Chłop polski - Zbigniew Galor

Zbigniew Galor
WŁASNOŚĆ A STADIA ROZWOJU KONOMICZNEGO
I DEZORGANIZACJA SPOŁECZNA
W PRACY W. I. THOMASA, F. ZNANIECKIEGO:
CHŁOP POLSKI W EUROPIE I AMERYCE
Wśród obrosłych ogromną literaturą badań nad współczesnymi
zmianami systemowymi w społeczeństwach Europy ŚrodkowoWschodniej, obejmowanymi mianem transformacji, wyróżnia się - rzadko
podejmowany bezpośrednio - wątek wzajemnych zależności między:
stosunkami własności, rozwojem gospodarczym i patologią społeczną.
Najsilniej jest on obecny w pracach poświęconych zjawisku korupcji
(Tarchalski 2000, Jarosz 2004) czy szarej strefy (Sowa 1990, Grabowski
1995, Bochenek 2004). W obydwu przypadkach chodzi jednak o zjawiska
ogólniejszej kategorii: o zjawiska społecznie negatywne, do których
należy także dezorganizacja społeczna.
Podjęta tu została próba charakterystyki tych zależności w swoisty
sposób obecnych w klasycznym pięciotomowym dziele Williama I.
Thomasa i Floriana Znanieckiego „Chłop polski w Europie i Ameryce”
(Thomas, Znaniecki 1976). Zamiar ten, przy świadomości nieuchronnych
uproszczeń - odwołuje się do możliwości wydobycia badanego wątku z
zachowaniem swoistości ujęcia teoretycznego obydwu autorów. Cel
wynika m.in. z moich wcześniejszych studiów nad „Chłopem polskim”
(Galor 1990) i opiera się na przeświadczeniu o dużym znaczeniu analiz
zawartych w tym dziele dla studiów nad współczesnymi problemami
społecznymi. A tym, co – jak sugerujemy, odczytując koncepcje Thomasa
i Znanieckiego – łączy perspektywy badań nad „minionym”, czyli
rzeczywistością chłopskich emigrantów z Polski przełomu XIX i XX w.,
3
i nad „obecnym”, czyli globalizującymi się warunkami europejskich
migracji, jest ekonomiczne uwarunkowanie dezorganizacji społecznej
jako zjawiska rozpadu dotychczasowych stosunków własności.
W życiu gospodarczym polskich chłopów przełomu XIX i XX
wieku Thomas i Znaniecki wyróżniają trzy współistniejące stadia rozwoju
gospodarczego (ekonomicznego) powiązane z towarzyszącymi im
postawami psychicznymi: 1) starej rodzinnej ekonomii, 2) indywidualnej
ekonomii, 3) kooperacji. Zauważmy, że w ich ujęciu, w każdym stadium
zasadnicze znaczenie mają stosunki własności.
1. Własność
Własność jako cecha stadiów ekonomicznych została najbardziej
szczegółowo scharakteryzowana w pierwszym tomie „Chłopa polskiego
...” w opisie stadium pierwszego. „Odróżniamy – piszą autorzy – trzy
kategorie własności, żadna z nich nie podporządkowuje się ściśle
klasycznej definicji: ziemia, trwałe produkty ludzkiej działalności
(włączając w to żywy inwentarz) i pieniądze. Siły przyrody i surowce, nie
będące tworami ludzkiej działalności, nie mogą być włączone do żadnej
ekonomicznej kategorii; rzeczy, które można użyć tylko raz (pożywienie,
opał oraz praca – zwierzęca czy ludzka) i wliczane są (...) raczej do klasy
dochodu niż do klasy własności, chociaż czasami następuje odróżnienie
pomiędzy ich prostym, konsumpcyjnym, a produktywnym użyciem.”
(Thomas, Znaniecki 1976a: 143; podkr. – Z. G.).
Rozpatrywane historycznie posiadanie ziemi pozwala autorom
„Chłopa polskiego ...” odróżnić prawnie pojętą własność ziemi od –
nazwijmy to tak – socjologicznej. Przeciwstawiają oni bowiem np.
„stronę prawną własności”, której rozwój został zahamowany przez
pańszczyznę, tradycyjnie społecznemu traktowaniu ziemi przez chłopów.
Odróżniają oni ponadto własność od zarządzania (Thomas, Znaniecki
1976a: 143-144).
2. Stadia rozwoju ekonomicznego
4
Oprócz swoistych różnic kategorii własności, cechą
charakterystyczną dla stadiów ekonomicznych w ujęciu Thomasa i
Znanieckiego
jest
współwystępowanie
socjologicznego
oraz
ekonomicznego podejścia do zjawisk gospodarczych, a więc i do
charakteru kategorii określających gospodarkę chłopską. Socjologiczność
jest podejściem jakościowym, a ekonomiczność polega na „zasadzie
równowartości ilościowej” i wyraża się w „ilościowym uogólnieniu” jako
wyniku kalkulacji (Thomas, Znaniecki 1976a: 143). Możemy przyjąć, że
odróżnienie to zasadza się na różnicy między wartością wymienną i
wartością użytkową – pojęciami stosowanymi w ekonomii.
2.1. Stadium „starej rodzinnej ekonomii”
W stadium, w którym występują pozostałości starej rodzinnej
gospodarki wartości ekonomiczne – piszą autorzy „Chłopa polskiego” –
jeszcze w dużej mierze tak jak wcześniej, oceniane są z punktu widzenia
jakościowego. Nie nastąpiło ich podporządkowywanie ocenie ilościowej,
a dominujące nastawienie to zainteresowanie warunkami życia, nie zaś
dążenie do wzbogacenia się (Thomas, Znaniecki 1976a: 143). Postawa
tego rodzaju uwarunkowana jest specyficznymi stosunkami
poszczególnych kategorii własności: ziemi, produktów oraz pieniądza.
Ziemia stanowi zasadniczo własność rodziny chłopskiej, a
jednostka zarządza nią tylko tymczasowo. Nie jest to jednak – podkreślają
Thomas i Znaniecki - własność wspólna wszystkich członków rodziny,
ponieważ nie posiadają oni z zasady ekonomicznego udziału w
gospodarstwie. Uczestniczą w nim, jako członkowie grupy, na sposób
społeczny. Udział ten jest źródłem ich społecznego prawa, zgodnie z
którym grupa zapewnić ma im utrzymanie, a oni sami mają społeczny
obowiązek, by sprzyjać egzystencji grupy. W takim ujęciu gospodarstwo
rolne stanowi materialną podstawą społecznego związku grupy oraz
wyrazem jej jedności w sferze ekonomicznej. Według autorów „Chłopa
polskiego...” własność ziemi jest w sposób oczywisty głównym
warunkiem pozycji społecznej rodziny. Rodzina nieposiadająca ziemi
może nadal zachować wewnętrzną solidarność, ale nie może w stosunku
do reszty zbiorowości występować jako całość, przestaje się liczyć jako
5
siła społeczna. Jej członkowie stają się społecznie i ekonomicznie
uzależnieni od ludzi obcych i często zostają rozproszeni po kraju lub
wyjeżdżają za granicę (Thomas, Znaniecki 1976a: 144-147). Utrata
własności ziemi, jej nieposiadanie oraz – w rezultacie - uzależnienie od
innych stanowią zatem dla Thomasa i Znanieckiego główną przesłankę
dezorganizacji rodziny chłopskiej.
Po ziemi, drugą klasą własności są produkty ludzkiej działalności.
Nie są one –piszą autorzy „Chłopa polskiego” - „przeznaczone do użytku
rodziny jako całości i w tym sensie są indywidualną, ale nie osobistą
własnością.” Rolę własności produktów działalności rodziny chłopskiej
dopełnia ich własność ziemi, zapewniając egzystencję materialną grupy.
Od tego też celu zależy prawo każdego członka rodziny chłopskiej do
posiadania jakiejś rzeczy dla siebie osobiście, prawo określone pozycją,
jaką zajmuje on w grupie. Gospodarz i jego żona są głównymi
dystrybutorami produktów i muszą zapewnić każdemu to, co jest mu
niezbędnie potrzebne jako członkowi grupy (Thomas, Znaniecki 1976a:
147-148).
Trzecia kategoria własności: pieniądz jest względnie nowym
rodzajem własności. Jego rola wzrasta w miarę przejmowania
nowoczesnego sposobu życia ekonomicznego przez zbiorowość chłopską.
Za sprawą pieniądza istniejąca uprzednio organizacja wspólnoty
chłopskiej przestawała wystarczać. Początkowo wartość pieniądza nie
miała dla chłopa charakteru kapitału. Pieniądz był bowiem wtedy –
podkreślają Thomas i Znaniecki - jedynie bezpośrednim i tymczasowym
środkiem zastępczym innych rodzajów własności. W tej też roli pieniądze
były indywidualizowane w zależności od ich pochodzenia i
przeznaczenia. Istniała ogólna tendencja, aby przechodziły one z niższej
klasy ekonomicznej do wyższej – z klasy dochodu do klasy własności, od
indywidualnego dysponenta do rodzinnej własności. W tym stadium
własność, nie dochód, jest wyłącznym miernikiem sytuacji ekonomicznej
rodziny czy jednostki (Thomas, Znaniecki 1976a: 148).
W okresie przed uwłaszczeniem (okres starej rodzinnej ekonomii)
pojęcie samego dochodu było chłopu pierwotnie obce. Produkty
przeznaczał on po prostu na utrzymanie rodziny i dalsze prowadzenie
gospodarstwa. Dochód miał podtrzymywać życie ludzkie i zwierzęce.
6
Stąd sprzedaż,
dochód z gospodarstwa były tu moralnie
dwuznaczne. Najlepszym sposobem zagospodarowania dochodu z
produktów rolnych było obrócenie go we wszystko, co stanowi własność
(np. zwiększenie żywego inwentarza, zakup nowych narzędzi). Postawa
wsi czy gminy wobec wspólnych pastwisk i lasów jest w tym czasie
analogiczna. Nie były one wspólną własnością w prawdziwym tego słowa
znaczeniu, ponieważ surowce uważano za własność niczyją, źródło, z
którego może czerpać każdy mieszkaniec wsi. Jedynie w stosunku do
innych wsi czy gmin dobra te nabierały „drugorzędnego charakteru
własności” (Thomas, Znaniecki 1976a: 149-150).
2.2. Stadium „indywidualnej ekonomii”
Stadium indywidualnej ekonomii, rozwinięte zostało wśród
chłopów w sposób spontaniczny. Charakteryzuje się ono ilościową oceną
ekonomicznych wartości, wraz z dążeniem do zrobienia majątku albo
powiększenia go. Thomas i Znaniecki sytuują to stadium w okresie po
uwłaszczeniu chłopów. Wtedy postęp w przemyśle stworzył nowe rynki
pracy. Natomiast przeludnienie na wsiach spowodowało migrację
chłopów do miast i za granicę. Nowe warunki obudziły dążność do
awansu ekonomicznego, co było głównym czynnikiem pozbywania się
starych form i tworzenia nowych (Thomas, Znaniecki 1976a: 163).
Awans ekonomiczny przyjmuje w tym stadium różne formy.
Autorzy „Chłopa polskiego...” głód ziemi i emigrację ujmują jako niższe
formy ekonomicznego awansu. Natomiast do form wyższych zaliczają
wszelkie przejawy lokalnych inicjatyw o charakterze rolniczym,
przemysłowym i handlowym, a także czynnej adaptacji do środowiska na
wyższym poziomie w miastach i za granicą. Dla chłopów, którzy nie
decydują się na wyjazd, powiększenie areału ziemi czy nabycie ziemi na
własność jest formą awansu. Wpisuje się bowiem w tradycyjną idei
majątku, pozwala zrealizować pragnieniu zdobycia społecznej pozycji i,
po części, chęć podniesienia poziomu życia. Awans na innej drodze, nie
poprzez akumulację ziemi, staje się udziałem dopiero drugiego pokolenia,
które szuka zwiększania dochodu przez sprawne gospodarowanie oraz
podejmowanie inicjatyw w dziedzinie przemysłu i handlu.
7
W tym stadium postęp ekonomiczny na wsi, dzięki
wykształceniu i przejmowaniu nowych wzorów, przyjmuje nową formę.
W toku zmian, postawy ekonomiczne chłopów przystosowują się
ewolucyjnie do wymogów awansu ekonomicznego. Prowadzi do zmiany
charakteru samych postaw, które przestają być społeczne, stają się prawie
wyłącznie ekonomiczne, co – zdaniem autorów „Chłopa polskiego” –
oznacza, że wszystkie wartości materialne zostają określane ilościowo,
czemu towarzyszy dążenie do powiększenia tej ilości. Kształtuje się
zespół nowych postaw, ze swej istoty społecznych, ale ukierunkowanych
na wartości materialne oceniane według kryterium korzyści osobistych
(Thomas, Znaniecki 1976a: 163-167). Możemy tu zauważyć, że w drugim
stadium rozwoju ekonomicznego wspólnoty chłopskiej następuje
zasadnicza zmiana stosunków własnościowych, która decyduje o zmianie
charakteru zarówno samej grupy, jak i indywidualnych postaw jej
członków.
2.2.1. Indywidualizacja
Przemiany stosunków własności w kierunku nastawienia
ilościowego (ekonomicznego) przebiegają w dwóch fazach:
indywidualizacji i kapitalizacji. Indywidualizacja pojawiła się wraz z
dążeniem do awansu. Wzrastała wtedy, kosztem rodziny, rola jednostki w
stosunku do własności. W dążności do awansu – podkreślają Thomas i
Znaniecki – zawarty jest nieuchronnie moment rozpadu. Tradycyjny
rodzaj solidarności nie był w stanie długo się jemu przeciwstawiać i
zanikał. Sprzeczność między awansem ekonomicznym i solidarnością
społeczną mogła harmonizować jedynie nowoczesna kooperacja.
Z perspektywy ekonomiczno-socjologicznej teorii własności
(Kozyr-Kowalski 2004) scharakteryzowany przez Thomasa i
Znanieckiego moment zmiany stosunków własnościowych drugiego
stadium rozwoju ekonomicznego wspólnoty chłopskiej polega na
przekształceniu stosunków własności rodzinnej jako własności osobistej
w stosunki własności prywatnej o charakterze kapitalistycznym.
2.2.2. Kapitalizacja
8
Rodzinna forma własności gospodarstwa ulegała zmianom wraz z coraz
silniejszym oddziaływaniem dążenia do awansu i szybkiego postępu.
Proces ten doprowadził także do zmiany wzajemnych relacji między
własnością i dochodem – ostatecznie do kapitalizacji. W porównaniu z
dochodem, własność traktowana była jako nieporównanie wyższa
kategoria ekonomiczna. Charakterystyczny dla pierwszego stadium brak
podporządkowania idei własności idei dochodu, czynił nierealnym użycie
własności (np. ziemi) jako kapitału produkcyjnego. Stało się to możliwe,
kiedy rodzinna własność stała się własnością prywatną (w języku
Thomasa i Znanieckiego – indywidualną). Jednakże i wtedy, będąc
źródłem dochodu, wskutek instytucji dziedziczenia zachowała swój
własnościowy
charakter.
Prowadziło
to
w
rezultacie
do
przewartościowania różnych form własności opartych na nowej,
dochodowej podstawie: do oceniania każdej poszczególnej formy poprzez
jej produktywność, ilości i trwałość (uzyskiwanego dochodu). Praktyka
ta pozwalała sprowadzać do wspólnego mianownika rozmaite formy
pomimo ich jakościowych różnic; a przejście jednej formy własności w
drugą stawało się czymś względnie częstym i łatwym, choć chłop na wsi
rzadko osiągał całkowitą kapitalizację własności (Thomas, Znaniecki
1976a: 167-173).
Podobną ewolucję przechodziła postawa chłopa wobec dochodu.
Indywidualny wysiłek zmierzający do zwiększenia dochodu czynił z
dochodu sprawę indywidualną; ani zbiorowość, ani rodzina - nikt nie miał
prawa domagać się udziału w tym dochodzie.
2.3. Stadium kooperacji
Według autorów „Chłopa polskiego...” stadium kooperacji
stanowi etap, w którym urzeczywistnia się zależność organizacji
społecznej od życia ekonomicznego. Z perspektywy zjawiska ewolucji
ekonomicznej chłopa polskiego okres ten jest elementem „procesu
racjonalizmu ekonomicznego”, który prowadzi do wyodrębnienia się
życia ekonomicznego chłopów z całości życia społecznego wspólnoty
9
chłopskiej. W stosunku do stadium pierwszego („rodzinnej
ekonomii”), gdzie życie ekonomiczne było całkowicie podporządkowane
organizacji społecznej wspólnoty, etap kooperacji stanowi odwrócenie,
mówiąc językiem współczesnej socjologii, zależności między systemem
społecznym i gospodarczym. Natomiast w odniesieniu do drugiego
stadium („indywidualnej ekonomii”) odznacza się zdecydowanie
podstawową rolą organizacji ekonomicznej jako jednego z zasadniczych
warunków „społecznej organizacji, społecznej narodowej jedności”
(Thomas, Znaniecki 1976a: 174).
3. Postawy ekonomiczne
Zasadniczym elementem Thomasa i Znanieckiego charakterystyki
zmian w poszczególnych stadach jest zmiana postaw ekonomicznych,
które różnicują się ze względu na to, że dotyczą: 1) pojedynczej rodziny
czy jednostki; albo 2) różnych członków wspólnoty. Przy tym,
ekonomiczny charakter wzajemnej relacji: rodzina i jednostka wynika z
występującego także między nimi stosunku zatrudnienia (Thomas,
Znaniecki 1976a: 155).
3.1. Postawy ekonomiczne dotyczące członków wspólnoty chłopskiej
Postawy, które wyznaczają stosunki ekonomiczne wśród
członków wspólnoty chłopskiej zostają – w dziele Thomasa i
Znanieckiego - wyrażone w siedmiu pojęciach: dawania, pożyczania na
użytek czasowy, udzielania kredytu, dzierżawy, wymiany, sprzedaży,
kradzieży. Socjologicznie stanowią one wyraz jednego podstawowego
stosunku: sporadycznej solidarności między członkami wspólnoty.
Odróżniając drugi typ solidarności – stałą solidarność, Thomas i
Znaniecki przypisują jej podstawową rolę dla wszystkich stosunków
między członkami rodziny w sprawach własności (Thomas, Znaniecki
1976a: 155).
Tabela 1. Postawy określające stosunki ekonomiczne między różnymi członkami
wspólnoty
chłopskiej (opracowanie własne na podstawie: Thomas, Znaniecki
1976a: 155 – 164).
10
Postawa
1.
Dar
rzeczywisty
symboliczny
Wyraz solidarności
sporadycznej
najprostsza forma
pomocy
manifestacja
solidarności
Aspekt własnościowy
-Dar rzeczywisty – tylko
przedmiotem konsumpcji,
należy do kategorii dochodu,
nie własności, bo własność
nie może wyjść poza krąg
rodzinny.
-Ruchomy
majątek
własnością drugiej kategorii;
-Gdy
cel
produkcyjny:
pożyczkobiorca
moralnie
zobowiązany dać część
swego
produktu
właścicielowi przedmiotu.
-Pieniądz w zasadzie to
ekwiwalent
ruchomego
majątku, więc ta postawa
jest
analogiczna
jak
pożyczanie
ruchomego
majątku
-Stosunek dzierżawcy i
właściciela
ziemi
jest
wymianą usług (podstawą:
idea utrzymania);
-Budynki – klasa ruchomego
majątku
jako
produkt
własnych rąk;
Wymiana należy do stadium
pierwszego, ale związane z
nią
dążenie
do
ekonomicznego
postępu
cechuje już drugie stadium.
2.
Pożyczanie
ruchomego
majątku na użytek czasowy
w celu konsumpcji
w celu produkcyjnym
udzielenie pożyczki przysługą społeczną, nie
przedsięwzięciem
ekonomicznym
3.
Udzielanie
kredytu
(pożyczek pieniężnych)
w celu konsumpcji
w celu produkcyjnym
pewna suma, oprócz
procent, dołożona do
zwracanych pieniędzy
4.
Dzierżawa
ziemi
budynków
wyraz procesu słabnięcia
solidarności
5.
Wymiana w stosunku do:
majątku ruchomego
pieniądza
pracy
6.
Sprzedaż
7.
Kradzieź
dóbr przyrody
produktów ludzkiej
działalności
pieniędzy
zasada wymiany zastępuje
zasadę pomocy;
zasada
ekonomicznej
równowartości
usług
oznacza, że stosunek osób
jest
określony
przez
stosunek rzeczy;
zasada
wzajemności
usług, które są wartością
ekonomiczna,
a
nie
wartością społeczną
obiektów
rozwój poprzez kontakty -Hierarchia
z ludźmi z zewnątrz własności chłopskiej jako
„rzeczy
na
sprzedaż”,
wspólnoty chłopskiej
towarów
gradacja form kradzieży
przyrody
nie
jest
kradzieżą -Dobra
własnością każdego
„branie” dóbr przyrody;
nieuczciwość,
gdy -Gdy okradziony właściciel
„brane” są produkty dla ubogi, większe potępienie
utrzymania przy życiu złodzieja; mniejsze, gdy
człowieka lub zwierzęcia; właściciel należy do innej
kradzież, gdy produkt „gromady czy, zwłaszcza,
11
jest kradziony po to, by do innej klasy”
go sprzedać
4. Dezorganizacja społeczna
Wraz z rozwojem nowych warunków społeczno-ekonomicznych
stopniowo zanikała dawna izolacja wsi. Rósł udział chłopów w procesach
społecznych na skalę narodową, a nawet światową. Charakterystyczne
dla Thomasa i Znanieckiego jest ujęcie procesu dezorganizacji jako
pierwszego i zasadniczego rezultatu rosnącego związku pomiędzy wsią a
światem zewnętrznym. Wśród postaw członków zbiorowości chłopskiej
rozwijają się nowe postawy, których dawna społeczna organizacja nie jest
w stanie kontrolować w stopniu dostatecznym, ponieważ tradycyjne
środki grupy pierwotnej postaw tych nie obejmują.
Autorzy „Chłopa polskiego...” przez dezorganizację społeczną
rozumieją “zmniejszenie wpływu istniejących społecznych norm
postępowania na poszczególnych członków grupy” (Thomas, Znaniecki
1976b: 12). Typowym przykładem tak rozumianej dezorganizacji jest dla
nich dezorganizacja rodziny, jej rozpad jako grupy pierwotnej, wskutek
wpływu współczesnej cywilizacji. Przyczyny wszystkich objawów tego
rozpadu tkwią w oddziaływaniu nowych wartości na jednostkę. Do
wachlarza nowych wartości należą: nowe źródła zaspokojenia
hedonistycznego, nowe wartości pochlebiające próżności, nowe
(indywidualistyczne) typy organizacji ekonomicznej, nowe formy
podniety seksualnej.
Rozkład rodziny jest współzależny z dezorganizacją społeczności.
Dezorganizacja społeczności natomiast ma swój początek wtedy, gdy
członkowie danej społeczności zaczynają określać sytuacje wyłącznie
ekonomicznie, intelektualnie, religijnie i hedonistycznie, a nie społecznie.
Według Thomasa i Znanieckiego dzieje się tak, kiedy potrzeba sukcesu
staje się obiektywnie ważniejsza dla uczestników społeczności, niż
potrzeba zdobycia uznania społecznego, a także wtedy, kiedy oddzielają
opinię społeczną o danej sprawie od wartości tejże sprawy.
Dezorganizacja społeczności obejmuje zarówno rozkład opinii publicznej
12
(związany głównie z młodym pokoleniem), jak i rozkład solidarności
społecznej (charakterystyczny dla starej generacji). Obydwie formy
zachodzą względnie równocześnie.
Zdaniem autorów „Chłopa polskiego...”, nowe postawy przenikają
do społeczności głównie poprzez młodą generację, a proces
dezorganizacji ulega przyspieszeniu i bardziej radykalizuje się, gdy dana
społeczność styka się z jakimś ośrodkiem przemysłowym lub
handlowym, w którym młode pokolenie podejmuje pracę. Proces
dezorganizacji społecznej - bez względu na formę, w jakiej występuje nigdy nie prowadzi do całkowitego zniszczenia w grupie potrzeby
uregulowanego, zorganizowanego i harmonijnego życia społecznego.
(Thomas, Znaniecki 1976b: 60).
3.1. Dezorganizacja społeczna a demoralizacja indywidualna
Dezorganizacja społeczna - „rozkład społecznych zasad
postępowania i instytucji” nie jest tym samym, co demoralizacja
indywidualna traktowana jako „rozkład osobistego ukształtowania życia
jednostki” (Thomas, Znaniecki 1976c: 110). Związek obydwu tych
zjawisk nie jest bezwzględny. Demoralizacji indywidualnej w stosunku
do dezorganizacji społecznej przysługuje bowiem względna niezależność.
Demoralizacja polskich imigrantów w USA rozpatrywana jest jako
demoralizacja dorosłych oraz dzieci. Demoralizacja dorosłych obejmuje:
1) niezdolność do zarobienia na siebie jako „najważniejszą i najbardziej
typową formę demoralizacji ekonomicznej”; 2) rozkład małżeństwa; 3)
morderstwo. Natomiast demoralizacji dzieci dotyczą: 1) włóczęgostwo i
nieuczciwość chłopców; 2) demoralizacja seksualna (Thomas, Znaniecki
1976c: 114).
Specyficzną formą dezorganizacji są postawy rewolucyjne.
Autorzy „Chłopa polskiego odróżniają jednak konsekwentnie zjawisko
„buntu” i „rewolucji”. Czynią to, biorąc za przesłankę indywidualność i
wspólnotowość – kryteria w istocie rzeczy, zauważmy, wyrażające
stosunek własnościowy. Bunt stanowi dla nich rodzaj czynnej opozycji
przeciwko istniejącym normom, rodzaj postawy indywidualnej (Galor
1990: 11); jest w swym założeniu indywidualistyczny, nawet jeśli spora
13
część członków grupy w nim uczestniczy. Natomiast dążenie
rewolucyjne, choć może również zakładać istnienie osobistej potrzeby
zmiany wartości (i w tym sensie stanowić akt buntu), cechuje się
rozszerzaniem żądania nowych wartości na całą grupę: klasę, naród itp.
Każda jednostka reprezentująca postawy rewolucyjne działa wtedy nie
tylko we własnym imieniu, lecz także w imieniu innych.
Celem rewolucji jest obalenie istniejącego systemu, lub co
najmniej pewnych schematów postępowania, które są jego składnikami.
Kolejnym jej celem jest całkowite zniszczenie wpływu (systemu czy
schematów) w obrębie grupy i przez to utorowanie drogi dla ogólnego i
trwałego zaspokojenia potrzeb, które nie mogą być swobodnie
zaspokojone w ramach istniejącego systemu (Thomas, Znaniecki 1976b:
90-91). Według teorii rewolucjonizmu chłopskiego Thomasa i
Znanieckiego, głównym źródłem konfliktu między wsią a dworem były
kwestie związane z własnością: kwestia parcelacji ziemi (głód ziemi) i
serwituty. Kiedy wśród chłopów dążenie do awansu w stosunkach
ekonomicznych stało się zjawiskiem powszechnym, coraz wyraźniej
uświadamiano sobie, że przeszkodą, którą trzeba pokonać, jest system
klasowy i Kościół jako strażnik nienaruszalności porządku społecznego.
Dla autorów „Chłopa polskiego” dążenie do awansu i świadomość
własnej „mocy społecznej”, nie są jednak postawami wyłącznie
destrukcyjnymi, bowiem w określonych warunkach stają się także
skutecznym elementem reorganizacji społecznej.
Grupa (chłopska) broni się przed dezorganizacją przy pomocy
metod, które prowadzą do wzmocnienia wpływu tradycyjnych norm
postępowania (w ostateczności następuje uciekanie się do argumentu
religii i Kościoła). Efektywność obrony jest większa dopóty, dopóki
kontakty z otoczeniem zewnętrznym ograniczają się do jakiejś
pojedynczej sfery zainteresowań. Wraz z rozwojem tych kontaktów
skuteczność metod obronnych spada, zwłaszcza wtedy, gdy coraz bardziej
zaczynają one obejmować wszystkie dziedziny życia społecznego.
Wówczas, problemem staje się zagadnienie reorganizacji; chodzi już
bowiem nie o zahamowanie nowych postaw, lecz znalezienie dla nich
instytucjonalnego wyrazu oraz zużytkowanie ich do celów społecznie
produktywnych. Oznacza to w praktyce ogólną dyrektywę: należy dążyć
14
do sytuacji, w której jedynym sposobem wyrazu dążeń społecznych
nie będzie bunt indywidualny i rewolucja społeczna.
Zagadnienie reorganizacji, czyli odbudowy społecznej, to dla
Thomasa i Znanieckiego stworzenie nowych: schematów zachowania,
norm postępowania jednostek, instytucji, które zastąpią lub zmodyfikują
dawne i lepiej będą odpowiadały zmienionym postawom. Samym
postawom umożliwią one ujawnienie się w działaniu i ukierunkują to
uzewnętrznienie tak, by grupa społeczna nie tylko nie uległa
dezorganizacji, lecz by zwiększyła swą więź („spójnię”), stwarzając nowe
dziedziny współpracy społecznej. W procesie tym, jak dowodzi
przedstawiona charakterystyka stadiów rozwoju ekonomicznego, wraz ze
zmianami postaw (ekonomicznych) związane są zmiany stosunków
własności.
LITERATURA:
Bochenek M. (2004): Szara strefa, (w:) Problemy gospodarki rynkowej w
Polsce, red. B. Polszakiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika, Toruń, s. 171-203.
Galor Z. (1990): Socjalizacja a klasy społeczne – Zarys problematyki na
podstawie pracy W. I. Thomasa, F. Znanieckiego ‘Chłop polski w Europie
i Ameryce’, Studia Socjologiczne, nr 1-2, s. 9 –25.
Jarosz M. (2004): Władza, Przywileje, Korupcja, PWN, Warszawa.
Szara strefa w transformacji gospodarki (1995). Red. M. Grabowski.
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Transformacje Gospodarki 58.
Gdańsk.
Kozyr-Kowalski S. (2004): Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i
państwo, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Tarchalski K. (2000): Korupcja i przywilej, Wydawnictwo Naukowe
Semper, Warszawa.
Thomas W., Znaniecki F. (1976): Chłop polski w Europie i Ameryce.,
Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
a) Tom 1, Organizacja grupy pierwotnej.
15
b) Tom 4, Dezorganizacja i reorganizacja w Polsce.
c) Tom 5, Organizacja i dezorganizacja w Ameryce.
Zbigniew Galor
Ownership, Economic Development Stages and Social Disorganization
in the Work of W. I. Thomas, F. Znaniecki:
The Polish Peasant in Europe and America
Summary
The study describes interrelations between ownership, economic
development stages and disorganization as part of sociological theory
used in the book of W. I. Thomas and F. Znaniecki: The Polish Peasant in
Europe and America
W. I. Thomas and F. Znaniecki distinguished three economic
development stages - connected with psychological attitudes - in the
economic life of polish peasants at the turn of the century XIX/XX.: 1)
old family economic stage; 2) individual economic stage; 3) co-operation
stage. The study argues that ownership relations play a main role in each
of the three stages.
16