zmierzono modelem powtarzanych pomiarów
w procedurze analizy wariancji, w schemacie 2×3. Poniżej przedstawiono wyniki poszczególnych osób z grupy
eksperymentalnej. Na rysunkach przedstawiono zbiorczo wyniki wszystkich osób badanych. Poziom Zdolności Koncentracji (test d2) ilustruje Rysunek 1, Przygo-
137
•
ISSN 2081-0008
towanie Mentalne i Fizyczne skali SSCQ – Rysunek 2.
Wyniki poczucia własnej skuteczności (skala KompOs)
przedstawione są na Rysunku 3, Motywacja wewnętrzna
(SMS-6) na Rysunku 4. Poziom Stylu Skoncentrowanego
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
na Unikaniu (CISS) ilustruje Rysunek 5. Zmiany w poziomie handicapów wśród osób badanych z grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej przedstawiono w Tabeli 1.
RYSUNEK 1. Zmiany w poziomie Zdolności Koncentracji (test d2)
Test d2 – Zdolność Koncentracji
Grupa ekseprymentalna
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
Grupa kontrolna
sssssss
sssssss
sssssss
Pomiar 1
Pomiar 3
RYSUNEK 2. Zmiany w poziomie oceny Przygotowania Mentalnego i Fizycznego jako kluczowego czynnika odpowiadającego za
pewność siebie w sporcie (Skala SSCQ)
Skala SSCQ – Przygotowanie Mentalne i Fizycznego
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
GrupaGekseprymentalna
rupa ekseprymentalna
rupa kontrolna
GrupaGkontrolna
sssssss
sssssss
sssssss
Pomiar 1
Pomiar 3
RYSUNEK 3. Zmiany w poziomie Poczucia Własnej Skuteczności (Skala KompOs)
Skala KompOs – Poczucie Własnej Skuteczności
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
Grupa kontrolna
RYSUNEK 4. Zmiany w poziomie Motywacji Wewnętrznej (Skala SMS-6)
Skala SMS-6 – Motywacja Wewnętrzna
sssssss
sssssss
sssssss
Pomiar 1
Pomiar 3
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
Pomiar 3
138
Grupa kontrolna
sssssss
sssssss
sssssss
Pomiar 1
Z. Gazdowska, D. Parzelski: Trening mentalny jako ro dzaj interwencji wpływającej... ARTYKUŁY
RYSUNEK 5. Zmiany w poziomie Stylu Skoncentrowanego na Unikaniu (Kwestionariusz CISS)
Kwestionariusz CISS – Styl Skoncentrowany na Unikaniu
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
sssssss
sssssss
sssssss
Pomiar 1
Pomiar 3
Grupa kontrolna
TABELA 1. Zmiany w handicapach osób badanych
12,9
11,5
13,8
10,3
17,9
23,0
36,0
10,5
7,2
5,2
11,5
8,2
6,5
9,1
10,2
22,3
11,1
5,8
-59,7
0
-40,6
-36,9
-49,2
-55,7
-38,1
5,7
-19,4
15,9
9,9
-32,7
Zmiana
procentowa
10
11
12
13
14
15
16
17
18
3,3
18,2
15,4
8,4
25,8
17,2
19,4
11,0
8,6
3,0
16,4
15,6
8,0
20,4
15,3
16,5
10,9
6,9
-9,1%
-9,9%
1,3%
-4,8%
-20,9%
-11,0%
-15,0%
-0,9%
-19,8%*
Średnia
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Numer osoby Grudzień Czerwiec
badanej
2013
2014
Grupa kontrolna
Zmiana
procentowa
Średnia
Grupa eksperymentalna
Numer osoby Grudzień Czerwiec
badanej
2013
2014
14,1
12,5
-10%
* Niższa wartość handicapu odpowiada lepszemu wynikowi
Osoba badana 1
W wyniku badania Kwestionariuszem Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych CISS Zawodnika (13 lat), porównując pierwszy i trzeci pomiar, odnotowano wzrost
Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu, oraz – co ważne
– obniżenie poziomu Stylu Skoncentrowanego na Emocjach i Stylu Skoncentrowanego na Unikaniu. Jest to
zmiana pozytywna, gdyż w jej wyniku, Osoba badana
w mniejszym stopniu skupia się na własnych przeżyciach
emocjonalnych, takich jak złość,
Badanie poczucia własnej skuteczności skalą KompOs,
wykazało nieznaczne obniżenie się poczucia własnej
skuteczności, mimo to wynik osoby badanej utrzymał
się na poziomie 9. Stenu, co świadczy o bardzo wysokich
wynikach.
Trening mentalny przyniósł również korzyści, jeśli chodzi o polepszenie koncentracji Osoby badanej, gdyż wykazano wzrost Zdolności Koncentracji w Teście d2.
Analizując wyniki badania skalą SSCQ, zauważyć można, że poziom tego, jaką wagę w budowaniu pewności
siebie, Osoba badana przypisuje przygotowaniu mentalnemu i fizycznemu również nieznacznie wzrósł.
Z kolei wyniki badania skalą motywacji SMS-6 pokazały,
iż poziom motywacji wewnętrznej miał u tej Osoby badanej tendencję wzrostową.
U tej Osoby badanej zauważyć można dużą skuteczność
treningu mentalnego. Wpływ na zadowalające wyniki,
mogło mieć zaangażowanie i sumienność Zawodnika
podczas warsztatów.
Osoba badana 2
Badanie kwestionariuszem CISS Osoby badanej 2 (18
lat) wykazało obniżenie się wyników dla Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu (pierwszy pomiar – wynik
63, trzeci pomiar – wynik 60), a także podwyższenie się
wyników Stylu Skoncentrowanego na Emocjach i Stylu
Skoncentrowanego na Unikaniu. Nie jest to pożądana
zmiana z punktu widzenia badania. Niezbyt korzystne,
jeśli chodzi o założenia badaczy, wyniki osiągnięto również na skali SSCQ, gdzie poprawie uległy tylko poziomy
czynników wsparcie i przywództwo. Jednakże w pracy
nad pozostałymi umiejętnościami, zajęcia z treningu
mentalnego okazały się skuteczne. Odnotowano wzrost
poczucia własnej skuteczności i wzrost zdolności koncentracji. Na skali SMS-6 obniżeniu uległ poziom braku
139
•
ISSN 2081-0008
motywacji, co jest pożądaną zmianą. Poziom motywacji wewnętrznej uległ wzrostowi. Podsumowując wyniki tego Zawodnika, przyjąć można że trening mentalny
przyniósł oczekiwane skutki. Obniżenie wyników na
skali radzenia sobie ze stresem zinterpretować można,
jako konsekwencję nieobecności Zawodnika na zajęciach poświęconych tej tematyce.
Osoba badana 3
U Zawodnika 2, w wieku lat 17, odnotowano bardzo
dużą zmianę, jeśli chodzi o poziom poczucia własnej
skuteczności. Również zadowalające wyniki przyniosło
badanie pewności siebie, gdzie wszystkie skale uległy
podwyższeniu. Zdecydowanej poprawie uległa też zdolność koncentracji Osoby badanej 3. Zadowalające wyniki uzyskano w badaniu skalą CISS, gdzie odnotowano
wzrost poziomu Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu,
a także obniżenie poziomu Stylu Skoncentrowanego na
Emocjach i na Unikaniu (co było pożądaną zmianą).
W wyniku badania skalą SMS-6, odnotowano pozytywną zmianę na tle motywacji wewnętrznej Zawodnika. Co
za tym idzie, wyniki tej Osoby badanej uznać należy za
zadowalające, zwłaszcza w kontekście poziomu koncentracji, pewności siebie i poczucia własnej skuteczności.
Osoba badana 4
Wyniki badania skalą Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS ukazują pożądane tendencje – niewielki
wzrost poziomu Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu,
utrzymujący się na równym poziomie stan Stylu Skoncentrowanego na Emocjach oraz obniżający się poziom
Stylu Skoncentrowanego na Unikaniu. Na skali KompOs
odnotowano wysoce zadowalające wyniki tego Zawodnika (lat 16), gdyż w ostatnim pomiarze osiągnął on
maksymalny możliwy wynik skali. Wyniki skali SSCQ
ukazały wzrost poziomu wszystkich podskal, za wyjątkiem podskali „Sprzyjające sytuacje”. Zdolność koncentracji Osoby badanej uległa również poprawie, a Skala
Motywacji w Sporcie pokazała obniżenie tylko jednego
czynnika – „Regulacji zewnętrznej”. Podsumowując, wyniki Osoby badanej uznać można za zadowalające. Odnotowano poprawę wszystkich badanych umiejętności
u tego Zawodnika.
Osoba badana 5
Wyniki skali CISS, ukazują zdecydowane obniżenie poziomu Stylu Skoncentrowanego na Unikaniu (pierwszy
pomiar – wynik 53, trzeci pomiar – wynik 45), jednak
poziomy Stylu Skoncentrowanego na Emocjach i na
140
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Zadaniu uległy niewielkiemu podwyższeniu. Wyniki
tej skali, można zatem uznać za częściowo satysfakcjonujące. Z kolei na skali KompOs odnotowano wyraźną
poprawę. Równie korzystne wyniki osiągnął Zawodnik
(lat 14) na skali SSCQ. Siedem na dziewięć skal uległo
poprawie. Również wyniki skali SMS-6 uznać należy za satysfakcjonujące, poziomy wszystkich podskal
uległy podwyższeniu, warto jednak zwrócić na wysoki
(w porównaniu z pozostałymi Badanymi) poziom braku
motywacji (pierwszy pomiar – wynik 14, trzeci pomiar
– wynik 14). Natomiast bardzo zadowalające wyniki odnotowano jeśli chodzi o zdolność koncentracji, gdzie poziom wyjściowy wynosił 172 jednostki, a po zakończeniu
badań wzrósł on do 230 jednostek. Analizując wyniki
globalnie, należy uznać je za satysfakcjonujące, należałoby jedynie bardziej szczegółowo zgłębić problematykę
wysokich wyników na podskali „brak motywacji”.
Osoba badana 6
Największa poprawa odnotowana została na skali KompOs.
Również satysfakcjonujące wyniki uzyskał Badany (19
lat) na skali SMS-6, gdzie zauważyć można duży spadek
poziomu braku motywacji, a także wzrost poziomów
pozostałych podskal. Dużej poprawie wskutek treningu mentalnego uległa także zdolność koncentracji Zawodnika (pierwszy pomiar – wynik 170, trzeci pomiar
– wynik 204). Zawodnik uzyskał zadowalające wyniki na
skali SSCQ, jedynie wskaźnik „poczucie biegłości” uległ
niewielkiemu obniżeniu, z kolei poziomy wszystkich
pozostałych wskaźników uległy poprawie. Jeśli chodzi
o radzenie sobie ze stresem, odnotowano korzystne wyniki, poziom Stylu Skoncentrowanego na Unikaniu uległ
bowiem obniżeniu (pierwszy pomiar – wynik 46, trzeci
pomiar – wynik 44). Wyniki tej Osoby badanej traktować należy jako satysfakcjonujące, zwłaszcza w obrębie
zmian poziomu poczucia własnej skuteczności, pewności siebie oraz koncentracji.
Osoba badana 7
Analizując wyniki skali CISS, odnotowano obniżenie
poziomu Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu oraz niekorzystny wzrost poziomu Stylu Skoncentrowanego na
Unikaniu. Równie niezadowalające są wyniki na skali
KompOs. Uogólniony poziom poczucia własnej skuteczności Zawodnika (16 lat) uległ obniżeniu. Na skali
Motywacji w Sporcie SMS-6 nie odnotowano dużych
zmian, większość czynników utrzymała się bowiem na
poziomie wyjściowym. Należy więc wnioskować, że także w tej sferze trening mentalny nie przyniósł oczekiwanych korzyści. Umiejętność, w której zauważono ko-
Z. Gazdowska, D. Parzelski: Trening mentalny jako ro dzaj interwencji wpływającej... rzystne zmiany, to pewność siebie, gdzie zaobserwować
można tendencję wzrostową prawie wszystkich podskal.
Największą korzystną zmianę odnotowano w kontekście
zdolności koncentracji (pierwszy pomiar – 148, trzeci
pomiar – 197). Niekorzystne wyniki, z punktu widzenia
badania, uzasadnić można niskim zaangażowaniem badanego w zajęcia.
Osoba badana 8
U tej Osoby (17 lat) badanej odnotowano bardzo duży
wzrost Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu w kwestionariuszu CISS oraz prawie niezmieniony poziom Stylu
Skoncentrowanego na Unikaniu. Dużemu wzrostowi
uległ poziom poczucia własnej skuteczności. Jeśli chodzi
o pewność siebie Osoby badanej, na wszystkich podskalach odnotowano wzrost wyników, Zawodnik przypisał
bardzo dużą wagę wpływowi przygotowania mentalnego
i fizycznego na poziom pewności siebie (pierwszy pomiar – wynik 33, trzeci pomiar – wynik 40). Zdolność
koncentracji uległa także znacznej poprawie. W wyniku
badania skalą SMS-6 zauważono wzrost motywacji wewnętrznej Osoby badanej. Wyniki tego Zawodnika są
ogólnie zadowalające.
Osoba badana 9
Odnotowano duży wzrost poziomu Stylu Skoncentrowanego na Zadaniu w kwestionariuszu CISS, a także nieznaczne obniżenie poziomów Stylu Skoncentrowanego
na Emocjach oraz na Unikaniu. Również poziom poczucia własnej skuteczności uległ w przypadku Badanego
(18 lat) podwyższeniu. Wyjściowy poziom równy był
37 jednostek i w trzecim pomiarze wzrósł o 7. Trening
mentalny przyniósł również korzyści pod kątem pew-
ARTYKUŁY
ności siebie. Jedna ze skal „doświadczenia zastępcze”
utrzymała niezmieniony poziom, wszystkie pozostałe
uległy podwyższeniu, co jest wynikiem zadowalającym.
Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku badania skalą SMS-6. Poziom braku motywacji pozostał na
niezmienionym, niskim poziomie, poziom wszystkich
pozostałych wskaźników wzrósł, co również należy interpretować na korzyść treningu mentalnego. Co istotne, również zdolność koncentracji Osoby badanej uległa
poprawie.
Dyskusja
Przeprowadzone badanie i analiza jego wyników, pozwoliły na wywnioskowanie, iż pod wpływem treningu
mentalnego, poziom badanych umiejętności w grupie
eksperymentalnej uległ poprawie, a także, że zmiany
utrzymały się w czasie trzech miesięcy od zakończenia
badania. W grupie kontrolnej nie odnotowano analogicznych do grupy eksperymentalnej wzrostów poziomów badanych umiejętności, ani handicapów. Pozostały
one na niezmienionym poziomie lub uległy niewielkiemu obniżeniu. Wyniki badania pozwalają stwierdzić
korzystny, a także długoterminowy wpływ treningu
mentalnego na umiejętności psychiczne i wyniki sportowe badanych zawodników. Przyszłe kierunki rozwoju
wiedzy na temat treningu mentalnego powinny również
objąć powtórzony pomiar, należałoby przeprowadzić
badania w dłuższym odcinku czasu. Należałoby również
skupić się na zawodnikach dorosłych, a także przebadać
większą ilość umiejętności mentalnych. Golf, jako sport
indywidualny, w którym dużą rolę odgrywają zasoby
mentalne, jest zdecydowanie dobrym podłożem do badania skuteczności tego typu interwencji.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bandura A., Self-efficacy: The Exercise of Control. New York 1997.
Beauchamp M. R., Bray S. R., Albinson J. G., Pre-competition imagery, self-efficacy and performance in collegiate golfers.
„Journal of Sport Sciences” nr 20, 2002, s. 697-705.
Bond J., Sargent G., Koncentracja w sporcie – przyszłe zastosowania. [w:] Psychologia Sportu. Strategie i techniki. (red.)
T. Morris, J. Summers, Warszawa 1998.
Chamberlain S. T., Hale B. D., Competitive state anxiety and self-confidence: Intensity and direction as relative predictors of
performance on a golf putting task. „Anxiety, Stress, and Coping” nr 20, 2007, s. 197-207.
Dargan P. L., Social cognitive development of female athletes who participate in elite and competitive-recreational golf:
Achievement motivation, perceived competence, and commitment to sport. „Dissertation Abstracts International Section
A: Humanities and Social Sciences” nr 59, 1998, s. 1506.
Endler N. S., Parker J. D. A., Assessment of multidimensional coping: Task, emotion, and avoidance strategies. „Psychological
Assessment” nr 6, 1994, s. 50-60.
Finn J., An introduction to Using Mental Skills to Enhance Performance in Golf: Beyond the Bounds of Positive and Negative
Thinking. “Annual Review of Golf Coaching 2008”. 2008, Multi-Science Publishing Co. Ltd.
Frederick-Recascino C. M., Morris T., Intrinsic and extrinsic motivation in sport and exercise. [w:] Sport Psychology. Theory,
applications and issues, T. Morris, J. Summers Sydney 1995
Gilson T. A., Feltz D. L., Self-Efficacy and Motivation in Physical Activity and Sport: Mediating Processes and Outcomes.
141
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
142
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
[w:] Advances in Motivation in Sport and Exercise, G. C Roberts, D. C. Treasure, Champaign 2012, s. 271-299.
Gracz J., Sankowski T., Psychologia sportu. Poznań 2000.
Heszen I., Psychologia stresu. Warszawa 2013.
Jarvis M., Psychologia Sportu. Gdańsk 2003
Nęcka E., Sarzyńska J. Uwaga w sporcie. [w:] Praktyczna psychologia sportu. Wykorzystanie koncepcji psychologicznych
w sporcie. (red.) J. Blecharz, M Siekańska, Kraków 2009, s. 11-23.
Sar A. H., Isiklar A., Examination of locus of control, subjective well-being and optimism as the predictors of sport confidence.
„Nigde University Journal of Physical Education and Sport Sciences” nr 1, 2012, s. 76-84.
Tenenbaum G., Eklund R., Kamata A., Measurement in Sport and Exercise Psychology. Champaign 2012.
Thomas P. R., Fogarty G. J., Psychological skills training in golf: The role of individual differences in cognitive preferences. „The
Sport Psychologist” nr 11, 1997, s. 86-106.
Vallerand R. J., Perreault S., Intrinsic and Extrinsic Motivation in Sport: Toward a Hierarchical Model. [w:] Essential Readings in
Sport and Exercise Psychology, (red.) D. Smith, M. Bar-Eli, Champaign 2007, s. 155-164.
Vealey R. S., Mental Skills Training in Sport. [w:] Handbook of Sport Psychology, (red.) G. Tenenbaum, R. Eklund, New Jersey
2007, s. 287-301.
Vealey R. S., Conceptualization of Sport-Confidence and competitive orientation: Preliminary investigation and instrument
development, „Journal of Sport Psychology” nr 8, 1986, s. 221-246.
Artykuły
Natália Matkovčíková
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 143-146
Katedra manažmentu FPM EU v Bratislave, Slovakia
Psychological effect of stressfull workplace on the
performance of the employees / Psychologiczne efekty
stresu w miejscu pracy na wyniki pracy osób zatrudnionych
Abstract
The latest researches imply that mental load and stress
influence the complex managerial professional ability to
handle conflict situations at workplace. They are mostly
connected with decision-making process, implementation of approved decisions, communication and employee’s communication skills, flexible thinking and ability to
perceive fine details, taking on responsibility and ability to
run a risk. Employees’ job performance is affected by many
factors in the company. They are affected especially by
physical and psychical factors of workplace environment.
The following article characterises psychological effect of
stressfull workplace on the performance of the employees. This article is the output solution of grant VEGA No.1
/ 0053/12 – Personnel marketing and Personnel management in small and medium-sized enterprises in the context
of economic changes.
Key words: mental mental load, stress, job performance, workplace, employees
The concept of Mental Load
I
t is a mental maladaptive condition which is a consequence of foreseeing events that are not favourable
for the employer. It is defined as discordance between
demands placed on people and their ability to satisfy
them. Mental load occurs due to long-term mental overload (Bratská, 2001).
Its symptoms are feelings of anxiety, tension and fear
which cause psychological barriers that prevent employees from using their work abilities. There are four
levels of mental load at workplace: common, increased,
limit and extreme. Common load – Since we have much
more abilities than our tasks and duties require, we do
not have to increase our mental activity when we fulfill
them. Most of us are usually familiar with the demands
placed on us because they are connected with the tasks
we have done many times and we were able to deal with
successfully. People can overcome common load by stereotype actions and behaviour.
Streszczenie
Ostatnie badania wskazują, że obciążenie psychiczne
i stres wpływają na umiejętności kierownicze, polegające
na radzeniu sobie z sytuacjami konfliktowymi w miejscu
pracy. Są zwykle związane z procesem podejmowania decyzji, wprowadzaniem ich w życie, komunikacją z podwładnymi, elastycznym myśleniem i umiejętnością dostrzegania szczegółów, a także z odpowiedzialnym zachowaniem
i podejmowaniem ryzyka. Na wyniki pracy ma wpływ
wiele czynników, w szczególności fizyczne i psychiczne czynniki środowiska pracy. Artykuł opisuje fizyczne
i psychologiczne efekty pracy w tym środowisku na wyniki działań pracowników. Artykuł to wynik grantu VEGA Nr
1/0053/12: Marketing personalny i zarządzanie personelem w małych i średnich przedsiębiorstwach w kontekście
zmian gospodarczych.
Słowakluczowe:obciążeniepsychiczne,stres,wyniki pracy, miejsce pracy, pracownicy
Increased load is related to life and workplace situations
we cannot manage just by using common solutions and
reactions. We face such situations for the first time and,
therefore, we have to exert more effort to manage them.
Limit mental load occurs when there is a striking difference between our skills and readiness and the demands
that are placed on us from the outside. We can deal with
such situations only if we exert a lot of effort and mobilize
all our mental strength. People can overcome the limit
mental load only if they use all their mental reserves.
Extreme mental load occurs when there is a huge gap
between our abilities and demands from the outside that
require such abilities. This discrepancy is so big that we
are not able to exert enough strength to resist it. We completely succumb to this situation, which seems insolvable
to us. Mental failure is accompanied by serious behaviour
disorders, changes in physiological and mental processes
which often have a bad impact on people’s health. In connection to mental load levels, psychologists pay attention
to an analysis of individual tolerance to mental load.
•
ISSN 2081-0008
Solution of stressful situations at workplace consists of
three phases: Mobilization of mental faculties (preparation phase which can also end up by employee’s early
failure), Solution of a stressful situation it can be passive
(employees develop a certain mental tolerance to the
factors and situations that induced the mental load) or
they deal with the stressful situation actively (for example, by changing their behaviour or using manipulative
techniques, and so on) and Final changes in employees’
mental state – depend on whether they solved the stressful situation or they failed to do it. This is important especially for building up their self-confidence and individual anti-stress system (Perichtová et.al., 2002).
Nowadays, occurrence and existence of mental load at
workplace is on increase. The most common reason is
the fact that problems are not solved or their solution
is postponed. Mental load can be partially limited by good
organization of work (not to postpone solution of problems), preparation of employees for shift work as well as
changes in employees’ attitudes and value systems.
Mental load is closely connected with mental overload.
Mental overload is defined as a mental condition which is
brought about by imbalance between employees’ mental
dispositions, abilities and skills and the demands related
to their job performance and quality (Szarková, 2009).
This imbalance results in a conflict that can have an internal or external form and that consists of three phases: Aggressive phase is characterized by employees’ hasty reactions, aggressive behaviour and the loss of their volitional
behaviour control. They usually blame others for their
mental condition. It can be resolved by thorough analysis
of their own activities and changes in their work habits
(e.g. effective spending of their working time, specification of priority tasks, regular relaxation an so on).
Regression phase is characterized by employees’ own resignation to the problem, their depression and loss of their
interest in work. This phase is a temporary and subconscious defence that signals active rest. Restitution phase
is characterized by employees’ return to their activities.
Their mental stress subside, their internal self-discipline
becomes active again and their performance increases
(Perichtová et.al., 2002).
The concept of Stress
Psychic load and stress have a destroying effect on an organism. Stress causes an alarm condition in an organism,
which then causes a faster working of an organism, and
it also causes a shortening of its “lifetime.” As long as the
problem of a stressful situation is not solved, the organism
144
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
and its psychological side are in danger (Štencl, 2008).
Stress is one of the oldest phenomena studied by psychologists ever. Hans Selye, the Austrian-Hungarian physiologist, is considered to be the father of stress theory. He
developed the General Adoption Syndrome model on
the basis of his research results. In this model, he defined
stress as a defense response that occurs when a person is
in danger (Bratská, 2001).
In psychology, stress is defined as a demanding situation
that requires exceptional activation of person’s self-regulation system. It is a physical and mental pressure that
induces changes in person’s mental and physiological
condition.
Stress can be caused by external (environment) or internal stressors (internal personality conflicts). There
are eight types of stress classified according to situations
which employees or managers experience: Hyperstress
(strong reaction), Hypostress (moderate reaction that
can function as a motivator), Distress (stress that have
a negative impact and occurs in unfavourable life conditions; it is connected with negative feelings), Eustress
(stress that is connected with positive feelings and motivation), Calculated stress (stress that is intentionally induced by exceptional situations, for example adrenaline
sports) (Baumgartner, 2001).
Stress is divided into two types according to its duration: Acute stress (short-term) and Chronic stress (longterm). Physiological stress is a result of extreme physical
conditions, stimulation, motivation and high expectations, Psychological stress is a result of inadequate intensive stimulation, motivation and high expectations and
Combined stress is a combination of both stressors at the
same time.
Stressful situations can also include task overload, time
pressure, surplus/lack of stimuli, conflicting interpersonal
relationships, and so on. Stress is always subjective and has
individual intensity and symptoms (EU-OSHA, 2014).
Mental stress is based on an unsolved inner conflict or
procrastinated solution of the conflict between what
a person wants, is able to do and can do. In terms of mental health, it is very important to cope with stress appropriately so that mental health is improved and stress elements in one’s behaviour can be eliminated. Inadequate
copying with stress can cause mental imbalance and can
also induce mental and psychosomatic disorders.
The World Health Organization (WHO, 2005) in Geneva distinguishes between three types of stress symp-
N. Matkovčíková: Psychological effect of stressfull workplace on the performance of the employees ARTYKUŁY
toms: Physical and physiological stress symptoms (rapid,
strong and irregular heartbeat, headache, loss of appetite, abdominal pain and cramps, muscle pain in cervical spine, migraine, skin eczema), Emotional stress
symptoms (rapid and intense changes in mood, extreme
worries caused by problems that are not so serious and
important, low level of empathy, extreme worries about
one’s physical condition and health, extraordinary daydreaming, escape from social interaction and communication, excess fatigue, inability to concentrate oneself
and accomplish the tasks, irritability), Stress symptoms
observable in human behaviour (Indecisiveness, inability to make a definite decision, intentional self-disregard,
increased tendency towards accidents, decreased quality
of work, higher consumption of alcohol and cigarettes,
overeating or loss of appetite, insomnia, decreased
amount of work) (Bratská, 2001).
The most common reactions of employees who suffer
from mental load, frustration or stress are aggression (attack against stressors), depression (indifference towards
one’s own behaviour and work), egocentrism (drawing
attention to oneself), projection (blaming other employees for one’s own failures), identification (stealing
achievements of other employees), compensation (focusing on a different job task), rationalization (finding
the reasons of failure), isolation (concealment of one’s
own shortcomings behind the team), negativism (refusal
of possible solutions), suppression (denial of failure) or
fixation (following used stereotypes) (Szarková, 2010).
ronment and only 3% respondents are dissatisfied with
the working environment in the company.
GRAPH 1. Employee satisfaction with the working environment in the company
Dissatisfied
Not very satisfied
Moderately satisfied
Satisfied
Very satisfied
0%
10%
20%
30%
40%
Graph 2 shows that only 8% of employees are very satisfied with mental load and stress at workplace. 37%
respondents are satisfied with this factor and 36% are
moderately satisfied. 16% employees are not very satisfied with mental load and stress at workplace and 4%
respondents are dissatisfied with this factor.
GRAPH 2. Employee satisfaction with mental load and stress
at workplace
Dissatisfied
Not very satisfied
Satisfied
Very satisfied
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
35%
Research
SOURCE: Own elaboration
In current research of VEGA project 1/0053/12 – Personnel Marketing and Personnel Management in Small
and Medium Sized Businesses in the Context of Economical Changes we are monitoring Occupational
health and safety at work. The research sample consists
from 233 employees from small and medium-sized
enterprises operating in Slovakia. In research we used
a questionnaire method combined with other basic
scientific methods and procedures. Respondents were
asked about their satisfaction with the working environment, mental load and stress in the company and
satisfaction with models of work routine and rest at
workplace as a tool for prevention of negative psychological phenomena at workplace.
From the results presented in Graph 3 can be seen that
15% of employees are very satisfied with models of work
routine and rest at workplace. 42% respondents are satisfied with this factor and 33% are moderately satisfied.
7% employees are not very satisfied with models of work
routine and rest at workplace and only 3% respondents
are dissatisfied with this factor of workplace.
The monitoring results (in Graph 1) shows that 21% of
employees are very satisfied with the working environment. 48% respondents are satisfied with the workplace
conditions and 26% are moderately satisfied. 3% employees are not very satisfied with their working envi-
50%
40%
GRAPH 3. Employee satisfaction with models of work routine
and rest at workplace
Dissatisfied
Not very satisfied
Satisfied
Very satisfied
0%
5%
10%
15% 20%
25% 30% 35% 40%
45%
145
•
ISSN 2081-0008
Conclusion
These results shows that most employees are satisfied
with the working environment and models of work routine and rest in the company and satisfaction with mental
load and stress at workplace is on averidge. Work-related stress is a growing problem in the companies around
the world. It is very important to pay attention to all risk
factors because they affects employees´ health and safety
and productivity of small and medium-size enterprises.
An important tool for prevention of negative psychological phenomena is determination of optimum pace and
rhythm of work. Breaks at work are very important for
maintaining and stabilization of employees’ work performance.
The main factors of the prevention of negative psychological phenomena include resistance to difficult situations in life, employees’ lifestyle (sleep, diet, relaxation),
following the rules related to interpersonal relationships,
adaptation of physical environment to employees’ needs
(noise, lighting, heating, etc.), adaptation of self-relationship – self-education. Psychological training must
include strengthening of weaknesses in employees’ personality structure that is aimed at increase in their mental resistance (Perichtová et.al., 2002).
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Employees’ job performance is affected by many factors
in the company. There are many sources of stress in the
society such as existential problems, conflict relationships at workplaces. These sources of stress will affect the
health status of employees which is economically challenging (Štencl, 2008). This fact is the main reason to pay
attention to the psychological effect of stressfull workplace on the performance of the employees.
Unmanaged stress causes increased absence of employees, more sick leave days and injuries as well as employees’ overall lack of motivation and decreased performance. Therefore, companies need complex, purposeful
and systematic procedures focused on prevention and
elimination of mental disorders that occur at workplace
– anti-stress programmes (Szarková, 2010).
Anti-stress programme is based on stress resistance
training (gradual adaptation to stressors).The second
approach: is based on avoidance, anticipation and elimination of stressors. Stress is prevented or managed by
activation of intentional behaviour. Coping includes situation assessment, choice of strategies and evaluation of
chosen stress management strategies. In practice, a combination of both approaches is used (Bratská, 2001).
Refernces
•
•
•
•
•
•
•
•
146
Baumgartner. F. 2001. Zvládanie stresu – Coping. Praha: Grada Publishing.
Bratská, M. 2001. Zisky a straty v záťažových situáciách. Bratislava: Práca, p. 325.
Európska Agentúra Pre Bezpečnosť A Ochranu Zdravia Pri Práci. Psychosociálne riziká a stres pri práci, https://osha.europa.
eu/sk/topics/stress/index_html (2014.12.18).
Perichtová, B., Škvarková V., Červenková M. 2002. Vzdelávací program určený pre kurzy a školenia BOZP – 2.upravené vydanie. Bratislava: Výskumný a vzdelávací ústav bezpečnosti práce.
Szarková, M. 2009. Základy ekonomickej psychológie. Bratislava: Sprint.
Szarková, M. 2010. Psychológia pre manažérov a podnikateľov. Bratislava: Sprint.
Štencl, J. 2008. Stres ako príčina rôznych chorôb. In Detský lekár 1-2/2008. Časopis Slovenskej pediatrickej spoločnosti, p. 38-41.
World Health Organization (WHO). 2005. Work Organization and Stress: systematic problem approaches for employers, managers and trade union representatives. Protecting workers´ health series no.3, http://www.who.int/occupational_health/
publications/pwh3rev.pdf?ua=1 (2015.06.18).
Artykuły
Martin Andrejčák
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 147-150
Ekonomická univerzita v Bratislave, Slovakia
Competencies of managers in personnel audit /
Kompetencje menedżerów w audycie personalnym
Abstract
Streszczenie
Keywords:competencies,personnelaudit,humancapital
kapitał ludzki
There is currently a discussion under way in the practice
of management about the issues of competencies of managers and personnel managers in the process of executing
the personnel audit. The discussion is based on the overlay
of competencies of managers, who primarily carry out the
human resource management and result in their entry into
the evaluation processes related to the performance and
building of the human capital in the company as well as
the personnel managers, who in terms of their function in
the company have the competency to implement the personnel audit. This article aims to pick the competencies of
managers and HR managers in the preparation, execution
and implementation of the results of the personnel audit
where there is an overlay, or to describe the extent of overlay within individual competencies. This article was created
within the project VEGA 1/0662/15.
Introduction
T
he issues of acquisition, selection, management
and human resources management are among
the more resonating problems in theory as well as
practice. Especially in the currently developed financial
and economic crisis one of the most important tasks of
management of enterprises/companies is to have “good
human resource management”1, which is a source of information about the human capital resources not only
in terms of the potential, the individuals/employees2
have, or as whole working groups/teams, but especially
the quality of the processes that exploit this potential, either contribute to it or vice versa – to cause the loss of
it. The written above is related to the basic definition of
a personnel audit, which is defined as “a form of system1
2
Kunasz, M.: Intellectual Capital – A New Source of Competitive
Advantege. Economics and Sociology 2008, vol. 1, part 1, p. 50-57.
ISSN 2071789X.
Gertler,P., Gertler, Ľ. .(2005): Vplyv vybraných dlhodobých faktorov
na rast zamestnanosti v Slovenskej republike. Ekonomické rozhľady, roč. XXXIV., č. 4, p.483-491. ISSN 0323-262X.
Obecnie w praktyce zarządzania ma miejsce dyskusja na
temat kompetencji menedżerów i menedżerów personalnych w procesie wykonywania audytu personalnego.
Dyskusja jest oparta na zakresie kompetencji menedżerów, którzy zajmują się głównie zarządzaniem zasobami
ludzkimi. Prowadzi to do włączenia się do procesów ewaluacji związanych z wynikami pracy i budowaniem kapitału
ludzkiego w firmie oraz menedżerami personalnymi, którzy mają kompetencje, aby wykonywać audyt personalny.
Ten artykuł ma na celu przedstawienie kompetencji menedżerów i specjalistów od HR w przygotowaniu, wykonaniu
i wprowadzeniu wyników audytu personalnego, tam gdzie
należy to do ich kompetencji lub opisanie zakresu w kompetencjach indywidualnych. Artykuł powstał w ramach
projektu VEGA 1/0662/15.
Słowakluczowe: kompetencje, audyt personalny,
atic valuation of all policies and programs of human resource management in the organization,”3 while human
resource management is a logical and strategic approach
to the people who make up an important source for the
organization to the achievement of the set objectives.”4
Acquisition of information on the status and level of human resource management in the company is subject to
the personnel audit, the importance of which, as illustrated by the current theoretical and practical knowledge
continues to grow especially in the context of realizing
the importance of quality of human resources in the
company and the quality of their management in the
direction of competitive benefits of the enterprise/company. On the other hand, the importance of personnel
audit should be seen as a particular method which can
not only uncover and identify “bottlenecks”, respectively
3
4
Hercus, T., Oades, D., The human resrouces audit: Conflict resolution, Technology, The Organisational Development Institute, Cleveland, 1983.
Armstrong, M. Řízení lidských zdrojů. Praha: Grada, 2007. p. 27,
ISBN 978-80-247-1407-3.
•
ISSN 2081-0008
risk factors and shortcomings in the state and structure of
human resources in the company and also to uncover and
identify the strengths of the human resources of the firm/
company, and as a consequence also analyze their level
of efficiency in terms of strategic goals and objectives of
the company. The personnel audit is one of the fundamental and effective tools of personnel management that
created the pressure to develop skills and competencies of
managers in personnel audit. Not being able to effectively
manage the employees can create stress environment that
is negatively affecting the whole company5.
Competencies of managers in personnel audit
Personnel audit brought a need to the work of the HR
manager to enhance skills and competencies in the field
of auditing.
Competency in theory of management began to be explored with regard to the issue of human capital6, which
is a subset of the intellectual capital7, and is according
to current theoretical views “consisting of a summary of
competencies in terms of knowledge and skills, including psychological and social aspects.”8 In this context, the
concept of competency began to be used for the management of human resources, particularly in relation to
standardization and evaluation of operational performance and also the value of the company.
Competency in theory of management is generally defined as the complex character of certain individuals to
solve standard, but especially non-standard situation,
by means of original means according to the needs and
objectives, “it is a person’s ability to behave and act in
a manner consistent with the demands of work in the
parameters of the environment of the organization and
thus produce desirable results”.9 Managerial competency
is a set of assumptions, which makes the performance
of each manager at work, but in varying degrees and
proportions. In Personnel Management by Armstrong
5
6
7
8
9
148
Štencl, J. 2008. Stres ako príčina rôznych chorôb. In Detský lekár
1-2/2008. Časopis Slovenskej pediatrickej spoločnosti. p. 38-41.
Matkovčíková, Natália. Effective employee motivation in the
workplace. In Hradec economic days 2014. The International conference. Hradec economic days 2014: the international conference,
Hradec Králové, February 4th and 5th, 2014. Hradec Králové: Gaudeamus, 2014. ISBN 978-80-7435-370-3, p.33-38. VEGA 1/0053/12.
Note: According to J. Koubek (2007, p. 27) the intellectual capital
consists of three components: human capital, social capital and
structural capital and in aggregate represents the stocks and flows
of knowledge, skills and abilities that are available to the organization and contributing to the process of creating value. It is thus an
intangible resource, which together with material resources form
the market or the total value of the organizatin.
Veteška, J., Turkeciová, M.: Kompetence ve vzdelávání, Grada,
2008. ISBN 802-471-7708.
Boyatzis, 1982 podľa Armstrong, 1999, s 194.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
(1999) a part of the managerial competencies are the
management goals and actions, directing subordinates,
human resources management and leadership. Managerial skills and competencies of the personnel manager
and managers are characterized by high mutual overlay.
Among competencies of managers we can include the
following competencies:
•
•
•
•
•
•
competency of expertise,
competency of target orientation,
competency of performance orientation,
competency of empathy,
competency of conceptualization,
competency of communication.
As mentioned above the competency of the manager in
the personnel audit10, which have emerged in the period
when the personnel audit began to be used as an effective
tool for evaluating human capital of the company, is associated with the application of methods and procedures
for auditing and also part of the individual steps of auditing for an efficient preparation of audit, its enforcement
and implementation of the results of the personnel audit.
The content of the competencies of the personnel audit
are following:
•
knowledge and understanding of the theory of auditing,
• experience with the application of tools and audit
procedures.
On this basis of the above, the competencies of the manager in the personnel audit may include:
•
competency to prepare materials for the personnel
audit,
• competency to prepare methods and procedures of
the personnel audit,
• competency to prepare a timetable of the personnel
audit,
• competency to train managers to execute the personnel audit,
• competency to execute the personnel audit,
• competency to check the progress of the personnel
audit,
10
Andrejčák, Martin. Audit of personnel management and its usage
by the enterprises. In Hradec economic days 2014. The International conference. Hradec economic days 2014: the international
conference, Hradec Králové, February 4th and 5th, 2014. Hradec
Králové: Gaudeamus, 2014. ISBN 978-80-7435-369-7, p.16-22.
VEGA 1/0053/2012.
M. Andrejčák: Competencies of managers in personnel audit
•
competency to implement the results of the personnel audit.
These seven competencies were defined based on the
analysis and synthesis of theoretical ideas and concepts
of personnel management and personnel audit and can
be understood as the specific competencies that the personnel manager uses when necessary to carry out the
personnel audit.
Survey results
The conducted survey focused on the allocation of competencies of the managers and personnel managers in
the areas of preparation, execution and implementation
of the results of the personnel audit where there is a overlay and describe the extent of penetration within each
competency where following data were detected.
We verified what are the overlaying core competencies of
managers and HR managers as stated in the literature11:
competency to prepare materials for the personnel audit, competency to prepare methods and procedures of
the personnel audit, competency to prepare a timetable
of the personnel audit, competency to train managers
to execute the personnel audit, competency to execute
the personnel audit, competency to check the progress
of the personnel audit, competency to implement the results of the personnel audit. The sample consisted of 45
managers and personnel managers of medium and large
businesses operating in Slovakia. For the collection of
data exploratory methods were used – a questionnaire
which was distributed by e-mail, a personal interview by
phone. To evaluate the obtained results standard mathematical and statistical methods were used.
Analysis of the results showed that respondents recognize the competencies as the competencies of the manager in the personnel audit. It also showed that there are
different levels of overlay of individual competencies
between the manager and the personnel manager in
the preparation, execution and implementation of the
results of the personnel audit. Competency to prepare
materials for personnel audit overlaps at 25% as seen in
Figure 1. This fact is due to the fact that the personnel
manager must have some basis for the preparation of the
personnel audit from the manager. Competency to prepare methods and procedures of the personnel audit is
essentially a purely competency of personnel manager,
while only 2% overlaps with the competency of the manager. Competency to prepare a timetable of the personnel audit is a considerable degree of competency of the
11
ARTYKUŁY
personnel manager overlapping just in 10%, the manager
engages solely for the purpose of harmonization the time
needs to implement the personnel audit and the time for
the performance of the employees as personnel audit
is conducted during the full operation of the business.
Competency to train managers to execute the personnel
audit is fully the competency of the HR manager, with
no overlap, whose role is to prepare, instruct and train
personnel managers to execute the audit within the individual departments. Competency to execute the personnel audit, is a competency, which is the most overlapping
between the two managers, at 60%, while here the HR
manager delegates the competency to assess the employees to the manager. Competency to check the progress of
the personnel audit is the competency of the personnel
manager where manager enters only marginally. Competency to implement the results of the personnel audit is
the competency fully of the manager, while he is the one
who primarily controls the audited human resources.
FIGURE 1. Overlay of competencies in personnel audit
Manager
Personel Manager
competency to prepare materials for the personnel audit
competency to prepare methods and procedures of the personnel audit
competency to prepare a timetable of the personnel audit
competency to train managers to execute the personnel audit
competency to execute the personnel audit
competency to check the progress of the personnel audit
competency to implement the results of the personnel audit
The analysis showed that respondents did not doubt that
these competencies are the competencies of the manager
and the personnel manager and their considerable overlap did not surprise most respondents. All of the respondents use the stated competencies, the only problem for
them is, that it is not always clear to them which competencies are the competencies of the manager and which
of the personnel manager and therefore it often leads to
the duplication of work.
Szarková, M. a kol.: Personálny marketing a personálny manažment.
Bratislava:vydavateľstvo Ekonóm, 2013. ISBN 978-80-225-3594-6
149
•
ISSN 2081-0008
Conclusions
Competencies of the manager in the processes of personnel audit are a new dimension, that arose in the period, when personnel audit was started to be used as
a tool of personnel management. The personnel audit is
an indispensable tool for the optimization of human capital of the company, with its efficiency directly depending on how effective is the preparation, execution and
whether the findings of the personnel audit are properly evaluated and implemented. Despite the fact that the
personnel audit is the responsibility of the HR manager
and represents the use of its competencies, the manager
has its position in the personnel audit through the dele-
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
gation of these competencies. These competencies overlap
at some point and the role of both managers is to use these
competencies to efficiently execute the personnel audit.
It can be concluded that the competencies of the personnel manager12 in the personnel audit have their place in
the repertoire of competencies of the HR manager, as
well as the manager at a certain level of control in the
company. The survey also confirmed that it is necessary
to define the competencies of the manager as well as the
HR manager in extending their knowledge of the personnel audit.
12
Kuypers, M., Nunne, J.: Personalmarketing. In: Maier, W., Fröhlich, W.:
Personalmanagement in der Praxis. Wiesbaden: Gabler Verlag,
1991, ISBN 3-409-13852-8.
Refernces
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
150
Andrejčák, Martin. Audit of personnel management and its usage by the enterprises. [in:] Hradec economic days 2014. The
International conference. Hradec economic days 2014: the international conference, Hradec Králové, February 4th and 5th,
2014. Hradec Králové: Gaudeamus, 2014. ISBN 978-80-7435-369-7, p. 16-22. VEGA 1/0053/2012.
Boyatzis, 1982 podľa Armstrong, 1999, p. 194.
Gertler, P., Gertler, Ľ. .(2005): Vplyv vybraných dlhodobých faktorov na rast zamestnanosti v Slovenskej republike. Ekonomické rozhľady, roč. XXXIV., č. 4, p. 483-491. ISSN 0323-262X.
Hercus, T., Oades, D., The human resrouces audit: Conflict resolution, Technology, The Ogranisational Development Institute,
Cleveland, 1983.
Koubek, J. Řízení lidských zdrojů. Praha: Management Press. ISBN 80-7261-033-3
Kunasz, M.: Intellectual Capital – A New Source of Competitive Advantege. Economics and Sociology 2008, vol. 1, part 1,
p. 50-57. ISSN 2071789X.
Kuypers, M., Nunne, J.: Personalmarketing. In: Maier,W., Fröhlich, [in:] Personalmanagement in der Praxis. Wiesbaden: Gabler
Verlag, 1991, ISBN 3-409-13852-8.
Matkovčíková, Natália. Effective employee motivation in the workplace. [in:] Hradec economic days 2014. The International
conference. Hradec economic days 2014: the international conference, Hradec Králové, February 4th and 5th, 2014. Hradec
Králové: Gaudeamus, 2014. ISBN 978-80-7435-370-3, p.33-38. VEGA 1/0053/12.
Štencl, J. 2008. Stres ako príčina rôznych chorôb. [in:] Detský lekár 1-2/2008. Časopis Slovenskej pediatrickej spoločnosti. p. 38-41.
Szarková, M. et al.: Personálny marketing a personálny manažment. Bratislava:vydavateľstvo Ekonóm, 2013. ISBN 978-80225-3594-6.
Szarková, M.: Psychológia pre manažérov a podnikateľov. 1. vyd. Bratislava. Sprint, 2004. ISBN: 80-89085-36-9.
Veteška, J., Turkeciová, M.: Kompetence ve vzdelávání, Grada, 2008. ISBN 802-471-7708.
Artykuły
Mieczysław Dudek
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 151-154
Warsaw Management University, Poland
Family conditioning of social maladjustment of
children and adolescents / Rodzinne uwarunkowania
niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży
Abstract
Streszczenie
Key words:
Słowa kluczowe: rodzina, socjalizacja, problemy
wychowawcze, niedostosowanie społeczne
Family is an environment which initiates the earliest and
the most vital stage of socialisation – preparing children,
as future citizens, for living in a society. It is often highlighted that every manifestation of family life influences
the way the whole society lives. Thus, it is not without importance which behaviour patterns are accepted at home,
which traditions are followed or initiated and which parental decisions are made. Thence, the family factor is one of
the most elementary fields of research in explaining reasons for social maladjustment of children and adolescents
(M. Dudek, 2009a).
family, socialisation, behaviour problems, social maladjustment
The situation regarding contemporary
family in Poland
W rodzinie rozpoczyna się najwcześniejszy i najważniejszy
proces socjalizacji, czyli przygotowania dzieci, przyszłych
obywateli do życia w społeczeństwie. Często podkreśla się,
że każdy przejaw życia rodzinnego odbija się na treściach
życia całego społeczeństwa, dlatego nie może być obojętne jakie wzory akceptowane są w domu, jakie tradycje
są kontynuowane lub tworzone, oraz jakiego typu decyzje wychowawcze są podejmowane. Z tego też powodu
czynnik rodzinny jest jednym z podstawowych obszarów
badawczych w wyjaśnianiu przyczyn niedostosowania
społecznego dzieci i młodzieży (M. Dudek, 2009a).
Family as a nurturing environment
he situation concerning Polish families has been
constantly deteriorating due the political transformation and the recent economic crisis. Families
lacking sufficient financial means to satisfy basic needs
focus on the issue of providing minimum standards of living. Huge difficulties in recovering from the crisis do not
foster perception of moral effects of this constant struggle
and do not encourage any reaction towards it. According
to I. Jundziłł (1993), egoism, discontent, endless complaining, dislike – or even hatred towards people who somehow
threaten satisfying one’s needs thrive in such conditions.
T
The influence of the environment is crucial for shaping
an individual’s attitudes towards social rules, however, it
is not determining for its development. Apart from nurture, which is of an external character, the child’s development is determined by nature. It is difficult to estimate
how much do those two factors contribute to emergence
of the process of social maladjustment, as there is also
the third factor – the individual’s contribution to its own
development. As the development proceeds, the individual moves from being the object of nurture to being
the subject of this process influencing its own progress
(Z. Majchrzyk, 2001).
Statistical data point at high level of unemployment in
Poland (around 12%). Economic emigration of one or
both parents is another issue (such people are not considered as unemployed). During their guardians’ absence
children usually stay with their grandparents or older siblings. The situation of parents working in Poland is difficult as well. Working far from home, they are frequently
absent – either stay in hotels or return home late. Such
a situation influences the quality of family life in a negative
way and prevents it from fulfilling its essential functions.
Consequently, it results in growing number of behaviour
problems of children and adolescents (S. Cudak, 2009).
Disturbances in the process of socialization resulting
from malfunctioning family affect the child’s future,
which can be observed in its views, behaviour, attitude
towards others and their possessions later in life. The
majority of juvenile delinquents carry a burden of experiences, which stem from unsatisfied need for safety,
lack of acceptance and corrupting influence of their environment and cause their failures and suffering. Hence,
it is believed that educational efforts should embrace not
only the minor, but also the whole family (M. Dudek,
2009b; H. Cudak, 2010).
•
ISSN 2081-0008
Every human being is born in a fixed socio-economical
framework with clear distinction between the right and
wrong, the legal and illegal. Initially, however, it is an
egocentric individual, with no understanding of moral
rules. It socialises only if nurtured.
The process of socialisation proceeds undisturbed as
long as the family raising the child functions properly.
Once the situation is reversed, respectively, the outcome
is also different. When the individual following the example of the closest environment realises that notions of
good and evil are relative and not every wrongdoing is
punished, he or she starts to question the validity of their
parents words. The person starts to follow his or her own
way of thinking. Later on the adolescent wants to see for
him or herself how it is like to do something forbidden
and, very often, receives no punishment as opposed to
parents’ predictions. Moreover, those actions satisfy the
young person’s needs. It is a breakthrough, though the
person has some internal doubts and inhibitions. On this
stage of social derailment, it is relatively easy to help the
minor step off from this path, providing that proper and
wise actions are undertook. The path leading to a crime
is similar to an inclined plane. The number of ongoing
social processes is smaller at the beginning as is the speed
of an object moving across the inclined surface, hence,
in both cases it is better to act during the initial stage. It
is most frequently observed at the age of 11 or 12 – the
fourth grade of primary school (Z. Bożyczko, 1972: 28).
Another crucial moment usually takes place approximately at the age of 15 to 17. It is the time when minors
having educational problems begin to skip classes or
even decide to end their education. Finding themselves
in such a situation they often do not know what to do
next. Not showing interest in anything, they end up in
the streets or crowded places looking for people with
similar stories, with whom they could establish random
relationships. As they need money for such a lifestyle,
they are ready to do much to get some.
Without family support they seek and find it among
peers or older derailed people. Once they feel safe they
grow to accept and commit crimes. Further offences become only a matter of time.
Taking all of it into consideration, it is commonly
claimed that in case of children family is the first and the
most crucial social environment in which they acquire
experiences initiating the process of socialisation. The
course of socialisation affects the individual’s whole life,
behaviour, attitudes and values (M. Dudek, 2009a). Dysfunctional family is the main cause of the social derailment of minors. It is represented by distorted relation-
152
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
ships between spouses and siblings, alcoholic parents,
destruction of the family and lack of time for children
(K. Pospiszyl, 1995; M. Ryś, 2001: 5).
It is especially the absence of real emotional contact in
the family that makes the child look for support outside
the house and find it in informal, often criminal groups.
Membership in such a group is extremely binding. The
least beneficial nurturing environment is a foster home
with low moral standards. Here, the child naturally acquires some patterns of socially unacceptable behaviours,
because it is familiar with them. Sometimes an alcoholic
father even forces the child to get money for alcohol.
Remedial pedagogue L. Pytka (1995) distinguished following negative elements of the family environment influencing emergence of children’s and adolescents’ adaptation problems:
•
•
•
•
•
destruction of the family being a manifestation of
unhealthy relationship between parents,
lack of positive nurturing influence in the family environment,
lack of parents’ interest towards their child and lack
of care,
negative influence of alcoholic, aggressive, violent
parents,
emotional rejection of the child by one or both parents.
Basing on research of family environment H. Cudak
(2011) concludes that in a family there are at least five factors causing children’s educational dysfunction and adaptation disorders. According to the author these include:
•
•
•
•
•
Parents’ negative attitude towards the child. Absence
of an emotional bond with the child (especially in
case of the mother) visibly correlates with the child’s
dysfunctional behaviour in its family environment
and outside of it.
Lack of consistency in parental reactions towards variuos, especially unacceptable behaviour of their child
Implementation of negative educational methods in
a family that is: forcing, aggression, violence, beating, open conflicts, treating the child in a brutal way.
Transfer of dysfunctional and pathological patterns
of behaviour from parents.
Indifference of one or both parents towards developmental, behaviour, educational and other problems
of their child
The emergence of pathology is highly motivated by socio-economic situation, unemployment, lack of financial
means to satisfy basic needs. In such families children are
M. Dudek: Family conditioning of social maladjustment of children and adol escents
frequently breadwinners. They often steal on regular basis
without any regrets. They do so in order to get food or money for their needs which they cannot satisfy by other means.
According to U. Strzelczyk-Raduli the most frequent
causes of criminal activity include:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
widespread commercialisation,
financial position of the family (focusing on money
instead of spending time with children),
disappearance of worthwhile role models andthe fall
of family authority,
family issues (broken homes, alcoholism),
school issues (truancy, running away from home),
influence of the minor’s environment,
desire for things that can be obtained only through
crime,
lack of parental supervision – insufficient reactions
of courts in cases connected to deprivation,
abuse of alcohol and narcotic substances,
lack of ideas for spending leisure time (U. Strzelczyk-Raduli, 1998: 17).
Z. Majchrzyk (2001) points at the fact that while examining juvenile crime phenomenon, scientists connected to
criminological approach distinguish: motivation, origins
and motive of juvenile crimes. They shift focus to psychological, subjective factor, namely, from relationships, objective processes taking place in the minor’s environment
to the way in which he or she perceives those processes
(motivation) and to the minor’s reaction to such psychological experiences (origins). According to this author,
minors manifesting serious socialisation disorders, criminal behaviour included, should be exposed to intensified
pedagogical influence adjusted to their individual needs,
rather than receive different forms of care. Bodies of public administration being in charge of education and pedagogy, youth organisations and family courts are especially
responsible for preventing juvenile crime.
In terms of the dynamics of relationships between the
minor and other people it is possible to distinguish
family and school environments as well as peer group.
Specificity of the family environment is of crucial importance. The emphasised element is its structure (orphanhood and semi-orphanhood, broken home, impact of
stepfather or stepmother’s attitude, etc.) (D. Ruszkiewicz
2006). For instance, it is claimed that many juvenile
delinquents come from broken homes (K. Pospiszyl,
E. Żabczyńska, 1980). While searching for disturbing
factors, the child’s reaction to family relationships is more
reliable than objective conditions (K. Pospiszyl 1990;
ARTYKUŁY
I. Izdebska 1996). No possibility of identifying with parents, rejection of the role model they provide (e. g. when
those models are not consistent with those taken from
films or books), jealousy of mother’s or father’s affection
(especially when the child is dependant on its stepfather
or stepmother) lead to conflicts and frustration relieved
by aggression (M. Przetacznikowa 1994).
The majority of authors consider poor financial situation
of the family to be the factor determining derailment of
the child (np.: M. Radochoński 2000; A. Kwak 1976). The
impact of this factor may be considered as direct, when
poor financial situation forces the minor, e.g. to steal. It
is especially the case if he or she compares the degree to
which his or her needs are satisfied to other children’s
conditions. It is emphasised, though, that the indirect
impact of the factor is even of more importance – parent’s poor situation may cost them the loss of ability to
monitor and protect their child as well as to keep it safe
especially when both parents are professionally active
(B. Kosek-Nita, 2000).
Social derailment may be also partially caused by parents’
health problems. The impact of such issues on the situation is defined as indirect (due to chronic diseases parents
cannot offer their children proper protection and supervision) or direct (due to health conditions resulting from
alcoholism) (H. Spionek 1981; B. Kosek-Nita, 2000).
While analysing factors crucial to social derailment of
children and adolescents, the influence of school environment, the minor-teacher relationship and, most
importantly, interactions with peers are especially highlighted. Various conflicts take roots in these relationships. Frequently, they are being de-escalated by committing an offence (K. Pospiszyl i E. Żabczyńska, 1980).
If roots of these conflicts are not carefully examined, it
can become fatal for the child’s future. Another conflict
originates in the discrepancy between patterns of behaviour provided by family and school (D. Ruszkiewicz,
2006). Once the child becomes torn between those two
models, it ceases to trust in the hierarchy of social values.
It is widely believed, that the next step leading to social
derailment of minors are truancy and runaways (from
home or school). Escaping home due to family conflicts
is even a more serious phenomenon. After that, minors establish relationships with peer or older criminals
which leads to entering criminal organisations (K. Pospiszyl i E. Żabczyńska, 1980; B. Urban, 2000). It must
be noted, however, that joining such groups is not always connected to running away from home. Becoming
a member of a criminal organisation is often motivat-
153
•
ISSN 2081-0008
ed by: considering it as entertainment, curiosity, seeking
adventure, opportunity to be equal or superior to others,
looking for means of self-expression or making amends,
etc. The overall pathogenic factor is linked to perception
of oneself as inferior and desire to change the situation.
This sense of inferiority stems from interpersonal relationships directly affecting the individual. It refers to
relationships with adults (esp. parents) as well as with
peers. On one hand, the child strives to identify itself
with its parents, which diminishes sense of inequality.
On the other hand, however, it seeks its individuality and
a way to define its personality. As opposed to adults, adolescents treat experiencing inferiority in relation to peers
much more seriously. Constantly surrounded by peers
(in a kindergarten, at school, on a playground, etc.), the
child compares its situation to the one of its friends. It
becomes aware of its poor economic conditions which
results in the sense of inferiority. The lack of sufficient
knowledge and life experience prevents its understanding and acceptance of this unequal situation. The child
strives to solve the problem either by acting in the same
field (e.g. economic) or in some other sphere by looking
for more equal position in peer group, which may lead
to acts of hooliganism and violence, joining criminal organisations and desire to become a leader (K. Pospiszyl
i E. Żabczyńska, 1980; B. Urban, 2000).
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Conclusions
Manifestations of social maladjustment initiated in
childhood and the early stage of adolescence may magnify and foster development of other indicators of demoralisation. Hence, once those minors grow up, they
will not be adjusted to social expectations and may not
become a fully-fledged citizens of a given community.
Any educational and preventing measures undertaken in
relation to a socially maladjusted child, cannot omit its
family environment. Living conditions of the family, job
opportunities and state of health determine fulfilment of
its functions. The properly functioning family provides
a framework for realisation of any of the child’s needs,
namely, those material, emotional, intellectual and spiritual (M. Dudek, 2009c). Respectively, dysfunctional
family is characterised as not able to fulfil its social functions or realising them in a socially unacceptable way. In
other words, a dysfunctional family either does not want
to realise one or more of its functions assigned to it by the
society or is not capable of doing so (M. Dudek, 2011).
It is commonly claimed, that appropriate developmental conditions determine children’s proper progress and
social adjustment. It means, that the state of a family, its
nurturing awareness and living conditions have direct
impact on the quality of care and raising children.
Refernces
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
154
Cudak H., Dysfunkcje rodziny i jej zagrożenia, „Pedagogika Rodziny” 2011, nr 1(2).
Cudak H., Rodzinne paradygmaty środowiska wychowawczego, [in:] Lewik Tsirigotis E., Pietruszewska-Kobiela G. [ed.], Dziecko, Wieluń 2010.
Cudak S., Style wychowania w rodzinie zrekonstruowanej, [in:] Cudak S. [ed.], Problemy wychowawcze we współczesnej
rodzinie polskiej, Kielce 2009
Dudek M., Nieprzystosowanie społeczne dzieci z ADHD, UKSW, Warszawa 2009a.
Dudek M., Praca z rodziną w praktyce poradnianej. [in:] Gryżenia K. [ed.], Małżeństwo i rodzina w życiu i rozwoju człowieka.
Wydaw. UKSW, Warszawa, 2009b.
Dudek M., Rodzina dysfunkcjonalna, [in:] Leksykon pedagogiki rodziny, Kułaczkowski J. [ed.], Wydawnictwo i Drukarnia Diecezji Rzeszowskiej, Warszawa 2011.
Dudek M., Terapia rodzin w świetle wybranych koncepcji teoretycznych. [in:] Dudek M. [ed.], Wsparcie rodziny dysfunkcjonalnej. Wydaw. Toruńska Szkoła Wyższa, Toruń, 2009c.
Izdebska I., Rodzina, dziecko, telewizja. Wyd. Trans Humane, Białystok 1996.
Jundziłł, I. Dziecko ofiara przemocy. WSiP, Warszawa,1993.
Kawula S, Brągiel B., Janke A.W. Pedagogika rodziny. Wydaw. Adam Marszałek, Toruń, 2002.
Kosek-Nita B. Problemy niedostosowania społecznego w środowisku rodzinnym. [in:] Margasiński A. i Zajęcka B. (eds): Psychopatologia i profilaktyka. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2000.
Majchrzyk Z., Nieletni, młodociani i dorośli sprawy zabójstw. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001.
Pospiszyl K., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1995.
Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. PWN, Warszawa 1980.
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne, Warszawa 1995.
Ruszkiewicz D., Funkcjonowanie rodziny niepełnej z samotnym ojcem, Toruń 2006.
Ryś M., Role pełnione w rodzinie z problemem alkoholowym a poczucie własnej wartości i relacje interpersonalne z najbliższymi u Dorosłych Dzieci Alkoholików, „Fides et Ratio”, 2001.
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1981.
Urban B, Zaburzenia w zachowaniu młodzieży i przestępczość. Wydaw. UJ, Kraków 2000.
M. Dudek: Family conditioning of social maladjustment of children and adol escents
Krystyna Teresa Panas
ARTYKUŁY
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 155-163
Maria Zdeb
Poczucie jakości życia osób homoseksualnych /
The quality of life of homosexuals
Abstract
The perception of the quality of life of homosexuals is little documented in the psychological literature. It generally
takes up one of two positions: sexual minorities are similar
to those of heterosexual excluding their sexuality, or just
sexuality differentiates homosexual heterosexual terms.
Especially in the second approach, there is the danger of
stereotypical thinking about others and the use of figures
oxymoron. And yet sexual orientation does not have to
condition the essence of humanity. The study involved
30 homosexual men aged 21-38 years, 28 of them lived in
a big city, 2 in a small town. It has a high school education
– 8 persons, higher undergraduate 4, higher MA 18. At the
coming-out decided on 26 respondents. The research was
anonymous, conducted using a set of questionnaires for
determining the quality of life of people of sexual minorities. The obtained results allow to conclude that the quality
of life in the narrative of homosexual people is rewarding
for them and declared sexual orientation does not substantially affect negatively on their attitude toward other
people and the world.
Key words: quality of life, homosexuality, identity
Streszczenie
Percepcja jakości życia osób homoseksualnych jest mało
udokumentowana w piśmiennictwie psychologicznym.
Zazwyczaj przyjmuje się jedno z dwóch stanowisk: mniejszości seksualne są podobne do osób heteroseksualnych
z wyłączeniem ich seksualności, lub właśnie seksualność
różnicuje osoby homoseksualne względem osób heteroseksualnych. Szczególnie w drugim podejściu pojawia się
niebezpieczeństwo myślenia stereotypowego o INNYM
i stosowania figury oksymoronu. A przecież orientacja
seksualna nie musi warunkować istoty człowieczeństwa.
W badaniach uczestniczyło 30 mężczyzn o orientacji
homoseksualnej w wieku 21-38 lat, 28 z nich mieszkało
w dużym mieście, 2 w małym mieście. Średnie wykształcenie miało – 8 osób, wyższe licencjackie 4, wyższe magisterskie 18. Na coming-out zdecydowało się 26 respondentów.
Badania były anonimowe, przeprowadzone przy pomocy
zestawu kwestionariuszy pozwalających określić jakość
życia osób mniejszości seksualnej. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że jakość życia w narracji osób homoseksualnych jest dla nich satysfakcjonująca i deklarowana
orientacja seksualna nie wpływa zasadniczo negatywnie
na ich postawę względem innych ludzi i świata.
Słowa kluczowe: jakość życia, homoseksualizm,
tożsamość
Wprowadzenie
J
ednym z głównych kierunków rozwoju dojrzałej osobowości człowieka jest prawidłowe funkcjonowanie
psychiczne i psychospołeczne, ujawniające się według P. Olesia m.in. w powiększaniu wewnętrznego bogactwa, rozwoju Ja, dążeniu do szczęścia i samorealizacji, określaniu swojej tożsamości, „choć zaangażowanie
w nie może łączyć się z wyrzeczeniami, koniecznością
pokonywania przeszkód albo przekraczania zewnętrznych i wewnętrznych ograniczeń” (Oleś 2012: 252),
wyboru własnej drogi z pełnymi tego konsekwencjami.
W okresie wczesnej dorosłości najtrudniejszym staje
się dopasowanie własnej tożsamości do ról i zobowiązań wyznaczanych przez społeczeństwo. Wewnętrzne
procesy określania swojej tożsamości przez osoby reprezentujące mniejszości seksualne, nawet jeśli są przez
nie akceptowane, nie są na tyle wystarczające, aby mogły one mówić o dobrym i godnym życiu. Nieujawniona
wobec rodziny i otoczenia orientacja seksualna pogarsza
percepcję poczucia jakości swojego życia. Coming out –
świadome i samodzielne ujawnienie własnej orientacji
seksualnej, wystawia natomiast homoseksualistów na
ogląd i dyskusję ze strony osób heteroseksualnych.
Z perspektywy lat widać, jak w Polsce zmienia się i ewoluuje podejście do mniejszości seksualnych. W końcu
XX wieku J. Augustyn pisał, że „chociaż homoseksualizm
przestał być wstydliwy, a skłonności seksualne stały się
prywatną sprawą każdego, nadal jednak społeczeństwo
155
•
ISSN 2081-0008
stoi w obliczu nietolerancji homoseksualizmu, ciągłego
rozpatrywania go w kategoriach moralnych czy patologii” (Augustyn 1996: 5-6). Z kolei Z. Lew-Starowicz odnotował, że „homoseksualiści podlegają wszelkim prawom tak zwanej psychologii mniejszości, stąd tak często
spotykana u nich gettowość, potrzeba stowarzyszania się,
własnych mieszkań, klubów, gazet, lokali rozrywkowych,
wydawnictw[…]. Z tego również wynika potrzeba walki
o równouprawnienie obyczajowe, instytucjonalne”1.
Badania CBOS prowadzone w Polsce po 2000 roku,
ujawniły bardzo silne natężenie postaw o zabarwieniu
homofobicznym: przewagę negatywnych opinii o związkach homoseksualnych, silnie zakorzenione uprzedzenia
wobec parad równości i ich uczestników, a także negację projektów prawnych zmierzających do uregulowania związków partnerskich homo- i heteroseksualnych.
Postawy te są generowane przez przedstawicieli różnych
partii, ugrupowań czy kościołów, które oficjalnie potępiają homoseksualizm, traktując go jako przejaw zaburzeń w sferze seksualności (Lew-Starowicz:1999: 90-92),
chociaż pojawiają się i głosy postępowych teologów, aby
stosunek do homoseksualizmu został zweryfikowany,
nie są to jednak powszechne postulaty 2.
Na silną polaryzację stanowisk wobec homoseksualizmu wskazują badania chociażby z 2005/6 i 2010 roku.
Pierwsze (Abramowicz 2007) wykazały, że znaczna część
społeczeństwa przejawia niechęć, czy wręcz wrogość
w stosunku do osób o odmiennej orientacji seksualnej,
co przekłada się to na konkretne działania. Respondenci
odczuwali przemoc fizyczną (18% z 1002 badanych) jak
i psychiczną – 51%. Badanie przeprowadzone dla Kampanii Przeciw Homofobii wykazało, że również osoby od
których niejako, powinno się wymagać rzetelnej wiedzy
na temat homoseksualizmu (np. psychologowie), nie są
przygotowane do tego, a ich kompetencje pozostawiają
w tym względzie wiele do życzenia. Tym samym potęguje się obecność tabu dotyczącego osób homoseksualnych
w gronie specjalistów3. I jak trafnie zauważa psychoterapeutka Agnieszka Iwaszkiewicz: „Większość nie chce poznać Mniejszości, ponieważ się jej obawia, nie rozumie
jej, woli się trzymać z daleka. Mniejszość wcale nie jest
1
2
3
156
Z. Lew-Starowicz, M. Lew-Starowicz, Homoseksualizm, PZWL, Warszawa 1999 s. 120. Choć zastosowana tu paralela między homoseksualizmem a mniejszościami kulturowymi czy etnicznymi została zgłoszona w ubiegłym wieku nadal ma rację bytu.
J. Augustyn, Homoseksualizm w oczach Kościoła, Znak 2007, s. 10-15. Liczne wypowiedzi Papieża Franciszka.
J. Świerszcz, A. Strzałkowska, Analiza wyników badania Kampanii
Przeciw Homofobii, KPH Warszawa 2010, s. 23-24. Podobne spostrzeżenia mają psychologowie J. Wycisk i P. Kleka z Instytutu Psychologii UAM w Poznaniu. J. Wycisk, P. Kleka, Postawa przyszłych
psychologów wobec lesbijek wychowujących wspólnie dzieci
w sytuacji interwencji skoncentrowanej na dziecku. Psychiatria
Polska 2014; 48(4), s. 727-738.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
lepsza, gdyż trzyma się swojej pozycji w poczuciu krzywdy i marginalizacji, czerpiąc być może z tego swoistą satysfakcję. Zachęta do dialogu jest ważnym przesłaniem,
szczególnie w Polsce, która stoi cały czas w rozkroku
między tolerancją lub obojętnością a agresją” (Iwaszkiewicz 2011: 7-10). Dialog możliwy będzie wówczas, gdy
osiągniemy porozumienie z samym sobą oraz z innymi
ludźmi przez poznanie – wejście w cudzą perspektywę.
Osoby homoseksualne starają się najczęściej ukryć przed
otoczeniem, że ich najbliższą osobą jest ktoś o tej samej
płci, a ci, którzy się domyślają tego faktu, wolą udawać,
że nic na ten temat nie wiedzą (Wawrzywoda-Kruszyńska, Błaszczyk 2005). Części osób homoseksualnych
zależy na oddzieleniu życia „publicznego” (m. in. zawodowego, działalności w organizacjach), rodzinnego, od
sfery prywatnej. Dlatego też reprezentują umiarkowane
stanowisko dotyczące wychodzenia z ukrycia, uważają,
że mają prawo do prywatności, a ich orientacja homoseksualna do takich sfer należy, mimo, że może się ujawniać publicznie na przykład w formie związków. I choć
część z nich dostrzega korzyści z ewentualnego ujawnienia się, to jednak bronią swojej prywatności. Podstawową emocją, która towarzyszy temu procesowi, jest
lęk, czy też antycypacja lęku przed odrzuceniem. Z procesem ujawniania łączy się też problematyka żałoby po
utraconej tożsamości i asymilacji siebie, a co za tym idzie
– dokonanie rekonstrukcji planów życiowych, być może
uświadomienie sobie, że zostaną utracone bliskie związki czy może też praca. Ujawnienie to również kwestia akceptacji kulturowej, poradzenia sobie z homoseksualną
orientacją bliskiej osoby przez członków rodziny, którzy
najczęściej reagują przerażeniem, poczuciem winy czy
też zaczynają szukać błędów w wychowaniu dziecka, jak
to może mieć miejsce w przypadku rodziców4. Wszystkie te czynniki wpływają hamująco na ujawnienie swojej
orientacji, przy czym badania pokazują, iż nieujawnienie
jest szkodliwe zarówno dla zdrowia, jak i kształtowania
bliskich relacji, gdyż uniemożliwia ekspresję doświadczanych emocji.
Badania na temat intymności i relacji nieheteroseksualnych są przede wszystkim prowadzone w Ameryce
i w Europie Zachodniej. Przyjmuje się, że w Polsce żyją
ponad 2 miliony osób homoseksualnych. Analizując
literaturę przedmiotu, poświęconą omawianej problematyce należy stwierdzić, że przeprowadzane są najczęściej badania socjologiczne homoseksualnych związków
4
R. C. Savin-Wiliams, Homoseksualność w rodzinie. Ujawnianie tajemnicy. Sopot: GWP 2011).
K. T. Panas, M. Zdeb: Poczucie jakości życia osób homoseksualnych
partnerskich czy postaw wobec tych związków5, 6. Nowatorskie badania prowadzone są w ramach projektu
2013-2015 Instytutu Psychologii PAN „Rodziny z wyboru w Polsce”, z naciskiem na trudności na jakie natrafiają rodzice nieheteroseksualni7. W związku ze specyfiką
mniejszości seksualnych, badania nad jakością życia
tych osób wciąż należą do bardzo nielicznych, gdyż omawiane środowiska są nadal zamknięte i nieufne wobec
obserwatorów z zewnątrz. Próba badawcza może więc
być uzyskana dzięki doborowi niereprezentatywnemu,
a to zakłada brak możliwości uogólniania uzyskanych
wyników. Badacze stają więc wobec wyboru – stosowania niedoskonałej metodologii z pełną świadomością
ograniczeń, bądź w ogóle zaniechania badań nad tą problematyką. Przedstawione poniżej badania miały za zadanie wypełnić, chociaż w niewielkim zakresie tę lukę,
a w konsekwencji być przyczynkiem do upowszechnienia akceptacji dla osób homoseksualnych, które tak jak
heteroseksualna większość społeczeństwa zasługują na
szacunek i poszanowanie wszelkich praw obywatelskich.
Pytania badawcze
Jakość życia można przedstawiać w różnych obszarach,
uznając perspektywę subiektywną i obiektywną, odwołując się do indywidualnych różnic między ludźmi.
Ważny jest także kontekst społeczny i psychologiczny
– komponent poznawczy i emocjonalny, a więc emocje,
samopoczucie, możliwości funkcjonowania w codziennym życiu. Dla adekwatnej oceny jakości życia ważnym
jest odwoływanie się nie tylko do objawów chorobowych
i kondycji fizycznej, lecz także do możliwości funkcjonowania człowieka oraz sposobu postrzegania przez niego
swojej sytuacji życiowej.8
Główne cele niniejszej pracy to:
1. pokazanie narracji, jakości życia przez osoby homoseksualne.
2. zademonstrowanie wpływu deklarowanej orientacji
seksualnej na jakość życia badanych poprzez nastawienie ich do świata, ludzi i samych siebie.
5http://cbu.psychologia.pl/uploads/f_winiewski/PPS2%20raporty/
Postawy%20wobec%20os%C3%B3b%20homoseksualnych%20
PG%20MM%20ST%20poprawiony.pdf (30.03.2015).
6 D. Majka-Rostek, Związki homoseksualne. Studium socjologiczne.
Warszawa, Difin, 2008.
7http://rodzinyzwyboru.pl/wp-content/uploads/2014/10/Raport_Rodziny-z-wyboru-w-Polsce.-%C5%BBycie-rodzinne-os%C3%B3b-nieheteroseksualnych.pdf (30.03.2015).
8 Por. I. Heszen-Niejodek, Jakość życia w badaniach psychologicznych. Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 29 (1996) s. 251255; I. Heszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN 2007;
N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin. 2008.
ARTYKUŁY
Metoda
Uczestnicy badania i procedura
W badaniach wzięło udział 30 mężczyzn w wieku od 21
do 38 lat (M=28 lat, dominowały osoby w przedziale wiekowym od 26 do 30 r.ż. – 60%; co piąty badany miał od
21 do 25 lat i od 31 do 38 lat). Duże miasto zamieszkiwało 28 osób (93,33%), pozostali dwaj podali, że mieszkają
w małym mieście. Poziom wykształcenia kształtował się
następująco: średnie wykształcenie miało – 8 osób, wyższe licencjackie 4 osoby, wyższe magisterskie 18 osób.
Na akceptację swojej orientacji seksualnej przez rodzinę
mogło liczyć 18 badanych (co stanowi 60 %), natomiast
na coming-out zdecydowało się 26 mężczyzn (87%);
brak poczucia wykluczenia społecznego z powodu
orientacji seksualnej deklarowało 27 badanych (90%).
W czasie badania w stałym związku było 14 osób (47%).
Wśród przejawianych obaw badani najczęściej wskazywali: stereotypowe postrzeganie osób homoseksualnych
– 18 osób (60%); niemożność zalegalizowania związku
– 14 osób (46,67%); brak dzieci – 14 osób (46,67%); zagrożeniem HIV/AIDS niepokoiło się 8 osób (27%); wykluczenie społeczne okazało się problemem dla 6 osób
(20%); poczucie osamotnienia i wyobcowania nie było
obce dla co trzeciego badanego.
Badania dotyczące jakości życia osób homoseksualnych
poruszały tematy drażliwe i związane z prywatnością
respondentów. Bezpośrednie dotarcie do grupy badanej
było utrudnione i dlatego procedura badań i ich cel zostały przedstawione tym osobom, które wyraziły zgodę
na udział korespondencyjny, poprzez odesłanie odpowiedzi na pytania kwestionariuszy. Badania przeprowadzono anonimowo z zachowaniem etyki badawczej.
Materiały
Ankieta w opr. M. Zdeb – zawierająca pytania o wiek,
miejsce urodzenia, obecne miejsce zamieszkania, wykształcenie, wiek uświadomienia sobie swojej orientacji
homoseksualnej, fakt poinformowania o tym rodziny,
akceptację ze strony rodziny, pozostawanie w stałym
związku, poczucie wykluczenia społecznego oraz obawy
związane z orientacją homoseksualną. Ankieta została
opracowana pod kątem przyjętej problematyki badawczej i jest wprowadzeniem do kolejnych narzędzi badawczych przedstawionych respondentom (Zdeb 2013).
Pomiar cech i poziomu jakości życia został przeprowadzony za pomocą samoopisowych kwestionariuszy.
157
•
ISSN 2081-0008
Kwestionariusz „Jaki jest świat?” autorstwa K. Skrzypińskiej i J. Szymczak (Skrzypińska 2005) obejmuje 10 stwierdzeń dotyczących świata i jego wybranych aspektów. Są
one opatrzone skalą numeryczną od 1 („zdecydowanie się
nie zgadzam”) do 7 („zdecydowanie się zgadzam”).
Skala „Postawa wobec ludzi” D. Hybiak – składa się z 20
itemów sformułowanych jako zdania twierdzące na temat
ludzi i ich cech. Badany ustosunkowuje się do nich za pośrednictwem 7-punktowej skali Likerta, w której 1 oznacza – zdecydowanie się nie zgadzam, zaś 7 – zdecydowanie
się zgadzam, bada zaufanie, wiarę w ludzi (Hybiak 1999).
Kwestionariusz „Postawa wobec życia” Diener i in.
Polskiej adaptacji skali dokonał Z. Juczyński, zawiera
5 twierdzeń, a badany na siedmiostopniowej skali wybiera,
w jakim stopniu zgadza się z danym stwierdzeniem. Narzędzie to służy do diagnozowania poznawczego aspektu
zadowolenia z życia, nastawienia wobec codzienności
i warunków życia badanych (Juczyński 2001).
Skala „Emocje” autorstwa Wojciszke i in., która mierzy emocjonalny aspekt poczucia zadowolenia z życia.
Zawiera listę 24 uczuć. Uczucia na podstawie analizy
czynnikowej pogrupowane zostały w 6 kategorii emocji: radość, miłość, strach, gniew, smutek, wstyd. Ocenie
podlega częstość doświadczania określonego uczucia
w określonym czasie (np. w minionym półroczu) na skali 7-stopniowej (Wojciszke, Chwojnicka, Krut, Mierzejewska, Piasecka 1998).
Kwestionariusz „WHOQOL-BREF” (World Health Organization Quality of Life BREF – Assessment Instrument: wersja krótka) został skonstruowany na podstawie
ankiety „WHOQOL-100”; polskiej adaptacji dokonały
Wołowicka i Jaracz. Respondenci odpowiadają na pytania dotyczące następujących dziedzin życia: funkcjonowania fizycznego, funkcjonowania psychicznego, funkcjonowania społecznego, funkcjonowania w środowisku.
Skala zawiera również pozycje (pytania), które analizowane są oddzielnie – dotyczą indywidualnej i ogólnej
percepcji jakości życia oraz indywidualnej i ogólnej percepcji własnego zdrowia. Punktacja dziedzin ma kierunek pozytywny – im wyższa liczba punktów, tym lepsza
jakość życia (Wołowicka, Jaracz 2001: 196-197).
Wyniki i dyskusja
Analiza jakościowa uzyskanych wyników percepcji ludzi
i świata wskazuje, że najwięcej – 28 badanych (93,33%)
opowiedziało się za twierdzeniami: „Nie wszyscy ludzie
mają równe szanse, gdyż z braku pieniędzy nie mogą
zdobyć wykształcenia”, „Na świecie cierpi wielu ludzi
158
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
choć nie zawinili”, 26 respondentów (86,67%) stwierdza „W wielu wypadkach niewinni ludzie niepotrzebnie
cierpią”, „Niektórych spotykają niezasłużone cierpienia”.
Powyżej 50% badanych osób uważa, że „Dobre czyny
i zalety człowieka nie są dostatecznie nagradzane”, „Na
świecie cierpi wielu ludzi choć nie zawinili”, „Wygodnictwo i lenistwo niektórych ludzi rujnuje pracę pozostałych”, „Tylko niewielu ludziom można zaufać”. Ciekawym
wydaje się powstrzymanie od odpowiedzi (odpowiedź 4
trudno powiedzieć) respondentów w dwóch itemach: 10
osób (33,3%) „Ludzi uczciwych dotykają choroby i nieszczęścia” i 8 osób (26,7%) „Tragedie dotykają przeważnie ludzi dobrych, a nie złych” (zob. tab. 1).
TABELA 1. Średnie (M) i procenty (%) – odpowiedzi respondentów na twierdzenia kwestionariusza „Jaki jest świat?” K. Skrzypińskiej i J. Szymczak
Twierdzenie
Nie wszyscy ludzie mają
równe szansę, gdyż z
braku pieniędzy nie mogą
zdobyć wykształcenia
1
2
3
4
5
6
7
N
–
–
2
–
16
6
6
%
–
–
6,67
–
53,33 20,00 20,00
6
10
2
8
2
Tragedie dotykają prze- N
ważnie ludzi dobrych,
%
20,00
33,33
6,67
26,67
6,67
a nie złych
Z powodu powodzi
cierpią ci, którzy nie są
na nią przygotowani
N
–
%
–
N
–
%
–
N
%
N
–
–
–
niektórych ludzi rujnuje
pracę pozostałych
%
–
W wielu wypadkach
N
–
Dobre czyny i zalety
człowieka nie są dostatecznie nagradzane
Na świecie cierpi wielu
ludzi choć nie zawinili
Wygodnictwo i lenistwo
niewinni ludzie niepotrzebnie cierpią
Niektórych spotykają
niezasłużone cierpienia
Ludzi uczciwych dotykają choroby i nieszczęścia
Tylko niewielu ludziom
można zaufać
8
6
4
6
2
-
6,67
-
4
2
26,67 20,00 13,33 20,00 13,33
6,67
6
2
2
4
10
6
6,67 13,33 20,00 33,33 20,00 6,67
–
–
4
2
6,67
4
–
–
6
4
12
12
13,33 40,00 40,00
6
4
6
13,33 13,33 20,00 20,00 13,33 20,00
–
–
4
4
14
8
%
–
–
–
13,33 13,33 46,67 26,67
N
%
N
–
–
4
–
–
2
–
–
2
4
2
14
10
13,33 6,67 46,67 33,33
10
6
6
–
% 13,33 6,67 6,67 33,33 20,00 20,00
N
%
–
–
LEGENDA: 1 – zdecydowanie się nie zgadzam; 2 – nie zgadzam się;
3 – raczej się nie zgadzam; 4 – trudno powiedzieć; 5 – raczej się zgadzam
6 – zgadzam się; 7 – zdecydowanie się zgadzam
1.
W ramach prezentowanych badań ankietowani
wypełniali kwestionariusz „Postawa wobec ludzi”
D. Hybiak, i na podstawie udzielonych odpowiedzi możliwa stała się ocena postaw respondentów. Ambiwalentne postawy wobec innych przejawia 14 osób (46,67%),
natomiast pozostałych 16 badanych uważa, że ludzie są
pozytywnie nastawieni wobec siebie. Wierzy lub chce
wierzyć w to, że społeczeństwo nie przejawia złych intencji 26 respondentów (86,66%). Doświadczenie 22 osób
(73,33%) pozwoliło stwierdzić, że z ich sukcesów cieszyli
–
4
6
4
6
6
4
13,33 20,00 13,33 20,00 20,00 13,33
się także inni ludzie. Za twierdzeniem „Ludzie na wysokich stanowiskach zainteresowani są głównie prywatnym interesem” opowiedziało się – 10 osób (33,33%),
przeciw twierdzeniu – 8 osób (26,67), natomiast 12 osób
(40 %) nie umiała zająć stanowiska. Na pomoc innych
ludzi chce liczyć 28 badanych (93,33%). Brak zaufania
wobec innych w osobistych sprawach deklaruje 22 respondentów (73,33%) (zob. tab. 2).
TABELA 2. Średnie (M) i procenty (%) – odpowiedzi respondentów
na twierdzenia kwestionariusza „Postawa wobec ludzi” D. Hybiak
Twierdzenie
1
2
3
4
5
6
7
0
0
0
14
10
6
0
Ludzie na ogół są
N
pozytywnie nastawieni
do innych
% 0,00 0,00 0,00 46,67 33,33 20,00
Ludziom można ufać,
N
gdyż potrafią być
bezinteresowni
% 0,00 6,67 6,67 26,67 46,67 13,33
Wierzę, że ludzie w
N
rzeczywistości nie mają
złych intencji
% 0,00 6,67 0,00
0
0
2
2
2
0
8
2
14
16
4
10
6,67 53,33 33,33
4
16
4
2
4
Kary są najskuteczniejszą N
metodą wychowawczą
% 13,33 53,33 13,33 6,67 13,33
N
0
0
2
6
10
Kiedy odnoszę sukces,
0
0,00
12
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
to inni ludzie cieszą się
razem ze mną
% 0,00 0,00 6,67 20,00 33,33 40,00 0,00
Ludzie na wysokich
N
0
6
2
12
4
4
2
stanowiskach zainteresowani są głównie
prywatnym interesem
% 0,00 20,00 6,67 40,00 13,33 13,33 6,67
W razie kłopotów
N
człowiek może liczyć na
pomoc innych
% 0,00 0,00 0,00
Ludzie są zawistni i nie
lubią, gdy komuś się
N
powodzi
Wierzę, że ludziom
0
0
0
6
0
10
2
14
0
0
0
6
8
6
10
0
0
0,00
0,00
14
0
zależy na nawiązywaniu bliskich i szczerych
kontaktów z innymi
% 0,00 0,00 0,00 20,00 33,33 46,67
Ufając całkowicie
N
drugiemu człowiekowi,
można popaść w tarapaty
0
0
6
0
6,67 46,67 46,67 0,00
% 0,00 20,00 33,33 20,00 26,67
N
14
2
18
4
% 0,00 0,00 20,00 6,67 60,00 13,33
0,00
0
0,00
LEGENDA: 1 – zdecydowanie się nie zgadzam; 2 – nie zgadzam się;
3 – raczej się nie zgadzam; 4 – trudno powiedzieć; 5 – raczej się zgadzam
6 – zgadzam się; 7 – zdecydowanie się zgadzam
2.
Badania obejmowały diagnozę postaw ankietowanych wobec życia, analizowaną za pośrednictwem kwestionariusza „Postawa wobec życia” autorstwa
E. Dienier i zespołu. Wyniki badań pozwalają poznać
poziom satysfakcji z życia oraz emocje towarzyszące badanym osobom w codziennym życiu. Najwięcej osób deklarowało, że uzyskiwały wszystko, czego potrzebowali
do życia (22 – 73,34%), ich życie zbliżone jest do ideału (20 – 66,67%), są zadowoleni z życia (16 – 53,34%).
Nie zmieniłoby prawie nic w swoim życiu 16 badanych
– 53,33%. Na uwagę zasługują odpowiedzi badanych
na pierwsze i piąte twierdzenie, gdzie 10 – 33,34% osób
ARTYKUŁY
stwierdza, że ich życie nie jest idealne, wprowadzić zmiany chce natomiast 6 osób co stanowi 26,67% badanych,
a 6 badanych – 20% do zmian ma stosunek ambiwalentny. Taki układ odpowiedzi może sugerować, że w grupie
badanych mimo słownej deklaracji o pozytywnej postawie wobec życia pojawia się ambiwalentna postawa lub
nawet chęć zmiany linii życia (zob. tab.3).
TABELA 3. Średnie (M) i procenty (%) – odpowiedzi respondentów na twierdzenia kwestionariusza „Postawa wobec życia” autorstwa E. Dienier i zespołu
Twierdzenie
1
2
3
4
5
6
0
2
8
0
10
8
7
Pod wieloma względami
N
moje życie jest zbliżone
do ideału
% 0,00 6,67 26,67 0,00 33,33 26,67
6,67
0
0
4
10
8
8
Warunki mojego życia są N
wspaniałe
% 0,00 0,00 13,33 33,33 26,67 26,67
N
0
0
4
10
2
12
Jestem zadowolony z
mojego życia
% 0,00 0,00 13,33 33,33 6,67 40,00
Jak dotąd uzyskiwałem
N
0
0
0
8
14
8
wszystko to, czego po%
0,00
0,00
0,00
26,67
46,67
26,67
trzebowałem do życia
0
0,00
2
6,67
0
0,00
Jeżeli mógłbym przeżyć
moje życie ponownie, nie
N
% 0,00 20,00 6,67 20,00 33,33 20,00
0,00
zmieniłbym prawie nic
0
6
2
6
10
2
6
0
LEGENDA: 1 – stanowczo się nie zgadzam, 2 – nie zgadzam się, 3 – raczej się nie zgadzam, 4 – trochę się zgadzam i trochę nie zgadzam, 5 –
raczej się zgadzam, 6 – zgadzam się, 7 – stanowczo się zgadzam
3.
Jednym ze wskaźników poczucia jakości życia są
uczucia przejawiane w życiu na co dzień. Dlatego
też za pośrednictwem kwestionariusza „Uczucia” B. Wojciszke, D. Chwojnickiej i zespołu poproszono badane
osoby o określenie częstotliwości występowania emocji
w minionym roku. Znacząca większość badanych osób
wskazała, że szczęście, radość, wesołość i zadowolenie
towarzyszyły im w życiu (odpowiednio 77,33%; 86,67%;
93,33%; 93,34%); miłości w tym czasie doświadczyło
59,90% osób homoseksualnych, a o przywiązaniu mówiło 66,67% respondentów. Wśród badanych najsilniejszą emocją o znaku negatywnym był gniew (u 40%),
ale 16 osób (53,33%) doznało jego rzadko lub czasami.
O swoim znacznie nasilonym niepokoju i smutku mówiło 8 badanych – 26,67%, przy czym 20 osób – 66,66%
stwierdziło, że niepokój występował rzadko lub czasami,
a 18 osób – 60% takie kategorie przypisało smutkowi.
Upokorzenia doświadczyło 6 mężczyzn, co stanowi 20%
badanych. Interesującym jest prześledzenie grupy odpowiedzi „rzadko” i „czasami”. Otóż złość towarzyszyła
20 mężczyznom – 66,67%, (8 przypisało częstotliwość
występowania często i bardzo często); strach 18 – 60%;
poczucie winy 16 – 53,34%; wstyd 14 – 46,67% (6 z nich
doświadczało go często i bardzo często); do wstydu przyznało się 14 – 46,67% (6 – 20% odczuwało wstyd często i bardzo często); załamanie towarzyszyło 12 – 40%.
Respondenci doznają także żalu (22 osoby – 73,33%;
4 często – 13,33%); lęku (14 -46,67%; 6 często – 20%)
159
•
ISSN 2081-0008
i wzburzenia (16 – 53,33%, 8 często – 26,67%) (zob. tab. 4).
TABELA 4. Średnie (M) i procenty (%) odpowiedzi respondentów
na twierdzenia kwestionariusza „Uczucia” B. Wojciszke, D. Chwojnickiej i zespołu
Twierdzenie
Radość
Niepokój
Strach
Miłość
Gniew
Wesołość
Upokorzenie
Smutek
Wzburzenie
Lęk
Żal
Obawa
Oddanie
Złość
Załamanie
Szczęście
Wściekłość
Zadowolenie
Czułość
Wstyd
Poczucie winy
Przywiązanie
Depresja
Nieszczęście
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
1
2
3
4
5
6
7
0
0,00
0
0,00
2
6,67
2
6,67
0
0,00
0
0,00
10
33,33
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
2
6,67
0
0,00
6
20,00
0
0,00
2
6,67
0
0,00
0
0,00
4
13,33
4
13,33
0
0,00
16
53,33
10
33,33
0
0,00
2
6,67
8
26,67
4
13,33
2
6,67
0
0,00
14
46,67
4
13,33
6
20,00
10
33,33
4
13,33
6
20,00
0
0,00
2
6,67
12
40,00
2
6,67
14
46,67
0
0,00
4
13,33
6
20,00
10
33,33
0
0,00
4
13,33
10
33,33
0
0,00
10
33,33
10
33,33
2
6,67
12
40,00
0
0,00
2
6,67
8
26,67
10
33,33
12
40,00
4
13,33
12
40,00
2
6,67
6
20,00
10
33,33
0
0,00
8
26,67
0
0,00
2
6,67
8
26,67
8
26,67
4
13,33
6
20,00
8
26,67
4
13,33
10
33,33
8
26,67
4
13,33
4
13,33
0
0,00
4
13,33
10
33,33
6
20,00
2
6,67
18
60,00
2
6,67
8
26,67
14
46,67
2
6,67
6
20,00
2
6,67
2
6,67
6
20,00
6
20,00
8
26,67
4
13,33
4
13,33
0
0,00
12
40,00
6
20,00
2
6,67
8
26,67
10
33,33
12
40,00
0
0,00
8
26,67
8
26,67
6
20,00
4
13,33
10
33,33
10
33,33
6
20,00
0
0,00
12
40,00
2
6,67
14
46,67
8
26,67
4
13,33
0
0,00
12
40,00
0
0,00
2
6,67
14
46,67
2
6,67
0
0,00
6
20,00
2
6,67
16
53,33
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
8
26,67
2
6,67
0
0,00
10
33,33
2
6,67
14
46,67
8
26,67
2
6,67
0
0,00
8
26,67
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
4
13,33
0
0,00
2
6,67
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
0
0,00
2
6,67
0
0,00
0
0,00
2
6,67
0
0,00
0
0,00
LEGENDA: 1 – nigdy, 2 – bardzo rzadko, 3 – rzadko, 4 – czasami, 5 – często, 6- bardzo często, 7– zawsze
160
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
4.
O jakości życia osób homoseksualnych świadczy sposób funkcjonowania ogólnego, funkcjonowania w sferze somatycznej, psychologicznej oraz
socjalno-środowiskowej. Aby uzyskać informacje na
temat percepcji takiego funkcjonowania zastosowano
skróconą wersję kwestionariusza WHOQOL w opracowaniu WHO. Badani w sposób znaczący stwierdzili, że są zadowoleni ze swojej jakości życia – 24 osoby
(80%) i 18 badanych jest zadowolonych ze stanu swego zdrowia (zob. tab.5). Analiza wypowiedzi części
dotyczącej Oceny somatycznej sfery funkcjonowania
koresponduje z wcześniejszymi wynikami. I tak 24 respondentów (80 %) nie ma poczucia, że ból fizyczny
ogranicza ich działania i w związku z tym nie muszą
leczyć się, a 28 badanych (93,33 %) uważa środowisko
w którym żyje za ekologiczne. Wszyscy stwierdzili, że
mają poczucie bezpieczeństwa w codziennym życiu.
O zdolność cieszenia się życiem mówiło 26 mężczyzn
(86,67 %) (zob. tab. 6). W percepcji badanych funkcjonują dobrze także w sferze psychologicznej. Znacząca
ilość mężczyzn (26 – 86,67%) akceptuje swój wygląd,
ma wewnętrzną siłę, energię do życia (24 – 80%), chociaż emocje o znaku negatywnym także im towarzyszą
(zob. tab. 7). Satysfakcji w życiu większość dopatruje
się w możliwości prowadzenia normalnego życia (22 –
73,33%), posiadania pracy (20 – 66,67%), zadowolenia
z siebie (22 – 73,33%) i wsparcia ze strony przyjaciół
(20 – 66,67%) oraz w dobrych warunkach mieszkaniowych (20 – 73,33%) i opiece medycznej (24 – 80%).
Dwa pytania kwestionariusza „Jak zadowolony jesteś
ze swoich związków osobistych?” i „Jak zadowolony
jesteś ze swojego życia seksualnego?” były tymi, które
najbardziej podzieliły badanych. Okazało się, że niezadowolonych i bardzo niezadowolonych z tej sfery życia
było po 12 osób (po 40%), a akceptuje swoje związki
również 12 mężczyzn (40%) i swoje życie seksualne
10 osób (33,33%) (zob. tab. 8).
TABELA 5. Średnie (M) i procenty (%) – odpowiedzi respondentów na twierdzenia kwestionariusza – Ocena funkcjonowania
ogólnego
Funkcjonowanie
ogólne
1
2
3
4
5
0
2
4
24
0
Jak zadowolony
N
jesteś z jakości
Twojego życia?
% 0,00 6,67 13,33 80,00 0,00
Jak zadowolony
N
jesteś ze swojego
zdrowia?
% 0,00 13,33 20,00 60,00 6,67
0
4
6
18
2
LEGENDA: 1 – bardzo niezadowolony, 2 – niezadowolony, 3 – ani zadowolony, ani niezadowolony, 4 – zadowolony, 5 – bardzo zadowolony
na twierdzenia kwestionariusza WHOQOL – Ocena somatycznej
sfery funkcjonowania
Sfera somatyczna
1
2
3
4
5
W jakim stopniu czujesz, że ból
fizyczny ogranicza Ciebie w robieniu tego, na co masz ochotę?
W jakim stopniu prowadzenie normalnego, codziennego życia zależy
od jakiegokolwiek leczenia?
N
18
6
2
4
0
% 60,00 20,00 6,67 13,33 0,00
N
20
6
0
4
0
% 66,67 20,00 0,00 13,33 0,00
N
0
4
12
14
% 0,00 13,33 40,00 46,67
N
2
6
4
18
W jakim stopniu odczuwasz, że
Twoje życie ma sens, znaczenie?
% 6,67 20,00 13,33 60,00
N
4
4
14
6
Jak łatwo możesz się skupić?
% 13,33 13,33 46,67 20,00
N
0
0
12
18
Czy czujesz się bezpieczny w
codziennym życiu?
% 0,00 0,00 40,00 60,00
N
0
2
16
12
Na ile zdrowa wydaje Ci się
okolica, w której żyjesz?
% 0,00 6,67 53,33 40,00
LEGENDA: 1 – wcale, 2 – trochę, 3 – dość łatwo, 4 – bardzo
5 – niezwykle łatwo
Jak bardzo cieszysz się życiem?
0
0,00
0
0,00
2
6,67
0
0,00
0
0,00
łatwo,
na twierdzenia kwestionariusza WHOQOL – Ocena socjalno-środowiskowej sfery życia
Sfera socjalno-środowiskowa
Jak zadowolony jesteś ze swoich
możliwości prowadzenia normalnego codziennego życia?
zdolności do pracy (zarobkowej lub
niezarobkowej, prowadzenia domu)?
Jak zadowolony jesteś
z samego siebie?
związków osobistych?
Jak zadowolony jesteś ze swojego życia seksualnego?
N
%
1
2
3
4
5
0
4
4
22
0
0,00 13,33 13,33 73,33 0,00
N
0
2
8
12
8
% 0,00 6,67 26,67 40,00 26,67
N
0
2
6
22
0
% 0,00 6,67 20,00 73,33 0,00
N
6
6
6
4
8
% 20,00 20,00 20,00 13,33 26,67
N
6
6
8
6
4
% 20,00 20,00 26,67 20,00 13,33
0
2
8
14
6
Jak zadowolony jesteś ze wsparcia, któ- N
re otrzymujesz od swoich przyjaciół?
% 0,00 6,67 26,67 46,67 20,00
0
4
6
8
12
Jak zadowolony jesteś z warun- N
ków, w których mieszkasz?
% 0,00 13,33 20,00 26,67 40,00
0
0
6
18
6
Jak zadowolony jesteś z dostępności do opieki medycznej?
0,00 0,00 20,00 60,00 20,00
0
0
4
18
8
Jak zadowolony jesteś ze swej
możliwości przemieszczania się?
0,00 0,00 13,33 60,00 26,67
LEGENDA: 1 – wcale, 2 – w niewielkim stopniu, 3 – w średnim stopniu, 4 –
w prawie wystarczającym stopniu, 5 – w całkowicie wystarczającym stopniu
Refleksje badanych na temat jakości życia
Badani mieli możliwość swobodnej wypowiedzi na temat jakości swojego życia. Możliwość tę wykorzystało
jedynie kilku respondentów. Oto ich wypowiedzi:
ARTYKUŁY
na twierdzenia kwestionariusza WHOQOL – Ocena psychologicznej sfery życia
Sfera psychologiczna
Czy masz wystarczająco sił –
„energii” do prowadzenia normalnego życia?
Na ile jesteś zdolny zaakceptować swój wygląd?
Czy masz wystarczająco dużo
pieniędzy, by zaspokoić swoje
potrzeby?
N
1
2
3
4
5
0
4
2
10
14
%
0,00 13,33 6,67 33,33 46,67
N
%
N
0
4
0
26
0
0,00 13,33 0,00 86,67 0,00
0
8
8
12
2
%
0,00 26,67 26,67 40,00 6,67
N
0
0
%
0,00
0,00
W jakim stopniu masz możliwość
N
0
4
takiego spędzenia wolnego czasu
jakbyś chciał?
%
Na ile dostępne są dla Ciebie
informacje potrzebne do codziennego życia?
2
14
14
6,67 46,67 46,67
10
14
2
0,00 13,33 33,33 46,67 6,67
N
0
2
18
6
4
Jak często przeżywasz nieprzyjemne nastroje, takie jak: smutek,
%
0,00
6,67
60,00
20,00
13,33
chandra, lęk, przygnębienie?
N
0
2
16
12
0
Na ile zdrowa wydaje Ci się
okolica, w której żyjesz?
% 0,00 6,67 53,33 40,00 0,00
LEGENDA: 1 – wcale, 2 – w niewielkim stopniu, 3 – w średnim stopniu,
4 – w prawie wystarczającym stopniu, 5 – w całkowicie wystarczającym
stopniu
swoimi, często kłamliwymi i stereotypowymi wypowiedziami, mają oni mniejszy lub większy wpływ na
kształtowanie postaw społecznych.
Wypowiedź 2
Przez ostatnie 20 lat i tak dokonały się niesamowite
zmiany w naszym otoczeniu. Jednak, jeśli miałbym
określić co jest największym zagrożeniem związanym
z jakością życia, to określiłbym następujące obszary,
wszystkie związanie z niską samoświadomością ludzi: Niska akceptacja swojej orientacji wśród samych
gejów, podwójne życie, brak akceptacji i osądzanie
zarówno siebie jak i innych, robienie innym czegoś
czego sami nie chcieliby doświadczać, niskie poczucie wartości i różne metody wywyższania się, mała
otwartość na różnorodność, skostniałość poznawcza
w ocenie życia innych. Niska wiedza o gejach wśród
społeczeństwa. Niska otwartość społeczeństwa na
różnorodność, silne heteronormatywne, katolickie,
stereotypowe wzorce kulturowe. W dziedzinie samoświadomości jest tu jeszcze duże pole do zaorania.
Wypowiedź 1
Wypowiedź 3
Czasami, kiedy w telewizji widzę skrajnie prawicowe
ugrupowania (LPR, Młodzież Wszechpolska), wypowiadające się z nienawiścią w stosunku do osób
i środowisk homoseksualnych (czyli do sfer o których
najczęściej nie mają bladego pojęcia), to wtedy ogarniają mnie mieszane uczucia. Z jednej strony bawi
mnie ich głupota i „szufladkowe” postrzeganie świata,
a z drugiej strony, bardzo boję się takich ludzi, bo
Mam wrażenie, że jakość mojego życia nie jest zdeterminowana moją orientacją seksualną. Jestem zdrowy,
mam pracę, która zaspokaja moje podstawowe potrzeby – zarówno pod względem realizacji zawodowej
jak i materialnej. Otaczam się ludźmi, z którymi przebywanie sprawia mi niekłamaną przyjemność. Mam
czas i możliwość rozwijania swoich zainteresowań
i pasji. Ba, czasem mam wrażenie, że właśnie dzięki
161
•
ISSN 2081-0008
temu, że jestem osobą homoseksualną, często „minusy” tego stanu paradoksalnie stają się „plusami” (np.
brak rodziny – brak odpowiedzialności, więcej środków materialnych, łatwiejsze dysponowanie czasem,
prywatnie jak i zawodowo itp.
Wypowiedź 4
Brak akceptacji dla orientacji homoseksualnej w miejscu pracy, przy jednoczesnym braku akceptacji dla
postaw singla pogarsza atmosferę pracy. Brak akceptacji związków homoseksualnych przez Kościół rodzi
poczucie wyobcowania, zwłaszcza, iż osoby wierzące
są również odrzucone przez samo środowisko osób
homoseksualnych.
Wnioski i podsumowanie
Jakość życia jest wartością odczuwaną subiektywnie.
Prawidłowe funkcjonowanie psychiczne i społeczne, dążenie do szczęścia i samorealizacji, przekonanie o swojej
tożsamości, wybór własnej drogi jest predyktorem do
stwierdzenia satysfakcjonującej jakości życia. Teoretyczne
rozważania nad problematyką jakości życia odnosi się do
osób heteroseksualnych. Jednak w obecnych czasach, kiedy coraz więcej osób homoseksualnych dokonuje coming
out, zajmuje odpowiedzialne stanowiska, są widoczne
w kulturze, musi odnaleźć się w społeczeństwie heteronormatywnym i proste przeniesienie na zasadzie oksymoronu, „że bycie młodym, szczęśliwym i homoseksualnym
jest niemal niemożliwe” (Savin-Wiliams 2011: 279). skłoniło autorki do przyjrzenia się problemowi poczucia jakości życia wśród osób homoseksualnych w Polsce.
Podsumowując uzyskane wyniki (mając na uwadze zastrzeżenia co do zasadności uogólniania otrzymanych
rezultatów) należy stwierdzić, że badani mężczyźni należący do mniejszości seksualnej w znaczącej większości
są zadowoleni z jakości życia i swojego stanu zdrowia,
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
mają też poczucie bezpieczeństwa w codziennym życiu,
nie mają poczucia wykluczenia społecznego. Satysfakcję
czerpią z prowadzenia normalnego życia, posiadania
pracy, zadowolenia z siebie, wsparcia ze strony przyjaciół. Badani opisywali siebie jako wrażliwych, otwartych, szczęśliwych, radosnych, wesołych i zadowolonych.
Większość z nich doświadczyła miłości i miała poczucie
bliskości w związku. Jednak satysfakcja z jakości związków osobistych i ze swojego życia seksualnego w percepcji badanych mężczyzn okazała się nie w pełni zadawalająca. Respondenci nie omieszkali również ujawnić
negatywnych emocji, które pojawiały się w ich życiu.
Mówili o niepokoju, smutku, żalu, upokorzeniu, złości,
strachu, poczuciu winy i wstydzie. Ich percepcja świata
i ludzi była zróżnicowana – od akceptacji po wycofanie
z relacji społecznych i przyjmowanie stereotypowych
sądów. Taka postawa niekoniecznie jednak świadczyć
ma negatywnie o jakości życia osób badanych, ale może
być wyznacznikiem niekompatybilnego funkcjonowania
w sferze publicznej i prywatnej z racji świadomości swojej orientacji seksualnej.
Percepcja jakości życia badanych mężczyzn nie odbiega od obrazu jakości życia osób heteroseksualnych jaki
jest upowszechniony. Nie oznacza to, że przeprowadzone badania są reprezentatywne dla całej grupy. Respondenci byli osobami, które wyraziły zgodę na badania,
większość legitymowała się wyższym wykształceniem
i mieszkała w dużym mieście oraz dokonali ujawnienia.
Wyniki badań przedstawione powyżej sugerują, że
przedstawiciele mniejszości seksualnej wykazują wiele
podobieństw do osób heteroseksualnych. Jednak orientacja seksualna, relacje w rodzinie pochodzenia, niepowtarzalność każdej osoby wskazuje kierunek dalszych
badań psychologicznych, pedagogicznych czy socjologicznych uwzględniających różnorodne drogi rozwoju
każdej osoby.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
162
Abramowicz, M. (red.) Sytuacja społeczna osób biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, Warszawa: Stowarzyszenie Lambda 2007.
Augustyn, J., Homoseksualizm w przeszłości i dzisiaj, [w:] J. Augustyn (red.), Ku dojrzałej ludzkiej miłości, Kraków: Wyd. WAM 1996.
Augustyn, J., Homoseksualizm w oczach Kościoła, Kraków: Znak 2007.
Heszen-Niejodek, I., Jakość życia w badaniach psychologicznych, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, 29 (1996).
Heszen, I., Sęk, H., Psychologia zdrowia,Warszawa: PWN 2007.
Hybiak, D., Samoocena i wiara w człowieka a zadowolenie z życia (nieopublikowana praca magisterska, Instytut Psychologii,
Uniwersytet Gdański) 1999.
Iwaszkiewicz, A., Wstęp do wydania polskiego, [w:] R.C.,Savin-Wiliams Homoseksualność w rodzinie. Ujawnianie tajemnicy,
Sopot: GWP 2011.
Juczyński, Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP 2001.
Lew-Starowicz, Z., Lew-Starowicz, M., Homoseksualizm, Warszawa: PZWL 1999.
Majka-Rostek, D., Związki homoseksualne. Studium socjologiczne, Warszawa: Difin 2008.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ARTYKUŁY
Ogińska-Bulik, N., Juczyński Z., Osobowość, stres a zdrowie, Warszawa: Difin 2008.
Oleś, P.K., Psychologia człowieka dorosłego. Ciągłość – zmiana – integracja, Warszawa: PWN 2012.
Savin-Wiliams, R.C., Homoseksualność w rodzinie. Ujawnianie tajemnicy, Sopot: GWP 2011.
Skrzypińska, K., Poczucie zagrożenia jako istotny modyfikator treści poglądu na świat, Psychologia Rozwojowa 2/2005.
Świerszcz, J., Strzałkowska, A., Analiza wyników badania Kampanii Przeciw Homofobii, Warszawa: KPH 2010.
Wawrzywoda-Kruszyńska, W., Błaszczyk M., Życie codzienne par homoseksualnych. Studium trzech przypadków, [w:] Homoseksualizm. Perspektywa interdyscyplinarna, K. Slany, B. Kowalska, M. Śmietana (red.), Kraków 2005.
Wojciszke, B., Chwojnicka, D., Krut, K., Mierzejewska, M.,Piasecka I., Skala Emocji Podstawowych, praca niepublikowana 1998.
Wołowicka, L., Jaracz, K. WHOQOL-BREF, [w:] Wołowicka L. (red.), Jakość życia w naukach medycznych, Poznań: Wydawnictwo Akademii Medycznej 2001.
Wycisk, J., Kleka, P., Postawa przyszłych psychologów wobec lesbijek wychowujących wspólnie dzieci w sytuacji interwencji
skoncentrowanej na dziecku. Psychiatr. Pol. 2014/48.
Zdeb, M., Poczucie jakości życia osób homoseksualnych we wczesnej dorosłości, Niepublikowana praca magisterska, Lublin:
WSEI 2013.
http://cbu.psychologia.pl/uploads/f_winiewski/PPS2%20raporty/Postawy%20wobec%20os%C3%B3b%20homoseksualnych%20PG%20MM%20ST%20poprawiony.pdf (30.03.2015).
http://rodzinyzwyboru.pl/wp-content/uploads/2014/10/Raport_Rodziny-z-wyboru-w-Polsce.-%C5%BBycie-rodzinne-os%C3%B3b-nieheteroseksualnych.pdf (30.03.2015).
163
PHOTO CREDIT: Fran Simó ( I dreamed about a human being ) / Foter / CC BY-NC-SA
Artykuły
Aleksandra Szczerba-Zawada
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 165-176
Wpływ procesów integracyjnych na kształt
polskiej przestrzeni prawnej na przykładzie zakazu
dyskryminacji w kodeksie pracy / The impact of
integration processes on the shape of the Polish
legal space with regard to the prohibition
of discrimination in the Labor Code
Abstract
Streszczenie
Key words: treaty obligation, implemention of the EU
tyw UE, porządek prawny
The Membership in the European Union generates not
only the rights and benefits associated with participation
in this unique integrative structure, but also obligations
to take necessary measures to fulfill the Treaty obligations
imposed on the Member States. One of the fundamental
obligation of the Member States is adopt all measures of
national law necessary to implement legally binding Union
acts. (Article 291 (1) TFEU). This includes the requirement
to adjust the national legal order to the EU normative
pattern, implying harmonisation and even unification, of
certain areas of the law in all Member States. This process
applies equally to Polish legal constellation, which in many
spheres has been transformed as a result of adoption of the
acquis del’Union. It could be typified by the adjustment of
the Polish Labour Code to the requirements of EU equality
legislation, as a result of which Chapter IIa entitled „Equal
treatment in employment” was introduced to the former.
The aim of this article is to analyze the way in which the
Polish legislator realized its obligation to observe the EU
equality directives. The answer to this question will shed
the light on the quality of legal guarantee of basic human
right – the right to equal treatment – in the employment in
the Polish legal system.
directives, multicentric legal order
Wprowadzenie
C
złonkostwo w Unii Europejskiej generuje nie tylko uprawnienia i korzyści związane z partycypacją
w unikalnej integracyjnej strukturze, ale także
obowiązki w zakresie podejmowania niezbędnych środków celem wykonania ciążących na państwach członkowskich zobowiązań traktatowych, przewidziany zasadą
lojalnej współpracy, skodyfikowaną w art. 4 ust. 3 TUE1.
1
Por. Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz. Urz.
UE C 326 z 26.10.2012, s. 13.
Członkostwo w Unii Europejskiej generuje nie tylko prawa
i korzyści związane z uczestnictwem w tej niepowtarzalnej strukturze integracyjnej, ale również zobowiązania do
przyjęcia niezbędnych środków w celu wypełnienia zobowiązań traktatu; nakłada to na państwa członkowskie
obowiązek przyjęcia wszelkich środków prawa krajowego
niezbędnych do wprowadzenia w życie prawnie wiążących
aktów Unii (art. 291 (1) TFUE). Jest to obowiązek dostosowania krajowego porządku prawnego do unijnego wzorca
normatywnego, sugerującego harmonizację i unifikację
nowych wzorców w niektórych dziedzinach prawa. Proces
ten stosuje się jednakowo w polskim prawodawstwie, które w wielu sferach zostało znowelizowane w wyniku przyjęcia dorobku prawnego Wspólnoty Europejskiej. Jest to
dostosowanie polskiego Kodeksu pracy do wymogów prawodawstwa UE. Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie sposobu, w którym przez polskiego ustawodawcę
realizowany jest obowiązek przestrzegania dyrektyw UE.
Odpowiedź na to pytanie będzie rzucać światło na jakość
prawnych gwarancji, podstawowe prawo człowieka, prawo
równego traktowania i zatrudnienia w polskim systemie
prawnym.
Słowa kluczowe: zobowiązanie, realizacja dyrek-
Jednym z fundamentalnych obowiązków państw członkowskich jest wprowadzanie w życie prawnie wiążących
aktów Unii przy wykorzystaniu wszelkich środków prawa
krajowego (art. 291 ust. 1 TFUE2). W zobowiązaniu tym
zawiera się konieczność dostosowania krajowego porządku prawnego do wzorca normatywnego UE, implikująca
harmonizację, a nawet ujednolicenie, określonych obszarów prawa we wszystkich państwach członkowskich.
2
Por. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 47.
•
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Proces ten dotyczy w równym stopniu polskiej konstelacji prawnej, która w wielu (większości?) sferach
uległa przeobrażeniu w wyniku konieczności przyjęcia
acquis del’Union, wynikającej z podpisanego przez Polskę
16 kwietnia 2003 r. w Atenach Traktatu akcesyjnego3. Ilustrację tego procesu stanowić może dostosowanie polskiego kodeksu pracy4 do wymagań unijnego ustawodawstwa równościowego. To właśnie bowiem w efekcie
realizacji, wynikającego z członkostwa w UE, obowiązku
implementacji relewantnych unijnych dyrektyw, wprowadzony został do kodeksu pracy rozdział IIa zatytułowany „Równe traktowanie w zatrudnieniu”.
zującego w polskim systemie prawnym otrzymały bowiem unijne instytucje, organy i jednostki organizacyjne, których prawotwórcza aktywność uzupełnia bądź
zastępują (w sprawach objętych wyłączną kompetencją
UE) aktywność prawodawczą polskiego sejmu. W perspektywie podmiotowej polski porządek prawny stał się
w konsekwencji porządkiem dualistycznym, obejmującym prawodawcę unijnego oraz legislatora krajowego.
Przy czym należy zwrócić uwagę na specyfikę definiensu
pojęcia „prawodawca unijny”, obejmującego podmioty
o zróżnicowanych kompetencjach, pozycji ustrojowej
i prawnych formach działania.
10 lat po akcesji Polski do UE warto przenalizować sposób, w jaki polski legislator zrealizował ciążący na nim
obowiązek wykonania równościowego ustawodawstwa
unijnego. Porównanie rozwiązań kodeksowych z normatywnym wzorcem unijnych dyrektyw pozwoli jednocześnie na udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter
poakcesyjnej polskiej przestrzeni prawnej i jakość zabezpieczenia w niej podstawowego prawa człowieka – prawa do równego traktowania – w sferze zatrudnienia.
Próba semantycznego doprecyzowania tego pojęcia
wymaga wskazania w pierwszej kolejności tych instytucji, które po reformie lizbońskiej współtworzą najbardziej podstawową kategorię aktów prawa unijnego – akty ustawodawcze (rozporządzenia, dyrektywy,
decyzje), tj. Radę i Parlament Europejski. To te unijne
instytucje, gdyby wykorzystać terminologię i metodologię etatystyczną, uznać należy za unijnego legislatora.
Uprawnienia prawotwórcze w wielopoziomym systemie rządzenia8 w UE przyznane zostały także innym
elementom unijnej struktury architektonicznej, by
wymienić przykładowo, uwzględniając postlizbońską
systematyzację aktów prawa unijnego, Komisję Europejską (przyjmującą akty delegowane i wykonawcze),
Radę Europejską, Europejski Bank Centralny (których
decyzje współtworzą kategorią tzw. aktów bez przymiotnika) czy przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie. Przyjmowane przez
nie akty prawne stają się częścią polskiej przestrzeni
prawnej, współistniejąc obok źródeł prawa przyjmowanych przez krajowe organy wyposażone w kompetencje prawotwórcze. W konsekwencji, polska przestrzeń
normatywna stała się przestrzenią multicentryczną9,
w ramach której funkcjonują różne centra prawodawcze o wyraźnie jednak zhierarchizowanej specyfiką unijnego porządku prawnego relacji w przypadku
kompetencyjnego zbiegu. Implikacją prawotwórczej
działalności instytucji UE jest bowiem ograniczenie
swobody legislacyjnej ustawodawcy krajowego, który
zobowiązany jest zapewnić efektywność prawa unijnego przez przyjęcie odpowiednich aktów prawa polskiego i który nie może wprowadzać do obrotu prawnego
aktów normatywnych sprzecznych z prawem Unii Europejskiej. W szczególności obowiązek ten dotyczy terminowej i poprawnej implementacji dyrektyw, w tym
równościowych, do polskiego porządku prawnego. Sys-
Wieloskładnikowość poakcesyjnego polskiego
porządku prawnego
Przystąpienie do Unii Europejskiej rodzi daleko idące konsekwencje prawnoustrojowe, zarówna dla wykreowanej
w wyniku przedmiotowej decyzji państw członkowskich
supranarodowej struktury władczej – Unii Europejskiej5,
jak i samych państw członkowskich, wpływając na zakres
kompetencji i sposób działania ich instytucji. Przeniesienie
części praw suwerennych na poziom UE wraz z akcesją,
zwłaszcza w najbardziej podstawowym wymiarze – stanowienia prawa6, redefiniuje pozycję organów władzy państwowej, w szczególności legislatora krajowego w wyniku
pozbawienia Sejmu i Senatu monopolu prawodawczego7.
Legitymację traktatową do stanowienia prawa obowią3
4
5
6
7
166
•
Por. art. 2 aktu dotyczącego warunków przystąpienia Republiki
Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki
Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki
Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki
Słowackiej oraz dostosowań w traktatach stanowiących podstawę unii europejskiej traktatu o przystąpieniu Polski do UE, Dz. U.
z 2004, Nr 90, poz. 864.
Por. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24,
poz. 141 z późn. zm.
Por. szerzej A. Szczerba-Zawada, Unia Europejska jako podmiot
władzy ponadpaństwowej, [w:] Unia Europejska w dobie przemian
ustrojowych. Zagadnienia systemowe i instytucjonalne, J. Galster
(red.), Toruń 2013, s. 151 i nast.
Por. C. Mik, Powierzenie Unii Europejskiej władzy przez państwa
członkowskie i jego podstawowe konsekwencje prawne, [w:] Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, J. Kranz (red.),
Warszawa 2006.
Por. R. Grzeszczak, Prawnoustrojowe konsekwencje członkostwa
Polski w Unii Europejskiej – wybrane aspekty z perspektywy pięciu
lat praktyki członkostwa, [w:] Polska pięć lat w Unii Europejskiej, S.
Konopacki (red.), Łódź 2009, s. 104-105.
8
9
Por. m.in. Por. A. R. Young, The European Policy Process in Comparative Perspective, [w:] Policy-Making in the European Union, H. Wallace, M. A. Pollack, A. R. Young (red.), Oxford-New York 2010, s. 95.
Por. E. Łętowska, Multicentryczność współczesnego systemu prawa i
jej konsekwencje, „Państwo i Prawo” 2005, nr 4, s. 7 i nast.
A. Szczerba-Zawada: Wpływ pro cesów integracyjnych na kształt polskiej przestrzeni prawnej
tem prawa obowiązujący na terytorium Rzeczypospolitej ma w związku z tym charakter wieloskładnikowy10,
bowiem obok norm ustanowionych przez krajowego
legislatora, obowiązują uregulowania kreowane poza
i ponad systemem polskich organów prawodawczych
– na poziomie UE. Te ostatnie stają się częścią krajowej systemu źródeł prawa, nie tracąc przy tym swojego autonomicznego – unijnego – charakteru. Wejście
do Unii Europejskiej spowodowało więc, że ponadnarodowy system prawny stał się systemem „własnym”
RP11. Dotychczasowa tradycyjna konstrukcja, oparta
na współistnieniu norm prawa międzynarodowego
i krajowego, została tym samym po akcesji Polski do
UE uzupełniona o nowy, choć budowany na fundamentach prawnomiędzynarodowych, system prawny.
Sytuację komplikuje brak kompleksowego katalogu reguł, które w tak zintegrowanej przestrzeni normatywnej określiłyby jednoznacznie relacje między normami
pochodzącymi z różnych porządków12. Zabezpieczeniu
skuteczności aktów prawa unijnego w tej wieloskładnikowym systemie prawa polskiego służy wyposażanie
ich w przymiot pierwszeństwa, bezpośredniej skuteczności czy bezpośredniej stosowalności, co szczególnie
istotne staje się w odniesieniu do tych źródeł prawa UE,
które przez zabezpieczenie prawa do równego traktowania rzutują na status prawny jednostki.
Implementacja antydyskryminacyjnych
regulacji UE na grunt polskiego
kodeksu pracy
Dostosowując polską przestrzeń prawną do unijnego
acquis ustawodawca krajowy musiał dopasować rozwiązania prawne w zakresie równego traktowania w zatrudnieniu przewidziane przepisami kodeksu pracy do tych,
wynikających z unijnego prawa antydyskryminacyjnego.
W konsekwencji ustawą z dnia z dnia 14 listopada 2003 r.
o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych
innych ustaw13 dokonano zmiany tytułu rozdziału IIa k.p.,
wprowadzonego ustawą nowelizacyjną z 24.08.2001 r.14
z „Równe traktowanie kobiet i mężczyzn” na „Równe
traktowanie w zatrudnieniu”. Po zmianach wprowadzonych ustawą z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy
– Kodeks pracy15 obecnie obowiązująca kodeksowa regulacja zasady niedyskryminacji na gruncie prawa pra10 Por. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2005 r.,
sygn. akt K 18/04, OTKZU 2005, nr 5A, poz. 49.
11 Por. E. Łętowska, op. cit., s. 7.
12 K. Wójtowicz, Rola sądów konstytucyjnych w tworzeniu zintegrowanej
europejskiej przestrzeni prawnej, [w:] Europejska Przestrzeń Sądowa,
A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak (red.), Wrocław 2010, s. 2.
13 Dz. U. Nr 213, poz. 2081.
14 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy
oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 128, poz. 1405.
15 Dz. U. Nr 223, poz. 1460.
ARTYKUŁY
cy jest wdrożeniem równościowego instrumentarium
Unii Europejskiej, reprezentowanego w głównej mierze
przez dyrektywę Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000r.
wprowadzającą w życie zasadę równego traktowania
osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne16
oraz dyrektywę Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada
2000 r. ustanawiającą ogólne warunki ramowe równego
traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy17. Równościowe rozwiązania k.p. muszą być także zgodne z dyrektywą 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie
zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet
i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja
przeredagowana)18, która z dniem 15 sierpnia 2009 r.
uchylił aż siedem unijnych dyrektyw: dyrektywę 75/117/
EWG19, dyrektywę 76/207/EWG20 zmienioną dyrektywą
2002/73/WE21, dyrektywę 86/378/EWG22 wraz ze zmieniającą ją dyrektywą 96/97/WE23 oraz dyrektywę 97/80/
WE24 zmienioną dyrektywą 98/52/WE25.
Analiza przepisów rozdziału IIa kodeksu pracy ujawnia
rozbieżności między polskimi a unijnymi przepisami
równościowymi w sferze zatrudnienia, co uzasadnionym czyni pytanie o poprawność procesu harmonizacji
przepisów antydyskryminacyjnych obowiązujących na
gruncie polskiego prawa pracy z prawem UE i skorelowaną z nią poprawność wypełnienia zobowiązań traktatowych ciążących na Polsce.
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Dz. Urz. UE L 180 z 19.07.2000, s. 22.
Dz. Urz. UE L 303 z 02.12.2000, s. 79.
Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, s. 23.
Dyrektywa Rady 75/117/EWG z dnia 10 lutego 1975 r. w sprawie
zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących stosowania zasady równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet,
Dz. Urz. UE L 45 z 19.02.1975, s. 19.
Dyrektywa Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie
wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy, Dz. Urz. UE L 39 z 14.02.1976, s. 40.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/73/WE z dnia
23 września 2002 r. zmieniająca dyrektywę Rady 76/207/EWG w sprawie
wprowadzenia w życie zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet
w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego
oraz warunków pracy, Dz. Urz. UE L 269 z 05.10.2002, s. 15.
Dyrektywa Rady 86/378/EWG z dnia 24 lipca 1986 r. w sprawie
wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w systemach zabezpieczenia społecznego pracowników,
Dz. Urz. UE L 225 z 12.08.1986, s. 40.
Dyrektywa Rady 96/97/WE z dnia 20 grudnia 1996 r. zmieniająca
dyrektywę 86/378/EWG w sprawie wprowadzania w życie zasady
równego traktowania kobiet i mężczyzn w systemach zabezpieczenia społecznego pracowników , Dz. Urz. UE L 46 z 17.02.1997, s. 20.
Dyrektywa Rady 97/80/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. dotycząca ciężaru dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć, Dz.
Urz. UE L 14 z 20.01.1998, s. 6.
Dyrektywa Rady 98/52/WE z dnia 13 lipca 1998 r. w sprawie
rozszerzenia dyrektywy 97/80/WE dotyczącej ciężaru dowodu,
w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć, na Zjednoczone
Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Dz. Urz. UE L 205
z 22.07.1998, s. 66.
167
•
ISSN 2081-0008
Zróżnicowanie reżimu prawnego ochrony przed
dyskryminacją w zatrudnieniu
Zakres zastosowania kodeksowej regulacji antydyskryminacyjnej ograniczony jest do sfery stosunku pracy26,
nie obejmując obszaru zatrudnienia niepracowniczego
(tj. na podstawie umowy cywilnoprawnej) oraz samozatrudnienia (prowadzenie własnej działalności gospodarczej), będących przedmiotem m.in. ustawy z dnia
3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii
Europejskiej w zakresie równego traktowania27, na które
to rozciąga ochronę przed dyskryminacją legislator unijny28. Taki normatywny dualizm nie narusza obowiązków
państw w zakresie implementacji unijnych dyrektyw
– nie jest wymagane bowiem, by dyrektywę wdrożono
jednym aktem prawa krajowego, ale niewątpliwie implikuje niejasność ochrony przed dyskryminacją w sferze
zatrudnienia, potęgowaną zbiegiem zakresów zastosowania obu aktów, ilustrowanym m.in. faktem, że ustawa
równościowa także znajduje zastosowanie do stosunku
pracy, choć w zakresie ograniczonym do „warunków podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej
lub zawodowej”29, a także faktem, że oba akty prawne regulują sytuację osób nieposiadających statusu pracownika w rozumieniu kodeksu pracy – kandydatów do pracy
i byłych pracowników.
Co znamienne, do ograniczonej wyłącznie do zatrudnienia pracowniczego konstrukcji zakazu dyskryminacji
w kodeksie pracy nie udało się ustawodawcy krajowemu implementować postanowień dyrektyw w sposób
niebudzący wątpliwości. W polskiej rzeczywistości normatywnej zasada równego traktowania skodyfikowana
w rozdziale IIa k.p. obowiązuje w zakresie nawiązania
i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkoleń w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych30, a zatem jedynie
w pewnych wycinkach sfery, którą regulują relewantne
regulacje unijne. Nie zapewnia natomiast w kodeksie
pracy ustawodawca krajowy ochrony przed nierównym
traktowaniem w odniesieniu do członkostwa i działania
w organizacjach pracowników (związków i samorządów
zawodowych) i czerpania z tego tytułu korzyści31, będą26 W ten sposób m.in. J. Król, Nowelizacja kodeksu pracy dotycząca
równego traktowania w zatrudnieniu na tle regulacji wspólnotowych,
„Radca Prawny” 2004, nr 4, s. 98 oraz K. Kędziora, Uregulowania unijne i krajowe w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji w zatrudnieniu,
[w:] Rola związków zawodowych w przeciwdziałaniu dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej w zatrudnieniu, T. Szypuła, K. Śmiszek (red.),
Warszawa 2008, s. 25.
27 Dz. U. Nr 254, poz. 1700.
28 Por. np. art. 3 dyrektywy 2000/43/WE oraz art. 3 dyrektywy
2000/78/WE.
29 Art. 4 ust. 2 ustawy równościowej.
30 Por. art. 183a k.p.
31 Por. art. 3 ust. 1 lit. d dyrektywy 2000/78/WE.
168
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
cego przedmiotem unormowań ustawy równościowej,
a także nie wyjaśnia explicite, czy, tak, jak ma to miejsce
w przypadku przepisów unijnych32, etap nawiązania stosunku pracy obejmuje także kryteria selekcji i warunki
rekrutacji33. Wskazane mankamenty rozwiązań k.p., implikujące fragmentaryczność zabezpieczenia fundamentalnej w krajowym i unijnym systemie prawa zasady niedyskryminacji, powodują obniżenie standardu ochrony
przed nierównym traktowaniem w porównaniu ze standardem europejskim, rzutując negatywnie na efektywność relewantnych dyrektyw UE, skuteczna realizacja
celów których jest przecież podstawowym obowiązkiem
państw członkowskich.
Katalog cech prawnie chronionych
Art. 183a k.p., otwierający rozdział IIa k.p., stanowi
w § 1, iż „pracownicy powinni być równo traktowani
w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy,
warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do
szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu
na zatrudnienie na czas określony lub nie określony albo
w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy”. Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza natomiast niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób z tych samych
przyczyn (art. 183a § 2 k.p.). Jak wynika z powyższego,
ustawodawca krajowy nie podejmuje próby substancjalnego zdefiniowania nakazu równego traktowania, czego
nie czynią także unijne akty prawa pierwotnego i wtórnego, a co staje się w obu porządkach prawnych udziałem judykatury, zgodnie ze stanowiskiem której równość
wobec prawa (równość w prawie) należy rozumieć jako
nakaz równego traktowania wszystkich podmiotów prawa (adresatów norm prawnych) charakteryzujących się,
w równym stopniu, daną cechą istotną (relewantną)34.
A contrario wzgląd na zasadę równości wymagać będzie
odmiennego traktowania podmiotów niepozostających
w porównywalnym położeniu35.
32 Por. ibidem, art. 3 ust. 1 lit. a.
33 Por. S. Spurek, Dyskryminacja w ogłoszeniach o pracę. Ustawowy
zakaz oraz zadania organów państwa, [w:] Równe traktowanie w zatrudnieniu. Przepisy a rzeczywistość. Raport z monitoringu ogłoszeń
o pracę. Wnioski. Rekomendacje, K. Kędziora, K. Śmiszek, M. Zima
(red.), Warszawa 2009, s. 29. Inaczej por. J. Król, op. cit., s. 98.
34 Por. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 1988
r., sygn. akt U 7/87, OTK w latach 1986-1995, t. 1, s. 138 oraz wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 15 maja
2014 r., Szatmári Malom Kft. przeciwko Mezőgazdasági és Vidékfejlesztési Hivatal Központi Szerve, C-135/13 (niepublikowany).
35 Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r.,
sygn.. akt II PK 53/10 (niepublikowany) oraz wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 12 grudnia 2013 r., Carmela
Godnym zwrócenia uwagi jest sposób określenia przez
ustawodawcę katalogu zabronionych przesłanek zróżnicowanego traktowania, który skonstruowany został szeroko, znacznie szerzej, co warte podkreślenia, niż wymagają tego unijne dyrektywy. Te explicite chronią bowiem
przed dyskryminacją jedynie ze względu na płeć36, religię, przekonania, niepełnosprawność, wiek, orientację
seksualną37, pochodzenie rasowe i etniczne38. Zapewnienie przez ustawodawcę krajowego wyższego standardu
w zakresie niedyskryminacji w stosunkach pracy nie
narusza jednak w żadnym względzie prawa unijnego.
Poziom ochrony przed nierównym traktowaniem gwarantowany przez dyrektywy jest bowiem poziomem minimalnym, tzn. wyznaczającym najniższy standard zabezpieczenia przed dyskryminacją, jaki zapewnić muszą
państwa członkowskie. Natomiast przyjmowanie przepisów korzystniejszych w tym przedmiocie pozostawia
legislator unijny w sferze dyskrecjonalnych uprawnień
każdego państwa39.
Tak skonstruowaną listę zabronionych podstaw dyskryminacji w prawie polskim wyróżnia na tle regulacji
europejskich jeszcze jedna jej cecha – nadanie jej, poprzez zastosowanie zwrotu „w szczególności”, charakteru
otwartego. Przy czym zaznaczyć należy uwidaczniającą
się w ostatnim czasie w orzecznictwie Sądu Najwyższego tendencję do zamykania zbioru cech zabronionej
dyferencjacji traktowania. Zgodnie ze stanowiskiem SN
„do naruszenia zasady niedyskryminacji w zatrudnieniu może dojść tylko wtedy, gdy zróżnicowanie sytuacji
pracowników wynika wyłącznie z zastosowania przez
pracodawcę niedozwolonego przez ustawę kryterium”40.
Takie stanowisko jest konsekwencją traktowania przez
SN dyskryminacji jako kwalifikowanej postaci nierównego traktowania, a zatem nieusprawiedliwionego
obiektywnymi powodami gorszego traktowania pracownika ze względu na cechy lub właściwości dotyczące go
osobiście, przykładowo wymienione w art. 183a § 1 k.p.
Wskazane podejście nie stanowi zmiany linii orzeczniczej w zakresie charakteru katalogu z art. 183a § 1 k.p.,
a jedynie doprecyzowuje kwestie dochodzenia roszczeń
w sprawach o dyskryminację przez zobowiązanie powoda do uprawdopodobnienia jej zaistnienia w wyniku
wskazania przyczyny/przyczyn (kryterium/kryteriów),
ze względu na którą był lub jest dyskryminowany. „Jeżeli pracownik nie potrafi uprawdopodobnić nierównego
traktowania (np. przez porównanie swojej sytuacji do
36
37
38
39
40
Carratù przeciwko Poste Italiane SpA, C- 361/12 (niepublikowany).
Por. art. 1 dyrektywy 2006/54/WE.
Por. np. art. 8 dyrektywy 2000/78/WE i art.6 dyrektywy 2000/43/WE.
Wyrok Sądu Najwyższego z 28 maja 2008 r., sygn. akt I PK 259/07,
ONNP 2009, nr 19-20, poz. 256.
ARTYKUŁY
sytuacji innych pracowników) ani nie podaje (nie powołuje) jakiegokolwiek niedozwolonego kryterium jako
przyczyny nierównego traktowania, to nie jest możliwe
przyjęcie (w procesie cywilnym), że dyskryminacja rzeczywiście miała miejsce”41. Oznacza to, że nie wypełnia
znamion dyskryminacji dyferencjacja praw pracowników ze względu na cechujące ich odmienności nieuznane za dyskryminujące42.
Formy dyskryminacji w świetle przepisów
kodeksu pracy
Niedozwolona na gruncie kodeksu pracy dyskryminacji
może przybrać formę bezpośrednią lub pośrednią. Kodeks pracy dostarcza legalnych definicji obu z nich.
Dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce wtedy, gdy
pracownik z jednej lub kilku przyczyn wymienionych
w 183a § 1 k.p. (tj. w szczególności ze względu na płeć,
wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość,
przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną,
a także bez względu na zatrudnienie na czas określony
lub nie określony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy) był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni
pracownicy (art. 183a § 3 k.p.). Ustalenie, czy w danym
przypadku doszło do dyskryminacji bezpośredniej wymaga zatem przyjęcia punktu odniesienia w postaci
pracowników w porównywalnej sytuacji. Równość nie
jest bowiem zjawiskiem samoistnym, a konstruktem
relatywnym, wymagającym odnalezienia odpowiednich podmiotów porównywalnych43. Podobne podejście
do zasady równości cechuje legislatora unijnego, który
jednak za wystarczające uznaje porównanie traktowania danej osoby z inną (jedną) osobą znajdującą w porównywalnych okolicznościach44. Dużo poważniejsze
konsekwencje rodzi inna, dostrzegalna prima facie, rozbieżność między polską definicją dyskryminacji bezpośredniej a odpowiadającymi jej definicjami unijnymi.
W świetle tej pierwszej, za dyskryminujące można uznać
nie tylko nierówne traktowanie występujące aktualnie
czy traktowanie z przeszłości, ale i traktowanie potencjalne45. Żadna z dyrektyw nie przewiduje rozwiązania
41 K. Gonera, Rozkład ciężaru dowodu w sprawach o dyskryminację
w zatrudnieniu w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Seminarium: „Dowodzenie w postępowaniach o dyskryminację – wyzwania” Warszawa, 21 września 2011 r., s.8, http://www.ptpa.org.
pl/public/files/Ci%C4%99%C5%BCar%20dowodu%20w%20sprawach%20o%20dyskryminacj%C4%99%2021%20wrzesnia%20
2011.pdf (10.06.2014).
42 Wyrok SN sygn. akt I PK 259/07.
43 Por. M. Smolin, Zasada równości płci. Studium komparatystyczne standardów Rady Europy i Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 171-173.
44 Por. np. art. 2 dyrektywy 2000/78/WE.
45 Por. J. Wratny, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2013, s. 38.
169
•
ISSN 2081-0008
tak daleko idącego, uznając za dyskryminację bezpośrednią traktowanie danej osoby mniej przychylnie niż
traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę. W konsekwencji niewłaściwego zrozumienia przez
ustawodawcę krajowego dyrektyw, definicja kodeksowa
wskazuje na hipotetyczny charakter samej dyskryminacji zamiast hipotetyczność przypisać zachowaniu, z którym dyskryminacyjne traktowanie jest porównywane46.
W wyniku zmian wprowadzonych do kodeksu pracy ustawą z dnia 21 listopada 2008 r. wyeliminowano podobne
nieścisłości w odniesieniu do definicji dyskryminacji pośredniej. Ta w obowiązującym stanie prawnym, zgodnie
z art. 183a § 4 k.p., ma miejsce, gdy na skutek pozornie
neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium
lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić
niekorzystne dysproporcje w zakresie ukształtowania warunków zatrudnienia wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników wyróżnionych ze względu na jedno lub
kilka kryteriów wymienionych przykładowo w § 1, chyba
że postanowienie, kryterium lub praktyka są obiektywnie
uzasadnione zgodnym z prawem celem, a środki służące
jego osiągnięciu są właściwe i konieczne. Takie zdefiniowanie dyskryminacji pośredniej odpowiada jej sformułowaniu w przepisach unijnych47.
W świetle art. 183a § 5 pkt 1 k.p. za przejaw dyskryminacyjnego traktowania uznaje ustawodawca krajowy już
sam fakt zmuszania lub zachęcania kogoś do dyskryminacji bez względu na to, czy rzeczywiście do niej doszło.
Przekłada się to bezpośrednio na krąg podmiotów ponoszących odpowiedzialność za naruszenie nakazu równego traktowania w stosunkach pracy, który obejmuje
nie tylko osoby podejmujące działania noszące znamiona dyskryminacji, ale także te, które na nie przyzwalają, również poprzez ciche tolerowanie praktyk o takim
charakterze48. Tym samym, standard ochrony przed
dyskryminacją zagwarantowany na gruncie krajowego
porządku prawnego w stosunkach pracy jest wyższy niż
ten, wynikający z unijnych dyrektyw, które za działanie
niezgodne z nakazem równego traktowania uznają jedynie polecenie dyskryminowania49.
170
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
zachowanie, „którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec niego
zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub
uwłaczającej atmosfery” (art. 183a § 5 pkt 2 k.p.) oraz
molestowanie seksualne, polegające, jako forma dyskryminacji płciowej, na każdym niepożądanym zachowaniu
o „charakterze seksualnym lub odnoszącym się do płci
pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie
godności pracownika, w szczególności stworzenie wobec
niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej
lub uwłaczającej atmosfery” (art. 183a § 6 k.p.). Przedstawiciele doktryny słusznie wskazują na nie do końca
właściwe, w świetle relewantnych rozwiązań unijnych,
zredagowanie definicji obu pojęć. W polskiej definicji
pojęcia molestowania, w przeciwieństwie do przepisów
dyrektyw50, brak jest bowiem wyraźnego powiązania niepożądanego zachowania z jedną z przyczyn zabronionej
dyskryminacji, w konsekwencji czego pozostaje ona niepełną51. W odniesieniu do molestowania seksualnego zaś
podnosi się, że ustawodawca krajowy błędnie rozszerzył
zakres tego pojęcia, obejmując nim nie tylko, zgodnie
z brzmieniem przepisów unijnych52, każde niepożądane
zachowanie o charakterze seksualny, ale również zachowanie odnoszące się do płci, podczas, gdy to ostatnie powinno być uznane za molestowanie ze względu na płeć53.
Poważny przyczynek do dyskusji na temat jakości harmonizacji przepisów antydyskryminacyjnych polskiego
kodeksu pracy z przepisami prawa unijnego stanowi
także brak na gruncie regulacji kodeksowej uznania za
przejaw dyskryminacji wszelkiego mniej korzystnego traktowania kobiet względem mężczyzn w związku
z ciążą lub macierzyństwem. Rozciągnięcie explicite zakazu dyskryminacji także na tego typu przypadki nie tylko
realizowałoby założenia prawa wtórnego UE54, ale doskonale dopełniałoby wysoki poziom ochrony, jaki już dziś
zapewnia ustawodawca w stosunkach pracy kobietom w
związku ze specyficznym, bo charakterystycznym tylko
dla nich, stanem jakim jest okres ciąży i macierzyństwa55.
Zakaz dyskryminacji płacowej
Zgodnie z wymogami prawa UE, za dyskryminację
na gruncie polskiego kodeksu pracy uznane zostały
również molestowanie, rozumiane jako niepożądane
Wyższy standard ochrony przed dyskryminacją w polskim porządku prawnym niż ten, przewidziany prawem
UE, dotyczy obowiązku jednakowego wynagradzania
za pracę jednakową lub jednakowej wartości. Stypula-
46 Por. I. Boruta, Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu – nowe pojęcie,
„Monitor Prawa Pracy” 2004 nr 2, s. 36.
47 Por. np. art. 2 ust. 1 lit b dyrektywy 2006/54/WE i art. 2 ust. 2 lit.
b dyrektywy 2000/43/WE. Szerzej na temat dyskryminacji pośredniej w systemie UE por. J. Maliszewska-Nienartowicz, Dyskryminacja pośrednia w prawie Unii Europejskiej, Toruń 2012.
48 Por. K. Kędziora, K. Śmiszek, Dyskryminacja i mobbing w zatrudnieniu, Warszawa 2008, s. 46-47.
49 Por. art. 2 ust. 2 lit. b dyrektywy 2006/54/WE.
50 Por. np. art. 2 ust. 3 dyrektywy 2000/43/WE.
51 Por. m.in. J. Król, op. cit., s. 97, I. Boruta, Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu – nowa regulacja prawna, „Praca i zabezpieczenie społeczne” 2004, nr 2, s. 5 oraz K. Kędziora, op. cit., s. 26.
52 Por. np. art. 2 ust. 1 lit. d dyrektywy 2006/54/WE.
53 Por. I. Boruta, Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu – nowe pojęcie…,
op. cit., s. 39.
54 Por. art. 2 ust. 2 lit. c dyrektywy 2006/54/WE.
55 Por. m.in. art. 183b § 3 pkt. 3 k.p. oraz art. 177-180 k.p.
cja art. 183c § 1 k.p. nie łączy bowiem tego obowiązku
z żadną z cech prawnie chronionych, w szczególności
z kryterium płci, jak czyni to bezpośrednio skuteczny
art. 157 TFUE, nakładający na państwa członkowskie
obowiązek zagwarantowania zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej. Co więcej,
literalna wykładnia art. 183c § 1 k.p. prowadzi do wniosku, że ustawodawca krajowy w ogóle nie uzależnia prawa do jednakowego wynagradzania od stosowania przez
pracodawcę niedozwolonych kryteriów różnicowania,
a zatem nie wprowadza łącznika między nierównym wynagradzaniem a dyskryminacją. Wykładnia systemowa
przedmiotowego artykułu nakazuje jednak traktować
dyskryminację płacową jako kwalifikowaną postać nierównego traktowania56. W związku z tym oznaczać ona
będzie niepowodowane obiektywnymi kryteriami gorsze pod względem płacowym traktowanie pracownika
ze względu na niezwiązane z wykonywaną pracą cechy
lub właściwości dotyczące go osobiście i istotne ze społecznego punktu widzenia, w przykładowo wymienione
w art. 183a § 1 k.p. bądź ze względu na zatrudnienie na
czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy57.
Należy zauważyć, iż samo pojęcie wynagrodzenia zostało podobnie ukształtowanie tak w polskim, jaki i unijnym porządku prawnym, poprzez nadanie mu bardzo
szerokiego zakresu. Wynagrodzenie obejmuje bowiem
wszystkie składniki, „bez względu na ich nazwę i charakter, a także inne świadczenia związane z pracą, przyznawane pracownikom w formie pieniężnej lub innej formie niż pieniężna” (183c § 2 k.p.). Oznacza to, że zgodnie
z utrwalonym orzecznictwem TSUE, stanowiącym jedyne źródło wiążącej wykładni relewantnych przepisów unijnych, będącym tym samym inspiracją dla ustawodawcy krajowego, pojęcie wynagrodzenia nie jest
ograniczone jedynie do wynagrodzenia zasadniczego,
ale obejmuje także część pakietu świadczeń majątkowych otrzymywanych w związku z wykonywaną pracą.
Świadczenia te mogą być otrzymywane pośrednio (za
pośrednictwem innych instytucji niż pracodawca) lub
bezpośrednio od pracodawcy (w formie przelewów lub
płatności gotówkowych). Dla zaliczenia danego świadczenia jako części wynagrodzenia nie będzie istotna
jego materialna forma, co oznacza, że prócz wszelkich
płatności, wynikających ze stosunku pracy łączącego
pracownika z pracodawcą, w tym odpraw emerytalnych
i rentowych, pożyczek, kredytów czy ubezpieczeń zdrowotnych, za wynagrodzenie uznane zostanie także od56 Por. P. Korus, [w:] Kodeks pracy. Komentarz, A. Sobczyk (red.), Warszawa 2014, s. 70-71.
57 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2012 r., sygn.
akt II PK 82/12, OSNP 2013, Nr 17-18, poz. 212.
ARTYKUŁY
danie do dyspozycji pracownika służbowego samochodu, kupon na posiłki w restauracji czy wczasy58, a także
świadczenia wypłacane w ramach pracowniczych systemów emerytalnych59, co implikowało konieczność zrównania wieku emerytalnego dla potrzeb zawodowych systemów ubezpieczenia społecznego.
Niedozwolone jest dyskryminujące traktowanie w zakresie wynagradzania pracowników wykonujących prace
jednakowe oraz prace jednakowej wartości. Wobec braku
definicji legalnej pracy jednakowej, judykatura uznała za
prace jednakowe prace takie same pod względem rodzaju, kwalifikacji koniecznych do ich wykonania, warunków, w jakich są świadczone, a także ich ilości i jakości60.
Pracami jednakowej wartości, zgodnie z brzmieniem art.
183c § 3 k.p. „są prace, których wykonywanie wymaga
od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi
w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem
zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności
i wysiłku”.
Dopuszczalne środki różnicujące –
uzasadnienie nierównego traktowania
w świetle przepisów kodeksu pracy
W kodeksie pracy, podobnie zresztą jak w aktach prawa UE, zasada równości nie ma charakteru absolutnego.
W związku z tym w ściśle określonych przypadkach,
różnicowanie sytuacji pracowników ze względu na cechy
prawnie chronione nie będzie stanowiło dyskryminacji.
Według zamkniętego katalogu z art. 183b § 2-4 k.p. nie
narusza zasady równego traktowania przez pracodawcę:
a) niezatrudnienie pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1 k.p., jeżeli rodzaj
pracy lub warunki jej wykonywania powodują, że
przyczyna lub przyczyny wymienione w tym przepisie są rzeczywistym i decydującym wymaganiem
zawodowym stawianym pracownikowi,
b) wypowiedzenie pracownikowi warunków zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to
uzasadnione przyczynami niedotyczącymi pracowników bez powoływania się na inną przyczynę lub
inne przyczyny wymienione w art. 183a § 1 k.p.,
c) stosowanie środków, które różnicują sytuację prawną pracownika, ze względu na ochronę rodzicielstwa
lub niepełnosprawność,
58 Por. M. Głogowska, Zakres przedmiotowy zakazu dyskryminacji
w wynagrodzeniu ze względu na płeć w orzecznictwie ETS, „Studia
z zakresu prawa pracy i polityki społecznej” 2012, s. 180.
59 Por. m.in. dyrektywa 2006/54/WE.
60 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2012 r., sygn. akt II PK
161/11, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/II%20
PK%20161-11-1.pdf (10.06.2014).
171
•
ISSN 2081-0008
d) stosowanie kryterium stażu pracy przy ustalaniu
warunków zatrudniania i zwalniania pracowników,
zasad wynagradzania i awansowania oraz dostępu
do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, co uzasadnia odmienne traktowanie pracowników ze względu na wiek,
e) podejmowanie przez określony czas działań, zmierzających do wyrównywania szans wszystkich lub
znacznej liczby pracowników wyróżnionych z jednej
lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1 k.p.,
przez zmniejszenie na korzyść takich pracowników
faktycznych nierówności,
f) ograniczanie przez kościoły i inne związki wyznaniowe, a także organizacje, których etyka opiera się
na religii, wyznaniu lub światopoglądzie, dostępu
do zatrudnienia, ze względu na religię, wyznanie
lub światopogląd jeżeli rodzaj lub charakter wykonywania działalności przez kościoły i inne związki
wyznaniowe, a także organizacje powoduje, że religia, wyznanie lub światopogląd są rzeczywistym
i decydującym wymaganiem zawodowym stawianym pracownikowi, proporcjonalnym do osiągnięcia zgodnego z prawem celu zróżnicowania sytuacji
tej osoby; dotyczy to również wymagania od zatrudnionych działania w dobrej wierze i lojalności wobec
etyki kościoła, innego związku wyznaniowego oraz
organizacji, których etyka opiera się na religii, wyznaniu lub światopoglądzie.
Implementując relewantne postanowienia unijnych dyrektyw, wyliczone enumeratywnie w art. 183b § 2-4 k.p.
wyjątki od zakazu dyskryminacji odpowiadać muszą
dwóm warunkom. Po pierwsze muszą być legitymizowane obiektywnymi kryteriami, tj. zgodnym z prawem
celem (art. 183b § 2 k.p.), celem akceptowanym społecznie w postaci konieczności wyrównania szans grup
dotąd gorzej traktowanych (183b § 3 k.p.) albo realizacją zasady wolności religijnej (183b § 4 k.p.). Po drugie
muszą być zgodne z zasadą proporcjonalności, determinującą stosowanie środków dla osiągnięcia owych legitymizowanych celów, które cechuje odpowiedniość (czy
dzięki temu środkowi zostanie osiągnięty zamierzony
cel działania?), konieczność (czy zastosowane środki
ograniczają się do tego, co jest niezbędne dla osiągnięcia
zakładanego celu?) i proporcjonalność sensu stricto (czy
korzyści wynikające z zastosowania danego środka przeważają nad poniesionymi kosztami?)61. Jako derogacje prawa
podmiotowego – prawa do niebycia dyskryminowanym –
wszelkie środki podejmowane w ramach tak zakreślonych
wyjątków muszą być interpretowane zwężająco62.
61 Por. J. Maliszewska-Nienartowicz, op. cit., s. 322-323.
62 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 17
172
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Porównanie polskiej i europejskiej regulacji kontratypów
zakazu dyskryminacji pozwala dostrzec pewne odmienności między nimi. Do polskiego kodeksu pracy nie zostały bowiem wprowadzone, precyzyjnie wskazane w dyrektywach UE, dwa wyjątki63. Po pierwsze nie mieści się
w zamkniętym katalogu kontratypów zabronionej dyskryminacji na gruncie kodeksu pracy odmienne traktowanie
ze względu na religię, przekonania, niepełnosprawność,
wiek lub orientację, jeśli jest to niezbędne w społeczeństwie demokratycznym dla zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego, zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, ochrony zdrowia, praw
i wolności innych osób64. Po drugie zaś, nie zna polski
kodeks pracy wyjątku od nakazu równego traktowania
w postaci różnicowania sytuacji ze względu na obywatelstwo oraz ze względu na wjazd i pobyt obywateli państw
trzecich i bezpaństwowców65. Poprzez ograniczenie dozwolonych przypadków derogacji od zasady równości w sferze stosunku pracy nastąpiło niewątpliwe jej wzmocnienie
w porównaniu z relewantnymi przepisami prawa unijnego.
Konsekwencje naruszenia zakazu dyskryminacji
na gruncie kodeksu pracy
Różnicowanie przez pracodawcę sytuacji pracownika
z jednej lub kilku przyczyn uznanych na gruncie kodeksu pracy za cechy prawnie chronione, którego skutkiem
jest w szczególności odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy, niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia za pracę lub innych warunków zatrudnienia
albo pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu
innych świadczeń związanych z pracą bądź pominięcie
przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących
kwalifikacje zawodowe będzie rodziło odpowiedzialność
pracodawcy z tytułu naruszenia zakazu dyskryminacji,
chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami (art. 183b k.p.). Ciężar dowodu, że
do dyskryminacji nie doszło, spoczywa zatem na osobie,
której zarzuca się niezgodne z kodeksowym zakazem
nierówne traktowanie w zatrudnieniu. Analogicznie
do rozwiązań unijnych, także przepisy k.p. sankcjonują
zatem instytucję przerzucenia ciężaru dowodu w sprawach o naruszenie zasady równego traktowania, obarczając obowiązkiem udowodnienia, że do zarzucanego
różnicowania traktowania nie doszło bądź że było ono
obiektywnie uzasadnione przez pracodawcę. Warto podkreślić, że odpowiedzialność pracodawcy z tytułu naruszenia prawa do niebycia dyskryminowanym rodzić przy
tym będzie nie tylko działanie, którego on jest sprawcą
63
64
65
października 1995 r., C-450/93, Eckhard Kalanke v Freie Hansestadt
Bremen, ECR 1995, s. I-03051.
Por. J. Król, op. cit., s. 96.
Por. art. 2 ust. 5 dyrektywy 2000/78/WE.
Por. art. 3 ust. 2 dyrektywy 2000/43/WE.
ARTYKUŁY
bądź inspiratorem, ale wszelkie naruszające ten kodeksowy zakaz działania występujące w miejscu pracy. To
bowiem pracodawca jest stroną stosunku pracy zobowiązaną do przeciwdziałania przejawom nierównego
traktowania w zatrudnieniu (art. 94 pkt 2b k.p.)66. Warunkiem sine qua non przerzucenia ciężaru dowodu na
pracodawcę jest jednak uprawdopodobnienie przez osobę
podnoszącą ten zarzut zaistnienia jakiejś formy dyskryminacji. Dopiero przedstawienie przez powoda faktów,
na podstawie których domniemywać można zaistnienia
dyskryminacji, do pracodawcy należy przedstawienie dowodów, że do dyskryminacji nie doszło, jeśli chce on uwolnić się od stawianego zarzutu67. Instytucja przerzucenia
ciężaru dowodu nie ma zatem charakteru bezwarunkowego, a wymaga dla jej zastosowania zaistnienia określonej sekwencji zdarzeń68, choć nie wynika to wprost
z treści art. 183b k.p., w przeciwieństwie do stanowiących jego pierwowzór przepisów unijnych dyrektyw69.
Ponieważ literalna wykładnia art. 183b k.p. stałaby
w sprzeczności z celem unijnych dyrektyw równościowych przez zachwianie zabezpieczonego w nich balansu
interesów pracownika podnoszącego zarzut dyskryminacji i pracodawcy, któremu zarzucane jest nierówne
traktowanie70 od sądu krajowego rozpatrującego roszczenia z tytułu naruszenia zakazu dyskryminacji
w zatrudnieniu oczekuje się, po pierwsze, ustalenia, czy
zachowania zarzucane powodowi rzeczywiście zostały wykazane, a po drugie dokonania oceny, czy dowody, które
pozwany przedstawia na poparcie swoich twierdzeń, że nie
naruszył zasady równego traktowania, są wystarczające71.
zasady równego traktowania w zatrudnieniu z sankcją
odszkodowawczą, która musi być, jak wynika z przepisów dyrektyw72, skutecznym, dolegliwym i proporcjonalnym narzędziem mitygacji powstałego naruszenia.
Jego wysokość uzależniona będzie od rozmiaru powstałej szkody, z wyłączeniem odszkodowania w wysokości
minimalnego wynagrodzenia za pracę przysługującego
niezależnie od tego, czy szkoda powstała73. Dla potrzeb
regulacji antydyskryminacyjnych pojęcie szkody, determinujące wysokość odszkodowania przekraczającą jego
dolną granicę, obejmuje zarówno stratę poniesioną przez
ofiarę dyskryminacji, jak i utracone przez nią korzyści74,
a także uszczerbek tak na dobrach majątkowych, jak
i niemajątkowych75. Wysokość odszkodowania będzie
uzależniona nie tylko od rozmiaru szkody, ale także od
wykazania przez powoda w postępowaniu dowodowym
związku przyczynowego między niezgodnym z prawem
zachowaniem a poniesioną szkodą76. Zaistnienie odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego pracodawcy nie jest przy tym uzależnione od udowodnienia mu
przez powoda winy – podobnie, jak nie wymaga od pracodawcy udowodnienia, że nie ponosi on winy, obalenie
przez niego domniemania dyskryminacji. Zaostrzone
przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej w sprawach o dyskryminację powodują, że naruszenie zakazu
dyskryminacji jest samo w sobie wystraczające do ustanowienia odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy, bez konieczności udowadniania winy i bez możliwości powoływania się na przewidziane przepisami
krajowymi przesłanki egzoneracyjne77.
Jeśli sąd krajowy uzna, że pozwany pracodawca nie wywiązał się z ciążącego na nim ciężaru dowodu, zgodnie
z art. 183d k.p. osobie, która dyskryminacji doznała,
przysługuje prawo do odszkodowania w wysokości nie
niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. Polski legislator
połączył zatem odpowiedzialność z tytułu naruszenia
Osoby, które wystąpiły przeciwko pracodawcy z pozwem z tytułu dyskryminacyjnego traktowania podlegają ochronie przed retorsjami. Zgodnie z brzmieniem art.
183e k.p. skorzystanie przez pracownika z uprawnień
przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego
traktowania w zatrudnieniu nie może być podstawą jego
niekorzystnego traktowania, a także nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec
pracownika, zwłaszcza nie może stanowić przyczyny
uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia.
Zakres tej ochrony obejmuje także pracownika, który
udzielił w jakiejkolwiek formie wsparcia pracownikowi
dochodzącemu roszczeń z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.
66 Por. A. Szczerba, Prawne aspekty ochrony osób transpłciowych
w zatrudnieniu, [w:] Dyskryminacja ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową w zatrudnieniu, K. Śmiszek (red.), Warszawa 2011, s. 36.
67 Por. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia
19 kwietnia 2012 r., C-415/10, Galina Meister przeciwko Speech Design Carrier Systems GmbH, pkt 36 (niepublikowany).
68 Por. K. Gonera, op. cit., s. 10.
69 Por. np. art. 10 dyrektywy 2000/78/WE.
70 Na możliwość całkowitego przerzucenia ciężaru dowodu na pozwanego w świetle unijnych dyrektyw wskazuje jednak J. Maliszewska-Nienartowicz, Dyskryminacja ze względu na religię, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Dyrektywa 2000/78/WE
i orzecznictwo TS UE. Komentarz, Warszawa 2013, s. 43.
71 Na temat ciężaru dowodu w sprawach o dyskryminację por.
szerzej A. Szczerba-Zawada, Wyrok TSUE w sprawie Galina Meister przeciwko Speech Design Carrier Systems GmbH, http://www.
prawaczlowieka.edu.pl/index.php?orzeczenie=16da813bd
551ff6880e9c1bf6ceb03103ef69db4-b0 (10.06.2014).
72
73
74
75
Por. art.
Por. P. Korus, op. cit., s. 61.
Por. Karolina Kędziora, Krzysztof Śmiszek, op. cit., s. 188-189.
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2009 r., sygn. akt III
PK 43/08, OSNP 2010, nr 13-14, poz. 160.
76 Por. ibidem.
77 Por. A. Zawidzka-Łojek, Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek
w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 374-379.
173
•
ISSN 2081-0008
Zakończenie
Analiza implementujących prawodawstwo unijne przepisów rozdziału IIa k.p. ujawnia określone odmienności
rozwiązań krajowych. Tam, gdzie odmienne rozwiązania
krajowe naruszać będą prawo unijne, tam spodziewać
się należy ingerencji ustawodawczej w celu ich usunięcia
z obrotu prawnego. Nie wszystkie rozbieżności między
sformułowaniem zasady równego traktowania w zatrudnieniu na gruncie polskiego i unijnego porządku prawnego da się przecież wyeliminować poprzez zastosowanie
zasady pierwszeństwa prawa unijnego czy prounijnej wykładni prawa krajowego. Tam, gdzie wskazane zasady nie
dadzą pożądanego skutku, a zatem nie wyeliminują kolizji
normy krajowej z normą prawa unijnego, tam niezbędna będzie interwencja legislatora krajowego, zmieniająca
sprzeczną z prawem UE normą krajową. Przy czym wykonując relewantne dyrektywy UE polski legislator powinien brać pod uwagę postanowienia prawa unijnego wraz
z jego wykładnią dokonaną przez TSUE78.
Potrzeba wprowadzenia rozwiązań legislacyjnych zgodnych z prawem UE staje się szczególnie paląca tam,
gdzie niepełna lub wadliwa implementacja przepisów
relewantnych dyrektyw skutkuje obniżeniem standardu
ochrony przed nierównym traktowaniem. Taki stan normatywny generuje odpowiedzialność państwa z tytułu
uchybienia zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy
Traktatów, włącznie z wniesieniem sprawy do Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej na podstawie art. 258
TFUE79 bądź art. 259 TFUE, a także niezależną od niej
78 Por. J. Barcz, A. Grzelak, M. Kapko, A. Siwek, Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie efektywności prawu
Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, Warszawa 2009, s. 20.
79 W przedmiocie uchybienia przez Polskę obowiązkowi transpozycji unijnych dyrektyw por. m.in. wyrok Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej z dnia 19 grudnia 2013 r., Komisja Europejska
przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej, C-281/11 (niepublikowany)
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
odpowiedzialność odszkodowawczą, o ile naruszenia
polegające na zaniechaniu wydania aktów prawa krajowego niezbędnych do transpozycji dyrektywy spowodowały szkody u jednostek. Zaistnienie odpowiedzialności
odszkodowawczej państwa uzależnione jest jednak od
spełniania trzech przesłanek. „Pierwsza z nich polega
na tym, by rezultat zamierzony w dyrektywie obejmował przyznanie jednostkom określonych uprawnień.
Drugą przesłanką jest możliwość określenia treści tych
uprawnień na podstawie przepisów dyrektywy. Trzecia
przesłanka to istnienie związku przyczynowego między
naruszeniem zobowiązania ciążącego na państwie, a poniesioną przez poszkodowanych szkodą. Spełnienie tych
przesłanek wystarczy do powstania po stronie jednostek
prawa do uzyskania naprawienia szkody, bezpośrednio
na podstawie prawa wspólnotowego”80. Dochodzenie
roszczeń przez jednostkę w przypadku naruszenia przez
państwa prawa unijnego wyczerpującego powyższe znamiona odbywa się zasadniczo w oparciu o przepisy prawa krajowego. Wiążące państwa członkowskie w związku
z członkostwem w UE zasady równoważności i efektywności prawa unijnego wymagają jednak, by przesłanki
materialne i formalne w zakresie naprawienia szkody,
określone w ustawodawstwie poszczególnych krajów,
nie były mniej korzystne, niż w przypadku podobnych
roszczeń o charakterze wewnętrznym i nie były ustalone
w sposób powodujący, że uzyskanie odszkodowania będzie
praktycznie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione81.
oraz wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 27
października 2011 r., Komisja Europejska przeciwko Rzeczpospolitej
Polskiej, C-311/10, Zb. Orz. 2011, s. I-00159.
80 Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 25
lipca 1991 r., Andrea Francovich i Danila Bonifaci i inni przeciwko Republice Włoskiej, C-6/90 i C-9/90, ECR 1991, s. I-5357, pkt 40-41.
81 Por. tamże, pkt 43.
Literatura
Opracowania książkowe
•
•
•
•
•
•
•
•
174
Barcz J., Grzelak A., Kapko M., Siwek A., Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie efektywności
prawu Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, Warszawa 2009.
Grzeszczak R., Prawnoustrojowe konsekwencje członkostwa Polski w Unii Europejskiej – wybrane aspekty z perspektywy
pięciu lat praktyki członkostwa, [w:] Polska pięć lat w Unii Europejskiej, S. Konopacki (red.), Łódź 2009.
Kędziora K., Śmiszek K., Dyskryminacja i mobbing w zatrudnieniu, Warszawa 2008.
Kędziora K., Śmiszek K., Zima M. (red.), Równe traktowanie w zatrudnieniu. Przepisy a rzeczywistość. Raport z monitoringu
ogłoszeń o pracę. Wnioski. Rekomendacje, Warszawa 2009.
Kędziora K., Uregulowania unijne i krajowe w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji w zatrudnieniu, [w:] Rola związków
zawodowych w przeciwdziałaniu dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej w zatrudnieniu, T. Szypuła, K. Śmiszek (red.),
Warszawa 2008.
Korus P., Kodeks pracy. Komentarz, A. Sobczyk (red.), Warszawa 2014.
Maliszewska-Nienartowicz J., Dyskryminacja pośrednia w prawie Unii Europejskiej, Toruń 2012.
Maliszewska-Nienartowicz J., Dyskryminacja ze względu na religię, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Dyrektywa 2000/78/WE i orzecznictwo TS UE. Komentarz, Warszawa 2013.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ARTYKUŁY
Mik C., Powierzenie Unii Europejskiej władzy przez państwa członkowskie i jego podstawowe konsekwencje prawne, [w:]
Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, J. Kranz (red.), Warszawa 2006.
Smolin M., Zasada równości płci. Studium komparatystyczne standardów Rady Europy i Unii Europejskiej, Warszawa 2013.
Spurek S., Dyskryminacja w ogłoszeniach o pracę. Ustawowy zakaz oraz zadania organów państwa, [w:] Równe traktowanie w zatrudnieniu. Przepisy a rzeczywistość. Raport z monitoringu ogłoszeń o pracę. Wnioski. Rekomendacje, K. Kędziora,
K. Śmiszek, M. Zima (red.), Warszawa 2009.
Szczerba A., Prawne aspekty ochrony osób transpłciowych w zatrudnieniu, [w:] Dyskryminacja ze względu na orientację
seksualną i tożsamość płciową w zatrudnieniu, K. Śmiszek (red.), Warszawa 2011.
Szczerba-Zawada A., Unia Europejska jako podmiot władzy ponadpaństwowej, [w:] Unia Europejska w dobie przemian
ustrojowych. Zagadnienia systemowe i instytucjonalne, J. Galster (red.), Toruń 2013.
Szypuła T., Śmiszek K. (red.), Rola związków zawodowych w przeciwdziałaniu dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej
w zatrudnieniu, Warszawa 2008.
Wójtowicz K., Rola sądów konstytucyjnych w tworzeniu zintegrowanej europejskiej przestrzeni prawnej, [w:] Europejska
Przestrzeń Sądowa, A. Frąckowiak-Adamska, R. Grzeszczak (red.), Wrocław 2010.
Wratny J., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2013.
Young A. R., The European Policy Process in Comparative Perspective, [w:] Policy-Making in the European Union, H. Wallace,
M. A. Pollack, A. R. Young (red.), Oxford-New York 2010.
Zawidzka-Łojek A., Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2013.
Czasopisma
•
•
•
•
•
Boruta I. Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu – nowe pojęcia, „Monitor Prawa Pracy” 2004, nr 2.
Boruta I., Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu – nowa regulacja prawna, „Praca i zabezpieczenie społeczne” 2004, nr 2.
Głogowska M., Zakres przedmiotowy zakazu dyskryminacji w wynagrodzeniu ze względu na płeć w orzecznictwie ETS, „Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej” 2012.
Król J., Nowelizacja kodeksu pracy dotycząca równego traktowania w zatrudnieniu na tle regulacji wspólnotowych, „Radca
Prawny” 2004, nr 4.
Łętowska E., Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „Państwo i Prawo” 2005, nr 4.
Akty prawa
•
•
•
•
•
•
•
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 141 z późn. zm.
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 128,
poz. 1405.
Ustawa z dnia z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw Dz. U.
Nr 213, poz. 2081.
Akt dotyczący warunków przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej,
Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostosowań w traktatach stanowiących podstawę unii europejskiej traktatu o przystąpieniu Polski do UE, Dz. U.
z 2004, Nr 90, poz. 864.
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy, Dz. U. Nr 223, poz. 1460.
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, Dz. U.
Nr 254, poz. 1700.
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
•
•
•
•
•
•
Dyrektywa Rady 75/117/EWG z dnia 10 lutego 1975 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących stosowania zasady równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet, Dz. Urz. UE L 45 z 19.02.1975, s. 19.
Dyrektywa Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet
i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy, Dz. Urz. UE L 39
z 14.02.1976, s. 40.
Dyrektywa Rady 86/378/EWG z dnia 24 lipca 1986 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet
i mężczyzn w systemach zabezpieczenia społecznego pracowników, Dz. Urz. UE L 225 z 12.08.1986, s. 40.
Dyrektywa Rady 96/97/WE z dnia 20 grudnia 1996 r. zmieniająca dyrektywę 86/378/EWG w sprawie wprowadzania w życie
zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w systemach zabezpieczenia społecznego pracowników , Dz. Urz. UE L 46
z 17.02.1997, s. 20.
Dyrektywa Rady 98/52/WE z dnia 13 lipca 1998 r. w sprawie rozszerzenia dyrektywy 97/80/WE dotyczącej ciężaru dowodu, w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć, na Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Dz. Urz.
UE L 14 z 20.01.1998, s. 66.
Dyrektywa Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r. wprowadzającą w życie zasadę równego traktowania osób bez względu
na pochodzenie rasowe lub etniczne, Dz. Urz. UE L 180 z 19.07.2000, s. 22.
175
•
•
•
•
•
•
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania
w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz. Urz. UE L 303 z 02.12.2000, s. 79.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/73/WE z dnia 23 września 2002 r. zmieniająca dyrektywę Rady 76/207/
EWG w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do zatrudnienia,
kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy, Dz. Urz. UE L 269 z 05.10.2002, s. 15.
Dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady
równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana),
Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, s. 23.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 47.
Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 13.
Orzecznictwo
•
•
•
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego RP
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 1988 r., sygn. akt U 7/87, OTK w latach 1986-1995, t. 1, s. 138.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2005 r., sygn. akt K 18/04, OTKZU 2005, nr 5A, poz. 49.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego
•
•
•
•
•
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., sygn.. akt II PK 53/10 (niepublikowane).
Wyrok Sądu Najwyższego z 28 maja 2008 r., sygn. akt I PK 259/07, ONNP 2009, nr 19-20, poz. 256.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2009 r., sygn. akt III PK 43/08, OSNP 2010, nr 13-14, poz. 160.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2012 r., sygn. akt II PK 161/11, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/
II%20PK%20161-11-1.pdf (10.06.2014).
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2012 r., sygn. akt II PK 82/12, OSNP 2013, Nr 17-18, poz. 212.
Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
•
•
•
•
•
•
•
Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 25 lipca 1991 r., Andrea Francovich i Danila Bonifaci i inni
przeciwko Republice Włoskiej, C-6/90 i C-9/90, ECR 1991, s. I-5357.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 17 października 1995 r., C-450/93, Eckhard Kalanke v Freie Hansestadt Bremen, ECR 1995, s. I-03051.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 27 października 2011 r., Komisja Europejska przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej, C-311/10, Zb. Orz. 2011, s. I-00159.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 19 kwietnia 2012 r., C-415/10, Galina Meister przeciwko Speech
Design Carrier Systems GmbH (niepublikowany).
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 12 grudnia 2013 r., Carmela Carratù przeciwko Poste Italiane SpA,
C- 361/12 (niepublikowany).
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 19 grudnia 2013 r., Komisja Europejska przeciwko Rzeczpospolitej
Polskiej, C-281/11 (niepublikowany).
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 15 maja 2014 r., Szatmári Malom Kft. przeciwko Mezőgazdasági és
Vidékfejlesztési Hivatal Központi Szerve, C-135/13 (niepublikowany).
Źródła internetowe
•
•
176
Gonera K., Rozkład ciężaru dowodu w sprawach o dyskryminację w zatrudnieniu w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego,
Seminarium: „Dowodzenie w postępowaniach o dyskryminację – wyzwania” Warszawa, 21 września 2011 r., s.8, http://www.
ptpa.org.pl/public/files/Ci%C4%99%C5%BCar%20dowodu%20w%20sprawach%20o%20dyskryminacj%C4%99%2021%20
wrzesnia%202011.pdf (10.06.2014).
Szczerba-Zawada A., Wyrok TSUE w sprawie Galina Meister przeciwko Speech Design Carrier Systems GmbH, http://www.
prawaczlowieka.edu.pl/index.php?orzeczenie=16da813bd 551ff6880e9c1bf6ceb03103ef69db4-b0 (10.06.2014).
Artykuły
Roland Łukasiewicz
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 177-184
Fotografia w analizie socjologicznej wykluczenia
społecznego / Photography in sociological
analysis of social exclusion
Abstract
As Ryszard Kapuscinski said “Human history began with
pictures (cave paintings in Australia, in Altamira, Lascaux,
and in the Sahara ) and ends with pictures (TV or Internet).
Soon it might turn out that writing, print and books were
just a brief episode in the cultural history”, one may assume
that sooner or later science will tend to increasingly depend on unlimited visual sources, useful when describing
social realities. Undoubtedly, this would affect humanities
in particular. Considering the issue of social exclusion the
visualization is given a transnational and transcultural dimension. The paper provides an overview of social exclusion and the possible ways of presenting the environment
(in visual dimension) with respect to the scholar’s ethics,
maximizing the message provided by the visual aspect of
society and still protecting personal information and visual persons who are the subject of the study. The use of
photographs in sociological analysis is a very interesting
way to visualize daily life around us, and most importantly,
grasping the changes taking place around us. How does
a photograph work on us – the observers, shows an old
black and white photography and todays digital photography.
Key words: social exclusion, homelessness, visualization of exclusion
Streszczenie
W ślad za słowami Ryszarda Kapuścińskiego – „Historia ludzkości zaczęła się od obrazków (rysunki naskalne
w Australii, w Altamirze, w Lascaux, na Saharze) i kończy się
obrazkami (telewizja, Internet). Wnet okaże się, że pismo
literowe, druk i książka były krótkim epizodem w historii
kultury.” – można domniemywać, że wcześniej czy później
także i nauka będzie coraz częściej i więcej czerpać z nieprzebranych źródeł wizualnych, mogących posłużyć do
opisu rzeczywistości społecznej. Szczególnie dotyczyć to
będzie, co zrozumiałe, nauk humanistycznych. W przypadku problematyki wykluczenia społecznego wizualizacja ma
wymiar szczególny: ponadnarodowy i ponadkulturowy.
W artykule zaprezentowano opis wykluczenia społecznego
oraz możliwości przedstawienia otoczenia (w wymiarze wizualnym) z zachowaniem etyki badacza i ochrony danych
osobowych i wizualnych osób, które są podmiotem badania z maksymalizacją przekazu podanego przez wizualną
stronę społeczeństwa. Wykorzystanie fotografii, będącej
przedmiotem analizy socjologicznej, jest bardzo ciekawym
sposobem obrazowania codzienności nas otaczającej, jak
i przede wszystkim obrazu przemian zachodzących obok
nas. Jak zdjęcie działa na nas, obserwatorów, uzmysławia
stara czarnobiała fotografia i dzisiejsza fotografia cyfrowa.
Słowakluczowe: wykluczeniespołeczne,bezdomność, wizualizacja wykluczenia
Wprowadzenie
D
zisiejszy świat to obraz, posiada elementy ponowoczesności, postindustrializmu umieszczone
w stylach malarskich począwszy od klasyki renesansu poprzez kubizm aż do abstrakcji. To odrobinę
metaforyczne wprowadzenie odzwierciedla, tak naprawdę, wizerunek współczesnego świata, w którym zanika
kultura piśmienna wypierana przez symbolikę Short
Message Service (sms) oraz wszechobecny obraz epatujący emocjami i atakujący każdą sferę życia człowieka,
a także „doskonale” ją egzemplifikujący.
Zarówno komunikacja międzyludzka jak i sfera intymności przesycone są obrazami, które, niezaprzeczalnie, mają
większą siłę przekazu niż nawet najlepszy tekst. Jest to
tym bardziej istotne, że zarówno ogólnospołeczne, wzajemne funkcjonowanie, jak i bezpośrednia komunikacja
w domu w rodzinie mają charakter szybki, często bezrefleksyjny, uproszczony. Obraz w tym miejscu odnajduje
się, jako najlepsze narzędzie współżycia społecznego.
Fotografia wdarła się do naszego życia poprzez rozwój
technologii informatycznych, umożliwiających przede
wszystkim robienie zdjęć, co najważniejsze, w bardzo
tani sposób, utrwalanie ich na nośnikach oraz dostępność urządzeń do robienia zdjęć.
Spojrzenie na życie społeczne z perspektywy fotografii
ukazuje nam obraz wizualizacji każdej przestrzeni spo-
•
ISSN 2081-0008
łecznej od najdrobniejszego elementu intymnego świata, aż po przekaz kondycji współczesnego świata w skali
grupy lokalnej, społeczności, państwowości i globalności. W obrazie zatrzymujemy chwile dla nas istotne ze
względu na emocje i więzi rodzinne. W fotografii/obrazie (bo mam tu na myśli także film) zatrzymujemy także ważne społecznie i ogólnoświatowo momenty i zdarzenia mające znaczenie chociażby w zachowaniu zasad
i norm społecznych, pilnujących ładu i pokoju na świecie. Wizualizowanie np. zachowań łamiących prawa
człowieka, pozwalają nie tylko na kontrolę społeczności
światowej, ale także na działanie penalizujące.
Rozwój popularności i użyteczności fotografii w – ogólnie ujmując – przestrzeni społecznej byłby niemożliwy
bez daleko posuniętych w rozwoju technologii informatycznych. Sieć Internetu, coraz bardziej multimedialne,
zminiaturyzowane i rozbudowane jednocześnie urządzenia do rejestrowania codzienności przeniosły nas
z czasów, w których fotografia była wydarzeniem nie tylko dla robiącego zdjęcia, ale przede wszystkim dla tych,
którzy mieli mieć to zdjęcie robione. Nie wnikając głęboko w historię, warto wspomnieć, iż w początkach „ery
fotografii” robienie zdjęcia miało charakter uroczystości.
Osoby do zdjęcia ubierały najlepsze ubrania, odświętne,
a sam akt poddawania się fotografowaniu przysparzał
wiele emocji. Podobnie jak obecne święta rodzinne.
Dziś robienie zdjęć niejednokrotnie ma charakter przypadkowy, często bezrefleksyjny, nie wspominając o tym,
jakie przeznaczenie mają zrobione zdjęcia, dość przytoczyć przykład bardzo popularnych „miejsc” typu Facebook, trochę zapomniana Nasza klasa, Tweeter itp.
Pomijając jednak rozrywkowy aspekt fotografii, należy
na nią spojrzeć jako na metodę badań naukowych, których jest nieocenionym elementem szczególnie w badaniach społecznych czy socjologicznych.
Fotografia jako podmiot analizy zachowań
społecznych
Pierwsze próby fotografii społecznej miały miejsce
w XIX wieku. Techniczne aspekty fotografowania miały miejsce już w starożytnej Grecji – camera obscura1.
Oczywiście, jak w większości przypadków poszukiwań
genezy różnych działań ludzkiej inwencji kulturowotwórczej, występuje problem z określeniem początków
fotografii. Dziewiętnasty wiek to wykorzystanie fotografii w antropologii fizycznej i antropometrii2.
1
2
178
http://www.obscurajournal.com/ (2013-11-27).
1839 – rok uznany jest za datę wynalezienia fotografii. Louis
Jacques Daguerre w Akademii Francuskiej pokazał zdjęcie otrzymane na warstewce jodku srebra, powstałej w wyniku działania
pary jodu na wypolerowaną płytę miedzianą pokrytą srebrem.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Teoretyczne aspekty tych przedmiotów poparte zostały
zdjęciami ras, typów etnicznych, typów fizycznych. Lata
dwudzieste XX wieku to okres, w którym fotografia staje
się narzędziem badawczym antropologów społecznych,
którzy prowadzą badania w środowisku pierwotnych
grup wysp Polinezyjskich3. Fotografia antropologiczna
zawierała obrazy codzienności życia mieszkańców Polinezji, ich domostw, zachowań religijnych, rytuałów,
a także elementy antropomorficzne tubylców. Fotografia
antropologiczna we wczesnych badaniach antropologii społecznej i kulturowej była znaczącym narzędziem
w pracach Bronisława Malinowskiego. Analiza obrazu
podejmowana jest przez wiele dziedzin nauki i każda
z nich ma oczywiście do tego prawo, i żadna nie może
rościć sobie wyłączności. Każda z nich ma prawo do własnego stanowiska wobec fotografii jako swego autonomicznego narzędzia. Fizyczny aspekt obrazu jest w miarę zamkniętą wizją. Ma swoje ramy ujęte w fizycznym
kadrze, jednakże już jego analiza daleko szerzej ujmuje
kontekst interpretacyjny.
Fotografia w socjologii jest stosunkowo „młodym elementem”, mogącym służyć do opisu rzeczywistości społecznej. Stanowiła i stanowi do dziś, w niektórych kręgach badaczy, element dyskursu pomiędzy tym, co da
się ilościowo określić i statystycznie przybliżyć, a tym,
co stanowi podstawę jakościowej analizy i dość ogólnego opisu może nie całych procesów społecznych czy
zjawisk, ale na pewno zdarzeń i symptomatycznych zachowań.
Piotr Sztompka w swej książce Socjologia wizualna
przytacza adekwatny powyższemu spostrzeżeniu cytat:
„Postrzegana jest [Socjologia wizualna przyp. aut.] jako
izolowana, samowystarczalna i nieco ekscentryczna specjalizacja”4 (za Emmison, Smith 2000). Autor posuwa się
dalej sugerując, iż wynika to z tego, że socjologia głównego nurtu, podobnie jak inne nauki, „zamknięta jest
w kręgu Gutenberga: słowa i liczby są najważniejsze,
obrazy wizualne – podejrzane”. Nie da się ukryć, że dzisiejsza socjologia zdominowana jest przez metody werbalne: ankiety, kwestionariusze, wywiady, sondaże i inne
metody zdobywania danych ilościowych. Nie oznacza to
jednak, że użycie kolejnego narzędzia jest błędem.
Niezaprzeczalnie obraz stanowi dziś przedmiot, którego
nie można lekceważyć chcąc w sposób adekwatny i cało-
3
4
Chociaż warto wspomnieć o 1826 roku, kiedy to powstał pierwszy
trwały obraz o nazwie „View from the Window at Le Gras” („La cour
du domaine du Gras”). źródło http://fotoblogia.pl/2010/12/21/
od-tych-zdjec-zaczela-sie-historia-fotografii-galeria (2013-11-27).
Patrz także: I. Płażewski, Dzieje polskiej fotografii 1839-1939, Książka
i Wiedza, Warszawa 2003, s. 28-50.
P. Sztompka… s. 19
Emmison, Smith 2000.
R. Łukasiewicz: Fotografia w analizie socjologicznej wykluczenia społecznego
ściowy przedstawiać zmianę społeczną i fakty społeczne. Ciekawym i wciąż niewykorzystanym miejscem pod
tym względem są prywatne blogi i strony internetowe,
stanowiące nieskończone źródło wiedzy socjologicznej
i także psychologicznej5.
Zdjęcie socjologiczne (będę używał takiej nomenklatury) jest niejako przedłużeniem i zarazem uzbrojeniem
ludzkiego oka. To co możemy odnaleźć własnym wzrokiem, możemy utrwalić, a to daje nam możliwość zachowania większej ilości chwil w pamięci i tym samym
zwiększa możliwość absorpcji zdarzeń zewnętrznych
i obserwacji świata zewnętrznego. Późniejsza analiza pozwala na spokojne przeanalizowanie obrazów.
Niestety mała obszerność niniejszego artykułu nie pozwala na szczegółową analizę obrazu tak, jak to jest przykładowo pokazane w bardzo ciekawym artykule Janiny
Hajduk-Nijakowskiej Wykorzystanie fotografii we współczesnych badaniach folklorystycznych6. Autor postara się
jednakże przedstawić najistotniejsze elementy związane
z analizą fotografii społecznego wykluczenia.
Istotne w analizie zdjęć jest podejście do samego działania związanego ze zdobywaniem materiału, do analizy
i analizy już zdobytego materiału. Fotografowanie jest
działaniem angażującym kilka poziomów aktywności
społecznej. Po pierwsze, fotografia jest tworzona przez
człowieka, po drugie przedstawia życie społeczne tak, jak
widzi je osoba robiąca zdjęcie oraz jest przedmiotem odbioru społecznego. Każdy z tych elementów jest istotny
w znaczeniu komunikowania. Można oprzeć się tu o sam
akt robienia zdjęcia. Mimo wspomnianej wcześniej ogólnej dostępności do aparatu rejestrującego i powszechności wizualizacji obrazów społecznego życia, samo robienie zdjęcia, szczególnie osobom obcym, jest wciąż obwarowane swoistego rodzaju tabu – normą społeczną, etyką
badacza oraz zezwoleniem podmiotu badanego. Każdy
z tych elementów wymaga przygotowania badacza.
Opierając się o własne doświadczenia badawcze, należy
uwypuklić fakt uzyskania zgody przez osoby, którym
robi się zdjęcia. W szeroko rozumianej opinii publicznej uważa się, że zrobienie zdjęcia osobie bezdomnej,
wykluczonej społecznie jest proste i nie wymaga żadnych zabiegów i starań. Często ma to także negatywne
konotacje z perspektywy ogólnego postrzegania osób
wykluczonych7. Każda forma utrwalania rzeczywistości, jeśli wchodzi w zakres prywatności, musi opierać się
na zgodzie fotografowanego. Dotyczy to fotografowania
5
6
7
Autor niniejszego tekstu zajmuje się miedzy innymi socjologiczną
analizą prywatnych blogów emigracyjnych.
Ogonowska 2011..
R. Łukasiewicz, Przenoszenie bezdomności...
ARTYKUŁY
osób ze szczególnym uwzględnieniem twarzy. Badacz,
używający aparatu jako narzędzia, stawia się na pozycji fotoreportera rzeczywistości i musi uwzględniać fakt
etyki w suchych obserwacjach. Jednocześnie należy pamiętać o tym, że jakiekolwiek „zaciemnienie” rzeczywistości nie będzie jej w pełni odzwierciedlać, a tym samym nie może być podstawą analizy naukowej. Należy
zadać sobie pytanie, czy jeszcze fotografować określoną
scenę, osobę, zjawisk,o zdarzenie, czy już nie.
Oczywiste jest, że w fotografii prasowej dokumentującej, istnieć będzie szersze spektrum dozwolonej działalności niż w przypadku zdjęć osób prywatnych. Zdjęcie
powinno być pokazaniem rzeczywistości obrazującej
opisywane zdarzenie. Istotne jest, aby każde spojrzenie
aparatu na obiekt było jak najbardziej odzwierciedlające
rzeczywistość. Wystarczy bowiem inny punkt widzenia,
kadr i można zupełnie nieświadomie pokazać zupełnie
co innego, niż mieliśmy na myśli. Jest tu nie tylko ważny
punkt widzenia odbiorców, ale przede wszystkim osoby
analizującej dane zdjęcie.
Wykorzystanie fotografii w analizie socjologicznej ma
przede wszystkim funkcję poznawczą, dokumentacyjną
i informatyczną8. Poza tym nie jest błędem jeśli posiada
wartości estetyczne i wskazuje na dobry warsztat fotografa. Fotografia w socjologii nie ma praktycznie żadnych
ograniczeń w rejestrowanej tematyce. Interesują ją wszelkie wizualne przejawy życia społecznego, wszystko to, co
można naocznie dostrzec na temat społeczeństwa. Oko
ludzkie jest w stanie zarejestrować wiele rzeczy, uzbrojone
w narzędzie, jakim jest aparat, może to zakodować i wykorzystać w sposób szerszy niż oko i pamięć badacza.
Niezaprzeczalnie fotografia w socjologii jest istotnym
elementem rejestrowania współczesnych przejawów
życia społecznego. Należy jednak podkreślić, że opiera
się ona na rzetelnie opracowanym warsztacie badacza;
arsenał metod i technik badawczych zostaje przez nią
uzupełniony. We współczesnym świecie fotografia stanowi swoistego rodzaju potwierdzenie zdarzających się
stanów, bytów i zdarzeń społecznych. To niepodważalny
dowód na stawanie się rzeczywistości. Ma to szczególnie
istotne znacznie w momencie, kiedy uchwycone zostają
chwilowe stany pewnej rzeczywistości, które w wyniku
działań czynników zewnętrznych mogą jeszcze dziś lub
jutro mieć inne „skupienie społeczne”. Przykładem tego
może być rejestrowanie współczesnych aspektów mobilności społecznej, grup osób wykluczonych i migrujących, grup bezdomnych pozainstytucjonalnych, których
życie i funkcjonowanie ma charakter zmiany i ruchu.
8
P. Sztompka, Socjologia wizualna Fotografia jako metoda badawcza, PWN 2005
179
•
ISSN 2081-0008
Wykorzystanie fotografii w badaniach socjologicznych
ma charakter analizy treści. Socjologia wizualna polega
na interpretacji przez socjologa przejawów wizualnych,
najczęściej zdjęć działalności człowieka. Zdjęcia mogą
mieć charakter historycznych obrazów określonych wydarzeń lub zdjęcia robione na potrzeby określonych badań. To ciekawe z socjologicznego punktu widzenia interpretowanie pozwala dowiedzieć się o sposobie ubierania
się ludzi, miejscu zamieszkania, formach wyrazu, zachowania, sytuacji ekonomicznej i życiowej itp. (szczególne
znaczenie ma to w prezentowanym artykule dotyczącym
bezdomnych w podobnych środowiskach społecznych,
umiejscowionych jednak w odrębnych narodowościowo
społeczeństwach). „Fotografując lub interpretując zastane
materiały fotograficzne, docieramy do wizualnie uchwytnych, zewnętrznie obserwowalnych aspektów życia społecznego, czy inaczej – danych wizualnych”9.
Analizując zdjęcia możemy zrealizować dwa cele: opisowy, w którym odkrywamy istotne cechy społeczeństwa,
jego kultury czy struktury społecznej, których fotografowane zjawiska są przejawami, oznakami zewnętrznymi.
Drugi pozwala za pośrednictwem obrazu fotograficznego przedstawić istotne prawidłowości życia społecznego,
kultury czy struktury społecznej. Realizowane podczas
badań terenowych zdjęcia stanowiły swoisty reportaż,
w którym zestawione były setki zdjęć, do osiągnięcia celu
nie wystarczy bowiem pojedyncze zdjęcie. Może ono jedynie pokazać pewne zdarzenie, które najprawdopodobniej ma jedynie wydźwięk chwilowy, ulotny niemogący
być reprezentacją na szerszą skalę społeczną. Choć jak
zostanie ukazane w dalszej części, może mieć charakter
symptomatyczny.
Analiza treści materiału zdjęciowego polega na wyszukaniu, bądź też, jeśli robimy zdjęcia podczas badań, na
uchwyceniu elementów istotnych dla naszych badań.
Opiera się to na realizacji założonych celów badawczych
i uzyskaniu odpowiedzi na założenia badawcze pracy. Materiał badawczy, ilość, miejsce realizacji powinno podlegać
ścisłej standaryzacji i konceptualizacji, istotnej z punktu
widzenia późniejszej realizacji kodowania materiału.
Polega to na odnalezieniu takich zmiennych które są najważniejsze z punktu widzenia celu badań, a następnie kategoryzacja. Charakterystyka kategorii powinna ująć elementy wyczerpujące i ważne z punktu widzenia badania.
Każdy z elementów powinien być rozłączny, uwidaczniający granice między poszczególnymi elementami.
Analiza danych wizualnych nie jest prostym zadaniem.
Najbardziej pracochłonne z punktu widzenia badacza
9
180
P. Sztompka, Wizualność świata i wyobraźnia wizualna [w:] Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Warszawa 2005.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
jest przypisywaniu ustalonych kategorii do każdego ze
zdjęć. Pominięto w tym miejscu analizę statystyczną
nasilenia i częstotliwości występowania określonych kategorii. Formułowanie wniosków ma charakter generalizacji empirycznych i uogólnień teoretycznych odnoszących się do problematyki badawczej10. Przykładem może
być poddanie analizie czasowych zmian w stylu i ubiorze
i powrotach w stylu ubierania się w określonym czasie.
Wystarczy spojrzeć na obecną modę oraz modę z lat 60-tych ubiegłego wieku.
Warto w tym miejscu przytoczyć słowa wstępu z książki Rafała Drozdowskiego i Marka Krajewskiego Za fotografie11, którzy postulują rozszerzenie i unowocześnienie pola interpretacji fotografii i tym samym przestrzeni badawczej. W tym znaczeniu posiada to postać
przyjęcia założenia, że socjologiczne, antropologiczne,
kulturoznawcze i medioznawcze zainteresowanie fotografią powinno mieć charakter maksymalnie szeroki,
w pojęciu systemu działań, reguł, przedmiotów, ludzkich
i nie-ludzkich, aktorów, a nie jedynie jako system wizualizacji rzeczywistości. Należy to rozumieć jako sugestię,
że świat na zdjęciu jest jedynie wizualnym przedstawieniem pewnego fragmentu życia i nie jest założeniem,
że to na zdjęciu jest najważniejszym elementem w całej
układance dziania się społeczeństwa. Fotografia jest na
pewno wskaźnikiem pewnych ogólnych faktów społecznych. Należy jednak pamiętać, że znaczenie obrazów
wyłania się z procesów interpretacji, zaangażowania
i negocjacji.
Zdjęcie fotograficzne jest obrazem polisemicznym. Odbiór znaczeń zależy od odbiorcy od jego cech, wrażliwości zaangażowania. Cząstkowe elementy mogą stanowić
istotny fragment dla jednego obserwatora, dla innego
być nieznaczącym fragmentem. Dla osoby analizującej
zdjęcia badanie obrazu musi mieć znamiona obiektywnej analizy opartej o wspomniany wcześniej warsztat.
Obraz wykluczenia społecznego
na przykładzie bezdomnych
Każda fotografia jest obrazem naszej rzeczywistości zarówno tej, którą znamy, jak i tej, którą odkrywamy. Nie
zawsze odpowiada także naszym wyobrażeniom. Razem
z samym obrazem zbieramy również jego nastrój, smak,
zmysł różne powiązania, kontekst i mnóstwo innych
odczuć i uczuć. Obraz fotograficzny chwyta tylko to, co
postrzegalne naocznie, obserwowalne, fotografowane.
Choć zdarzają się w historii fotografii zdjęcia, które ujmując wybrany fragment rzeczywistości, posiadają na tak
10 P. Sztompka s 56 - 58
11 R. Drozdowski, M. Krajewski, Za fotografie, w stronę radykalnego
programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010
zwanym drugim panie elementy niespodziewane, zmieniające interpretację, bądź też burzące porządek rzeczy.
Sam fakt zrobienia zdjęcia jest dopiero początkiem działań i prace należy jeszcze przeanalizować pod określonym kątem dociekań naukowych. Także bardzo istotne
jest wcześniejsze przygotowanie – czyż nie jest znane
każdemu wrażenie, że zdjęcie zupełnie inaczej przedstawia to, co widzimy gołym okiem, że na zdjęciach jesteśmy fotogeniczni lub nie, że przestrzeń wydaje nam się
większa niż w rzeczywistości itp.?
Zdjęcie 1. Adaptacja przestrzeni nie-miejsc
ARTYKUŁY
W badaniach terenowych zdarzają się fotografie robione
podczas tzw. obserwacji zewnętrznej i ukrytej. Obydwie
formy są istotne z punktu widzenia analizy. Pierwsze z prezentowanych zdjęć jest jednym z serii fotografii, których
celem była wizualizacja i odnalezienie sposobów adaptacji
przestrzeni nie-miejsc przez osoby bezdomne12 (Zdjęcie. 1).
Obraz fotograficzny pozwala odkryć istotne prawidłowości życia społecznego, kultury lub też struktury społecznej. Uchwycenie istotnych, regularnych, powtarzalnych zależności między zjawiskami społecznymi jest
jednym z najistotniejszych działań.
W przypadku zdjęć mających za zadanie odnalezienie
adaptowanej przestrzeni, istotny jest kontekst sytuacyjny
oraz miejsce przebywania człowieka, a nie on sam. Choć
w przypadku zdjęć bezdomnych, ważne jest wykorzystanie przestrzeni przez te osoby. Ważne w tym przypadku
jest odnalezienie istotnego elementu z punktu widzenia
założeń badawczych, mianowicie, czy obiekt fotografowany jest tym, którego poszukujemy, tzn. czy osoba na
zdjęciu faktycznie jest osobą bezdomną. Stąd też istotny
postulat, by zdjęcie miało charakter uzupełnienia innych
metod badawczych, np. wywiadu.
W przypadku zdjęcia 1 przedstawiającego śpiącą osobę na
ławce, otrzymano zgodę na fotografię i podczas rozmowy,
uzyskano informację o statusie osoby. Adaptacja przestrzeni nie-miejsc ma istotne znaczenie w analizie społecznego
wykorzystania przestrzeni społecznej. Analizując zdjęcie,
należy uwzględnić, co najmniej trzy jego warstwy:
A) Przedmiot czyli przestrzeń i formy jej adaptacji;
B) Subiektywizm i kulturowa orientacja fotografującego
czyli podejście do podmiotu i przedmiotu analizy;
C) Subiektywne i kulturowe reakcje osób fotografowanych, wyrażone w sposobie, w jakim pojawiają się
na zdjęciu. Jak wspomniano uzyskano zgodę na fotografię.
Źródło: Fotografia autora
W fotografowaniu wykluczenia społecznego musimy pamiętać nie tylko o otaczającej nas przestrzeni społecznej,
ale także o podmiotach, które są w centrum naszego zainteresowania. Zdjęcie bezdomnego jest tak samo ważne
w analizie, jak zdjęcie polityka czy innego istotnego ze
społecznego punktu widzenia faktu społecznego.
Pierwszy typ obserwacji to lokalizacja fotografa w badanej społeczności. W przypadku analizowanych zdjęć,
będących przykładem w niniejszym artykule, badający uczestniczył w określonej grupie w roli obserwatora
uczestniczącego, ukrytego. Badania przeprowadzone
były w środowisku akceptującym osobę badacza. Stąd
też można założyć, że zarówno relację bezdomnych jak
i ich sposób zachowania były prawdziwe i otwarte.
Drugi typ obserwacji to widoczność fotografa. Taki rodzaj obserwacji miał miejsce przy zdjęciach ukazujących
12 R. Łukasiewicz, Nie miejsca bezdomnych emigrantów, Studia Migracyjne UW. OBM 2013
181
•
Zdjęcie 2. Spędzanie czasu
ISSN 2081-0008
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
postać bezdomnego (Zdjęcie 2). Przypadek realizowany
w badaniach terenowych, w których fotograf, badacz,
obserwator jest niejako reporterem opisującym z zewnątrz określoną rzeczywistość. W przypadku tego typu
obserwacji można niestety otrzeć się o pewnego rodzaju
teatralność postaci. Badacz zobowiązany jest do nawiązania kontaktu z fotografowanymi. Wcześniej wyjaśnia
badanym rolę badawczą i cel robienia zdjęć.
Trzeci typ obserwacji to charakter obserwowanej sytuacji
czy zdarzenia. W przypadku przeprowadzanych badań
terenowych celem było kilka elementów tzn. wspomniana wcześniej adaptacja przestrzeni nie – miejsc, ponadto
sposób spędzania czasu, elementy uczestnictwa w kulturze, migracje bezdomnych (badanie oparte o wywiady)
oraz formy zdobywania środków utrzymania
W czwartym typie obserwacji istotne były elementy
przebiegu fotografowania. W tym przypadku była to
obserwacja selektywna, zogniskowana, kierowana wyraźnymi pytaniami badawczymi. Wyraźnie postrzegane
były założone problemy badawcze.
Zdjęcie 3. Zdobywanie środków do życia
Zdjęcie 2 zrealizowane zostało za zgodą zainteresowanych, którzy przy okazji realizacji zdjęć zgodzili się
na wywiad. Oba działania uzupełniały się wzajemnie.
W przypadku analizy zdjęcia ujmuje ona kilka elementów. Przestrzeń i okoliczności realizacji elementy towarzyszące, w ramach których znajdują się przedmioty
charakterystyczne dla określonej grupy badanej (należy
pamiętać, że osoby bezdomne, z punktu widzenia stereotypu, posiadają charakterystyczne cechy, które tu ze
względu na objętość nie będą przestawione. Jednakże
należy podkreślić, że uleganie stereotypom może wyprowadzić obserwatora na manowce badań i spowodować
nikłą lub żadną ich jakość. Powodem może być chociażby kwestia wyglądu osoby bezdomnej. Nikt z nas, nikt
z bezdomnych nie posiada etykiety kim jest, natomiast
charakterystyczne kryteria mogą klasyfikować daną
osobę do zupełnie innej grupy niż wydaje się badanemu. Często zewnętrzna powłoka nie jest tym, czym ją
określamy. Sposób ubierania, widoczne na twarzy przejścia życiowe, charakterystyczne elementy poznawane
dzięki wszystkim zmysłom mogą nakierować, ale nigdy
nie będą w stanie określić jednoznacznie statusu osoby.
W tym miejscu zdjęcie jest pomocne dla „zapamiętania”
pewnych cech natomiast wywiad uszczegóławia je i stanowi podstawę analizy naukowej. Zdjęcie 2 przedstawia
dwie bezdomne osoby, które w swej wędrówce odpoczywają na jednej z promenadowych ławek. Łączą czas odpoczynku z formą zdobywania środków do życia.
Zdjęcie 3 przedstawia osoby bezdomne zdobywające
środki do życia. Częściowo odbywa się to poprzez żebrac-
182
two. Choć należy wyraźnie zaznaczyć, że taka forma zdobywania środków do życia nie jest dominująca. Bezdomni
najczęściej poszukują jedzenia przy sklepach, zdobywają pieniądze parając się zbieractwem, często sprzedają
przedmioty, które otrzymali wcześniej od innych ludzi. Na
zdjęciu mamy postaci z grupy bezdomnych, które zbierają
pieniądze żebrząc na ulicy. W rzeczonym przypadku osoby spożywają także alkohol. Podlegają zatem stereotypowi
osoby bezdomnej najczęściej uzależnionej.
ARTYKUŁY
Zdjęcie 4-5. Dom i dom 1
Dwa ostatnie zdjęcia pochodzą z serii zdjęć obrazujących
formy zamieszkiwania i adaptacji przestrzeni nie-miejsc.
O ile zdjęcie nr 1 przedstawiało przysposobienie przestrzeni publicznej na miejsce spoczynku. Bardzo często
ławka, miejsce w parku są stałymi miejscami pobytu
bezdomnych. W miejscach tych spędza się czas wolny (jeśli można użyć takiego określenia), ale także noc
(miejsce to traktuje się często jak dom). Tak jak ma to
miejsce w przypadku zdjęć 4 i 5 – gdzie na dom zaadoptowane zostały stare bunkry oraz wydmy nadmorskie –
do miejsc tych przeniesiono rzeczy stanowiące własność
osoby bezdomnej w stosunku, do których wytwarza się
charakterystyczna więź i emocje.
Zakończenie
Ograniczenia niniejszego artykułu nie pozwalają na rozwinięcie problematyki socjologii wizualnej, ale także
analizy poszczególnych zdjęć. Dość stwierdzić, że współczesne życie społeczne ma charakter wizualizowany
i współczesna nauka, a przede wszystkim socjologia i antropologia, nie mogą się bez nich obejść. Używając kolokwializmu: w mniemaniu autora dzisiejsze badania nie
mogą obejść się bez pewnej sfery wizualizacji przestrzeni
społecznej. Każde ze zdobytych zdjęć powinno przechodzić, prócz ogólnego opisu, przez ręce badacza poprzez
analizę hermeneutyczną i semiotyczną.
Źródło: Ftografie autora
Literatura
•
•
•
•
Barthes R., Światło obrazu. Uwagi o fotografii, Warszawa, wyd. II: 2008 Wydawnictwo Aletheia,
Łukasiewicz R., Nie miejsca bezdomnych emigrantów, Studia Migracyjne UW. OBM 2013
Ogonowska A. (red.) 2011, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, Kraków,
Sztompka P., „Socjologia wizualna”. Wyd. Naukowe PWN; Warszawa; 2006.
183
PHOTO CREDIT: Betbele / Foter / CC BY-NC-SA
Artykuły
Bronisław Ryś
ISSN 2081-0008
e-ISSN: 2449-9714
str. 185-190
Ubóstwo w Polsce / Poverty in Poland
Abstract
Streszczenie
Key words: the threshold of absolute poverty, unemployment rate, Eurostat, pauperism, chronic unemployment, subsistence, internal migration, revitalization, wealth differences
Słowakluczowe:prógabsolutnegoubóstwa,stopa
bezrobocia, Eurostat, pauperyzacja, chroniczne bezrobocie, minimum socjalne, ściana wschodnia, migracja wewnętrzna, rewitalizacja, różnice majątkowe
A summary of the article contains updated information on
the size of the Polish poverty and increase in the number
of households that meet income below the possibility of
existence. It is shown a portrait of Poles living in poverty
and grooving social differences, on a map of our country.
Root-cause analysis was this state of affairs, namely that it
is mainly due to very high unemployment and the increasing number of people permanently unemployed. On the
occasion of the discussion of the great poverty and extreme impoverishment has returned attention to the problem of inequality that are vast in Poland even wealth gaps
and pointing to the fact that increasing social stratification
does not mean anything good-nor for the citizens, or for
the State or for the economy.
Progi ubóstwa i zmiany na unijnej mapie biedy
W
edług GUS granica ubóstwa dla jednoosobowego gospodarstwa domowego wynosi 887
złotych, a dla gospodarstwa domowego złożonego z dwóch dorosłych osób i dwojga dzieci do lat
czternastu – 1863 złotych.
Według Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych minimum
niezbędne dla egzystencji jednoosobowego gospodarstwa domowego określone zostało na 495 złotych, zaś
czteroosobowego gospodarstwa domowego (dwie osoby
dorosłe i dwoje dzieci do lat czternastu) – 1336 złotych.
Zdaniem Banku Światowego próg absolutnego ubóstwa
wynosi poniżej 1,25 dolara dziennie. Według tej definicji
najbiedniejsze są państwa: Liberia, Madagaskar i Burundi (w każdym z nich odsetek ludzi dysponujących kwotą
mniejszą niż 1,25 dolara dziennie przekracza 80%1).
Z kolei Eurostat (Europejski Urząd Statystyczny) i OECD
1
Liberia, państwo w zach. Afryce, nad Oceanem Atlantyckim, powierzchnia - 114,4 tys. km2 , ludność – 2,6 mln mieszkańców.
Madagaskar, państwo położone u wschodnich wybrzeży Afryki,
powierzchnia – 587 tys. km2 , ludność – 18,8 mln mieszkańców.
Burundi, państwo we wschodniej Afryce nad jeziorem Tanganika,
powierzchnia – 27,8 tys. km2 , ludność – 5,6 mln mieszkańców.
Artykuł zawiera aktualne informacje na temat rozmiarów
polskiej biedy i wzrostu ilości gospodarstw domowych,
które osiągają dochody poniżej możliwości egzystencji.
Jest w nim ukazany portret Polaków żyjących w nędzy i pogłębiające się różnice społeczne na mapie naszego kraju.
Dokonana została analiza przyczyn takiego stanu rzeczy,
a mianowicie to, że ma on miejsce głównie z powodu bardzo wysokiego bezrobocia oraz rosnącej liczby osób trwale
bezrobotnych. Przy okazji omawiania wielkiego ubóstwa
i skrajnego zubożenia zwrócona została uwaga na problem
wielkiej nierówności jaką są w Polsce przepastne wręcz
różnice majątkowe i wskazanie na fakt, że narastające
rozwarstwienie społeczne nie oznacza niczego dobrego –
ani dla obywateli, ani dla państwa, ani dla gospodarki.
(Organizacja Współpracy Gospodarczej i rozwoju) określają, że ubogi jest ten, kto miesięcznie dysponuje mniej
niż połową średniego dochodu danego społeczeństwa po
opodatkowaniu.
W opinii władz USA próg ubóstwa wynosi 11,3 tys. dolarów rocznie na osobę poniżej 65 roku życia i 22,1 tys.
dolarów rocznie na rodzinę czteroosobową2.
Niewątpliwym problemem w Unii Europejskiej jest starzenie się społeczeństwa, ale niestety nie ma sensownych
pomysłów na zagospodarowanie młodej siły roboczej.
Stopa bezrobocia wśród ludzi młodych od dawna była
dwukrotnie wyższa niż przeciętna stopa bezrobocia
w społeczeństwie, a obecnie jest jeszcze gorzej. W marcu
2010 roku bezrobocie w UE wynosiło 9,6%, ale wśród
młodzieży aż 20,6%. Frustracji młodych może się już nie
dać rozładować. Kryzys spowodował, ze biegun biedy
zjednoczonej Europy stopniowo przesuwa się ze wschodu na południe Wspólnoty. Z ostatnich danych Eurostatu3 dotyczących poziomu zamożności krajów UE,
z uwzględnieniem realnej siły nabywczej walut narodowych wynika, że dochód narodowy na mieszkańca Portugalii to 77% średniej unijnej, a Grecji 83%. Natomiast
2
3
Więcej na eDGP
Badania Eurostatu przeprowadzone w 2011 roku.
•
ISSN 2081-0008
bezrobocie we wspomnianych państwach sięga 22,5%
i 15,2% wśród osób w wieku produkcyjnym. Hiszpania
także pozostaje w recesji, ale znacznie płytszej niż Grecja
czy Portugalia. 68% społeczeństwa w Grecji jest zagrożone ubóstwem, 25% wynosi wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Hiszpanii, a 17,9% w Portugalii4.
Skrajna bieda
W Polsce w 2011 roku ponad dwa miliony gospodarstw
domowych żyło poniżej progu egzystencji. Niestety, prognozy są znacznie gorsze – dane GUS mówią, ze ta grupa w następnych latach będzie się powiększać. Za biedne
uznano te gospodarstwa, w których miesięczny dochód
jest niższy od wartości uznanej za próg ubóstwa. Dla gospodarstwa jednoosobowego wynosi on 887 złotych, dla
gospodarstwa złożonego z dwóch dorosłych osób i dwojga dzieci do lat czternastu – 1863 złote. Z badań tych
wynika, że w roku 2011 miesięczne dochody poniżej tak
określonego progu ubóstwa miało 15% gospodarstw domowych (ponad 2 mln obywateli)5 . Wskazano, że pauperyzacja w dużym stopniu dotyka gospodarstwa domowe
osób bezrobotnych i rencistów. Bieda wkrada się do rodzin wielodzietnych i niepełnych. Częściej dotyczy osób
młodych i w średnim wieku niż emerytów, którzy mają
wprawdzie niskie, ale za to stałe źródła dochodów. Za
biedne uznane zostały również gospodarstwa domowe,
które nie radzą sobie z własnym budżetem. To znaczy takie, które posiadają zaległości w opłatach czynszowych,
za elektryczność, gaz i media lub w spłatach kredytów
mieszkaniowych. GUS Ustalił, że takich gospodarstw
jest 16%, czyli ponad 2,1 mln obywateli. Za to znacznie
mniej, bo 13,5% (1,8 mln)6 jest gospodarstw zagrożonych ubóstwem ze względu na złe warunki życia – czyli
na przykład z powodu fatalnych warunków mieszkaniowych lub dlatego, że brakuje im podstawowego sprzętu,
środków na zakupy żywności, odzieży, pościeli, na wizytę u lekarza, czy też na zakup leków. Perspektywy nie są
dobre – biedy będzie przybywać między innymi dlatego,
że spadają realne wynagrodzenia gdyż podwyżki płac
zjada inflacja. Wzrost ubóstwa wynikać będzie nie tylko
z rosnącego bezrobocia, lecz także z tego, że przybywa
osób pracujących i otrzymujących za swoją pracę minimalne wynagrodzenia lub poniżej tej kwoty na tak zwanych umowach śmieciowych. Około 450 tysięcy osób
pracuje na czas określony, choć powinny mieć one stały
etat. Takich pracowników można zwolnić za dwutygodniowym wypowiedzeniem7. Osoby te zwiększają liczbę
bezrobotnych i poszerzają obszary biedy.
4
Dane KE za 2011 rok, opublikowane w czerwcu 2012 roku.
5
Obliczenia własne wg danych GUS
6Tamże
7 Protokół Państwowej Inspekcji Pracy z kontroli przeprowadzonych w 2013 roku.
186
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Widoczny jest także bardzo niepokojący trend, a mianowicie wciąż przybywa osób trwale bezrobotnych.
Takich, których łączny czas pozostawania bez pracy
w ostatnich dwóch latach przekracza 12 miesięcy.
W lutym bieżącego roku było ich ponad 1,2 mln, czyli
o 74 tys. więcej niż przed rokiem. W efekcie aż 53,8%
ogółu zarejestrowanych bezrobotnych to osoby pozostające bez pracy ponad rok. To znacznie gorzej niż przed
rokiem kiedy wskaźnik ten wynosił 48,8%8. Nawet gdy
są miejsca pracy to pracodawcy na ogół nie chcą zatrudniać takich osób, gdyż pozostając poza rynkiem pracy
przez tak długi okres, tracą kwalifikacje zawodowe. Taki
pracownik wymaga dodatkowego przeszkolenia, a to
w konsekwencji generuje dodatkowe koszty dla pracodawcy. Przedsiębiorcom nie opłaca się taka inwestycja,
gdyż na rynku pracy wciąż jest pod dostatkiem w pełni
przygotowanych pracowników z krótkim stażem bezrobocia lub całkowicie bez niego. Istnieje też pewna grupa,
która nauczyła się żyć z opieki społecznej albo zarabia
w szarej strefie gospodarki. Tkwią w rejestrach bezrobotnych tylko dlatego, że dzięki temu mają ubezpieczenie
zdrowotne. Jednocześnie powiększa się grupa osób, które tak długo bezskutecznie szukały zajęcia, że zniechęciły
się do poszukiwania stałego zajęcia, straciły nadzieję, że
ich wysiłki przyniosą jakikolwiek efekt.
Do wzrostu liczby osób chronicznie bezrobotnych przyczynił się też niedostosowany do potrzeb rynku pracy system
edukacji. Ponad to czteroletnia ochrona prawna pracowników przed przejściem na emeryturę powoduje, że często są
oni zwalniani tuż przed wejściem w wiek ochronny.
Niestety im więcej jest Polaków chronicznie bezrobotnych, tym ciemniejszy jest obraz struktury bezrobocia.
Bieda coraz mocniej zagląda do domów bezrobotnych.
Coraz więcej też osób korzysta z pomocy społecznej.
W ciągu minionego roku (2013) o niemal 13% wzrosła
liczba rodzin osób nie posiadających zatrudnienia, które otrzymują wsparcie z ośrodków pomocy społecznej.
W pierwszej połowie ubiegłego roku było ponad 552,5
tys. takich rodzin, których członkowie poszukują pracy
ponad rok na przestrzeni ostatnich dwóch lat. Potwierdzają to dane GUS z końca września 2013 roku9.
Jeżeli czas poszukiwania pracy jest zbyt długi wówczas
wyczerpują się oszczędności osób, które straciły zatrudnienie. Trudno jest też w nieskończoność pożyczać pieniądze od krewnych lub znajomych bez perspektyw na
rychłą spłatę zaciągniętych zobowiązań. W efekcie przybywa tych, którzy zmuszeni są zwrócić się do pomocy
społecznej, aby móc w ogóle egzystować. Liczba rodzin
8
9
Najnowsze dane GUS i resortu pracy.
Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS)
B. Ryś: Ubóstwo w PolsceARTYKUŁY
korzystających z pomocy społecznej wzrosła nie tylko
w związku z rosnącym bezrobociem lecz także dlatego,
że zwiększyła się liczba uprawnionych do jej otrzymania w wyniku podwyższenia progów dochodowych. Od
października 2012 roku prawo do takiej pomocy mają
bowiem osoby samotnie gospodarujące, jeśli ich dochód
nie przekracza 542 złote (wcześniej przez sześć lat była to
kwota 477 zł), a w rodzinach dochód nie może przekroczyć 456 złotych na osobę (wcześniej 351 zł)
Gusowskie dane o Polakach zarabiających płacę minimalną dotyczą 2012 roku. 1,3 mln osób otrzymywało
wówczas na rękę nieco ponad 1111 zł (1500 zł brutto)
miesięcznie10. Takie wynagrodzenie wystarczało na
utrzymanie jednej osoby na poziomie minimum socjalnego. Ale dotyczy to tylko takich osób, które miały ponad roczny staż pracy. Te osoby, które miały krótszy staż,
mogły otrzymywać 80% płacy minimalnej – 889 zł netto.
A minimum socjalne dla pracowniczego, jednoosobowego gospodarstwa domowego wynosiło wówczas 1027 zł.
Tym bardziej minimalne wynagrodzenie nie wystarczało
na utrzymanie przeciętnej rodziny. Dla czteroosobowej
familii minimum wyliczone przez IPiSS przekracza 3379
zł11. Już z samej definicji pozwala na zaspokojenie potrzeb choć na bardzo niskim poziomie. Umożliwia np.
pokrycie kosztów związanych z mieszkaniem, wyżywieniem, posiadaniem i wychowaniem dzieci, utrzymaniem
kontaktów rodzinnych i towarzyskich oraz ze skromnym
uczestniczeniem w wydarzeniach kulturalnych.
Pogłębiają się różnice społeczne na mapie Polski. Najlepiej pod względem pozycji społecznej jest na Opolszczyźnie i na Śląsku, gdzie liczba korzystających z pomocy społecznej wynosi odpowiednio około 4 i 6 %
mieszkańców. Najgorsza sytuacja jest w województwie
warmińsko – mazurskim i kujawsko – pomorskim, gdzie
na garnuszku państwa jest co siódma osoba. Ale niemal
w całej Polsce znajdują się gminy, gdzie z pomocy społecznej żyje 20, 30, a czasem nawet ponad 50% lokalnej
społeczności12.
Strategia rozwoju państwa kładzie nacisk przede wszystkim na rozwój miast, jako główne motory innowacyjności. Prowincja zaś, szczególnie ta, która jest słabo
skomunikowana z dużymi ośrodkami, jest zostawiona
sama sobie. Mimo, że trafiają tam coraz większe pieniądze, to są one przeznaczane głównie na doraźną pomoc
społeczną, a nie na aktywizację zawodową społeczeństwa. Gminy wydały na taką pomoc w 2012 roku blisko
26 mld zł, o 815 mln więcej niż rok wcześniej. We wspo10
11
12
Źródło: GUS, MPiPS
Źródło: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS)
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych MPiPS
mnianym wyżej województwie warmińsko – mazurskim
kwoty te stanowią już blisko jedną piątą wszystkich samorządowych wydatków. Najwyraźniej widać to obciążenie, gdy porównamy je z ogółem mieszkańców w województwie. W województwie warmińsko-mazurskim
średnio pomoc społeczna wynosi 945 zł na mieszkańca
rocznie. Proporcjonalnie najmniejsze obciążenie jest na
Mazowszu, gdzie w 2012 roku wydano na ten cel 563 zł
na mieszkańca. Ta różnica wciąż się pogłębia. W 2012
roku wynosiła 382 zł, a rok wcześniej 343 zł13. Prowincjonalną biedę od lat utrwalają zasiłki. 48 km na północ
od Chełma, a 17 km od granicy z Ukrainą leży niewielka
gmina Stary Brus. Gmina może pochwalić się zabytkowym kościołem z początku XIX wieku i o sto lat starszą cerkwią unicką. Ale niestety, nie to ją wyróżnia na
mapie Polski. Jest to miejsce gdzie występuje najwyższy
w Polsce procent mieszkańców korzystających z pomocy społecznej – żyje z niej aż 71,9%. Pomoc społeczna,
a w zasadzie pomoc materialna stanowi w tej gminie
główne źródło dochodu, dzięki któremu żyją już kolejne
pokolenia. Należy podkreślić, że gmina ta nie stanowi
w naszym kraju wyjątku. Niewiele lepiej jest na przykład
w zachodniopomorskich Kozielicach, gdzie ze świadczeń
społecznych korzysta 71,3% mieszkańców. Miejscowość
zlokalizowana jest na terenach popegeerowskich. Ówczesny system życia przyzwyczaił ludzi, że większość
dóbr takich jak woda, prąd, opał jest za darmo, że dwa
razy w roku należy się świniak, a mleko codziennie. Ci
ludzie, mimo że minęło już ponad 20 lat, nadal chcieliby
powrotu do takiego życia, bo w dzisiejszej rzeczywistości,
gdzie za wszystko trzeba zapłacić zupełnie sobie nie radzą.
W całej Polsce w 21 gminach więcej niż 30% mieszkańców korzysta z pomocy społecznej14. Po dwóch dekadach
na mapie Polski wyraźnie już widać, w jakich rejonach
problem ubóstwa jest największy. To ściana wschodnia15, ale także Zachodniopomorskie, miejscowości małe
i bardzo małe, położone na uboczu, zlokalizowane w dużych odległościach od większych, prężnych miast, które
mogłyby zapewnić pracę, w ogromnej części na terenach
kiedyś należących do PGR-ów.
W poszukiwaniu lepszego życia Polacy uciekają z najbiedniejszych regionów, zagrożonych ubóstwem. Otwarcie kraju na świat, po zmianie systemu politycznego
spowodowało, że kosztem migracji wewnętrznych zaczęła przybierać na sile emigracja zagraniczna. Zamiast
z Białegostoku do Warszawy, Polacy zaczęli wyjeżdżać
do Londynu, do Niemiec czy do krajów Skandynaw13Tamże
14 Źródło: regionalne ośrodki pomocy społecznej, urzędy wojewódzkie.
15 Polska Wschodnia, pięć województw: świętokrzyskie, podkarpackie, warmińsko – mazurskie, podlaskie i lubelskie.
187
•
ISSN 2081-0008
skich. Za granicą przebywa aktualnie na stałe nawet
2,6 mln naszych obywateli.
Z kolei na skutek migracji wewnętrznych jedne regiony zyskują, a inne tracą mieszkańców – wyludniają się
głównie te najbiedniejsze. Liczba ludności województwa
lubelskiego w latach 2002-2012 zmniejszyła się o ponad
51 tys. Tutaj PKB liczony na mieszkańca jest o jedną trzecią mniejszy niż średnia krajowa. Wiele osób
w tym regionie nie może znaleźć pracy zgodnie ze swoim wykształceniem czy kwalifikacjami (na Lubelszczyźnie dominuje rolnictwo), więc wyjeżdżają w inne rejony
kraju. Podobna sytuacja jest w województwach świętokrzyskim, podkarpackim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, które w ubiegłym roku (2013) miało zawsze
największe bezrobocie w skali kraju. Taki trend dotyczy
również bogatszych terenów Polski. Około 35 tys. osób
opuściło stosunkowo bogaty Śląsk. Tu jednak powody
migracji są specyficzne – region opuściła w ostatnich
latach część tzw. werbusów, czyli osób ściąganych za komuny do pracy w śląskich kopalniach czy hutach z całej
Polski. Po przejściu na emeryturę wielu z nich powraca
w rodzinne strony16.
Niewątpliwie migracja jest sposobem na znalezienie pracy, ale nie tylko. Wiele osób praktycznie na stałe zajęło
się tzw. biznesem przygranicznym. Mieszkańcy regionu na północnym wschodzie kraju prowadzą regularny
handel w obwodzie kaliningradzkim. Tylko w czwartym
kwartale ubiegłego roku (2013) granicę przekroczyło
blisko 750 tys. Polaków – w większości mieszkańców regionu przygranicznego, który zamieszkuje nieco ponad
1,4 mln ludności. Prawie 77% z nich robiło to kilka razy
w miesiącu, a 19% nawet kilka razy w tygodniu. Polacy
najczęściej kupują tam tańsze niż u nas paliwo, alkohol,
papierosy i wyroby cukiernicze, które następnie sprzedawane są z zyskiem na polskich bazarach. Dla porównania polsko-ukraińską granicę na południowym wschodzie przekroczyło w IV kwartale 296,3 tys. Polaków17.
Wśród nich jest wielu bezrobotnych, którzy utrzymują
się z handlu przygranicznego.
Nie można także pominąć obszarów biedy ogarniającej stare miejskie dzielnice. Ponad 60% Polaków żyje
w miastach, w których z kolei ponad 20% wymaga rewitalizacji18. Na tych wymagających terapii terenach żyje
16 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS; Ilu z tysiąca
Polaków zmienia miejsce zamieszkania? – www.dziennik.pl
17 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Urzędów Celnych.
18 Rewitalizacja: łac. re+vita – dosłownie: przywrócenie do życia,
ożywienie); ang. revitalization, urban reneval, urban redevelopment – zespół działań urbanistycznych i planistycznych, koordynowanych przez lokalną administrację państwową, których celem
jest społeczne, architektoniczne, planistyczne i ekonomiczne, korzystne przekształcenie miejskiej dzielnicy (lub innego wyodręb-
188
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
4,2 mln ludzi19. Kwadrat, trójkąt bermudzki, kraina zła.
Każde miasto ma taką dzielnicę, gdzie gospodarzami są
dziwka i złodziej. Takie niebezpieczne ulice z problemowymi, żeby nie powiedzieć patologicznymi mieszkańcami tłoczą się w samych centrach miast, w kwartałach dumnie zwanych starym miastem. Tak było jeszcze
do niedawna w Warszawie, zanim ekipy „czyścicieli”
(nowych właścicieli), pod hasłem rewitalizacji starych
kamienic oraz starania władz samorządowych nie zaczęły wysłać dotychczasowych mieszkańców na obrzeża
stolicy. W większości miast z góry zakłada się, że po rewitalizacji trudni lokatorzy nie wrócą do swoich domów,
ale zostaną w mieszkaniach socjalnych, do których zostali przeniesieni na czas remontów. Zakłada się, że tych
lokatorów nie będzie stać na czynsz w mieszkaniu o podwyższonym standardzie. Wprowadzą się tam mieszkańcy lepsi, zamożniejsi, a tym samym bardziej atrakcyjni,
dzięki którym stare miasto zyska bardziej cywilizowane
oblicze. I z pewnością tak się stanie, poprawi się estetyka
i wzrośnie bezpieczeństwo. Pozostaje jednak pytanie, czy
miasto jako całość na pewno zyska? Biedni czy kłopotliwi mieszkańcy nie znikną – oni zostali tylko przeniesieni
w inne miejsca, a skupieni w innych rejonach nadal będą
powielać schematy zachowań, w których tkwili od lat.
Jednym z ważnych czynników narastającego ubóstwa
jest problem małej przestrzeni życiowej w naszym kraju.
Prawie połowa Polaków, głównie w miastach, żyje w przeludnionych mieszkaniach. Mamy w tym względzie jeden
z najsłabszych wyników w Unii Europejskiej. Gorzej niż
u nas jest tylko w Rumunii i na Węgrzech. Według unijnego urzędu statystycznego aż 46,3% Polaków żyje w przeludnionych lokalach. Tymczasem średnia dla całej Unii
wynosi 17%. W krajach, w których sytuacja jest gorsza niż
w Polsce, czyli w Rumunii i na Węgrzech, odsetek ten sięga odpowiednio 51,6% i 47,2% obywateli20.
Problem małej powierzchni życiowej w Polsce dotyczy
de facto dużych miast, gdzie koszty życia i m.in. ceny
działek pod budowę nieruchomości są znacznie wyższe niż tuż za ich granicami. Jako ważną przyczynę tego
stanu należy upatrywać w niskiej sile nabywczej polskiej
złotówki. Za polskie pensje można kupić znacznie mniej
niż u zachodnich sąsiadów. W Katowicach, gdzie przeciętne wynagrodzenie to prawie 3,6 tys. zł miesięcznie,
za 1 m2 powierzchni mieszkalnej trzeba zapłacić nieco
19
20
nionego obszaru miasta) będącej w stanie kryzysu wynikającego
z czynników ekonomicznych i społecznych. Niektóre programy
rewitalizacyjne nakierowane są na ożywienie zdegradowanych
obszarów miasta, które utraciły swoją pierwotną funkcję, np. poprzemysłowych; celem wówczas jest znalezienie dla nich nowego
zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym obszary zmieniają swoja funkcję; pl.wikipedia.org
GUS, obliczenia własne
Źródło: Badania Eurostatu przeprowadzone w 2013r.
B. Ryś: Ubóstwo w PolsceARTYKUŁY
ponad 4 tys. zł. Z kolei w Krakowie przeciętne zarobki to
2,8 tys. zł, a 1 m2 kosztuje ponad 6 tys. zł21. Przeciętny Niemiec zarabiał w ostatnich latach około 2700 euro netto,
a 1 m2 powierzchni mieszkalnej w Berlinie kosztował w
tym czasie 1,8 tys. euro. W najbardziej komfortowych
warunkach w Europie mieszkają Belgowie – na jednego
mieszkańca przypada średnio 2,3 izby. W Polsce jest nieco
to ponad 24 m2, przy czym na wsi jest to 1,2 izby natomiast w mieście 1,34. Średnia unijna wynosi 1,6 izby na
osobę. Aby każdy Polak mógł mieć do dyspozycji właśnie
taką średnia unijną, potrzebne byłoby u nas wybudowanie
dodatkowo niemal 8,3 mln lokali mieszkalnych22.
Bieda i bezrobocie w posagu. Majątkowa
nierównowaga
Niektórzy politycy nie wierzą, że w Polsce są głodne
dzieci. Niestety najnowsze dane Instytutu Pracy i Spraw
Socjalnych pozbawiają złudzeń. Nie dość, że istnieją głodne dzieci, to jeszcze część z nich jest całkowicie
pozbawiona wsparcia socjalnego. Ich rodzice nie mają
bowiem szans na pomoc społeczną, bo paradoksalnie
za dobrze im się powodzi. O ile można tak stwierdzić,
gdy jest mowa o dochodzie w okolicy 480 zł. To absurd,
niestety nie jedyny, jaki związany jest z systemem wsparcia dla najuboższych. Część najbiedniejszych rodzin nie
mając dostępu do wsparcia egzystuje na granicy nędzy.
W 2013 roku w skrajnym ubóstwie żyło 26,6% rodzin
z co najmniej czwórką dzieci na utrzymaniu23. Najgorsze jednak jest to, że państwo zdaje się tego paradoksu
całkowicie nie zauważać, a nawet działać przeciw takim
obywatelom. Na przykład dla niektórych sądów bieda to
powód do odebrania dziecka rodzicom. I nie dotyczy to
rodzin patologicznych – rodzina może być kochająca,
a jedyną „winą” jest brak pieniędzy w portfelu.
Jak wynika z szacunków GUS ponad 790 tys. dzieci w wieku do 18 lat żyje w gospodarstwach domowych, w których
nikt nie pracuje, nawet w szarej strefie. W roku 2011 takich gospodarstw było 8,7%, a żyło w nich 626 tys. nieletnich24. Jednak od tego czasu bezrobocie znacznie wzrosło
i niestety wzrosła też liczba biednych dzieci.
Bezrobotne rodziny, aby zaspokoić podstawowe potrzeby, najpierw wykorzystują oszczędności, później sprzedają posiadane sprzęty i przedmioty wartościowe, zadłużają się u krewnych i znajomych, a gdy wyczerpią się
już wszystkie możliwości, skazane są na wsparcie opieki
społecznej. Gdy bezrobocie się wydłuża popadają w bie21 GUS, obliczenia własne;
22 Szczegółowe dane na temat raportu o przeludnieniu mieszkań
znajdziesz na forsal.pl
23 Dane IPiSS z kwietnia 2014r.
24www.gazetaprawna.pl
dę.
Dzieci z takich rodzin nie mają dostępu do wielu dóbr.
Najczęściej nie uczestniczą w wycieczkach klasowych
i w zajęciach pozalekcyjnych, które w większości szkół są
płatne. Najczęściej nie wyjeżdżają też na wakacje i mają
utrudniony dostęp do kultury i osiągnięć cywilizacyjnych. O wiele ważniejsze są jednak trudne do przewidzenia w przyszłości następstwa o charakterze społecznym. Brak doświadczeń związanych z pracą zawodową
rodziców może być groźny dla przyszłych postaw dzieci,
ponieważ nie otrzymają one wzorów zachowań związanych z pracą. Dzieci z rodzin bezrobotnych uczą się za
to często specyficznej zaradności. Niestety jej część ma
charakter przestępczy. Dzieci długotrwale bezrobotnych
dziedziczą w posagu biedę, ubóstwo i najczęściej całkowity brak perspektyw na lepsze życie. Niestety dziedziczenie biedy pogłębia się w Polsce niezależnie od sytuacji
makroekonomicznej kraju.
Jeżeli mówimy o wielkim ubóstwie i skrajnym zubożeniu
to warto by spojrzeć na jeszcze jeden aspekt dość ekstremalnej nierówności jaką są w Polsce przepastne wręcz
różnice majątkowe, by przy okazji odkryć jak mało wiemy na ten temat i jak bardzo ta wiedza nam nie przeszkadza. Dlaczego? Bo ten problem jest w dzisiejszej Polsce
właściwie niezbadany. Na przykład jednym z nielicznych
przykładów penetracji tego tematu są międzynarodowe
badania SHARE 50+25 z lat 2006-2009, zbierające dane
ekonomiczne o Europejczykach w wieku co najmniej
50 lat. A więc o takich którzy zdążyli już pewien majątek
skumulować. Obraz Polski, który wyłania się na tle tych
badań jest dosyć niepomyślny. Wynika z nich bowiem, że
14% Polaków z pokolenia 50+ albo w ogóle nie ma żadnego majątku, albo ten majątek jest ujemny (długi). Część
tej populacji posiada 6% całego majątku, a 5% kontroluje
53% tegoż majątku. Tak nierównego podziału majątku nie
zanotowano w żadnym innym spośród badanych krajów.
Według szacunków banku Credit Suisse26 w Polsce żyje
45 tys. osób z majątkiem powyżej miliona dolarów. Według szacunku z tego samego źródła do roku 2018 liczba
milionerów w Polsce podwoi się – 85 tys. Polaków będzie
posiadało majątek, którego wartość przekroczy milion
dolarów.
Zgodnie z danymi zgromadzonymi przez wojewódzkie
Izby Skarbowe dzisiaj (15.05.2014r.) w Polsce żyje już
ponad 13,5 tys. milionerów. Najwięcej jest ich w woje25 SHARE Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe (Share 50+ w Europie) – badanie panelowe, które koncentruje się na
osobach w wieku 50 lat i więcej. Jego celem jest stworzenie bazy
danych łączącej informacje dotyczące wielu istotnych dziedzin życia tej coraz większej grupy europejskiej populacji.
26 Credit Suisse, drugi największy bank w Szwajcarii.
189
•
ISSN 2081-0008
wództwie mazowieckim, gdzie ponad 3,5 tys. mieszkańców osiąga dochody powyżej miliona złotych rocznie. Kolejne najbogatsze regiony to Górny Śląsk (1407
milionerów), Małopolska (1350), Wielkopolska (1331)
i Dolny Śląsk (916). Spośród miast najbogatsza jest Warszawa, gdzie żyje ponad 2,2 tys. osób z finansowej elity.
Najwięcej w dzielnicach Mokotów i Ursynów. Ale tylko
w podwarszawskich miejscowościach – Piasecznie, Wołominie i Pruszkowie jest więcej milionerów niż w całym
województwie lubelskim. Południowo-wschodnia Polska także się bogaci. W powiecie krakowskim w ostatnim okresie liczba milionerów wzrosła o prawie 10% –
do 617 osób. W liczącym 80 tys. mieszkańców Nowym
Sączu żyje 102 milionerów, a w Limanowej jeden milion
zarabia już 300 mieszkańców27.
Takie zjawiska jak rosnące bezrobocie, bieda i życie na
progu egzystencji, tak dotkliwe w skali całej gospodarki, mają niewielki wpływ na sytuację finansową osób
zamożnych i bogatych. W 2013 roku grupa ta powiększyła się, a jej łączne dochody netto wzrosły kolejny rok
z rzędu.
Przyjrzyjmy się jak ponad 13 tys. polskich milionerów
wydaje swoje pieniądze. Według szacunków KPMG28
wartość rynku dóbr luksusowych w Polsce wyniosła
10,8 mld zł, czyli blisko 5,9% więcej w porównaniu z rokiem ubiegłym (2013). Najbogatsi najwięcej pieniędzy
wydali na samochody. Ulubione marki zamożnych Polaków to w kolejności: BMW, Mercedes, Audi i Volvo.
Wśród najbardziej luksusowych limuzyn królują: Ferrari,
Maserati i Bentley. Ich właściciele są częstymi bywalcami
na warszawskim Nowym Świecie, gdzie w największej palarni cygar w Europie można się delektować ekskluzywnymi gatunkami tytoniu i szklaneczką dostępnych rodzajów Whisky Single Malt. Rocznie sprzedaje się tu ponad
400 tys. sztuk cygar. Zainteresowanie jest tak duże, że w
marcu zeszłego roku właściciel poszerzył działalność.
Obok sklepu z małą częścią degustacyjną otworzył luksusowy klub na 40 miejsc siedzących. Każdy po przekroczeniu progu tego lokalu czuje się jak VIP. Ceny dobrych
cygar zaczynają się od 50 zł za sztukę. Do tego szklaneczka whisky, która kosztuje 100 zł. Najdroższe jest cygaro
27
28
190
„Wprost” nr 20 z 12 maja 2014, s. 78-80
KPMG – międzynarodowa sieć firm audytorsko – doradczych. Jedna z największych na świecie. Nazwa pochodzi od pierwszych liter
nazwisk partnerów czterech spółek, które połączyły się w KPMG
(Klynveld, Peat, Marwick, Goerdeler). W Warszawie rozpoczęła
działalność w maju 1990r., potem dołączyły inne polskie miasta.
•
e-ISSN: 2449-9714
•
wsm.warszawa.pl
Partagos Lusitanias Gran Reserva 2007 – 250 zł za sztukę.
Luksusem dla najbogatszych jest swoboda dysponowania
czasem, możliwość realizowania własnych pasji, dalekie
podróże. Chcą mieć poczucie bycia panem własnego życia, a nie niewolnikiem na pasku korporacji.
Ostatnio coraz więcej ukazuje się w prasie informacji na
temat życia polskich milionerów. W tygodniku „Newsweek” na początku sierpnia 2014 redaktor prezentuje
wywiad z ludźmi bogatymi, którzy mówią o sobie29. Oto
wypowiedzi niektórych z nich:
Anna kupiła właśnie niedrogi naszyjnik z perłą za 20 tys.
zł, Daniel wyleciał na wakacje: Nowy York, Las Vegas, Los
Angeles i Tokio, Wojciech nie widzi różnicy pomiędzy zarabianiem miliona, a dziesięciu. Anna Flasza z Ustronia
jest współwłaścicielką m.in. hotelu Mazowsze Medi SPA i
nieruchomości na morzem (roczny dochód to 1,5 – 2 mln
złotych). Daniel Kubacki z Wrocławia (6 mln złotych) jest
szefem spółki medycznej S7, a Wojciech Warski z Warszawy to prezes spółki informatycznej Softex Data (dochód
podobny jak u Daniela). Gdzie spędzają wakacje?
Wojciech Warski: Lubię wyjechać dwa, trzy razy do roku
i poświecić się mojej pasji, nurkowaniu. W tym roku byłem na Tahiti: hotel tylko czterogwiazdkowy, codzienne
nurkowanie, wycieczki, na przykład objazd wyspy Bora
Bora. Zamknąłem się w 10 tys. zł.
Daniel Kubacki: Święta spędziłem w Tajlandii. Lecieliśmy
samolotem rejsowym, żeby było więcej miejsca na nogi, bo
w czarterze nie czuję się dobrze. Na miejscu motorówka
zawiozła nas na wyspę, miałem własnego kierowcę. Całość kosztowała 40 tys. zł.
Przy prowadzeniu wnikliwej analizy polskiej biedy nie
można nie zauważyć faktu, że społeczeństwo nam się
betonuje. Coraz trudniejsze jest przejście pomiędzy warstwami społecznymi, coraz trudniejsza staje się wspinaczka po drabinie prestiżu i zamożności. W ostatnich
dziesięcioleciach dwa razy otwierało się okienko awansu społecznego: za czasów PRL i w transformacyjnych
latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Teraz, obawiam
się, że długo pozostanie zamknięte. Niestety narastające
rozwarstwienie społeczne nie oznacza niczego dobrego
– ani dla obywateli, ani dla państwa, ani dla gospodarki.
29
„Newsweek” nr 31 z 28.07-03.08.2014r., s. 37-38
Informacja dla
Autorów
Redakcja „Studiów Społecznych” zaprasza do współpracy Autorów, którzy chcieliby publikować swoje teksty na łamach naszego
pisma. Uprzejmie informujemy, że przyjmujemy do publikacji artykuły nie dłuższe niż 20 stron znormalizowanego maszynopisu
(1800 znaków ze spacjami na stronę), a w przypadku recenzji – niż 8 stron. Do artykułów prosimy dołączyć streszczenie
w języku polskim i angielskim (wraz z angielskim tytułem artykułu) o objętości do 200 słów. Prosimy o niewprowadzanie do
manuskryptów zbędnego formatowania (np. nie należy wyrównywać tekstu spacjami czy stosować zróżnicowanych uwypukleń, wyliczeń itp.). Sugerowany format: czcionka Arial, 12 pkt., interlinia 1,5. Piśmiennictwo zawarte w artykule należy sformatować zgodnie z tzw. zapisem harwardzkim, zgodnie z którym lista publikacji istotnych dla artykułu ma być zamieszczona na
jego końcu i ułożona w porządku alfabetyczny. Publikacje książkowe należy zapisywać:
Fijałkowska B., Madziarski E., van Tocken T.L. jr., Kamilska T. (2014). Tamizdat i jego rola w kulturze radzieckiej. Warszawa:
Wydawnictwo WSM.
Rozdziały w publikacjach zwartych należy zapisywać:
Bojan A., Figurski S. (2014). Nienowoczesność – plewić czy grabić. W.S. Białokozowicz (red.), Nasze czasy – próba syntezy.
Warszawa: Wydawnictwo WSM.
Artykuły w czasopismach należy zapisywać:
Bobrzyński T.A. (2009). Depression, stress and immunological activation. British Medical Journal 34 (4): 345-356.
Materiały elektroniczne należy zapisywać:
Zientkieicz K. Analiza porównawcza egocentryka i hipochondryka. Żart czy parodia wiedzy? Portal Naukowy “Endo”. www.
endo.polska-nauka.pl (data dostępu: 2014.07.31).
W tekście artykułu cytowaną publikację należy zaznaczyć wprowadzając odnośnik (nazwisko data publikacji: strony) lub – gdy
przywołane jest nazwisko autora/nazwiska autorów w tekście – (data publikacji: strony), np.: Radzieckie władze „[…] podjęły
walkę z tamizdatem na dwóch płaszczyznach: ideologicznej i materialnej” (Fijałkowski i wsp. 2014: 23) lub: Radziecka prasa, jak
stwierdzają Fijałkowski i wspólnicy, „lżyła autorów druków bezdebitowych” (2014: 45). W przypadku przywoływanych tekstów,
gdy nie ma bezpośredniego cytowania, należy jedynie podać nazwisko i rok publikacji (bądź sam rok, jeśli nazwisko autora pada
w tekście głównym). W odnośnikach w tekście głównym należy w przypadku więcej niż dwóch autorów wprowadzić „i wsp.”,
np. (Fijałkowski i wsp. 2014). W tekście piśmiennictwa (tj. alfabetycznie ułożonej literaturze) prosimy wymienić wszystkich
autorów danej publikacja. Więcej o zasadach stylu harwardzkiego m.in. na Wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/Przypisy_
harwardzkie). Uwaga, przypisy krytyczne, inaczej tzw. aparat krytyczny, prosimy w miarę możliwości zredukować do minimum
i wprowadzać do głównego tekstu manuskryptu.
Zaznaczamy, że Redakcja nie płaci honorariów, nie zwraca tekstów niezamówionych oraz rezerwuje sobie prawo do skracania
tekstów. Teksty prosimy przesyłać drogą elektroniczną na adres [email protected] Materiały można również składać
w dwóch egzemplarzach maszynopisu wraz z wersją elektroniczną (zapisaną na nośniku, np. płycie CD, w formacie Microsoft
Word lub Open Office), w siedzibie Redakcji lub wysyłać pocztą na adres:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie
ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa
Do tekstu należy dołączyć informację o aktualnym miejscu zamieszkania, nazwie i adresie zakładu pracy, tytule naukowym,
stanowisku i pełnionych funkcjach. Każdy tekst przesłany pod adres Redakcji z prośbą o druk na łamach czasopisma podlega
ocenie. Proces recenzji przebiega zgodnie z założeniami „double blind” peer review (tzw. podwójnie ślepej recenzji). Do oceny
tekstu powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów (tzn. recenzent i autor tekstu nie są ze sobą spokrewni, nie
występują pomiędzy nimi związki prawne, konflikty, relacje podległości służbowej, czy bezpośrednia współpraca naukowa w ciągu
ostatnich 5 lat). Recenzja ma formę pisemną i kończy się stwierdzeniem o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu tekstu do druku.
W związku z przypadkami łamania prawa autorskiego oraz dobrego obyczaju w nauce, mając na celu dobro Czytelników, uprasza
się, aby Autorzy publikacji w sposób przejrzysty, rzetelny i uczciwy prezentowali rezultaty swojej pracy, niezależne od tego, czy są
jej bezpośrednimi autorami, czy też korzystali z pomocy wyspecjalizowanego podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej).
Wszystkie przejawy nierzetelności naukowej będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, towarzystwa naukowe itp.).
Do przedłożonych tekstów z prośbą o druk, Autor tekstu jest zobowiązany dołączyć:
• Informację mówiącą o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz kontrybucji,
tj. informacji, kto jest autorem koncepcji, założeń, metod, protokołu itp. wykorzystywanych przy przygotowaniu publikacji), przy czym główną odpowiedzialność ponosi Autor zgłaszający manuskrypt.
• Informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów.
# 12 (1) 2015
LAT / YEARS
M
RSAW ANAGEM
WA
EN
OF
T
W YDAW N I C T W O
im. Prof. Leszka J. Krzyżanowskiego
RSZAWIE / 20 Y
WA
EA
RS
/ 20-LEC
IE W
YŻ
W
RSITY
IVE
UN
OŁY MENEDŻ
ER
SZK
SK
I
EJ
EJ
SZ
Wyższej Szkoły Menedżerskiej
w Warszawie
wsm.warszawa.pl

Studia Społeczne 12 - Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Specjalista Social Media

Social banking - nieuchronna przyszłość?

Remix biznesu, mediów i technologii AD 2011

Biogram prof. Moklak gotowy 1

Badania nad jakością życia na przykladzie doświadczeń