Wersja do pobrania

2016 / 9
Analiza
Anna Ruzik-Sierdzińska
O zmianach wieku
emerytalnego w Polsce
Powrót do niższego wieku emerytalnego to nie tylko narażenie finansów
publicznych na wydatki liczone w dziesiątkach miliardów zł rocznie.
Najcięższą konsekwencją będzie skazanie setek tysięcy emerytów –
zwłaszcza kobiet – na życie w skrajnej biedzie.
W
iek emerytalny rozumiany jako minimalny wiek, w którym uzyskuje się prawo do emerytury (czasem po spełnieniu dodatkowych
warunków, np. minimalnego stażu pracy) jest ważnym parametrem
każdego systemu emerytalnego. Dane statystyczne dla różnych krajów pokazują, że najwięcej osób przechodzi na emeryturę w momencie osiągnięcia wieku uprawniającego do świadczeń albo niedługo po
osiągnięciu tego wieku. Z drugiej strony wiek emerytalny jest umowną
granicą między częścią populacji potencjalnie aktywną na rynku pracy
a tymi, którzy są bierni zawodowo. (Czyli wpływa na tzw. wskaźnik obciążenia ekonomicznego).
Celem niniejszego opracowania jest pokazanie skutków zrealizowania
propozycji obniżenia powszechnego wieku emerytalnego z docelowych
67 lat1 do 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Propozycja taka została
Zgodnie z ustawą z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r., poz.637) od 2013
r. powszechny wiek emerytalny stopniowo rośnie, aż osiągnie 67 lat dla kobiet urodzonych
po 30 września 1973 r. i mężczyzn urodzonych po 30 września 1953 r. Na tzw. emeryturę
częściową, wynoszącą 50% zwykłej emerytury, można przejść w wieku 62 lat (kobiety) lub
65 lat (mężczyźni) z odpowiednio długim okresem składkowym i nieskładkowym.
1
Wiek emerytalny rozumiany jako minimalny
wiek, w którym uzyskuje
się prawo do emerytury
(...) jest ważnym parametrem każdego systemu
emerytalnego.
zaproponowana w projekcie ustawy o zmianie ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw, złożonym do Marszałka Sejmu RP 29 listopada 2015 r. 2
W analizie pokazano w szczególności wpływ proponowanej zmiany na
wysokość przyszłych emerytur oraz na potencjalny wzrost gospodarczy.
Opracowanie skupia się przede wszystkim na największej części publicznego systemu emerytalnego – ZUS i OFE.
Kontekst demograficzny
Znaczący wzrost trwania życia, wydłużenie (choć w mniejszym stopniu)
życia w zdrowiu oraz spadek dzietności powodują, że struktura populacji według wieku zmienia się na coraz starszą. W Polsce dalsze oczekiwane trwanie życia osoby, która dożywa 60 lat, wynosiło w 2014 r. 24,4
lat dla kobiet oraz 19,2 lat dla mężczyzn, czyli nieco krócej niż przeciętnie w Unii Europejskiej (odpowiednio 25,9 i 21,9 lat), ale porównywalnie
z krajami Europy Środkowo-Wschodniej o podobnym do naszego poziomie rozwoju.
Warto podkreślić, że dane publikowane przez GUS czy Eurostat bazują na obserwowanych w danym roku wskaźnikach umieralności według
wieku, a więc na danych przekrojowych. Przy założeniu kontynuacji trendu wydłużania się trwania życia obecne młode pokolenie, kiedy dożyje 60 lat, będzie miało w rzeczywistości przed sobą nawet więcej lat do
przeżycia. Ponieważ kolejne kohorty (roczniki osób urodzonych w tym samym roku) są coraz lepiej wykształcone, a wyższy poziom wykształcenia
jest skorelowany z lepszym stanem zdrowia, mogą one także żyć w lepszym zdrowiu niż obserwowani w statystykach dzisiejsi 60- czy 70-latkowie.
Nawet osoby w wieku 65, czyli w przeważającej części emeryci, mają
przed sobą statystycznie blisko 10 lat bez znacznego ograniczenia sprawności oraz około 20 lat (kobiety) czy 16 lat (mężczyźni) życia ogółem. Wykres 1. prezentuje zmiany tych wskaźników od 2005 roku.
2
2
Druk Nr 62.
Wykres 1. Oczekiwane dalsze trwanie życia (LE) i trwanie życia w zdrowiu*
(HLE) dla kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat w Polsce w latach 2005-2013
Źródło: Eurostat.
* Oczekiwane trwanie życia w zdrowiu ustalane było na podstawie samooceny stanu
zdrowia w badaniu EU-SILC oraz tablic trwania życia.
Projekcje demograficzne pokazują, że także w przyszłości osoby starsze
będą stanowiły rosnącą część zasobów siły roboczej. Podniesienie wieku emerytalnego zwiększa stabilność finansową systemów emerytalnych
w obliczu zmian demograficznych, pozwala bowiem zmniejszyć rosnące
proporcje czasu spędzanego na emeryturze do długości życia zawodowego oraz zapewnić odpowiednią relacją między liczbą osób płacących składki i osób pobierających emerytury.
O ile w 1989 r. na 100 osób w wieku po przekroczeniu powszechnego
wieku emerytalnego, wynoszącego wtedy 60 lat dla kobiet i 65 lat dla
mężczyzn, przypadało 456 osób w wieku 18-59/64 lata, w 2013 roku było
to 345. Według prognozy demograficznej GUS w 2050 r. będą to jedynie
134 osoby3. Czyli bez podniesienia wieku emerytalnego liczba osób potencjalnie płacących składki przypadająca na jednego emeryta w ciągu niecałych czterech dekad spadłaby o ponad połowę. Reforma
3
Pomijamy tu wcześniejsze emerytury, przyznawane do 2008 r. najczęściej w wieku 55
lat kobietom i 60 lat mężczyznom oraz fakt, że nie wszyscy z grupy 18-59/64 lata pracują.
3
Podniesienie wieku
emerytalnego zwiększa stabilność finansową
systemów emerytalnych w obliczu zmian
demograficznych...
z 2013 r., podnosząca stopniowo wiek do 67 lat, spowodowała, że spadek ten będzie mniej gwałtowny, co pokazuje wykres poniżej.
Wykres 2. Liczba osób w wieku produkcyjnym (od 18 lat do wieku emerytalnego) przypadająca na 100 osób w wieku poprodukcyjnym (po osiągnięciu wieku emerytalnego) w latach 2013-2050 - dwa warianty wieku.
Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS (2014) Prognoza ludności na lata
2014-2050, GUS Warszawa.
Gdyby wiek emerytalny nie zmieniał się, innym sposobem sfinansowania
obietnic systemu (bez obniżenia wysokości emerytur) byłoby znaczące
podniesienie opodatkowania pokolenia pracującego, czyli zwiększenie
składki emerytalnej. Jak wiadomo zbyt wysokie podatki wpływają negatywnie na rynek pracy i aktywność gospodarczą, a jednocześnie są niepopularne społecznie w naszym kraju.
Cechami systemów emerytalnych, które wydają się odgrywać największą rolę w analizie decyzji, kiedy odejść na emeryturę, są
zasady określające dostępność oraz poziom świadczeń, czyli: wiek emerytalny (powszechny i wcześniejszy), stopa zastąpienia (czyli wysokość
4
Gdyby wiek emerytalny nie zmieniał się, innym
sposobem sfinansowania
obietnic systemu byłoby znaczące podniesienie
opodatkowania pokolenia
pracującego, czyli zwiększenie składki emerytalnej.
emerytury w relacji do zarobków przed emeryturą) i stopa wzrostu poziomu emerytury związana z dłuższą pracą4.
W Polsce likwidacja od 2009 r. wcześniejszych emerytur była jedną z przyczyn podwyższenia średniego wieku przyznawania emerytury z ZUS.
W 2007 r. wynosił on 57,1 lat, w 2009 r. wartość ta wzrosła do 59,3 lat,
a w 2014 r. do 60,4 lat5. Wpływ likwidacji wcześniejszych emerytur był
większy dla kobiet, ponieważ pozostawiono możliwość wcześniejszej
emerytury w górnictwie, w którym przeważają mężczyźni.
Podstawowe informacje o wieku emerytalnym w krajach UE opisuje poniższa tabela:
Tabela 1. Powszechny wiek emerytalny dla kobiet (K) i mężczyzn (M)
w krajach europejskich
Austria
M: 65 lat K: 60 lat, rośnie do 65 lat w 2033 r.
Belgia
M i K: 65 lat
Bułgaria
63 lata M i 60 lat i 8 mies. K. Od 2017 będzie rósł do 65 lat dla obu płci Po
2037 r. powiązany z oczekiwanym trwaniem życia
Chorwacja
M: 65 lat, K: 61 lat i 3 mies. Wiek emerytalny kobiet stopniowo rośnie od 1 XI
2010 r. aż osiągnie 65 lat w 2030 r., potem rośnie wiek emerytalny dla obu
płci do 67 r. od 2038 r.
Cypr
M i K: 65 lat, górnicy: 63 lat
Czechy
M: 62 lata i 10 mies. K: zależnie od liczby dzieci, bezdzietnie 62 lata. Wiek
kobiet rośnie, a po zrównaniu z wiekiem M będzie rósł dla obu płci.
Dania
M i K: 65 lat
Estonia
M: 63 lat K: 62.5 lat Rośnie aż osiągnie w 2026 r. 65 lat dla obu płci.
Finlandia
63-68 lat K i M (wybór przez ubezpieczonego). Gwarantowana emerytura
z systemu publicznego: 65 lat
Francja
M i K: 60 lat (rośnie do 62 lat) dla osób z wystarczająco długim stażem; rośnie
do 67 lat dla osób z krótszym stażem ubezpieczeniowym.
Grecja
M i K: 67 lat lub 62 lata przy min. 40-letnim stażu ubezpieczeniowym
Hiszpania
65 lat, stopniowo podnoszony do 67 lat dla osób ze stażem krótszymi niż 38,5
lat
4
Zob. np. Gruber, J., D. A. Wise (red.) (1999), Social Security and Retirement Around the
World, University of Chicago Press.
5
Publikacje statystyczne ZUS: http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=484, data dostępu:
17 marca 2016 r.
5
Holandia
65 lat i 3 mies., rośnie do 67 lat w 2023 r. Potem związany ze zmianami
oczekiwanego trwania życia.
Irlandia
M i K: 66 lat, podnoszony stopniowo do 68 lat w 2028.
Islandia
M i K: 67 lat
Lichtenstein
64 lata
Litwa
Stopniowo rośnie do 65 lat w 2026 r.
Luksemburg
65 lat
Łotwa
62 lata i 6 mies., stopniowo rośnie do 65 lat w 2025 r.
Malta
62 lata, rośnie do 65 lat
Niemcy
M i K urodzeni po 1963 r. 67 lat, dla młodszych między 65 a 67 lat.
Norwegia
Elastyczny - między 62 a 75 lat. Przed wiekiem 67 lat mogą przejść tylko
osoby z przynajmniej 40 letnim stażem
Polska
Rośnie do 67 lat od 2020 r. dla M i od 2040 dla K.
Portugalia
66 lat, 65 dla niektórych zawodów. Od 2016 r. rośnie zgodnie ze zmianami
oczekiwanego trwania życia.
Rumunia
M: 65 lat K: rośnie do 63 lat od 2030 r.
Słowacja
Podnoszony od 2017 r. zgodnie ze zmianami trwania życia
Słowenia
65 lat
Szwajcaria
M: 65 lat, K: 64 lata
Szwecja
Elastyczny wiek między 61 a 67 lat
Węgry
Rośnie dla kolejnych kohort, aż do 65 dla urodzonych w 1957 r. i później
Wlk. Brytania
M: 65 lat, K: wiek stopniowo rośnie do 65 lat w 2018, potem dla obu płci
rośnie do 67 lat w 2028 r. Potem zmiany zgodne z oczekiwanym trwaniem
życia.
Włochy
Stopniowy wzrost wieku emerytalnego do 67 lat w 2021 r. i dalej zgodnie ze
zmianami trwania życia.
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy MISSOC, dane za 2015 r.
Znaczna większość krajów przedstawionych w tabeli albo ma równy
wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, albo wprowadziła reformy wyrównujące ten wiek w przyszłości. Drugą prawidłowością jest stopniowe
podnoszenie tego wieku dla obu płci, a przynajmniej w 5 krajach przewiduje się dalsze podnoszenie wieku dostępu do świadczeń w zależności od tempa wydłużania trwania życia. Reformy instytucjonalne mają
na celu opóźnianie przechodzenia na emeryturę i często są wspierane
rozwiązaniami ułatwiającymi dokształcanie się w ciągu całego życia zawodowego, żeby dostosować umiejętności starszych pracowników do
wymogów nowoczesnych rynków pracy.
6
Reformy instytucjonalne
mają na celu opóźnianie
przechodzenia na emeryturę i często są wspierane
rozwiązaniami ułatwiającymi dokształcanie się
w ciągu całego życia
zawodowego, żeby dostosować umiejętności
starszych pracowników
do wymogów nowoczesnych rynków pracy.
Wpływ na finanse publiczne
Powrót wieku emerytalnego do poziomu sprzed reformy spowoduje
duże koszty dla finansów publicznych. Autorzy przywoływanego projektu ustawy z 29 listopada 2015 r. o zmianie ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw szacowali koszt zmian dla sektora finansów publicznych w latach 2016-2019 na 40 mld zł (dziś już wiadomo, że ustawa nie wejdzie
w życie w 2016 r.). Natomiast według szacunków ZUS dla Rady Dialogu Społecznego6 odchodzenie od 2017 r. kolejnych roczników wcześniej z rynku pracy spowodowałby ubytek w Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych7 w wysokości 20 mld zł rocznie w najbliższych latach. Byłoby to spowodowane, z jednej strony, krótszym opłacaniem składek
emerytalnych przez roczniki przechodzące na emerytury wcześniej,
a z drugiej koniecznością zwiększonych wypłat emerytur. Można przypuszczać, że taka sytuacja doprowadziłaby do znaczącego zwiększenia długu publicznego.
Warto przypomnieć, że istnieje gwarancja minimalnej emerytury dla
osób, które legitymują się przynajmniej 25 letnim stażem ubezpieczeniowym. Niższy wiek emerytalny wpłynie na większe koszty dopłat do minimalnej emerytury ludzi, którzy nie zakumulują kapitału wystarczającego
do uzyskania minimalnego świadczenia.
Obecnie – zgodnie z art. 87 ustawy o emeryturach i rentach z FUS – prawo
do dopłaty do minimalnej emerytury przysługuje osobom, które nie zgromadziły w ZUS i OFE odpowiedniego kapitału, który dawałby im przynajmniej najniższe świadczenie oraz osiągnęły wymagany wiek emerytalny
i staż pracy wynoszący przynajmniej 25 lat8. Jeśli ubezpieczony nie spełni
warunku minimalnego stażu, dostanie jedynie emeryturę, jaka zostanie
obliczona na podstawie podzielenia stanu kont emerytalnych przez dal6
Za: Rzemek M., „Nowe przepisy dot. emerytur: wiek emerytalny 60 lat dla kobiet i 65
lat dla mężczyzn” Rzeczpospolita, http://www.rp.pl/Praca-emerytury-renty/303169865Nowe-przepisy-dot-emerytur-wiek-emerytalny-60-lat-dla-kobiet-i-65-lat-dla-mezczyzn.
html#ap-1, data dostępu 24.03.2016
7
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego dysponentem jest ZUS, jest państwowym
funduszem celowym do realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Jego część
stanowi fundusz emerytalny, z którego finansowane są wypłaty emerytur.
8
7
Minimalny staż pracy dla kobiet rośnie od 2014 r. i osiągnie 25 lat w 2022 r.
Niższy wiek emerytalny
wpłynie na większe koszty dopłat do minimalnej
emerytury ludzi, którzy
nie zakumulują kapitału wystarczającego do
uzyskania minimalnego
świadczenia.
sze oczekiwane trwanie życia w wieku przejścia na emeryturę (nawet jeśli kwota ta będzie niższa od minimalnej emerytury).
Niższy wiek emerytalny zwiększy liczbę przyszłych emerytów kwalifikujących się do dopłat, ponieważ więcej osób nie zdoła zgromadzić odpowiednio wysokiego kapitału emerytalnego w ZUS i OFE. Osoby o stażu
krótszym niż 25 lat nie będą wprawdzie miały prawa do dopłaty do minimalnej emerytury, ale z dużym prawdopodobieństwem w podeszłym
wieku staną się klientami pomocy społecznej, czyli zwiększą koszty w innym obszarze wydatków publicznych.
W uzasadnieniu do projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych
ustaw kilkakrotnie pojawia się sugestia, że obniżenie wieku emerytalnego zmniejszy bezrobocie wśród młodych ludzi, wchodzących na rynek
pracy.
Zależność jest odwrotna.
Po pierwsze pracownicy młodzi – bez doświadczenia – nie są zatrudniani
na stanowiskach, które opuszczają pracownicy doświadczeni, przechodzący na emeryturę.
Po drugie większa liczba emerytów w relacji do pracujących oznaczać
może konieczność zwiększenia w przyszłości składek lub podatków finansujących deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. A wysokie
opodatkowanie pracy najbardziej uderza w osoby z najmniejszym doświadczeniem na rynku pracy i najmniej produktywne. Czyli te, które dziś
mają problem ze znalezieniem stabilnego zatrudnienia.
Wiek emerytalny a wysokość świadczeń
Obowiązujący w Polsce system emerytalny jest systemem o zdefiniowanej składce (defined contribution, DC). Oznacza to, że formuła wyliczania emerytury uwzględnia wpłacone przez ubezpieczonego w całym
życiu zawodowym składki, stopę zwrotu/ waloryzację tych składek oraz
oczekiwane dalsze trwanie życia w wieku przejścia na emeryturę.
8
Obowiązujący w Polsce
system emerytalny jest
systemem o zdefiniowanej składce (defined
contribution, DC).
Zgodnie z ostatnimi prognozami Komisji Europejskiej przeciętna stopa zastąpienia brutto w polskim systemie emerytalnym – czyli średnia nowo
przyznana emerytura w relacji do średnich zarobków tuż przed emeryturą – spadnie z 53 proc. w 2013 r. do 28,7 proc. w 2060 r. Prognozy te były
przeprowadzone przy założeniu podniesienia wieku emerytalnego do 67
lat, co miało spowodować, że ludzie będą dłużej płacić składki do systemu emerytalnego. W rezultacie w momencie przejścia na emeryturę
na ich kontach zapisany będzie wyższy kapitał.
Poprzednie prognozy z 2012 r., czyli sprzed wprowadzenia przepisów
podnoszących wiek emerytalny, przewidywały spadek stopy zastąpienia brutto do zaledwie 18,7 proc. w 2060 roku9.
Poniżej na dwóch przykładach oszacowano, o ile niższe byłyby przyszłe
emerytury, gdyby wiek emerytalny kobiet wynosił znów 60 lat, a mężczyzn 65 lat – zgodnie z proponowaną zmianą przepisów.
Taki sam kapitał emerytalny – inny wiek przejścia na emeryturę
Najpierw porównano trzy hipotetyczne osoby, które w momencie odejścia z rynku pracy zgromadziły na koncie i subkontach emerytalnych
w ZUS taki sam kapitał. Przechodzą one na emeryturę w tym samym
roku, ale są w różnym wieku (60, 65 albo 67 lat).
Według komunikatu GUS w 2015 r. średnie dalsze trwanie życia kobiet
i mężczyzn w Polsce w wieku 60 lat równe było 261,4 miesięcy, w wieku
65 lat 217,7 miesięcy, a w wieku 67 lat 201,1 miesięcy10. Ze względu na
obserwowane procesy demograficzne można oczekiwać, że w przyszłości wartości te będą wyższe. Na potrzeby niniejszej analizy założono jednak, że proporcje pozostaną takie same. Nie ma znaczenia, czy mówimy
tu o kobiecie czy mężczyźnie, ponieważ do ustalania emerytury używa
się w Polsce tablic trwania życia wspólnych dla obu płci.
9
Zob. European Commission (2015), The 2015 Ageing Report: Economic and budgetary
projections for the 28 EU Member States (2013-2060) oraz European Commission (2012),
The 2012 Ageing Report. Economic and budgetary projections for the 27 EU Member
States (2010-2060).
10
9
dane ze strony www.stat.gov.pl
Jeżeli przyjąć emeryturę osoby w wieku 67 lat jako poziom odniesienia
(100 proc.), to:
• osoba 60-letnia (kobieta, bo tylko kobiety miałyby prawo do emerytury w tym wieku) dostanie 77 proc. emerytury przysługującej osobie
przechodzącej w wieku 67 lat,
• osoba 65-letnia (mężczyzna lub dłużej pracująca kobieta) dostanie
92 proc. emerytury przysługującej osobie w wieku 67 lat.
Czyli obniżenie wieku emerytalnego pozbawi kobiety przechodzące
w wieku 60 lat prawie 1/4 emerytury, chociaż rozpoczną pobieranie niskiego świadczenia 7 lat wcześniej.
Dłuższy staż pracy i późniejszy wiek przejścia na emeryturę
Rozpatrzmy teraz przykład hipotetycznej osoby, która rozpoczęła pracę w obecnym systemie emerytalnym, zarabia średnie krajowe wynagrodzenie w każdym roku pracy i w wieku 60 lat osiągnie 34 lata stażu
pracy11. Przy założeniu wysokości składki takiej jak dziś, czyli 19,52 proc.
wynagrodzenia brutto i 2 proc. realnej waloryzacji kapitału emerytalnego (zarówno w I jak i w II filarze) można policzyć, o ile wzrośnie emerytura
nie tylko z powodu wyższego wieku przejścia na emeryturę, ale również
ze względu na dodatkowe składki wpłacane na konto emerytalne i dłuższą waloryzację składek wpłacanych przed 60 r.ż.
Jeżeli przyjąć emeryturę osoby w wieku 67 lat jako poziom odniesienia,
to:
• kobieta przechodząca na emeryturę w wieku 60 lat z 34-letnim stażem
pracy dostanie ok. 56 proc. emerytury przysługującej osobie z 41-letnim stażem pracy, przechodzącej w wieku 67 lat,
• osoba przechodząca na emeryturę w wieku 65 lat z 39-letnim stażem
pracy dostanie ok. 84 proc. emerytury przysługującej osobie z 41-letnim stażem, przechodzącej w wieku 67 lat.
Pokazane różnice dowodzą, że obniżenie wieku emerytalnego przełoży
się na znaczące obniżenie świadczeń przyszłych emerytów. W szczególności dotknie to kobiety, które miałyby przechodzić na emeryturę w wie11
10
Czyli tyle, ile miał średnio emeryt, któremu przyznano w 2014 r. emeryturę z ZUS.
Obniżenie wieku emerytalnego pozbawi
kobiety przechodzące
w wieku 60 lat prawie
1/4 emerytury, chociaż
rozpoczną pobieranie niskiego świadczenia 7 lat
wcześniej.
ku 60 lat. Biorąc pod uwagę, że kobiety żyją statystycznie dłużej, okres
pobierania przez nie niskich emerytur będzie dłuższy niż dla mężczyzn,
co sprawi, że będą one grupą szczególnie narażoną na ryzyko ubóstwa
w starszym wieku.
Ubytek kapitału ludzkiego – wpływ na PKB
...kobiety żyją statystycznie dłużej, okres
pobierania przez nie niskich emerytur będzie
dłuższy niż dla mężczyzn,
co sprawi, że będą one
grupą szczególnie narażoną na ryzyko ubóstwa
w starszym wieku.
Niższy wiek emerytalny oznacza zmniejszenie się liczby ludności aktywnej
zawodowo czyli ważnego czynnika produkcji wykorzystywanego w tworzeniu PKB. Gdyby przepisy weszły w życie od 2017 r., to obniżenie wieku emerytalnego wpłynęłoby na szybsze odchodzenie z rynku pracy
mężczyzn urodzonych w 1952 r. lub później i kobiet urodzonych w 1957
r. lub później. Czyli rocznie nawet kilkaset tysięcy osób więcej nabywałoby prawo do emerytury w porównaniu z obecnymi regulacjami. Nie
bez znaczenia byłby wpływ obniżenia wieku emerytalnego również na
inny czynnik produkcji - kapitał. Krótszy okres życia zawodowego obywateli oznaczałby, że niższe byłyby oszczędności zakumulowane w kapitałowym filarze systemu emerytalnego. To z kolei pośrednio osłabiłoby
także możliwości inwestycyjne w polskiej gospodarce i w długim okresie
nie sprzyjałoby ani wysokiej dynamice PKB, ani silnej kondycji finansów
publicznych.
Teoretycznie przejście na emeryturę po osiągnięciu wieku emerytalnego
jest prawem, nie obowiązkiem, ale badania dla różnych krajów pokazują, że pracodawcy, szczególnie w czasie spowolnienia gospodarczego,
traktują „wypychanie” pracowników na emerytury jako sposób na redukcję zatrudnienia12.
Niższy wiek odejścia z pracy powoduje także obniżenie wieku, w którym ludziom „nie opłaca się” inwestować w podwyższenie kwalifikacji
przez szkolenia i doszkalanie, bo niewiele lat już im pozostało do emerytury. Jak pokazują m.in. badania Instytutu Badań Edukacyjnych Polska
jest krajem, w którym niewiele osób szkoli się po wejściu na rynek pracy
i ten odsetek spada im bliższa jest perspektywa emerytury13. Krótszy okres
12
Henkens K., H. van Dalen (2011), The Employer’s Perspective on Retirement, Netspar
Discussion Paper DP 05/2011-053.
13
Rószkiewicz M. Saczuk K. (red.) (2015) Uwarunkowania decyzji edukacyjnych. Wyniki
drugiej rundy badania panelowego gospodarstw domowych, IBE, Warszawa 2015.
11
Krótszy okres życia zawodowego obywateli
oznaczałby, że niższe
byłyby oszczędności
zakumulowane w kapitałowym filarze systemu
emerytalnego.
zwrotu ze szkolenia w postaci np. wyższego wynagrodzenia powoduje,
że zarówno pracodawcy nie będą chcieli dofinansowywać szkoleń pracowników już 50+ letnich, jak i sami pracownicy mniej chętnie będą decydowali się na podnoszenie kwalifikacji w tym wieku. A pracownik, który
nie będzie uaktualniał swojej wiedzy tym chętniej będzie zwalniany po
osiągnięciu wieku emerytalnego.
Istnieją badania pokazujące także zależność odwrotną: odejście z rynku
pracy jest momentem, od którego zdolności poznawcze maleją14, ponieważ pracownicy tracą bodźce do nabywania nowych umiejętności
i inwestycji w pogłębianie wiedzy. Wyższy wiek emerytalny może mieć
Odejście z rynku pracy
jest momentem, od którego zdolności poznawcze
maleją14, ponieważ pracownicy tracą bodźce
do nabywania nowych
umiejętności i inwestycji
w pogłębianie wiedzy.
zatem wpływ na wolniejszy spadek tych zdolności z wiekiem i poprawę
przeciętnej kondycji psychicznej osób starszych.
Wnioski
Powyższe analizy pokazują, że obniżenie wieku emerytalnego w polskim
systemie emerytalnym wpłynie negatywnie na finanse publiczne, wysokość emerytur a także obniży zasoby siły roboczej i potencjał wzrostu gospodarczego w przyszłości.
Pytanie brzmi: czy pozwolić na przechodzenie na emeryturę wcześniej
ale godzić się na minimalną wysokość dochodów na emeryturze czy też
skłaniać do przechodzenia w wieku 67 lat (lub wcześniej na częściową
emeryturę łączoną ew. z pracą) na świadczenie pozwalające na znacznie lepszy standard życia.
Biorąc pod uwagę bardzo małą popularność w Polsce dodatkowego dobrowolnego oszczędzania na emeryturę15 można oczekiwać, że
emerytury z systemu powszechnego będą głównym źródłem dochodu przyszłych emerytów, zatem zdecydowanie lepsze jest to drugie
rozwiązanie.
14
Badania takie prowadzili np. Mazzonna, F., Peracchi, F. (2012), Ageing, cognitive
abilities and retirement”, European Economic Review, 56, 691-710.
15
Dyskutowane są różne sposoby zachęcania do dobrowolnych oszczędności jako
sposobu na podniesienie przyszłych emerytur ale nawet dobrowolne dodatkowe plany
emerytalne są wrażliwe na zmiany demograficzne. Zgromadzone oszczędności dadzą
tym większą dodatkową emeryturę im później (w wyższym wieku) o nią wystąpimy.
12
Obniżenie wieku emerytalnego w polskim
systemie emerytalnym
wpłynie negatywnie na
finanse publiczne, wysokość emerytur a także
obniży zasoby siły roboczej i potencjał wzrostu
gospodarczego
w przyszłości.
Alternatywą do podnoszenia wieku emerytalnego - stosowaną w wielu
krajach rozwiniętych w XX wieku – było np. zwiększenie składek emerytalnych pracującego pokolenia ale przy obecnych zmianach demograficznych miałoby to negatywny wpływ na rynek pracy, w tym możliwą
ucieczkę części pracowników w szarą strefę albo pracę na podstawie
umowy nie obciążonej składkami. Takie sytuacje nie pozwolą oczywiście
zgromadzić uprawnień emerytalnych w żadnym wieku.
Niektóre kraje umożliwiają przejście na emeryturę w wieku o kilka lat niższym osobom, które mają długi staż pracy. Minimalny wymagany staż
powinien być odniesiony do statystycznego oczekiwanego trwania życia w niższym wieku tak, aby zapewniać emeryturę chroniącą przed
ubóstwem.
* Anna Ruzik-Sierdzińska – doktor nauk ekonomicznych, pracuje w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz współpracuje z Fundacją Naukową CASE. Współautorka wielu opracowań i publikacji naukowych
z obszaru rynku pracy, systemów zabezpieczenia społecznego i polityki
społecznej.
ul. Wiejska 12 lok. 9
00-490 Warszawa
tel. +48 22 459 64 41
[email protected]
www.instytutobywatelski.pl
13
Niektóre kraje umożliwiają przejście na emeryturę
w wieku o kilka lat niższym osobom, które mają
długi staż pracy.