Kultura i religie Tybetu

Kultura i religie Tybetu, J. Grela
02.10.2008. Tybet w sensie geograficznym, etnicznym i kulturowym
• Wyżyna Tybetańska – 2,5 mln km2, średnia wysokość 4,5 tys. m n.p.m., gęsta sieć
hydrograficzna
• Kraina historyczna – obszar tradycyjnie znany jako Tybet przed chińską okupacją /
pokojowym wyzwoleniem w 1959 r. – 6 mln mieszkańców (w 1959 r.)
• Tybetański Region Autonomiczny (TRA) utworzony przez Chińczyków w 1965 r.; 1,2 mln
km2; 2,7 mln mieszkańców
Zasięg kultury tybetańskiej
• Tybet (TRA, Amdo, Kham)
• Indie: Ladakh, Zanskar, Sikkim
• Nepal: Mustang, Dolpo, rejon Everestu
• Bhutan
• Mongolia
• Rosja: Buriacja, Kałmucja, rejon Tuwy
Statystyka
• Położenie: Azja środkowa
• Średnia wysokość 4,5 tys. m n.p.m.
• Powierzchnia: 2,5 mln km kw.
• Stolica: Lhasa
• Źródła wielkich rzek: Jangcy, Brahamaputra, Indus, Sutlej, Kali Gandaki, Trisuli,
Manas, Subansuri
• Przed 1949 r. ponad 6 tys. klasztorów i ponad 600 tys. mnichów/mniszek na 6 mln
ludności.
Badania nad Tybetem
•1959 Fundacja Rockefellera – środki na studia tybetologiczne
•1990 Konferencja “Czterdzieści lat: Tybet 1950-1990” SOAS (Wydz. Orientalistyki i
Afrykanistyki Uniwersytetu Londyńskiego)
•John K. Fairbank, The Cambridge History of China, 1986, modele interpretacyjne:
-misjonarzy
-dyplomatów i wojskowych
-dziennikarzy
-badaczy kultury
-podróżników
Modele Fairbanka zastosowane do badań nad Tybetem:
-misjonarze: od 1624 (mapy, słowniki, 1891-1931 studia historyczne i etnograficzne) ->
możliwość nawróceń
-dyplomaci i wojskowi: Samuel Turner, An Account of an Embassy to the Court of the Teshoo
Lama in Tibet, London 1800; Journal of the Royal Geographical Society 1869 r.; misje
wojskowe brytyjskie, rosyjskie, chińskie -> cele polityczne i ekonomiczne
-dziennikarze: po 1903, Edmund Candler Daily Mail -> skrajne opinie, sensacje, wyjątki
-podróżnicy: Marco Polo XIII w., Alexandra David-Neel XX w.
wyjątkowość lub barbarzyńskość, egzotyka
-pisarze
1
-badacze kultury:
(1)analiza tekstów kanonicznych (od XIX w.)
(2)opis społeczeństw, obyczajów
Problemy badawcze
•Skrótowy język -> możliwość wielu interpretacji
•Homofonia -> błędy kopistów
•Perspektywy metodologiczne
-obserwacja uczestnicząca vs badania „salonowe” (St. Schayer)
09.10.08. Kosmogonia i mityczne początki
Instytucja opowiadacza, manipy
Rola mitów i legend
•Opowiadanie historii, przepowiadanie przyszłości
•Wyjaśnianie świata
•Podtrzymywanie ładu, status quo
•Chronienie świata
•Integracja wspólnoty
•Rozrywka
Główne zespoły wierzeń i praktyk:
• Religia bez nazwy (in. religia ludzi)
• Bön
• Buddyzm
Istotne elementy występujące w mitach, w każdym systemie wierzeń
- Góry
- Pustka/kosmiczne jajo, światło/tęcze
Góra w religii bez nazwy
- Siedziba lokalnego bóstwa
- Filar (oddziela niebo od ziemi, służy do komunikacji)
- Pępek ziemi, oś świata
- Gwóźdź („przyszpilanie” zła, trzymanie ziemi w ryzach)
Góra Kailaś – utożsamiana z górą Meru, oś ziemi, łącznik między niebem i ziemią
Religia bez nazwy - c.d.
• Pustka -> kosmiczne jaja -> magiczne jeziora wokół góry Kailaś.
• Epos o Gesarze: historia 18 kolorowych jaj i 6 klanów (Se, Mu, Dong, Tong, Dru i Ra)
starożytnego Tybetu
•Pierwotny dualizm światła i ciemności (istnienia i zapomnienia, później, w bonie, dobra i zła)
- Z 5 żywiołów 2 jaja: światła i ciemności
Bon
•
•
Światło ->kosmiczne jajo składające się z 5 żywiołów (ziemia, powietrze, ogień, woda,
drewno) -> główne bóstwo i 6 klas istot;
Jasne światło -> jajo -> człowiek;
2
•
•
Pustka -> 2 jaja -> orły (Bogaty Blask i Zmęczony Mrok) -> 3 jaja; z białego bóg, z
czarnego arogancki człowiek, z nakrapianego modlitwa;
Pustka -> błękitny blask -> tęcza -> rosa ->jajo (skorupka -> góry, białko -> kosmos,
żółtko -> duch wód, wszystkie żywioły.
Buddyzm
• Cykliczne powstawanie wszechświata zgodne z teorią karmana;
• Przestrzeń -> wiatr -> ogień -> woda ->ziemia.
Tybetańczycy wywodzą się od małpy (bodhisattwa Awalokiteśwara) i złośliwej demonicy
Wierzenia i kulty lokalne
9 form „religii ludzi” (mi chos):
•Pochodzenie świata
•Pochodzenie istot żywych
•Podział kosmosu
•Genealogia władców
•Genealogia poddanych
•Pochodzenie doktryny
•Pochodzenie wiosek
•Pochodzenie ojca i matki
•Radosne pieśni aluzyjno-symboliczne.
Główne elementy wierzeń
•Waloryzacja życia doczesnego
•Wiara w boskie pochodzenie królów
•Brak kultu przodków
•Mnogość niewidzialnych istot
•Pomyślne (bkra shis) i niepomyślne (bkra mi shis) relacje (rten ’brel)
•Nieustanna konieczność zadośćczynienia i ochrony
•Istnienie duszy (bla)
Typy istot niewidzialnych
•se (gsas); pochodzące z białych kierunków (dkar phyogs)
•łal (dbal); pochodzące z czarnych kierunków (nag phyogs).
•tenglha (steng lha) – przebywające nad ziemią
•cen (btsan), nien (gnyan) – na poziomie ziemi
•lu (klu) – pod ziemią, w wodach
Bóstwa opiekuńcze
•dralha (dgra lha) – osobiste bóstwo opiekuńcze
•pholha – bóstwo mężczyzn
•molha – bóstwo kobiet
•sianglha (zhang lha) – bóstwo wuja ze strony matki
•soklha (srog lha) - bóstwo siły życiowej
Symbolika 5 kolorów
•żółty : ziemia
•biały : woda
3
•czerwony : ogień
•zielony : wiatr
•niebieski : przestrzeń
(elementy konstytutywne makro- i mikroświata)
Pojęcia „czystości” i „skalania”
•
•
Drib (grib) – skalanie;
Lungta (rlung rta) – pomyślność.
Czynności i sytuacje wywołujące skalanie
• zanieczyszczenie powietrza
• zanieczyszczenie wody, budowa zapory, prace irygacyjne itp.;
• zadawanie bólu żabom, wężom;
• „zranienie” ziemi;
• usuwanie głazów;
• ścinanie drzew.
• poród;
• przekroczenie czyjegoś ciała, odzieży, cienia;
• noszenie cudzych ubrań;
• noszenie brudnych ubrań;
• rozmawianie o innych;
• menstruacja;
• zabójstwo
• przebywanie wśród osób nieuczciwych, niemoralnych ;
• oddawanie moczu na drogę;
• gaszenie ogniska moczem, przekraczanie ognia;
• udawanie chorego lub zmarłego;
• śmierć
Niektóre rytuały oczyszczające
•Opis źródła skalania i palenie tojadu
•Palenie wonnych gałęzi, sang (bsang), okadzanie wonnym dymem
•Skrapianie wodą
•Rysowanie swastyk na drzwiach
•Zmiana imienia
•Ly (glud) – złożenie okupu
•Rytuały apotropaiczne
Mary Douglas, Czystość i zmaza, PIW, Warszawa 2007
16.10.08. Pierwsze dynastie, …
Prehistoria – epoka kamienia
•paleolit (gr. palaiós ‘stary’, ‘dawny’, líthos ‘kamień’) 800 tys. – 15 tys. lat p.n.e.
Wykopaliska w Tingri ok. 20 tys. lat p.n.e.
•mezolit 15 tys. – 8 tys. lat p.n.e.
•neolit
8 tys. – 2 tys. lat p.n.e.
•epoka brązu 2 tys. – 1 tys. lat p.n.e.
4
•epoka żelaza 1000 p.n.e. – 600 n.e.
•Nomadzi między 20 tys. a 8 tys. lat p.n.e.
•Wykopaliska z epoki neolitu w Yunsing, Jumu i Gyarama (Nyingchi), Bai-bung i Marniyong
(Medog), Qukong na pn.wsch. od Lhasy oraz Karub w Qamdo
•Wykopaliska z epoki żelaza w Szangszung (Tybet zach.), 500 stanowisk archeologicznych
•Szangszung jako Shantong– wzmiankowany od I w. p.n.e. w Zapiskach historyka autorstwa
Sima Qian
•Tybet jako βαται od II w n.e. w Nauce geografii Ptolemeusza
Podstawowe źródła informacji
• Manuskrypty z Dunhuangu
• Ludowe opowieści (np. Epos o Gesarze)
• Kroniki
• Historie religijne:
a) bonu
b) buddyzmu
Dunhuang - stare chińskie miasto na jedwabnym szlaku ; w pobliskich 492 grotach (Mogao)
znaleziono malowidła naskalne i manuskrypty.
Źródła bonu: Istnienie starożytnego królestwa Szangszung (zach. Tybet, wokół Góry Kailaś);
Źródła bonu i buddyjskie: Pojawienie się królestwa Tybetu w dolinie rzeki Jarlung
(Brahmaputra), 127 p.n.e.
Pierwsi królowie:
• (1) Njatri Cenpo
• (8) Drigum
• (28) Lha Totori ok. 333 n.e. lub 433 n.e.
• (32) Namtri Songcen
• (33) Songcen Gampo (żył ok. 609-650) – małżeństwa polityczne z księżniczkami
Szangszungu, Nepalu i Chin;
• (38) Trisong Decen (rządy 755-797).
Songcen Gampo
•Źródła historyczne średniowieczne (Gsel ba'i me long oraz Sonam Gyaltsen, Rgyal rabs) i
literackie (Mani bka‘ 'bum), legendy tybetańskie
•Małżeństwa z 2 księżniczkami: chińską (Wencheng) i nepalską (Bhrikuti)
•Fundowanie świątyń
•Kontakty kulturalne z sąsiadami Tybetu
•Wprowadzenie pisma tybetańskiego
klasztor Samje (lata 70. VIII w.)
Wiek IX – schyłek buddyzmu: król Ralpaczien (rządy od 815-838) – zamordowany po
wprowadzeniu podatku na budd. mnichów
Wiek IX – przewaga bonu
•król Langdharma (rządy 838-842) – prześladowanie buddyzmu- mnich-morderca Lhalung Palgi
Dordzie
5
•upadek dynastii „religijnych królów” (chos rgyal) i rozdrobnienie Tybetu lata 850-1050
Małe królestwa
•Purang •Maryul (obecny Ladakh)
•Guge 1100 km na zach. od Lhasy (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti)
-Antonio del Andrade 1626
-Giuseppe Tucci, Anagarika Govinda
Wiek XI
•II etap wprowadzenia buddyzmu do Tybetu
•Szkoły nowe (sarma)
Historia polityczna
•XIII w., Czyngis-chan i jego następcy
•1244 Sakya Pandita
•relacje polityczno-religijne między Mongołami a sakjapami; od Kubilaj-chana i bratanka
Sakja Pandity, Pagpa Lamy, instytucja „mistrza-darczyńcy”
•1368 upadek mong. dynastii Juan; w Tybecie rządy świeckiej dynastii Phagmo Dru
•Tsongkhapa (1357-1419) i gelugpowie
•Dalaj lamowie od 1578
•protektorat chiński 1721 – 1912
•1913-1949 okresy niezależności Tybetu (własne: władza, sądownictwo, polityka zagraniczna)
•1949-1958 2. rewolucja chińska -> tzw. pokojowe wyzwolenie Tybetu, koniec hierokracji i
feudalizmu,pańszczyzny vs. inwazja i okupacja Tybetu
23.10.08. Nomadyzm, osadnictwo, schemat domostwa
Prehistoria
•paleolit (800 tys. – 15 tys. lat temu) –myślistwo, zbieractwo, żywienie się padliną,
wykorzystywanie tego, co dostępne w środowisku -> nomadyzm
•mezolit (15 tys. – 8 tys.) – myślistwo typu traperskiego, zbieractwo, kopieniactwo, początki
udomowienia bydła -> półnomadyzm, ograniczone przemieszczanie się
Gospodarka pierwotna
•Zdobywanie (a nie wytwarzanie) dóbr materialnych zaspokajających biologiczne potrzeby
człowieka
•Brak pieniądza, rynku
•Brak pojęcia ceny
•Związek działań o charakterze ekonomicznym ze strukturą społeczną
•Związek z wyobrażeniami o świecie
•Podziały oparte na cyklach naturalnych, brak abstrakcyjnych podziałów czasu i przestrzeni
•Zaspokajanie konkretnych potrzeb a nie generowanie zysku
Prehistoria - c.d.
•neolit (8 tys. – 2 tys.)
-gospodarka wytwórcza
pasterstwo, kopieniactwo, uprawa roślin
-początki osadnictwa
6
-pojawienie się 2 zantagonizowanych grup: nomadów (‘brog pa) i rolników (zhing pa, rong
pa)
-wyż demograficzny
-zdobienie przedmiotów użytkowych
Środowisko:
• Średnia wysokość 4500 m npm;
• Od wysokości 3500 m npm wzwyż uprawy niemożliwe, wyłącznie pastwiska;
• Nomadzi (‘brog-pa) nie muszą walczyć z rolnikami (zhing pa, rong pa) o tereny.
Etymologia. Pojęcie ‘nomady’
•gr. nomos = łąka, pastwisko, pole•gr. nomas (l.mn. nomados) wyraz pochodny od
nemein = rozdzielać, rozkładać (rozmieszczać w otwartej przestrzeni)•Metafora
‘wędrowca bez celu’, braku dróg, granic, murów.
Główne grupy nomadów
•Grupy zbieraczo-łowieckie•Pasterze
•Handlarze i rzemieślnicy
Nomadyzm
•gospodarka :
-zróżnicowana hodowla zwierząt, pasterstwo
-niewiele bogactw materialnych
•struktury społeczne :
-klanowość
-współpraca
•tryb życia:
- ruchliwość
Podstawowe strategie dotyczące przetrwania
•wierzenia :
- efemeryczność zjawisk
-wielofunkcyjność jednostki
-respektowanie środowiska
•mobilność
•zróżnicowana hodowla
•handel (karawany)
•solidarność w obrębie grup
Wnętrze namiotu
Część lewa – żeńska,
Część prawa – męska,
tzw. biała aktywność (mleko, masło, ser,
wełna);
Przechowywanie pożywienia.
•
•
tzw. aktywność czerwona (mięso, skóry);
Ołtarz z lampką maślaną, wizerunkami bóstw
Podejmowanie gości
Część środkowa: palenisko, kuchnia; otwór w dachu;
Przy ścianach kufry, legowiska, okrycia.
7
Główne zwierzęta hodowlane
•Kozy
•Owce
•Jaki (rodz. żeński: dri)
•Hybrydy jaków (np. dzo = krowa / byk + jak / dri)
•Konie
Zagrożenia dla nomadycznego trybu życia
•ideologia komunistyczna
•chęć kontrolowania obywateli
•uprzemysłowienie
•kryzysy ekologiczne
•niedostatek wody pitnej
•wzorce łatwego życia
•globalizacja
Struktury społeczne
Konsekwencje gospodarki wytwórczej
•Osiadły tryb życia
•Pojawienie się trwałych konstrukcji, ze słomy i gliny, z kamienia
•Wyż demograficzny
•Pojawienie się grup wojowników, żołnierzy
•Pierwsze miasta – epoka żelaza (1 tys. p.n.e. do 600 n.e.)
•
•
nomadzi – organizacja klanowa
ludność osiadła – układ klasowy:
Klan (rus; kość)
• patrylinearyzm;
• egzogamia;
• patrylokalność;
• wspólne bóstwo opiekuńcze;
• solidarność
Poziomy podział społeczeństwa
• Dzieci do ok. 14-16 roku życia
• Dorośli
• Starzy po 50 r. życia
Małżeństwo
• endogamia (w sensie warstwy społecznej, ta sama warstwa) lub hipergamia
(mężczyzna z wyższej klasy);
• odrzucenie hipogamii (kobieta z wyższej klasy);
• domena świecka, nie związana z religią
Zawieranie małżeństwa
• Małżeństwo aranżowane za plecami dziewczyny:
- wymagana zgoda ojca i brata matki;
8
- konsultacje astrologiczne;
- wizyty kandydatów
• spisanie kontraktu:
– zabezpieczenia;
– prawa i obowiązki obojga;
– formułki pomyślności;
• rekompensata za wychowanie dziewczyny (pieniądze, żywność, zwrot kosztów
dotychczasowych spotkań);
• zabranie dziewczyny do domu przyszłego męża.
formy małżeństw
- monogamia (w Amdo i współcześnie);
– poligynia (instrument polityczny);
– poliandria braterska (najczęstsza)
Wdowieństwo kobiet
• ponowne małżeństwo nie jest zakazane;
• lewirat (poślubienie wdowy przez młodszego brata zmarłego);
• zarządzanie majątkiem aż do dorosłości najstarszego syna.
Społeczeństwo warstwowe (rigs)
• Kler (mkhen-po / dge-bshes, dge-tshul, dge-slong, rab-’byung; sngags-pa);
• Szlachta sku-drog (yab gzhis, sde-dpon, mi-drag, skyus-ma);
• Lud mi-ser (kupcy, rolnicy, nomadzi, chłopi pańszczyźniani);
• Klasy najniższe rigs ngan (rzeźnicy, kowale, rybacy).
Struktura społeczeństwa w XIX w.
Cała populacja tybetańska 3,5 mln
Tybet centralny 1 mln
Tybet centralny XIX wiek:
600 tys. rolnicy,
200 tys. pasterze,
150 tys. kler,
50 tys. szlachta, kupcy, artyści
Diaspora indyjska po 1959 roku 54 obozy uchodźców
w 26 źródłem utrzymania głównie rolnictwo,
w 17 rolnictwo i przemysł
w 11 rzemiosło
Bon pierwotny i religijna orientacja pragmatyczna
Znaczenia terminu „bon”
•Recytować, mamrotać
•Tybetański kapłan-szaman (bon, bonpo, gshan)
•Religia kształtowana w konfrontacji z buddyzmem
•Prawda, rzeczywistość
9
Etapy rozwoju bonu
•Bon pierwotny (bon dang po)
•Bon stary (bon rnying ma); jungdrung bon (g.yung drung bon) – zapoczątkowany przez
Szienraba p.n.e.
•Bon nowy (bon gsar ma) – religia ukształtowana w XI-XV w., rozwijająca się do dziś
Bon pierwotny
•systemy dywinacyjne
•sposoby przekupywania duchów
•rytuały apotropaiczne
•zasady wzmacniania i chronienia siły życiowej
•zapewnianie harmonijnego przejścia między porami roku
•ofiary, śpiewy i ceremonie dla utrzymania porządku świata
Biografie Szienraba
•mDo’-’dus (Zbiór aforyzmów), koniec VIII w.
•gZer-mig (Przekłuwające oko), 2 tomy, X i XI w.
•bLo-ldan sNying-po, gZi-brjid (Olśniewający), 12 tomów, XIV w.
Systemy nauczane przez Szienraba
- Bon dziewięciu pojazdów (theg pa rim dgu’i bon):
(a)Skarb południowy (lho gter)
(b)Skarb północny (byang gter)
(c)Skarb centralny (dbu gter)
- Cztery bramy i skarb [jako] piąty (sgo bzhi mdzod lnga)
9 pojazdów wg klasyfikacji południowej
1) Pojazd bonu dywinacji (phywa gshen thegpa)
2) Pojazd bonu przejawienia (snang gshen thegpa)
3) Pojazd bonu mocy magicznych (‘phrul gshen thegpa)4) Pojazd bonu dotyczący istnienia
(srid gshen thegpa)5) Pojazd bonu cnotliwych adeptów (dge snyen thegpa)6) Pojazd bonu
mędrców (drang srong thegpa)7) Pojazd bonu białego „a” (a dkar thegpa)
8) Pojazd bonu pierwotnego (ye gshen thegpa)
9) Pojazd najwyższy (bla med thegpa)
Cztery bramy i skarb piąty
1)Białe wody (chab dkar)
2)Czarne wody (chab nag)
3)Sfera pożytku (‘phan yul)
4)Instrukcje mistrza (dpon gsas)
5)Esencja (mtho thog)
Panteon bonu
•Kuntu Zangpo i Kuntu Zangmo (kun tu bzang po/mo)•Dziamma (byams ma), Satrig Ersang
(sa trig er sangs)
•Szienla Ykar (gshen lha ‘od dkar)
•Sangpo Bumtri (sangs po ‘bum khri)
•Sipej Gjalmo (srid pa’i rgyal mo)
Pojęcia określające zdrowie jednostki
10
•la (bla)
•ji (yid)
•sem (sems)
•ce (tshe)
•sok (srog)
Buddyzm monastyczny i tantryczny
Buddyzm klasyczny
•Pojawienie się buddyzmu – VI w. p.n.e.
•Trzy cechy istnienia (3 pieczęcie buddyzmu):
- nie-ja (pal. anatta, sanskr. anātman), współzależne powstawanie (relacyjność);
-nietrwałość (anicca, anitya);
-cierpienie (dukkha, duhkha), brak trwałej satysfakcji
Pojęcie indywiduum
Nieustannie zmieniający się układ 5 elementów (pal. khandha, sanskr. skandha):
1.forma (ciało)
2.odczucia
3.percepcja
4.skłonności, impulsy
5.świadomość
Cztery szlachetne prawdy:
•O cierpieniu (sansara)
•O źródle cierpienia (pragnienie, niewiedza)
•O możliwości ustania cierpienia (nirwana)
•O ścieżce kładącej cierpieniu kres (środkowa ścieżka, ośmioraka ścieżka)
Cierpienie
•8 typów :
-narodziny, starzenie się, choroby, śmierć
- smutek/niepokój, przebywanie z tymi/tym czego się nie lubi; nieobecność tych/tego, co się
lubi; nieosiąganie tego, czego się pragnie
•3 aspekty:
-cierpienie cierpienia
-cierpienie zmiany
-cierpienie uwarunkowania
Źródło cierpienia
•Pragnienie istnienia
•3 korzenie zła:
-pragnienie/lgnięcie
-niechęć/złość
-niewiedza/obojętność
•Prawo karmana (przyczyna -> skutek)
-intencja, działanie, zamierzony skutek, zadowolenie
-odradzanie się (sansara)
11
Kres cierpienia
•zrozumienie rzeczywistości, wyeliminowanie pragnień -> zakończenie cierpienia i kołowrotu
narodzin
•wyzwolenie (nirwana)
Ośmioraka ścieżka :
1.Prawidłowe zrozumienie
2.Prawidłowa intencja
3.Prawidłowa mowa
4.Prawidłowa aktywność fizyczna
5.Prawidłowe zarobkowanie
6.Prawidłowy wysiłek
7.Prawidłowa uważność
8.Prawidłowa koncentracja
1-2 mądrość
3-5 moralność
6-8 koncentracja
Metody
•moralność
•koncentracja, wchłonięcie medytacyjne, wyciszenie
•wgląd, introspekcja, zrozumienie
Historia buddyzmu
•Theravāda, doktryna starszych
•Mahāyāna wielki pojazd, początek naszej ery, północne Indie
-perspektywa indywidualistyczna vs. uniwersalna
-celibat/życie świeckie
Rozprzestrzenianie się buddyzmu
Misje buddyjskie od III w. p.n.e. za indyjskiego cesarza Aśoki
Theravāda w Azji połudn. i połudn-wsch: Sri Lanka, Tajlandia, Kambodża, Myanmar, Laos,
część Wietnamu
Mahāyāna i formy tantryczne: Chiny, Japonia, Korea, Tybet, Bhutan, Mongolia
Buddyzm klasztorny
•Reguły dyscypliny :
-kraje therawady - 227 dla mnichów i 311 dla mniszek
-Chiny, Japonia, Korea, Wietnam - 250 i 348
-Region Himalajów i Mongolia - 253 i 364
•pierwsze vihary w Indiach, wędrowni mnisi vs. cenobici
•cenobita (z gr. koinos, koinobios) – żyć we wspólnocie, vs. eremita
•Od pocz. I w. n.e. wielkie klasztory-uniwersytety w Indiach, m.in.:
-Nalanda (427-1197)
-Wikramasila (VIII-XII w.)
Tantra
•Ruch duchowy zapoczątkowany na terenie Indii/dzisiejszego Pakistanu ok. IV w n.e
12
•Tantryczne kulty w szkołach hinduistycznych (np. śiwaickich) i buddyjskich
•etymologia ludowa
- tan = rozciągać, przedłużać- trayati = wyzwolenie
•etymologia nowoczesna: nić, continuum
doktryna
•odpowiedniości/tożsamość umysłu i materii, mikrokosmosu i makrokosmosu -> możliwość
zmiany, transformacji, wpływania na rzeczywistość
•androgyniczność podstawy zjawisk
cel tantry
•całościowa transformacja człowieka
•zniesienie polaryzacji
•ostateczne wyzwolenie
- uzyskiwane poprzez rytuały i psycho-fizyczne formy medytacji
metody
-specyficzne pozycje (mudra, njasa)
-recytacje formuł 1-sylabowych (bidża) i wielosylabowych (mantra)
-diagramy okrągłe lub wielokątne (jantra, mandala)
-ceremonie adoracji (pudża)
-ćwiczenia psycho-fizyczne (joga)
buddyzm tantryczny (wadżrajana, mantrajana)
•Pojawienie się buddyjskiej tantry między IV a VI w
•Teksty tantryczne: „natchnione”, symboliczne
•Idea różnych poziomów nauki, dostosowanych do poziomu rozwoju duchowego adeptów
•Rozprzestrzenianie się: z Tybetu (VII w.) do Mongolii od XIII w.; z Chin (IV w.) do Korei i
Japonii VIII w.
Doktryna buddyjskiej tantry
•Fundamentalne zasady buddyzmu (3 pieczęcie)
•Pojęcie tathagatagarbhy, zarodka buddy, natury buddy, u wszystkich odczuwających istot
•Prawda konwencjonalna i ostateczna
Tantryczne bóstwa
•Uczniowie wychwalani w sutrach mahajany :
-Mandziuśri (mądrość)
-Awalokiteśwara (współczucie)
-Samantabhadra (postępowanie)
-Kszitigarbha (oddanie)
•Panteon: 84 tysiące bóstw - bóstwa medytacyjne jako symboliczne, idealne wzorce dla
adepta
Metody buddyjskiej tantry
•Ciało, mowa, umysł
•Joga bóstwa
- wizualizacja
- mantra
- utożsamienie
13
•joga guru
- oddanie
Cel
aktualizacja lub rozwinięcie natury buddy, by pomagać wszystkim odczuwającym istotom
Etapy buddyzacji Tybetu
Buddyzm w Tybecie
Wydarzenie legendarne – V w., król Lha Totori ok. 433 n.e.
1. etap – VII-IX w.
2. etap – od XI w.
Pierwszy etap
• (Lha Totori ok. 333 n.e. lub 433 n.e.)
• Songcen Gampo (życie ok. 609-650)
–podboje militarne -> zjednoczenie plemion
-polityczne powody 5 małżeństw
-sprowadzanie dzieł literackich i uczonych
-konieczność wprowadzenia pisma
-zainteresowanie buddyzmem, budowa świątyń
Początki pisma tybetańskiego
•Wersja bonu: V w., na bazie smar, alfabetu królestwa Szangszung (Tybet zachodni)
•Wersja buddyjska: VII w., pismo opracował Thonmi Sambhota, na bazie devanagari (Indie)
• Trisong Decen (rządy 755-797)
-zaproszenie Santarakszity i Padmasambhawy
-budowa klasztoru w Samje
-zorganizowanie grupy tłumaczy pod kierunkiem Pagora Wairoczany
Klasztor w Samje
• Santarakszita wyświęca na próbę 7 mnichów;
• 792-794 debata między Heszangiem Mahajaną a Kamalaśilą;
Źródła :
Le Concile de Lhassa, tłum. P. Demiéville;
Nubchen Sangye Yeshe, bSam gtan mig sgron (Lampa oka kontemplacji);
Sakya Pandita, Thub pa'i dgongs gsal, XIII w.
• ogłoszenie buddyzmu indyjskiego religią państwową.
częściowa eliminacja wierzeń bonu przez Padmasambhawę
usunięcie adeptów buddyzmu chińskiego (ch’an) po przegranej debacie w Samje
ukształtowanie się starej tradycji, ningma (rnying ma)
•Kontakty z innymi religiami:
-manicheizm Ujgurów
-nestorianizm
Wiek IX
•korekta pisowni tybetańskiej
•pierwsza standaryzacja stylu i słownictwa
14
•powstanie pierwszych słowników
•ponowne przetłumaczenie wcześniejszych tekstów
•dalsze prace translatorskie (sutry i tantry) : Hindusi - piecza merytoryczna, Tybetańczycy
dbałość o poprawność językową
•katalogowanie tłumaczeń (w 824 r. ponad 700 tekstów)
Wiek IX od 838 r. - przewaga bonu
• upadek dynastii „religijnych królów”
Wiek X
•bezkrólewie, anarchia
•dalsze prześladowania buddyzmu
•powstanie małych królestw:
- Purang - Maryul (obecny Ladakh)
- Guge (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti)
Wiek XI
•mnich, tłumacz Rinczen Zangpo (958-1055) i przybycie Atiśi, bengalskiego nauczyciela
(1042-1055)
•liczne podróże Tybetańczyków do Indii
Buddyzm w Tybecie – II etap: szkoły nowe, sarma:
- kadam (bka’ gdams) -> gelug (dge lugs);
- kagju (bka’ brgyud);
- sakja (sa skya).
Pozostałe szkoły – odrodzenie
-yungdrung bon, teksty „odkryte”, termy, autor: Drenpa Namka; pierwsi tertoni pasterze w
913 r., XI w. Szenczen Luga
-stara tradycja, ningma, teksty „odkryte”, termy, autor: Padmasambhawa; pierwsi tertoni XI
w.: Sangje Lama i Drapa Ngonszie, „odkrywcy” czterech tantr medycznych XI w.
Różne rodzaje term
Wiek XIII w.
relacje polityczno-religijne między Mongołami a sakjapami; od Kubilaj-chana i bratanka
Sakja Pandity, Pagpa Lamy, instytucja „mistrza-darczyńcy”
Wiek XIV
•1368 r. upadek mongolskiej dynastii Juan; w Tybecie rządy przejmuje świecka dynastia
Phagmo Dru
•reformator Tsongkhapa (1357-1419) i szkoła gelug
Dalajlamowie od 1578
Kanony pism
Kompilacja kanonu
•pocz. XI w. – trzecia korekta języka tłumaczeń
-opracowanie ścisłych ekwiwalencji
-stosowanie własnego materiału językowego (minidefinicje, ewolucja semantyczna pojęć)
15
-podpisywanie się tłumaczy i korektorów pod tekstem
•koniec XII w. - upadek buddyjskiej cywilizacji w Indiach
•XIII w. buddyzm religią większości Tybetańczyków
•przymiarki do opracowania kanonu
•podział tekstów na słowa Buddy, Kangjur (bka’-’gyur), i komentarze, Tengjur (bstan-’gyur)
•ustalenie kryteriów autentyczności (istnienie sanskryckiego pierwowzoru)
•Butön (1290-1364) – porównywanie różnych wersji tekstu, wybór właściwej
•żłobienie lustrzanego obrazu w drewnianych matrycach
Kangjur
•pierwsze wydanie wiek XIV, Narthang (100 woluminów)
•późniejsze edycje: Derge, Lithang, Kumbum, Pekin (różnice dotyczą kolejności sekcji oraz
klasyfikacji tekstów tantr)
Zawartość Kangjuru
•sekcja winaji 13 vol., teksty szkoły mulasarwastiwady
•sekcja pradżniaparamity 21 vol.
•sekcja Awatamsakasutry 6 vol.
•sekcja Ratnakuty 6 vol., 49 sutr mahajany tzw. III obrotu kołem dharmy
•sekcja sutr 30 vol., ponad 200 sutr mahajany i niecałe 50 sutr therawady
•sekcja mahaparinirwany 2 vol., podstawowa sutra mahajany
•sekcja tantr 22 vol., w tym 1 tekst starej szkoły
Tengjur
•225 vol. wyd. Narthang, 224 wyd. Pekin (3626 tekstów):
-sekcja hymnów i laudacji (1 vol.)
-sekcja sutr (137 vol.) – traktaty i komentarze m.in. Nagardżuny, Czandrakirtiego, Śantidewy,
Asangi
-sekcja innych tekstów: Abhidharmakośa Wasubandhu, Dżatakamala, traktaty logiczne,
dotyczące gramatyki, poetyki, retoryki, medycyny, astrologii, wróżbiarstwa; słowniki, teksty
literackie
Kryteria kanoniczności tekstu w tradycji tybetańskiego buddyzmu
•istnienie sanskryckiego oryginału
Konsekwencje przyjętych kryteriów autentyczności
•włączenie pism niebuddyjskich
•wpływ na literaturę
•wykluczenie pism używanych przez adherentów bonu oraz starej szkoły buddyzmu
•opracowywanie kanonów (bonu i) starej szkoły
Ewolucja bonu
• Szienrab – założyciel
• 6 tłumaczy:
- Muca Trahe (dmu tsha tra he) z Persji;
- Tritok Paca (khri thog spa tsha) z Szangszungu;
- Hulu Palek (hu lu spa legs) z Sumpy;
- Lhadak Ngakdröl (lha bdags sngags grol) z Indii;
- Lektang Mangpo (legs tang rmang po) z Chin;
- Sertok Cziedziam (gser thog lce byams) z Mongolii.
16
Bon późniejszy (zbuddyzowany?)
•Monizm metafizyczny (wszechdobro)
•Wielka doskonałość
•Białe a
Kanon bonu
•Opracowanie w XV w.
•Części: sutra, tantra, ‘bum (odpowiednik sekcji literatury pradżnaparamity), mdzod (odpow.
abhidharmy), 175 woluminów
•Zbiór tekstów egzegetycznych 131 woluminów
•Oskarżenie wyznawców bonu o plagiat
Klasztor Menri
20.11.08. Szkoły buddyjskie w Tybecie
Klasyfikacja ogólna
• stara (rnying ma) – od VIII w.
• nowe (sar ma) – od XI w.
8 wielkich szkół
• Stara, ningma (rnying ma), Padmasambhawa;
• Ustnych pouczeń, kadam (bka’ gdams), Atiśa -> Tsongkapa XIV w., szkoła prawych,
gelug (dge lugs);
• Szarej ziemi, sakja (sa skya), Wirupa;
• Ustnej tradycji, kagju (bka’ brgyud), Naropa
• Ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju (shangs pa bka’ brgyud), Niguma;
• Sześciu połączeń, dziordruk (sbyor drug), in. Diamentowej jogi, dordzie naldzior (rdo
rje rnal byor);
• Usuwania, szidzie (zhi byed), Padampa Sangje, oraz Odcinania, czie (gcod), Maczik
Labdryn
• Trzech diamentów, dordzie sum (rdo rje gsum), Orgienpa.
Specyfika starej szkoły
• Kult Padmasambhawy;
• Tradycja „term”, ukrytych tekstów, przedmiotów;
• 9-stopniowa klasyfikacja nauk Buddy;
• Doktryna „wielkiej doskonałości”, dzokczien (rdzogs chen; rdzogs pa chen po)
• Bardzo późna instytucjonalizacja;
• Liczebna przewaga sanghi świeckiej, jogicznej (ngakpowie) nad monastyczną.
Typy transmisji doktryny w starej szkole
•długi przekaz (ring rgyud) – kama (bka’ ma)
•krótki przekaz (nye rgyud) – terma (gter ma)
•wizje (dag snang)
9 pojazdów (9-stopniowa klasyfikacja nauk)
• 3 kładące nacisk na ascezę (śrawakajana, pratiekabuddhajana, bodhisattwajana)
• 3 oczyszczające strumień świadomości
17
•
•
2 transformujące świadomość
1 ścieżka samowyzwolenia, wielkiej doskonałości
Doktryna „wielkiej doskonałości”
Spór o pierwszeństwo między bonem a starą tradycją buddyzmu
Sakja Pandita (XIII w.): „wielka doskonałość” to doktryna chińska
Sumpa Khenpo (XVIII w.): doktryna hinduistyczna, występująca w wedancie
•Jedna podstawa -> 2 sposoby przejawiania się (czysty vs. nieczysty), 2 sposoby poznawania
•Umysł empiryczny (tyb. sems) – poznanie konceptualne (racjonalne) i poznanie
niekonceptualne (zmysłowe)
•Świadomość nieintencjonalna, czysta (tyb. rigpa) – poznanie niekonceptualne
8 symboli pomyślności
•muszla prawoskrętna
•8-szprychowe koło dharmy
•waza skarbów
•lotos
•węzeł
•chorągiew zwycięstwa (proporzec)
•baldachim (parasol)
•2 ryby
Szkoła ustnych pouczeń, kadam(pa)
- Rinczen Zangpo (958-1055)
- Atiśa (983-1054);
- Dromtynpa
- główna technika – lodziong, ćwiczenie nastawienia
- XIV w. Tsongkapa (1357-1419) -> szkoła prawych, gelug(pa);
- główna technika – lamrim czienmo
Szkoła szarej ziemi, sakja
• Khon Kyncziok Gjalpo (1034-1102);
- główna technika – lamdre, ścieżka i jej owoc:
a) podstawa, czyli 3 typy wrażeń
b) ścieżka, czyli 3 kontinua
•
Sakja Pandita (1182-1251)
Szkoła ustnej tradycji, kagju
• Indie: Tilopa, Naropa
• Tybet: Marpa-tłumacz (1012-1097)
• Milarepa (1040-1123)
• Gampopa
- 4 odłamy większe (cal, baram, karma kagju, pagmodru)
- 8 mniejszych
Doktryna
• Teoria percepcji
• Główna technika - mahamudra
18
Szkoła ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju
• Niguma, Sukhasiddhi
• Kjungpo Neldzior (978-1128)
Specyfika:
- 5 systemów tantrycznych w obrębie jednej mandali
- teoria relaksacji (rang bab)
- jogi Nigumy i Sukhasiddhi
Szkoła sześciu połączeń (dziordruk)
Kalaczakra – koło czasu
Szkoły: usuwania (szidzie), odcinania, (czie) lgnięcia do „ja”
Szkoła trzech diamentów, dordzie sum: ciało, mowa, umysł (?)
Klasztory. Koncepcja reinkarnacji
Hierarchia klasztorna
• opat, zwykle khenpo lub gesze
• dordże lopyn
• umze
• mistrz dyscypliny
• [straż (dob dob)]
• mnisi w pełni wyświęceni
• mnisi-nowicjusze
Ciała buddy
•Buddyzm pierwotny, kanon palijski:
- ciało materialne, zbudowane z 4 żywiołów, podlega zmianom i degeneracji
-ciało mentalne, przejawiane w świecie bogów
-ciało (korpus) nauk, pal. dhammakaya, przejaw aktywności Buddy
Mahajana, Sutra Vajracchedica:
“Ktokolwiek postrzega mnie w ciele albo słyszy mój głos jest na błędnej ścieżce i nie może
ujrzeć Buddy. Buddę poznaje się po nauce (dharma); jego zdolność ukazywania [drogi]
pochodzi z dharmakaji, jednak faktyczna natura dharmy nie stanowi przedmiotu poznania i
nikt nie może być jej świadomym jako przedmiotu”.
Mahajana, sutra Samadhiradża
•ciało dharmy – niezróżnicowane i niezmierzone, natura rzeczy, przedmiot poznania
wyłącznie mistycznego.
•ciało foremne, o wyróżniających je 32 cechach fizycznych dostępne zmysłowo dla bogów i
ludzi
Mahajana
•Po III w n.e., szkoła jogaczary – ostateczna, klasyczna wersja koncepcji ciał buddy:
-dharmakaja (ciało dharmy) – sposób istnienia zjawisk, rezultat wglądu w naturę
rzeczywistości
19
-rupakaja (ciało formy) – przejawiane dla innych
Tybetańska doktryna trzech ciał
•dharmakaja (ciało dharmy)
•sambhogakaja (ciało radości) – ze światła
•nirmanakaja (ciało przejawione)
-najwyższe
-tzw. emanacje rodzące się rozmaicie
-artyści, rzemieślnicy oraz przedmioty sztuki sakralnej
Tulku (tyb. sprul sku)
•Dosł. ciało iluzoryczne, sanskr. nirmanakaja
•W tradycji tybetańskiej istota, która odradza się świadomie, by pomagać innym
•Pierwszy rozpoznany tulku: Karma Pakszi, 1204 r.
•Najbardziej znany: Dalajlama, od 1391 r. (1578)
Instytucja tulku, reinkarnowanych lamów
•Rozwój XII-XIV w., wszystkie szkoły
•Możliwość dziedziczenia klasztoru, majątku
•Procedury uznawania dziecka za inkarnację
•Zmiana statusu społecznego rodziny, której członek został rozpoznany jako tulku
Tulku a polityka
•Tulku jako emanacje bóstw (Dalajlama, Karmapa – Awalokiteśwara, Sakja Tridzin,
Konfucjusz, mandżurscy władcy – Mandziuśri, Czyngis chan i jego następcy – Wadżrapani)
•Koniec XVII w. mandżurskie rozróżnienie na lamaizm (lamajiao) – buddyzm w Tybecie,
Mongolii i buddyzm (fojiao) – buddyzm w Chinach
•Tulku politycznie użyteczni - hefo, żyjący Budda
27.11.08. Tybetańska literatura
Transmisja ustna – do VII w. n.e.
Śpiew, poezja i sztuka opowiadania, gawędy – ważne elementy życia
•Deklaracje o aneksji terytorium
•Prawa i edykty
•Popularne kuplety
•Epos o Gesarze, patronie wojowników
•Zagadki, śpiewy naprzemienne (lde’u)
•Legendy, bajki (sgrung)
•Przysłowia (gtam dpe)
•Pieśni uliczne
Narzędzie – język
•Rodzina tybeto-birmańska
•Język monosylabiczny
•Pismo – sylabariusz, od VII w n.e.
•Homofonia
•Olbrzymia różnica między zapisem a współczesną wymową
20
Trudności badawcze
•Niestabilna ortografia przez ok. 3-4 stulecia
•Liczne dialekty -> literatura przekazywana ustnie niezbadana
•Teksty dyktowane -> błędy ortograficzne przy zapisie
•Sposoby utrwalania przekazu (zapamiętywanie, ręczne kopiowanie, zwyczaj skracania słów)
Gatunki literackie
1.Kanony pism buddyjskich (Kangjur i Tangjur), 4 569 tekstów przełożonych z sanskrytu
2.Teksty pisane bezpośrednio po tybetańsku
•Dzieła zebrane (gsung ‘bum)
•Legendy i budujące biografie, hagiografie (rnam thar)
•Aforyzmy moralne (legs bshad)
•Parabole religijne (dpe chos)
•Mistyczne pieśni (mgur)
•Wiersze (snyan ngag)
-Wers 5 lub 6 sylab, później 11-17 (Kavyadarsha, Zwierciadło poezji, Dandin)
-wiersz biały od 1983, Dondrub Gjal (1953-1985)
Środki stylistyczne
•Rytm i cezura
•Aliteracje i asonacje
•Zdwojone sylaby lub sylaby niemające sensu leksykalnego
•Metafory
Tybetański system edukacji i debat filozoficznych
Buddyjski podział nauk
1. Sztuka i rzemiosło
2. Medycyna
3. Językoznawstwo
4. Logika i dialektyka
5. Filozofia / nauka wewnętrzna (buddyzm).
Sytuacja w roku 1995
• 3 950 szkół podstawowych – 258 651 uczniów (70 % dzieci)
• 89 średnich ogólnokształcących – 33 009 uczniów
• 16 średnich technicznych – 5 730 uczniów
• 4 szkoły wyższe – 3 736 studentów
Dyscypliny nauczane w klasztorach, program studiów
• winaja (dyscyplina klasztorna)
• abhidharma (buddyjska metafizyka, psychologia)
• sutry
• tantry
• ontologia
• epistemologia
• logika
• doksografia
Studiowane teksty
21
•
•
•
Literatura kanoniczna z Indii, tzw. rdzenne traktaty i komentarze:
Wasubandhu, Abhidharmakośa
Gunaprabha, Winajasutra
Majtrejanatha, Abhisamajalankara
Nagardżuna, Czandrakirti
Komentarze rodzime z XIV-XVI w. (gelug Tsongkapy, sakja – Gorampy, ningma –
Miphama, kagju - Karmapy VIII (Mikjo Dordże)
Podręczniki debat.
Główne szkoły filozoficzne
• sarwastiwada – III w. p.n.e., realizm metafizyczny
• czittamatra (jogaczara) – Asanga, Wasubandhu, IV w. n.e., idealizm metafizyczny
• madhjamaka – Nagardżuna, ok. III w. n.e., „droga środka”, poza skrajnościami
- rang tong – wszystkie zjawiska są współzależne, natura buddy to pewien potencjał,
który należy rozwinąć poprzez trening
- szien tong – wszystkie zjawiska są współzależne, natura buddy jest aktualna,
wystarczy ją tylko rozpoznać
Kontrowersje doktrynalne -> XIX-w. ruch niesekciarski rime
04.12.08 Tybetańskie systemy dywinacyjne i wyrocznie
Metody bonu
•wróżby,
•obliczenia astrologiczne,
•geomancja,
•analiza zachowań zwierząt,
•odczytywanie snów
VIII w. asymilacja dawnych metod z doktryną buddyjską
włączenie metod indyjskich
Metody używane do dywinacji
•losowanie kulek z ciasta
•kostki Palden Lhamo
•kostki Mańdziuśriego
•różaniec (sasnkr. mala)
•rzucanie rzemyków
•obserwacja otoczenia
- pozytywne: widok żurawi, bażantów, gęsi, kaczek, łabędzi, słoni; dźwięk instrumentów,
mantr, modlitw; spotkanie ciężarnej, kogoś w eleganckim stroju
- negatywne: widok małp, wilków, osłów, węży, skorpionów, żałobników; przykre słowa,
nowiny; nieprzyjemne spotkania
•obserwacja snów (pora, treść snu)
-pozytywne: kąpiel, czytanie, przebywanie w świątyni, widzenie konia, szybowanie, wschód
słońca lub księżyca, pływanie, jedzenie nabiału, widzenie parku, dojrzałych owoców
-negatywne: widok zachodzącego słońca lub księżyca, wspinanie się na górę z piasku lub stos
gałęzi, widok czerwonych kwiatów, wąskie przejścia, łamanie członków ciała, bycie
zwyciężonym
22
•ogień
•lampka maślana
•skapulimancja – wróżenie z pęknięć łopatki baraniej
•pierwsze słowo
•zachowanie kruków
Wyrocznia rządowa Neczung
Astrologia, kalendarz i tradycyjna medycyna
Źródła tybetańskiej astrologii
•wierzenia rodzime i religia bonu
- 5 sił: la, sok, lü, łangtang, lungta
-Balczien Geko i orszak 360 bóstw
•astrologia chińska
-12 zwierząt
-5 żywiołów
-zasady jin i jang
•astrologia indyjska
-znaki zodiaku i „domy”
•buddyjska tantra Kalaczakry
Główne tradycje astrologiczne Tybetu
•Tsurpu – szkoła karma kagju
•Pukpa – wszystkie pozostałe szkoły tybetańskie oraz obszary występowania kultury
tybetańskiej: Mongolia, Mongolia wewnętrzna, Buriacja, Kałmucja, Tuwa, Ladakh, Zanskar,
Spiti, Sikkim, Dolpo, Mustang, rejon Everestu
•Czatupitha-Kalaczakra – Bhutan
Oczekiwania wobec astrologa
•opracowywanie kalendarzy
•wyznaczanie dni pomyślnych-niepomyślnych dla różnych czynności
•sporządzanie horoskopów urodzeniowych
•sprawdzanie kompatybilności par
•sporządzanie horoskopów dla zmarłych
•produkcja amuletów
Medycyna
Trzy sposoby klasyfikacji chorób
1) wrodzone, nabyte w tym życiu, wywołane przez duchy
2) 4 x 101 = 404 choroby (wrodzone, niewymagające leczenia, poddające się leczeniu,
wywołane przez duchy)
3) zimna (niedoboru) i gorąca (nadmiaru)
koncepcja 5 elementów konstytutywnych organizmu
•ziemia - mięśnie, ścięgna, tkanka łączna, paznokcie, kości, zmysł powonienia, energia
odpowiedzialna za erekcję, orgazm, wypróżnienia
23
•woda - żółć, krew, limfa, pozostałe płyny ustrojowe, zmysł smaku, energia umożliwiająca
percepcję zmysłową
•ogień - ciepłota ciała, metabolizm, wzrok
•wiatr - oddech, gazy, przewodnictwo nerwowe, krwiobieg, zmysł dotyku
•przestrzeń - jamy, przestrzenie między narządami, otwory ciała, siła życiowa, witalność
koncepcja 3 „humorów”
•wiatr (rlung) – tzw. energie poruszające się w górę i w dół, odpowiedzialne za: przełykanie,
mówienie, wydalanie, ciśnienie krwi itp.
•żółć (mkhris pa) – trawienie, pigmentacja, produkcja hemoglobiny, wzrok
•flegma (bad kan) – śluz, układ limfatyczny, maź w torebkach stawowych, sterowanie
płynami ustrojowymi
powody nierównowagi, chorób
•nieodpowiednia dieta
• nieodpowiednie postępowanie
•robaki
•złe myśli i emocje
diagnostyka
•wywiad medyczny
•oględziny
•analiza moczu
•badanie pulsu
leczenie
•dieta
•zmiana trybu życia
•leki
•interwencje
11.12.08 Sztuka tybetańska
•Brak pojęcia „sztuka”, odpowiednikiem „rzemiosło” (tyb. rtsom rig ; umiejętność
wytwarzania)
-malarstwo – rysowanie bóstw (lha 'bri)
-rzeźba – robienie kształtów ('jim bzo)
-architektura – robienie ścian (rtsig bzo ba)
-artysta – rzemieślnik (bzo ba)
-pracujący w kamieniu (rdo bzo ba), w drewnie (shing bzo ba).
•Brak podziału na sztuki piękne, sztukę ludową czy dekoracyjną
•Funkcjonalizm; tworzenie jako zdobywanie zasług i gromadzenie „pozytywnych wrażeń”,
artefakt jako „nosiciel mocy”, stabilizowanie umysłu, oparcie dla kontemplacji
Wartości lokalne
•Symetria
•Harmonia kompozycji
•Czystość barw
•Zgodność z kanonem
24
Preskryptywne i deskryptywne źródła tybetańskie
•Instrukcje dot. przygotowania materiału, barwników itp.
•Ikonometria (wymiary i proporcje form) – teksty dot. astrologii, poradniki dla
artystów/rzemieślników, zawarte w Tengjurze
•Ikonografia (opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych) – teksty religijne,
(sadhany i komentarze), Buton, Lha ‘bum, XIV w.
•Informacje z dziedziny historii sztuki – przewodniki dla pielgrzymów, hagiografie, ozdobne
inskrypcje, tekst Pema Karpy z XVI w. opisujący style, twórców, fragment Encyklopedii
Kongtrula, XIX w.
Malarstwo
•Tanka (thang ka) – zwój malowany, obraz zazwyczaj anonimowy, powstający etapami, na
zamówienie, służący jako podpora dla kontemplacji
•Dzieło poddane rygorom, niezmienna symbolika kolorów, ikonograficzna i ikonometryczna
kodyfikacja
•Pierwsze tanki tybetańskie XI w.
Etapy wykonywania tanki
1) Naciągnięcie podkładu (płótna, skóry, jedwabiu, rzadziej papieru) na drewniane ramy.
Gruntowanie gumą arabską (roślinną) lub klejem zwierzęcym
2) Wyrysowanie siatki ikonometrycznej
3) Tło. Pierwsze pokrycie farbami (tempery uzyskane z roślinnych pigmentów zmieszanych z
żelatyną).4) Cieniowanie
5) Wrysowanie konturów postaci6) Wykończenie – kierunek do wnętrza, „otwarcie oczu”
Obszycie płótna brokatami
Konsekracja (rab gnas).
Tematyka przedstawień plastycznych
•Źródło, podstawa: odwieczna dharma / odwieczni nauczyciele (Wadżradhara,
Samantabhadra)
•Cel: oświecenie (5 rodzin buddy, Pradżnia Paramita)
•Duchowa ścieżka: nauczyciele, drzewo schronienia, motywacja (bodhisattwowie, sceny
umoralniające), nowa tożsamość (bóstwa medytacyjne), strażnicy doktryny
Ikonografia
Typy bóstw medytacyjnych:
•łagodne
•groźne
•w seksualnym zespoleniu
Ilość elementów:
•jeden (np. 1 twarz) = np. 1 natura
•dwa (np. 2 nogi) = np. metody i mądrość
•trzy (np. 3 oczu) = 3 czasy
•cztery (np. 4 ręce) = np. tzw. 4 niezmierzoności
•3 ekspresje dotyczące ciała :
- urok osobisty (antidotum przeciw lgnięciu)
- odwaga (...gniewowi)
- brzydota (...niewiedzy)
25
•3 ekspresje dotyczące mowy:
-śmiech (antidotum przeciw lgnięciu)
-groźny wygląd (...gniewowi)
- ryk (...niewiedzy)
•3 ekspresje dotyczące mentalności:
- współczucie dla innych (antidotum przeciw lgnięciu)
- gotowość poskramiania negatywnych sił (...gniewowi)
- spokój wynikający ze zrozumienia natury zjawisk (...niewiedzy)
Symbolika wybranych ozdób i atrybutów
•lotos - czystość
•miecz - usunięcie niewiedzy
•kolczyki - cierpliwość
•naszyjnik - szczodrość
•koło we włosach - koncentracja
•bransolety - moralność
•fartuszek - wytrwałość
•napierśnik - mądrość
Inspiracje
•Od XI w. Tybet zachodni – szkoła kaszmirska na bazie Gandhary i Guptów
•Do XV w. szkoła nepalska (buddyzm newarski) na bazie sztuki Palów : żywość kolorów,
przewaga czerwonego, delikatność figur, aura uproszczona
•Od XV w. wpływy chińskie: elementy krajobrazu jako tło, dekoracyjna stylizacja(Elementy
tybetańskie: zaokrąglenie postaci, kolorowe, brokatowe brodiury, rozbudowanie panteonu).
3 główne style tybetańskiego malarstwa
•Menri od 1440 r. (stylizacja skał, chmur, postaci zwierząt, dużo szczegółów, dominują
kolory niebieski i zielony, złote kontury)
•Mensar (Nowa Menri) od 1645 r. (użycie nowych barwników, wpływy indyjskie)
•Karma Gadri od I poł. XVI w. (mniej szczegółów, więcej przestrzeni)
Typy tanek
•Tanki kolorowe (mtshon thang)
Od XVIII w.:
•Tanki czarne (nag thang)
•Tanki złote (gser thang)
•Tanki czerwone (dmar thang)
•Tanki naszywane (gos thang)
Wybrana Literatura przedmiotu
•G. Roerich Tibetan Painting, Paul Geutner, Paris 1925
•D. Jackson, A History of Tibetan Painting. The Great Tibetan Painters and Their Traditions,
Osterreische Akademie der Wissenschaffen, Wien 1996
•D. Jackson, J. Jackson, Tibetan Thangka Painting: Methods and Materials, Londyn 1984
•N. Gyatso, Vers l’art sacré du Tibet. Techniques, divinités, itinéraire, Claire Lumière 1994
•K. Lewandowska-Michalska, Ikonografia buddyjskich zwojów malowanych, Wyd. Neriton,
Warszawa 2003
Etapy odlewania posągu
26
•Metoda traconego wosku (przedmiot z wosku, pokrywany gliną, wypalanie, wlanie płynnego
metalu, rozbicie „płaszcza formy”)
•Pozłacanie
•Polerowanie, grawerowanie, ręczne nakładanie farby, inkrustowanie
•Napełnienie posągu („ożywienie” = konsekracja)
Materiał
•Metal (srebro, miedź, złoto), stopy (brąz, mosiądz)
•Glina
•Kamień
•Drewno
Architektura
•płaski dach; konstrukcja stropodachu: gruba warstwa ubitej słomy zmieszanej z gliną
•budowle murowane z kamienia lub z gliny
•częsty brak widocznych zewnętrznych podziałów 2 pierwszych kondygnacji
•ściany zewnętrzne zwężające się ku górze
•trapezoidalne, ciemne obramowanie okien
Ważniejsze wystawy współczesnej sztuki tybetańskiej:
•Magiciens de la Terre, Centre Georges Pompidou, Paryż 1989•Partage d’Exotismes,
Biennale sztuki Współczesnej, Lyon 2000
•Keep Your Distance, Bangkok 2000
•Contemporary Lhasa, Lhasa 2005
•From Classic to Contemporary, Londyn 2005
•Contemporary Tibetan Art, Hong Kong, 2008
18.12.08. Rytuały związane z cyklami życia indywidualnego
Tybetańskie rytuały przejścia
•Ceremonia, nie próba (część symboliczna tak samo ważna jak ludyczna)•Brak 3 klasycznych
etapów (Arnold van Gennep) :
-odizolowanie
-graniczność, liminalność (symboliczna śmierć),-powrót do wspólnoty (symboliczne
odrodzenie, drugie narodziny) •Wzmocnienie więzi społecznych (Victor Turner)
•Składnik tożsamości (Antoine de Saint-Exupéry: umiejscowienie jednostki w czasie)
•Zmiana roli społecznej i statusu
Cykl życia indywidualnego
•narodziny
•postrzyżyny
•„inicjacja” w dorosłość
•małżeństwo
•śmierć
Okres ciąży -> narodziny
•Zwracanie uwagi na sny (pomyślne: owoce, biała muszla, tęcza, sylaby, świątynie)
•Dieta, strój i aktywności ciężarnej
•Zachowanie domowników i sąsiadów
•Poród w asyście kobiet
27
Narodziny
•Witanie noworodka
•Rytuał oczyszczający po 2-3 lub 3-4 dniach zależnie od płci noworodka
•Zachowania sąsiadów: usypywanie stosu kamieni, palenie jałowca, rozsypywanie mąki przed
domem, prezenty, komplementy
•Nadania znaczącego imienia
•Po miesiącu pierwsze wyprowadzenie noworodka z domu
Dzieciństwo
•obchody pierwszej rocznicy urodzin
•pierwsze postrzyżyny (1-3 lata)
•dorosłość ok. 14 roku życia
Ślub – kontrakt między rodzinami
•Odnowienie domu
•Składanie prezentów i przygotowywanie panny młodej
•Wyjazd panny młodej do domu przyszłych teściów
•Ceremonia zaślubin
Tybetańskie koncepcje eschatologiczne i soteriologiczne
Stosunek Tybetańczyków do śmierci
•pocz. XX w. statystyka: 40-60% osób dożywało wieku dorosłego
•otwarty, naturalny stosunek do śmierci
•wsparcie społeczne
religia ludzi
•koncepcja la (energia 5 elementów), ji (aktualne doświadczenie), sem (zdolność
konceptualizacji)
•w chwili śmierci:
-la pozostaje przy zwłokach
-ji umiera razem z ciałem
-sem łączy się natychmiast z niebem
wierzenia bonu
•koncepcja stanu pośredniego między wcieleniami (tyb. bardo)
•667 p.n.e. ustanowienie pierwszych rytuałów pochówkowych
•815 n.e. inskrypcje na grobie buddyjskiego króla Senaleka zaświadczające o
przeprowadzeniu rytuałów pochówkowych przez kapłanów bonu
•zwyczaje: grzebanie ciała wraz z jedzeniem, przedmiotami użytkowymi (odwrotna
kolejność!), sługami, zwierzętami
buddyzm
•współzależność zjawisk
•nietrwałość
•nieuchronność śmierci
•wiara w reinkarnację, nieakcentowanie interwału pomiędzy wcieleniami
•możliwość wyzwolenia
•brak duszy, istoty, niezmiennego „ja”
28
•śmierć jako element stymulujący na duchowej ścieżce
proces umierania wg bonu i buddyzmu
1) śmierć nagła, gwałtowna (nieopisywana)
2) śmierć z powodu wyczerpania się siły życiowej (opisywana)
Główne źródła tybetańskie
•(Szenrab Miło) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do thos grol)
•(Padmasambhawa/Karma Lingpa) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do thos
grol)
•Tsele Natsok Rangdröl, Zwierciadło świadomości
•Karma Lingpa, Łagodne i gniewne bóstwa bardo
•Ngor Lama, Wszechwiedza
•Jangczen Gałe Lodro, Lampa rozświetlająca trzy ciała podstawy
Teksty w języku polskim
•Tybetańska księga umarłych, Wyd. A, Kraków 2005
•Sogjal Rinpocze, Tybetańska księga życia i umierania, Wyd. EM, Warszawa 1995
Treść Tybetańskiej księgi umarłych
•Opis przemian stanów świadomości i percepcji przed, w chwili i po śmierci
•Opis 3 stanów pośrednich (od śmierci do odrodzenia)
•Porady, jak uniknąć konieczności wcielania się
Moment śmierci (czikhai bardo)
•Oznaki zapowiadające rychłą śmierć
•Doświadczenie pojawiania się i znikania (dosł. rozpuszczania) różnych stanów świadomości
Zanik komponentów ludzkiego ciała
1)Wycofanie się elementu ziemi
2)Wycofanie się elementu wody
3)Wycofanie się elementu ognia
4)Wycofanie się elementu powietrza
5)Wycofanie się elementu przestrzeni
- zanik 80 emocji i pojęć (33 mających podłoże w gniewie, 40 – w pożądaniu, 7 – w ułudzie)
Pierwszy cykl rozpuszczenia (zaniku) – element ziemi
•Ciało wiotczeje, odczucie zapadania się, słabości fizycznej
•Osłabienie wzroku, widzenie jak przez mgłę, niemożność otwarcia bądź zamknięcia powiek
•Ciało traci blask, promieniowanie
•Widzenie miraży
Drugi cykl rozpuszczenia – element wody
•Ślina, pot, mocz, krew ulegają stopniowemu wysuszeniu
•Zanik wrażeń mentalnych (odczucia przyjemności/przykrości)
•Osłabienie słuchu
•Wizje dymu
Trzeci cykl – element ognia
•Pokarmy i napoje nie mogą być trawione
29
•Zaniki pamięci, niemożność przypomnienia sobie imion bliskich
•Słaby wdech, mocniejszy i dłuższy wydech
•Niemożność czucia zapachów
•Wizje iskier, świetlików
Czwarty cykl – element powietrza
•Ustanie oddechu
•Skrócenie się i pogrubienie języka
•Zanik wrażeń dotykowych
•Wizja migocącego płomienia, gaśnięcia
Kolejne cykle zaniku (rozpuszczenia)
•5. cykl: 80 emocji i pojęć (33 mających podłoże w gniewie, 40 – w pożądaniu, 7 – w
ułudzie), wizja płomienia
•6. cykl: tzw. biała wizja
•7. cykl: tzw. czerwona wizja
•8. cykl: wizja czerni
•Jasne (przejrzyste) światło
•Omdlenie, stan nieświadomości trwający 3-7 dni
Zjawiska fizjologiczne u pilotów, astronautów
•Przeciążenie dodatnie -> odpływ krwi/zmniejszenie ciśnienia krwi w siatkówce oka
- „szara zasłona”
-„czarna zasłona”
-Utrata świadomości (blackout)
•Przeciążenie ujemne -> wzrost ciśnienia krwi w oczach i w mózgu
- „czerwona zasłona”
Koncepcja sześciu bardo
1.Bardo tego życia
2.Bardo snu
3.Bardo medytacji
4.Bardo umierania (momentu śmierci; „rozpuszczenia”)
5.Bardo dharmaty, naturalnej rzeczywistości (wizja tzw. łagodnych i gniewnych bóstw bardo)
6.Bardo stawania się (sceny sądu, odrodzenie się)
Rytuały i obrzędy związane ze śmiercią
•kierowanie świadomością umierającego/zmarłego
•pochówek
Praktyki nakierowane na świadomość umierającego
•Przeniesienie (tyb. phoła) świadomości w trakcie bardo śmierci
•Zachowanie domowników przez 49 dni
•Składanie ofiar
•Koncepcja wyzwolenia przez zmysły
•Wielokrotne odczytywanie Tybetańskiej księgi umarłych (Wyzwolenia przez słuchanie),
inicjacja w 100 bóstw bardo
Obyczaje pogrzebowe
•Konsultacje astrologiczne
30
•Wizyty i dary sąsiadów
•Rozsypywanie glinianego katafalku
•Czytanie sutr i Wyzwolenia przez słuchanie, składanie ofiar
•Ceremonie 49-go dnia
Typowe formy pochówku
•Grzebanie w ziemi
•Pochówek na zboczu
•Pochówek na drzewie
•Wrzucanie zwłok do rzeki
•Kremacja
•Pochówek w stupie
•Pochówek łączony
•Pochówek podniebny - najpowszechniejszy
Koncepcja ciała tęczowego (transformacji materii w światło)
•Ciało tęczowe
•Ciało światła
•Ciało wielkiego transferu
Święta religijne
Pierwszy miesiąc księżycowy
1-7 dzień : Nowy Rok (losar), poranna muzyka, palenie jałowca (sang), składanie życzeń,
inicjacje długiego życia, wyścigi konne, przedstawienia teatralne, zabawy
-15 dzień: festiwal latarni (ogniska na dachach, lampki w oknach), zawody w lepieniu
gigantycznych torm
-25 dzień: Wielki Festiwal Modlitw (Monlam czienmo), ustanowiony w 1409 przez
Tsongkhapę
•Drugi miesiąc księżycowy
- 28-29 dzień: festival oczyszczania ze zła
•4 miesiąc księżycowy
-8 dzień: urodziny Buddy; pielgrzymki.-15 dzień: rocznica oświecenia i parinirwany Buddy;
uwalnianie zwierząt
•6 miesiąc księżycowy
-4 dzień: rocznica wprawienia w ruch Koła Dharmy.
-30 dzień: festiwal jogurtu
•9 miesiąc księżycowy
- 22 dzień: rocznica powrotu Buddy z Tuszity na ziemię; „dzień otwarty” w klasztorach
•10 miesiąc księżycowy
- 25 dzień: rocznica śmierci Tsongkhapy; ogniska i światła na dachach klasztorów.
31