Linie i stacje elektroenergetyczne w środowisku człowieka

Transkrypt

Linie i stacje
elektroenergetyczne
w środowisku człowieka
INFORMATOR
WYDANIE 4
WARSZAWA 2008
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 1
INFORMATOR
Linie i stacje
elektroenergetyczne
w Êrodowisku cz∏owieka
WYDANIE 4
Warszawa 2008
Informator ok_03
2
7/10/08
20:54
Page 2
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 3
Opracowanie stanowi aktualizacj´ Informatora pod tytu∏em „Linie i stacje elektroenergetyczne
w Êrodowisku cz∏owieka”, wydanego w 2005 r.
Niniejszy informator powsta∏ na zlecenie:
PSE - Operator S.A.
Koncepcja ca∏oÊci opracowania:
dr in˝. Marek Szuba
Autorzy wspó∏pracujàcy:
prof. dr hab. Krzysztof Do∏owy
prof. dr hab. Jerzy Duszyƒski
dr in˝. Marek Jaworski
mgr Ryszard Kowalczyk
dr Witold Lenart
dr hab. in˝. Janusz Miku∏a
prof. dr hab. med. Stanis∏aw Szmigielski
prof. dr hab. in˝. Zdzis∏aw Teresiak
dr in˝. Andrzej Tyszecki
Opracowanie graficzne:
Katarzyna Heliasz
Przygotowanie rysunków:
Waldemar Duda
Piotr Pflegel
Marek Jaworski
Marek Szuba
Zdjćia:
Archiwum PSE SA - Operator S.A.
Marek Jaworski
Marek Szuba
Wydawca:
Biuro Konsultingowo-In˝ynierskie „EKO-MARK”
3
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 4
KRZYSZTOF DO¸OWY
Prof. dr hab. – biofizyk. Pracownik naukowy Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Specjalista z dziedziny biofizyki i elektrofizjologii. Autor licznych
prac naukowych z dziedziny elektrofizjologii oraz ekspertyz dotyczàcych biologicznych skutków oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych.
JERZY DUSZY¡SKI
Prof. dr hab. – biochemik. Do niedawna dyrektor i pracownik naukowy Instytutu
Biologii DoÊwiadczalnej im. M. Nenckiego. Aktualnie Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wy˝szego. Autor ekspertyz dotyczàcych biologicznych
skutków oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych.
MAREK JAWORSKI
Dr in˝. – elektroenergetyk. Pracownik naukowy Instytutu Energoelektryki Politechniki Wroc∏awskiej. Wspó∏autor prac naukowych z dziedziny technicznych aspektów
oddzia∏ywania pola elektromagnetycznego na Êrodowisko.
RYSZARD KOWALCZYK
Mgr – specjalista w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego a tak˝e
ochrony przed ha∏asem i wibracjami. Rzeczoznawca Ministra Ochrony Ârodowiska,
Zasobów Naturalnych i LeÊnictwa. Autor licznych ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko, w tym inwestycji elektroenergetycznych.
WITOLD LENART
Dr – wicedyrektor Centrum Badaƒ nad Ârodowiskiem Uniwersytetu Warszawskiego,
wyk∏adowca akademicki, autor ksià˝ek, publikacji i programów dydaktycznych z zakresu ochrony Êrodowiska, szczególnie ocen Êrodowiskowych i edukacji ekologicznej.
Cz∏onek Komisji d.s. OOS w Ministerstwie Ârodowiska.
JANUSZ MIKU¸A
Dr in˝. – mechanik. Do niedawna pracownik naukowy Instytutu Materia∏oznawstwa
i Technologii Metali Politechniki Krakowskiej. Autor i wspó∏autor licznych prac
naukowo-badawczych oraz ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko. Podsekretarz Stanu
w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego.
4
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 5
STANIS¸AW SZMIGIELSKI
Prof. dr hab. med. – patofizjolog. Pracownik naukowy Wojskowego Instytutu Higieny
i Epidemiologii w Warszawie, kierownik Zak∏adu Biologicznego Dzia∏ania Pól Elektromagnetycznych. Cz∏onek krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych z zakresu
bioelektromagnetyki, ekspert WHO, autor licznych prac naukowych z dziedziny oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych.
MAREK SZUBA
Dr in˝. – elektroenergetyk. Pracownik naukowy Instytutu Energoelektryki Politechniki
Wroc∏awskiej. Specjalista w zakresie problematyki oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na Êrodowisko. Autor licznych prac naukowych z dziedziny technicznych aspektów
bioelektromagnetyki. Cz∏onek Wojewódzkiej Komisji Ocen Oddzia∏ywania na Ârodowisko (woj. dolnoÊlàskie).
ZDZIS¸AW TERESIAK
Prof. dr hab. in˝. – elektroenergetyk. D∏ugoletni pracownik Instytutu Energoelektryki
Politechniki Wroc∏awskiej. Specjalista z dziedziny projektowania, budowy i eksploatacji
systemu elektroenergetycznego oraz przemian energii elektrycznej. Autor licznych prac
naukowych poÊwićonych mi´dzy innymi ochronie Êrodowiska i cz∏owieka przed promieniowaniem elektromagnetycznym oraz pora˝eniem pràdem elektrycznym.
ANDRZEJ TYSZECKI
Dr in˝. – urbanista. Specjalista z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego. Autor licznych opracowaƒ i ekspertyz z zakresu oddzia∏ywania na Êrodowisko
w dzia∏alnoÊci inwestycyjnej. Wydawca i redaktor naczelny kwartalnika „Problemy
ocen Êrodowiskowych”.
5
Informator ok_03
6
7/10/08
20:54
Page 6
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 7
7
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 8
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 9
SPIS TREÂCI
WST¢P ........................................................................................................................................................................ 13
1. ENERGIA ELEKTRYCZNA, WYTWARZANIE, PRZESY¸ANIE I DYSTRYBUCJA
– POJ¢CIA PODSTAWOWE ......................................................................................................................................... 15
2. POLA ELEKTROMAGNETYCZNE W ÂRODOWISKU CZ¸OWIEKA ................................................................................
2.1. Charakterystyka pola elektromagnetycznego jako czynnika fizycznego .....................................................................
2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych ..............................................................................................................................
2.2.1. èród∏a pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz ................................................................................
2.2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych wielkiej cz´stotliwoÊci ................................................................................
25
25
29
29
31
3. ODDZIA¸YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA ORGANIZMY ˚YWE ...........................................................
3.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................................................................
3.2. Wp∏yw pól elektroenergetycznych na cz∏owieka – rys historyczny ............................................................................
3.3. Oddzia∏ywanie pól elektroenergetycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci (EFL) na organizmy ˝ywe ..........................
3.3.1. Pola elektroenergetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci jako czynnik wspó∏czesnego Êrodowiska ..................
3.3.2. Oddzia∏ywanie czynników Êrodowiska na stan zdrowia cz∏owieka .................................................................
3.3.3. Efekty biologiczne i ryzyko zdrowotne przy wyst´powaniu pól elektromagnetycznych bardzo niskich
cz´stotliwoÊci w Êrodowisku cz∏owieka...........................................................................................................
3.3.4. Ocena skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magnetycznych bardzo niskich
cz´stotliwoÊci ..................................................................................................................................................
3.4. Badania epidemiologiczne dotyczàce oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych niskich cz´stotliwoÊci
na organizmy ˝ywe ....................................................................................................................................................
3.4.1. Wspó∏czesne poglàdy na ryzyko nowotworowe pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz
w Êwietle wyników mi´dzynarodowych programów naukowych .................................................................
3.4.2. Rozwój choroby nowotworowej i mo˝liwoÊç jego zak∏ócenia przez pola magnetyczne
o cz´stotliwoÊci sieciowej ...............................................................................................................................
3.4.3. Badania epidemiologiczne ryzyka nowotworowego u ludzi nara˝onych na dzia∏anie
pól magnetycznych 50/60 Hz ..........................................................................................................................
3.4.4. Badania epidemiologiczne ludnoÊci zamieszka∏ej w pobli˝u linii napowietrznych i w miejscach
o wy˝szej od przeci´tnej intensywnoÊci pól magnetycznych ..........................................................................
3.5. Oddzia∏ywanie biologiczne sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych .....................................................................
3.6. Oddzia∏ywanie pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz – ustalenia
dotyczàce zalecanej ochrony cz∏owieka .....................................................................................................................
3.7. Normy, przepisy i zalecenia dotyczàce ochrony przed polem elektromagnetycznym
o cz´stotliwoÊci 50 Hz oraz zasady ich tworzenia ......................................................................................................
3.7.1. Uwagi ogólne ..................................................................................................................................................
3.7.2. Mi´dzynarodowe zalecenia dotyczàce ochrony przed wp∏ywem pól elektromagnetycznych
o cz´stotliwoÊci 50 Hz .....................................................................................................................................
3.7.3. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektrycznych w ekspozycji Êrodowiskowej ...............................................
3.7.4. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól magnetycznych w ekspozycji Êrodowiskowej ............................................
3.7.5. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektromagnetycznych w ekspozycji zawodowej .......................................
32
32
33
36
36
37
40
41
43
43
55
57
59
60
63
65
65
66
68
72
77
9
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 10
4. OCHRONA ÂRODOWISKA PRZED ODDZIA¸YWANIEM CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH
ZWIÑZANYCH Z BUDOWÑ I EKSPLOATACJÑ OBIEKTÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH ........................................... 82
4.1. Projektowanie i budowa napowietrznych linii elektroenergetycznych wysokiego napićia
w aspekcie zagadnieƒ ochrony Êrodowiska .............................................................................................................. 82
4.1.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................. 82
4.1.2. Elementy linii napowietrznych ......................................................................................................................... 85
4.1.3. Awarie linii ....................................................................................................................................................... 89
4.1.4. Porównanie krajowych i zagranicznych uk∏adów przesy∏owych najwy˝szych napi´ç ..................................... 90
4.1.5. Normy i przepisy dotyczàce budowy linii elektroenergetycznych .................................................................... 91
4.1.6. Wybór trasy linii przesy∏owej ........................................................................................................................... 92
4.1.7. Prowadzenie linii elektroenergetycznych przez lasy i w pobli˝u drzew ........................................................... 93
4.1.8. Trasa linii elektroenergetycznej a ochrona terenu i krajobrazu ........................................................................ 95
4.2. Charakterystyka czynników fizycznych wytwarzanych przez linie elektroenergetyczne
i ich wp∏yw na Êrodowisko ......................................................................................................................................... 99
4.2.1. Pole elektryczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç ................................... 99
4.2.2. Pole magnetyczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç ................................ 106
4.2.3. Techniki kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ
elektroenergetycznych .................................................................................................................................... 112
4.2.4. Rozk∏ad pola elektromagnetycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej w aspekcie ustanawiania
obszaru ograniczonego u˝ytkowania .............................................................................................................. 114
4.2.5. Ha∏as (szumy akustyczne) ................................................................................................................................ 117
4.2.6. Zak∏ócenia radioelektryczne ............................................................................................................................ 122
4.3. Projektowanie i budowa stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç w aspekcie zagadnieƒ ochrony
Êrodowiska ................................................................................................................................................................. 123
4.3.1. Cz´Êci funkcjonalne stacji i ich przeznaczenie .................................................................................................. 123
4.3.2. Lokalizacja stacji elektroenergetycznych .......................................................................................................... 124
4.3.3. Stacje elektronergetyczne z rozdzielnicami w izolacji gazowej ........................................................................ 124
4.4. Charakterystyka czynników fizycznych wytwarzanych przez stacje elektroenergetyczne
i ich wp∏yw na Êrodowisko ........................................................................................................................................ 125
4.4.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................................................. 125
4.4.2. Pole elektryczne .............................................................................................................................................. 127
4.4.3. Pole magnetyczne ........................................................................................................................................... 129
4.4.4. Ha∏as (szumy akustyczne) ................................................................................................................................ 130
4.4.5. Gospodarka wodno-Êciekowa na terenie stacji elektroenergetycznych .......................................................... 133
4.4.6. Gospodarka odpadami i zanieczyszczenie powietrza na terenie stacji elektroenergetycznych ....................... 134
4.5. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii napowietrznych pràdu sta∏ego .......................................................................... 134
4.6. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii kablowych pràdu sta∏ego .................................................................................. 136
4.7. Zagadnienia Êrodowiskowe jednoprzewodowego (monopolarnego) uk∏adu przesy∏owego pràdu sta∏ego ............ 137
4.8. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko elektroenergetycznych stacji pràdu sta∏ego .............................................................. 139
5. OCHRONA ÂRODOWISKA W ÂWIETLE OBOWIÑZUJÑCYCH PRZEPISÓW ................................................................ 140
5.1. Procedura lokalizacyjna inwestycji elektroenergetycznych ........................................................................................ 140
5.2. Przygotowanie realizacji inwestycji elektroenergetycznych ...................................................................................... 141
10
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 11
5.2.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................................................. 141
5.2.2. Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia ..................................... 142
5.2.3. Mo˝liwe warianty przygotowania do realizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych ................... 145
5.2.4. Studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy ........................................... 147
5.2.5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ...................................................................................... 148
5.2.6. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa ................................................................................ 151
5.2.7. Uzyskiwanie pozwolenia na budow´ ............................................................................................................. 152
5.3. Procedura lokalizacyjna przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycznej w Êwietle zapisów
zawartych w ustawie Prawo ochrony Êrodowiska .................................................................................................... 153
5.3.1. Klasyfikacja przedsi´wzi´ç .............................................................................................................................. 153
5.3.2. Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko ............................................................................................................. 155
5.3.3. Post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko ........................................... 156
5.4. Uzyskiwanie decyzji o pozwoleniu na budow´ dla linii lub stacji elektroenergetycznej w przypadku,
gdy planowane przedsi´wzićie jest uj´te w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego .................... 157
5.4.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................................................. 157
5.4.2. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których
przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko jest wymagane ................ 157
przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko nie jest wymagane ............ 158
5.5. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o pozwoleniu na budow´ dla linii
lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy planowane przedsi´wzićie nie jest uj´te w miejscowym
planie zagospodarowania przestrzennego ............................................................................................................... 159
5.5.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................. 159
5.5.2. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz pozwolenia na budow´ dla linii
lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania
na Êrodowisko jest wymagane ........................................................................................................................ 159
lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania
na Êrodowisko nie jest wymagane .................................................................................................................. 161
5.6. Konflikty spo∏eczne wokó∏ inwestycji a polskie prawodawstwo .............................................................................. 162
5.6.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................. 162
5.6.2. System ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko w Êwietle ustawy Prawo ochrony Êrodowiska ........................... 163
5.7. Problemy ochrony Êrodowiska w czasie budowy obiektów elektroenergetycznych .................................................. 164
5.8. Oddawanie do u˝ytkowania linii i stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç w Êwietle zapisów zawartych
w ustawie Prawo ochrony Êrodowiska ..................................................................................................................... 165
5.9. Zasady u˝ytkowania terenu w otoczeniu linii przesy∏owych i stacji elektroenergetycznych ....................................... 166
S¸OWNIK WA˚NIEJSZYCH POJ¢å .............................................................................................................................. 168
LITERATURA ............................................................................................................................................................... 172
11
Informator ok_03
12
7/10/08
20:54
Page 12
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 13
WST¢P
Eksploatacji linii napowietrznych oraz stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç towarzyszy obecnoÊç w ich otoczeniu szeregu czynników fizycznych i chemicznych, które
w pewnych warunkach i przy odpowiednio du˝ych poziomach, mogà byç ucià˝liwe dla Êrodowiska. Problem oddzia∏ywania na Êrodowisko tych czynników jest jednym z bardziej z∏o˝onych
zagadnieƒ naukowych, analizowanym zarówno pod kàtem technicznym, biologiczno-medycznym jak i spo∏ecznym.
Jednym z g∏ównych czynników, który oddzia∏ywuje na Êrodowisko jest pole elektromagnetyczne wytwarzane w otoczeniu linii napowietrznych. Badania nad wp∏ywem pól elektromagnetycznych na Êrodowisko i zdrowie ludzi prowadzone sà od ponad trzydziestu lat w wielu
renomowanych oÊrodkach naukowych na Êwiecie. Na podstawie wyników dotychczas przeprowadzonych badaƒ, w trosce o stan Êrodowiska, a szczególnie zdrowie ludzi, wprowadzane
sà w wielu krajach – tak˝e w Polsce – normy, przepisy i zalecenia zmierzajàce do ograniczenia
nat´˝enia na dzia∏anie pól elektromagnetycznych oraz ha∏asu, powstajàcego podczas eksploatacji linii i stacji elektroenergetycznych.
W Polsce kierunki proekologicznej polityki paƒstwa sformu∏owane sà w ustawie Prawo
ochrony Êrodowiska, a narz´dziem jej realizacji sà procedury administracyjne wynikajàce
z odpowiednich aktów prawnych.
G∏ównym celem niniejszego opracowania jest prezentacja aktualnego stanu wiedzy na temat oddzia∏ywania na Êrodowisko pola elektromagnetycznego i ha∏asu, wytwarzanego przez
obiekty elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç.
Aby Informator prezentowa∏ ca∏okszta∏t zagadnieƒ zwiàzanych z oddzia∏ywaniem obiektów
elektroenergetycznych na Êrodowisko, w cz´Êci wprowadzajàcej omówiono podstawowe pojćia
zwiàzane z wytwarzaniem, przesy∏aniem i rozdzia∏em energii elektrycznej. Wiele miejsca poÊwićono problematyce oddzia∏ywania na organizmy ˝ywe pól elektromagnetycznych wytwarzanych
przez urzàdzenia elektroenergetyczne, dokonujàc w zwiàzku z tym przeglàdu krajowych oraz zagranicznych norm, przepisów i zaleceƒ dotyczàcych zasad ochrony przed polami elektromagnetycznymi o cz´stotliwoÊci sieciowej. W ostatniej cz´Êci opracowania omówiono techniczne
i prawne Êrodki realizacji ochrony Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem czynników fizycznych zwiàzanych z budowà oraz eksploatacjà linii i stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç.
Informator kierowany jest przede wszystkim do szerokiego kr´gu czytelników zainteresowanych zagadnieniami oddzia∏ywania obiektów elektroenergetycznych na Êrodowisko. Mo˝e
byç szczególnie przydatny dla przedstawicieli samorzàdów lokalnych i administracji paƒstwowej, którzy uczestniczà w post´powaniu lokalizacyjnym, zwiàzanym z realizacjà
inwestycji elektroenergetycznych.
13
Informator ok_03
14
7/10/08
20:54
Page 14
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 15
1. ENERGIA ELEKTRYCZNA, WYTWARZANIE, PRZESY¸ANIE I DYSTRYBUCJA
– POJ¢CIA PODSTAWOWE
WYTWARZANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ
W celu zaspokojenia potrzeb energetycznych wykorzystuje si´ dost´pne êród∏a energii i surowce
energetyczne. Energia elektryczna, jako postaç energii szczególnie dogodna do przesy∏u na du˝e
odleg∏oÊci i rozdzia∏u do poszczególnych odbiorców, a tak˝e ∏atwa do przetwarzania na u˝yteczne
postacie energii, stanowi tylko jedno z ogniw w wielostopniowym ∏aƒcuchu przemian energetycznych. Wspó∏czeÊnie w ogólnym bilansie energetycznym najistotniejsze znaczenie ma energia uzyskiwana z kopalnych paliw sta∏ych (w´giel kamienny i brunatny), ciek∏ych (ropa naftowa)
i gazowych (gaz ziemny, metan). Du˝e znaczenie ma tak˝e energia wód Êródlàdowych oraz energia
nuklearna paliw rozszczepialnych. Coraz wi´kszà rol´ w bilansie energetycznym wielu krajów odgrywa energia elektryczna wytwarzana w elektrowniach wiatrowych.
W elektrowniach cieplnych energia elektryczna wytwarzana jest przez generatory nap´dzane
energià mechanicznà. Mo˝liwe sà ró˝ne sposoby otrzymywania energii mechanicznej niezb´dnej
do nap´dzania generatorów. W Polsce korzysta si´ w tym celu g∏ównie z turbin parowych, dla których par´ o odpowiednich parametrach uzyskuje si´ w kot∏ach opalanych w´glem kamiennym lub
brunatnym. Elektrownie na w´giel kamienny lub brunatny wytwarzajà w Polsce blisko 90,6% ca∏kowitej energii elektrycznej (rys.1.1).
Elektrownie cieplne do wytworzenia pary mogà wykorzystywaç tak˝e inne noÊniki energii (gaz,
paliwa p∏ynne, materia∏y rozszczepialne). Zale˝nie od zasobów geologicznych kraju, poziomu tech-
RYS. 1.1. Procentowy udzia∏ w krajowej produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2006 roku
100%
Elektrownie
na w´giel kamienny
Elektrownie
na w´giel brunatny
80%
Elektrownie
przemys∏owe
PROCENTY
60%
Elektrownie
gazowe
57,3%
Elektrownie
wodne
40%
Elektrownie wiatrowe
i inne odnawialne
33,3%
20%
5,1%
2,5%
1,8%
0,0%
ROK
2006
15
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 16
nologii oraz stanu infrastruktury transportowej - stosowane sà ró˝ne z nich.
Oprócz turbin poruszanych parà, do nap´dzania generatorów mo˝na równie˝ zastosowaç turbiny gazowe (poruszane gazami spalinowymi) lub wodne, a tak˝e silniki spalinowe.
Lokalne zapotrzebowanie na energi´ elektrycznà mo˝e byç zrealizowane przez:
• budow´ elektrowni lokalnej, której eksploatacja wià˝e si´ najcz´Êciej ze znacznymi ucià˝liwoÊciami dla otoczenia, wynikajàcymi z koniecznoÊci dowozu w´gla, emisjà spalin, sk∏adowaniem popio∏u itp.,
• rozbudow´ uk∏adu przesy∏owego, którego ucià˝liwoÊç jest znacznie mniejsza i powodowaç mo˝e jedynie pewne niedogodnoÊci, utrudnienia i niewielkie ograniczenia w u˝ytkowaniu terenów wzd∏u˝ tras linii; nieuniknione sà te˝ w tym przypadku straty energii powstajàce przy jej przesyle.
Lokalizacja poszczególnych elektrowni na terenie kraju jest wić kompromisem pomi´dzy dà˝eniem do obni˝ania kosztów dostarczenia paliwa do elektrowni, a kosztów przesy∏u energii elektrycznej z elektrowni do odbiorców.
SYSTEM ELEKTROENERGETYCZNY
Elektrownie, linie przesy∏owe najwy˝szych napi´ç (220, 400 i 750 kV - NN), linie wysokiego napićia (110 kV - WN), a tak˝e linie rozdzielcze i stacje elektroenergetyczne, sk∏adajà si´ na tzw. system elektroenergetyczny, którego zadaniem jest wytworzenie energii elektrycznej oraz przes∏anie
jej z poszczególnych elektrowni do odbiorców.
Zadaniem systemu elektroenergetycznego jest zapewnienie niezawodnoÊci dostawy energii elektrycznej, przy mo˝liwie najni˝szych kosztach. Realizacja tego zadania wymaga dysponowania odpowiednio rozbudowanà siecià elektroenergetycznà (rys 1.2).
Przerwy w dostawie energii elektrycznej powodujà nie tylko straty bezpoÊrednie, wynik∏e z zak∏ócenia procesów technologicznych, ale tak˝e znaczne straty wynikajàce z zaniechania dzia∏alnoÊci gospodarczej.
W nowoczesnym przemyÊle coraz istotniejsze znaczenie ma jakoÊç energii elektrycznej, którà
charakteryzuje sta∏oÊç poziomów napićia oraz cz´stotliwoÊci w czasie.
Podstawowym warunkiem poprawnej pracy elektroenergetyki jest zbilansowanie zdolnoÊci wytwórczych elektrowni z zapotrzebowaniem odbiorców. Do tego celu wykorzystuje si´ krajowy system elektroenergetyczny, który zapewniç ma dostarczenie ca∏ej wyprodukowanej energii do
wszystkich odbiorców.
Ponadto, system elektroenergetyczny musi cechowaç si´ stabilnoÊcià, co oznacza, ˝e w ka˝dej
chwili iloÊç energii elektrycznej wytwarzanej w elektrowniach i przesy∏anej do odbiorców musi byç
równa iloÊci energii pobieranej przez u˝ytkowników. Gwa∏towne zmiany w iloÊci energii dostarczanej i pobieranej sà niebezpieczne dla stabilnoÊci systemu. Zak∏ócenia zagra˝ajàce stabilnoÊci pracy
systemu, które nie zostanà w por´ zlokalizowane i usuni´te, mogà spowodowaç rozprzestrzenianie
si´ awarii, w efekcie czego nast´pujà wielogodzinne, a nawet kilkudniowe przerwy w zasilaniu, cz´sto znacznej liczby odbiorców.
Czas, w jakim nale˝y zareagowaç na pojawienie si´ sytuacji gro˝àcych awarià jest bardzo krótki,
co powoduje, ˝e urzàdzenia elektroenergetyczne wymagajà nowoczesnej, zautomatyzowanej aparatury zabezpieczeniowej. Ponadto, konieczny jest ciàg∏y nadzór i regulacja pracy systemu, gdy˝ pobór
energii przez odbiorców zmienia si´ zarówno w cyklach dobowych jak i rocznych (rys.1.3 i 1.4).
16
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 17
RYS. 1.2. Elementy systemu elektroenergetycznego na drodze od wytwórcy energii do odbiorcy
Wytwórca
Stacja SN/NN
Linia rozdzielcza
Êredniego napićia (SN)
10, 15, 20 lub 30 kV
Transformator
s∏upowy SN/nn
Elektrownia
Linie przesy∏owe
NN 400 i 220 kV
Stacja
transformatorowa
NN/WN
Stacja
transformatorowa
WN/SN
Linia WN 110 kV
Linia niskiego
napićia (nn)
400/230 V
Odbiorca
17
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 18
Warunkiem stabilnej i niezawodnej pracy systemu elektroenergetycznego jest dysponowanie rezerwami zarówno mocy zainstalowanej w elektrowniach jak te˝ zdolnoÊci przesy∏owych.
Ârodkiem pozwalajàcym uniknàç skutków awarii systemowych i zapewniajàcym niezawodnoÊç dostawy energii do odbiorców jest rozleg∏a i rozbudowana sieç linii przesy∏owych, które
stwarzajà mo˝liwoÊci realizacji ró˝nych po∏àczeƒ pomi´dzy stacjami elektroenergetycznymi
(rys.4.1 - str. 83).
Istotnym czynnikiem umo˝liwiajàcym popraw´ warunków pracy krajowego systemu elektroenergetycznego jest po∏àczenie go z systemami innych paƒstw. Po∏àczenia takie otwierajà
ponadto mo˝liwoÊç sprzeda˝y energii w okresach, kiedy spada krajowe zapotrzebowanie. Aby
móc korzystaç z udogodnieƒ, jakie daje praca w systemie mi´dzynarodowym, trzeba dysponowaç odpowiednià liczbà po∏àczeƒ mi´dzysystemowych, zdolnych zapewniç przesy∏ energii zarówno w celach handlowych, jak te˝ w sytuacjach awaryjnych. Ponadto, konieczne jest
dostosowanie wspó∏pracujàcych systemów do uzgodnionych standardów, obejmujàcych
przede wszystkim parametry energii elektrycznej, poziomy napi´ç, a tak˝e rozwiàzania techniczne uk∏adów automatyki i zabezpieczeƒ.
Polski system jest od 1995 r. po∏àczony z zachodnioeuropejskim systemem elektroenergetycznym UCTE (Unia ds. Koordynacji Przesy∏u Energii Elektrycznej). Aby wspó∏praca ta uk∏ada∏a si´
poprawnie, konieczna jest sta∏a modernizacja i wzmacnianie krajowej sieci przesy∏owej. Energetyka (elektrownie, Polska Grupa Energetyczna S.A., PSE-Operator S.A., spó∏ki dystrybucyjne) podejmuje aktualnie znaczny wysi∏ek inwestycyjny, który zaowocuje podniesieniem niezawodnoÊci
polskiego systemu elektroenergetycznego.
RYS. 1.3. Przebiegi zapotrzebowania na moc dla dni o maksymalnym i minimalnym
zapotrzebowaniu w szczycie wieczornym w 2006 roku
25 000
23 000
21 000
MOC W MEGAWATACH
19 000
17 000
24.01.2006
15 000
13 000
11 000
9 000
7 000
5 000
30.06.2006
3 000
1 000
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
GODZINY
18
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 19
TECHNIKI PRZESY¸U ENERGII
Przy przesyle energii elektrycznej mo˝na korzystaç z ró˝nych uk∏adów, spoÊród których najpowszechniejsze sà trójfazowe, napowietrzne lub kablowe linie przesy∏owe o ró˝nych poziomach
napi´ç. Linie te zasilane sà za poÊrednictwem transformatorów, z generatorów pracujàcych
w elektrowniach. Zmiany poziomu napićia, w celu wyprowadzenia energii liniami przesy∏owymi lub rozdzielczymi, dokonuje si´ w stacjach elektroenergetycznych (rys. 1.2 – str. 17).
W ostatnich latach coraz wi´kszego znaczenia nabiera przesy∏ energii elektrycznej pràdem
sta∏ym. Nowoczesne technologie pozwalajà na praktycznà realizacj´ urzàdzeƒ do przetwarzania w stacjach przekszta∏tnikowych napićia przemiennego na sta∏e oraz napićia sta∏ego na
przemienne. Ze wzgl´du na du˝e koszty s∏u˝àcych do tego celu urzàdzeƒ i instalacji, opisana
technika staje si´ op∏acalna przy przesyle znacznych iloÊci energii na du˝e odleg∏oÊci (co najmniej kilkaset kilometrów). System przesy∏ania energii elektrycznej pràdem sta∏ym jest równie˝ wygodnym sposobem ∏àczenia (sprz´gania) systemów elektroenergetycznych ró˝nych
krajów. Ponadto, uk∏ady przesy∏owe pràdu sta∏ego sà mniej ucià˝liwe dla Êrodowiska ni˝ klasyczne uk∏ady pràdu przemiennego. W zale˝noÊci od okolicznoÊci i warunków technicznych,
stosowane sà dwa rodzaje uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego:
• uk∏ad dwuprzewodowy (tzw. bipolarny), w którym obwód pràdowy tworzà dwa przewody pod napićiem „+” oraz „–”,
• uk∏ad jednoprzewodowy (tzw. monopolarny), w którym tylko jeden przewód jest pod napićiem, natomiast drugi przewód obwodu pràdowego (przewód powrotny) stanowi ziemia; w tym celu na obu koƒcach linii instaluje si´ elektrody uziemiajàce, tworzàc w ten
RYS. 1.4. Ârednie miesićzne krajowe zapotrzebowanie na moc w szczytach wieczornych z dni
roboczych w 2006 roku na tle danych historycznych
23 000
2006
22 000
2002
21 000
1996
20 000
19 000
18 000
17 000
16 000
15 000
14 000
GRUDZIE¡
LISTOPAD
WRZESIE¡
SIERPIE¡
LIPIEC
CZERWIEC
MAJ
KWIECIE¡
MARZEC
PAèDZIERNIK
MIESIÑCE
LUTY
0
STYCZE¡
MOC W MEGAWATACH
24 000
19
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 20
sposób obwód zamkni´ty przez ziemi´.
Uk∏ady jednoprzewodowe stosuje si´ zwykle w kablowych po∏àczeniach podmorskich, natomiast linie napowietrzne pràdu sta∏ego sà budowane wy∏àcznie jako dwuprzewodowe (bipolarne).
PRZESY¸ ENERGII ELEKTRYCZNEJ, STRATY PRZESY¸OWE I ICH OGRANICZANIE
Przesy∏anie energii elektrycznej z elektrowni do odbiorców wià˝e si´ z kosztami, na które
sk∏adajà si´ przede wszystkim koszty eksploatacji, modernizacji oraz budowy linii przesy∏owych i stacji elektroenergetycznych. Istotnà pozycj´ stanowi te˝ koszt strat zwiàzanych ze zjawiskami zachodzàcymi podczas przep∏ywu pràdu. Poziom i rozk∏ad tych kosztów zale˝y od
przyj´tych rozwiàzaƒ technicznych.
Wspomniano ju˝, ˝e przep∏yw pràdu elektrycznego zarówno liniami napowietrznymi jak
i kablowymi powoduje powstawanie strat energii. Jest oczywiste, ˝e muszà one byç pokrywane zwi´kszonà produkcjà w elektrowniach, co pociàga za sobà wzrost kosztów wytwarzania
energii zarówno w sensie finansowym, jak i ekologicznym.
Podstawowà przyczynà powstawania strat przesy∏u jest nagrzewanie si´ przewodów wynikajàce z przep∏ywu pràdu. Przy za∏o˝onej mocy, jakà nale˝y przes∏aç linià, zmniejszenie pràdu p∏ynàcego w linii mo˝na uzyskaç jedynie podnoszàc jej napićie pracy. Stàd, zasadniczym sposobem
ograniczania strat energii elektrycznej podczas jej przesy∏u jest budowa linii najwy˝szych napi´ç
(obecnie w Polsce - 400 kV).
Poziom napićia linii elektroenergetycznych zale˝ny jest od odleg∏oÊci, na jakà nale˝y przes∏aç
energi´ elektrycznà. Na znaczne odleg∏oÊci energia ta przesy∏ana jest w Polsce liniami o napićiu
400 kV. Jeszcze wy˝sze poziomy napi´ç mogà byç stosowane przy po∏àczeniach tranzytowych
o d∏ugoÊciach setek kilometrów (w Polsce u˝ytkuje si´ jeden odcinek linii 750 kV). Przy mniejszych odleg∏oÊciach stosuje si´ napićie 220 kV. Rozdzia∏ energii odbywa si´ liniami o napićiach
od 6 do 110 kV, a zasilanie odbiorców indywidualnych – na napićiu tzw. niskim 230/400V.
Wiadomo ju˝, ˝e zasadniczym powodem podnoszenia napićia pracy linii przesy∏owych jest
minimalizacja strat przesy∏u. W zwiàzku ze stosowaniem wy˝szych napi´ç rosnà koszty konstrukcji wsporczych (s∏upów), izolatorów, przewodów, osprz´tu, a tak˝e koszty zwiàzane z wykonaniem prac budowlano-monta˝owych. Zmniejszenie strat przesy∏u uzasadnia jednak
w pe∏ni nak∏ady ponoszone na budow´ linii najwy˝szych napi´ç.
Z technicznego punktu widzenia mo˝liwe jest zastàpienie linii napowietrznych kablowymi.
Koszt linii kablowej jest jednak co najmniej 10 razy wi´kszy ni˝ linii napowietrznej o tej samej
d∏ugoÊci, dlatego te˝ nawet w krajach najbogatszych zdecydowanie dominujà linie napowietrzne, a uk∏ady kablowe stosowane sà wyjàtkowo rzadko i praktycznie wy∏àcznie o napićiach nie przekraczajàcych 110 kV. Warto przy tym pami´taç, ˝e uk∏adanie kabli wià˝e si´
z czasowà dewastacjà terenu, co wynika z koniecznoÊci wykonywania wykopów. W konsekwencji nast´puje wy∏àczenie z u˝ytkowania cz´sto znacznych obszarów: na terenach rolniczych powoduje to okreÊlone straty w uprawach; na terenach zurbanizowanych – koniecznoÊç
przebudowy infrastruktury podziemnej. Wszystkie te uwarunkowania powodujà, ˝e koszt budowy linii kablowej – ponoszony w ostatecznym rozrachunku przez odbiorc´ energii – daje si´
uzasadniç jedynie w niektórych przypadkach, g∏ównie w miastach, gdzie lokalizacja linii napowietrznej napotyka na powa˝ne trudnoÊci ze wzgl´du na du˝à g´stoÊç zabudowy.
20
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 21
RYS. 1.5. Poziomy ha∏asu w Êrodowisku
granica bólu
[dB]
w odleg∏oÊci
20 m
w odleg∏oÊci
100 m
Start odrzutowca
Budowa
Dyskoteka
Ci´˝ki transport
Rozmowa towarzyska
Mieszkanie
Las
Linie przesy∏owe NN
21
Informator ok_03
7/10/08
20:54
Page 22
Innym sposobem ograniczania strat energii jest zastosowanie uk∏adów przesy∏owych pràdu
sta∏ego. W praktyce, uk∏ady takie sà korzystne pod wzgl´dem techniczno-ekonomicznym
i ekologicznym dopiero od pewnego okreÊlonego poziomu przesy∏anej mocy, co wià˝e si´ bezpoÊrednio z poziomem napićia linii przesy∏owej pràdu sta∏ego.
JAKOÂå ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Energia elektryczna w dzisiejszych czasach jest towarem obrotu rynkowego. Rozwijajàcy si´
i systematycznie liberalizowany rynek energii sprawia, ˝e mo˝na jà kupowaç i sprzedawaç. Nic
wić dziwnego, ˝e wzros∏y wymagania co do jej jakoÊci i niezawodnoÊci dostaw. Ka˝dy indywidualny odbiorca wymaga, aby dostarczana mu energia by∏a jak najlepszej jakoÊci, czyli odpowiada∏a nast´pujàcym wymaganiom:
• wartoÊç skuteczna napićia powinna byç mo˝liwie zbli˝ona do wartoÊci znamionowej,
• cz´stotliwoÊç napićia w sieci zasilajàcej powinna byç sta∏a i zbli˝ona do cz´stotliwoÊci
znamionowej,
• przebieg wartoÊci chwilowej napićia powinien byç zbli˝ony do sinusoidy i nie powinien
zawieraç wy˝szych harmonicznych o znaczàcych wartoÊciach amplitud,
• uk∏ad wielofazowy napi´ç powinien byç symetryczny.
Energia elektryczna o dobrej jakoÊci sprzyja osiàganiu zadowalajàcych rezultatów produkcyjnych i eksploatacyjnych, natomiast jej z∏a jakoÊç mo˝e spowodowaç znaczne straty wynikajàce ze zmniejszenia wydajnoÊci oraz trwa∏oÊci zasilanych urzàdzeƒ odbiorczych.
Obecnie wed∏ug obowiàzujàcych przepisów [50] znormalizowane napićie znamionowe Un
publicznych sieci niskiego napićia wynosi 230 V. W normalnych warunkach pracy Êrednie wartoÊci skuteczne napićia zasilajàcego powinny mieÊciç si´ w przedziale Un ± 10%.
Znamionowa cz´stotliwoÊç napićia zasilajàcego powinna wynosiç 50 Hz. W normalnych warunkach pracy wartoÊç Êrednia cz´stotliwoÊci, mierzonej przez 10 s powinna byç zawarta w przedziale 50 Hz ± 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia1, a przez 100% tygodnia2
powinna zawieraç si´ w przedziale 50 Hz +4% / - 6%, tj. od 47 Hz do 52 Hz).
Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e spe∏nienie wy˝ej wspomnianych wymagaƒ odnoÊnie do jakoÊciowych parametrów energii elektrycznej powoduje koniecznoÊç sta∏ej modernizacji i rozbudowy
zarówno sieci przesy∏owej jak i rozdzielczej.
ZJAWISKA TOWARZYSZÑCE PRACY URZÑDZE¡ ELEKTROENERGETYCZNYCH
Najistotniejsze ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska naturalnego elektroenergetyka powoduje na
etapie wytwarzania energii. Pozyskiwanie noÊników energii – g∏ównie wydobycie w´gla,
transport kolejowy oraz spalanie w´gla w elektrowniach cieplnych – pociàgajà za sobà emisj´
do Êrodowiska czynników szkodliwych. W wielu procesach zwiàzanych z wytwarzaniem
i przetwarzaniem energii powstajà znaczne iloÊci odpadów. Pomimo, ˝e omawianie tych zagadnieƒ nie jest tematem niniejszego opracowania, to warto w tym miejscu podkreÊliç, ˝e
przemys∏owe technologie spalania w´gla w elektrowniach podlegajà sta∏emu unowoczeÊnianiu, co w po∏àczeniu ze stosowanymi technikami oczyszczania spalin i utylizacji odpadów prowadzi do systematycznej poprawy sytuacji w dziedzinie ochrony Êrodowiska naturalnego.
Równie˝ eksploatacja uk∏adów przesy∏owych, g∏ównie linii najwy˝szych napi´ç, mo˝e byç
22
1)
2)
Tzn. przez 159,6 godzin w tygodniu
Tzn. przez 168 godzin, (7 dni x 24 godziny)
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 23
przyczynà wyst´powania pewnych ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska. Zaliczyç do nich mo˝na: pole
elektromagnetyczne, ha∏as, a tak˝e zak∏ócenia radioelektryczne.
Pole elektromagnetyczne
Istotnym zjawiskiem towarzyszàcym pracy ka˝dej linii i stacji elektroenergetycznej jest wyst´powanie wokó∏ nich pola elektromagnetycznego, które przy odpowiednio du˝ych wartoÊciach mo˝e wp∏ywaç na Êrodowisko poprzez oddzia∏ywanie dwóch niezale˝nych od siebie
sk∏adowych pola – elektrycznej (E) i magnetycznej (H). Przyczynà powstawania pola elektrycznego jest napićie istniejàce pomi´dzy poszczególnymi przewodami linii przesy∏owej a ziemià.
Z kolei pràd p∏ynàcy przewodami linii jest przyczynà powstania pola magnetycznego.
IntensywnoÊç wyst´powania pól elektromagnetycznych w Êrodowisku jest kontrolowana
i w niektórych przypadkach podlega ograniczeniom na tyle, na ile uzasadnia to obecny stan
wiedzy o oddzia∏ywaniu pól elektromagnetycznych na cz∏owieka, a tak˝e mo˝liwoÊci techniczne. W wielu krajach, równie˝ w Polsce, obowiàzujà w tym wzgl´dzie szczegó∏owe przepisy.
Ulot
Wysokie napićie pomi´dzy przewodami linii a ziemià powoduje, ˝e na powierzchni przewodów wyst´pujà tzw. wy∏adowania niezupe∏ne – przeskoki iskier elektrycznych, nie rozwija-
23
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 24
jàce si´ w pe∏ne wy∏adowanie. Zjawisko to, zwane ulotem, mo˝na zaobserwowaç w czasie
m˝awki, deszczu czy mg∏y – szczególnie w porze nocnej. Objawia si´ ono niezbyt jaskrawym
Êwieceniem przewodów linii oraz charakterystycznym szumem. Ulot jest jednà z przyczyn powstawania strat energii przesy∏anej przez lini´, zak∏óceƒ radioelektrycznych oraz uwalniania
z powietrza niewielkich iloÊci ozonu oraz tlenków azotu.
Ozon i tlenki azotu
Niewielkie iloÊci ozonu i tlenków azotu uwalniajà si´ z powietrza wskutek ulotu, przy
znacznym jego nasileniu, czyli na ogó∏ podczas wilgotnej pogody. Jak wykazujà pomiary, intensywnoÊç zjawiska jest na tyle niewielka, ˝e iloÊci tych zwiàzków w odleg∏oÊci kilkudziesićiu centymetrów od przewodów linii sà zupe∏nie pomijalne.
Zak∏ócenia radioelektryczne
Linia elektroenergetyczna mo˝e byç czasami powodem zak∏óceƒ w odbiorze audycji radiowych i telewizyjnych. Przyczyny tego tkwià w ekranujàcym dzia∏aniu przewodów i s∏upów,
a tak˝e w ulocie, który powoduje powstawanie pól elektromagnetycznych wysokiej cz´stotliwoÊci. Wp∏yw ulotu ogranicza si´, stosujàc przewody o konstrukcji wiàzkowej. Mimo to, mo˝e
on pojawiaç si´ w skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Skutecznym Êrodkiem
wyeliminowania zak∏óceƒ odbioru radiowego i telewizyjnego jest budowa odpowiedniej instalacji antenowej. Nale˝y zaznaczyç, ˝e obecnie budowane linie nie sà êród∏em zak∏óceƒ radioelektrycznych o istotnych poziomach.
Ha∏as
Linie przesy∏owe najwy˝szych napi´ç sà êród∏em ha∏asu, którego intensywnoÊç zale˝y
przede wszystkim od warunków atmosferycznych. Przy suchej pogodzie jest on na poziomie
30 - 40 dB(A) (decybeli akustycznych), a w skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych (deszcz, du˝a wilgotnoÊç) osiàga 55 dB(A) [18], przy czym nale˝y zauwa˝yç, ˝e obni˝enie poziomu ha∏asu o 3 dB(A) oznacza jego zmniejszenie o po∏ow´.
W sàsiedztwie linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç, w normalnych warunkach pogodowych (dobra pogoda, bez opadów), poziom dêwi´ku porównywalny jest wić z nat´˝eniem
dêwi´ku wyst´pujàcym w mieszkaniu podczas rozmowy (rys. 1.5.).
Ha∏as powstaje tak˝e na terenie stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç. Podstawowym jego êród∏em sà w tych obiektach spr´˝arki stosowane do nap´du ∏àczników oraz
transformatory, a przede wszystkim wentylatory ch∏odzàce te urzàdzenia. Istotnym êród∏em
krótkotrwa∏ego (impulsowego) ha∏asu sà wy∏àczniki powietrzne w momencie zadzia∏ania.
èród∏em ha∏asu, chocia˝ o znacznie mniejszym poziomie, jest równie˝ ulot z elementów wysokonapićiowych stacji, tj. oszynowania i aparatury ∏àczeniowej.
Dla ograniczenia ucià˝liwoÊci tego rodzaju ha∏asu konieczne jest w niektórych przypadkach
budowanie ekranów dêwi´koch∏onnych. Cz´sto jako ekrany takie wykorzystywane sà istniejàce na stacji budowle (np. zabudowania stacji, Êcianki przeciwpo˝arowe itp.). W skrajnych
przypadkach dopuszczalny poziom ha∏asu w pobli˝u najbli˝szej zabudowy mieszkalnej mo˝na
uzyskaç jedynie poprzez lokalizacj´ stacji z dala od zabudowaƒ.
24
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 25
2. POLA ELEKTROMAGNETYCZNE W ÂRODOWISKU CZ¸OWIEKA
2.1. CHARAKTERYSTYKA POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO JAKO CZYNNIKA FIZYCZNEGO
Wszystkie urzàdzenia elektryczne wytwarzajà w swoim otoczeniu pola elektromagnetyczne, które powstajà na skutek obecnoÊci napićia (pole elektryczne – E) oraz w wyniku przep∏ywu pràdu (pole magnetyczne – H). W przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz, powstajàcych
m.in. wokó∏ obiektów elektroenergetycznych, obie sk∏adowe pola: elektrycznà (E) i magnetycznà (H) mo˝na rozpatrywaç (mierzyç lub obliczaç) oddzielnie. Pola o wi´kszych cz´stotliwoÊciach posiadajà inne w∏aÊciwoÊci i oddzielne rozpatrywanie obu sk∏adowych pola jest ju˝
niemo˝liwe (rys.2.1)
Pola elektromagnetyczne wyst´pujàce w Êrodowisku mogà oddzia∏ywaç na ró˝ne jego elementy, w tym na organizmy ˝ywe. Mechanizm tych oddzia∏ywaƒ zale˝y od wielu czynników,
przede wszystkim od w∏aÊciwoÊci pola, które zmieniajà si´ zale˝nie od jego cz´stotliwoÊci. Innym, oprócz cz´stotliwoÊci, sposobem charakteryzowania pola elektromagnetycznego jest podawanie d∏ugoÊci odpowiadajàcej mu fali, czyli odleg∏oÊci mierzonej w kierunku rozchodzenia
si´ zmian pola pomi´dzy dwoma miejscami, gdzie wektor si∏ tego pola osiàga takà samà wartoÊç (rys.2.2).
Cz∏owiek styka si´ w swoim Êrodowisku z ca∏ym zakresem (tzw. widmem) cz´stotliwoÊci
pola elektromagnetycznego. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e poza sta∏ym polem magnetycznym Ziemi,
wszystkie êród∏a pola elektromagnetycznego (np. linie przesy∏owe, piece indukcyjne, nadajniki radiowe i telewizyjne, kuchnie mikrofalowe, telefony komórkowe, urzàdzenia radarowe) sà
wytworem cywilizacji.
Pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz wyst´pujàce wokó∏ obiektów elektroenergetycznych majà ca∏kowicie odmienny wp∏yw na Êrodowisko ni˝ pola o cz´stotliwoÊciach wy˝-
25
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 26
RYS. 2.1. Powstawanie pola elektrycznego i magnetycznego
POLE ELEKTRYCZNE E
POLE MAGNETYCZNE H
WYTWARZANE
JEST PRZEZ
KA˚DY
PRZEWÓD
LUB OBWÓD,
PRZEZ KTÓRY
P¸YNIE PRÑD
WYTWARZANE
JEST PRZEZ
KA˚DY PRZEWÓD
LUB OBWÓD
POD NAPI¢CIEM,
RÓWNIE˚ KIEDY
PRÑD PRZEZ
NIEGO NIE
P¸YNIE
szych. Przy cz´stotliwoÊciach przekraczajàcych 100 kHz pola te rozchodzà si´ w przestrzeni
w postaci fal elektromagnetycznych i nazywane sà promieniowaniem elektromagnetycznym.
Pola o cz´stotliwoÊciach od 300 MHz do 300 GHz nazywane sà promieniowaniem mikrofalowym. Promieniowanie to wytwarzane m.in. przez anteny nadajników radiowych i telewizyjnych,
urzàdzenia radarowe, kuchnie mikrofalowe czy telefony komórkowe, rozprzestrzenia si´ w otoczeniu bez wi´kszych trudnoÊci i mo˝e byç poch∏aniane przez cia∏o cz∏owieka. Przy odpowiednio
du˝ej energii tego promieniowania cia∏o cz∏owieka ogrzewa si´, a zjawisko to nosi nazw´ efektu
termicznego. W przypadku pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz nie ma mowy o zjawisku promieniowania, a pola tego rodzaju przekazujà do otoczenia pomijalnie ma∏e iloÊci energii. Oznacza to, ˝e pola elektromagnetyczne wytwarzane przez linie napowietrzne wysokiego
napićia i inne urzàdzenia elektroenergetyczne nie mogà powodowaç w organizmie cz∏owieka
efektu termicznego. Nie mo˝na wiec w ˝adnym przypadku kojarzyç pojćia pole elektromagneTABELA 2.1. WielkoÊci charakteryzujàce pole elektromagnetyczne
WielkoÊci fizyczne charakteryzujàce
pole elektromagnetyczne
Jednostki
Nat´˝enie pola elektrycznego E
V/m (wolt na metr)
kV/m (kilowolt na metr) = 1000 V/m
Nat´˝enie pola magnetycznego H
A/m (amper na metr)
kA/m (kiloamper na metr) = 1000 A/m
Indukcja pola magnetycznego B
T (tesla)
mT (militesla) = 0,001 T
µT (mikrotesla) = 0,000001 T
G´stoÊç strumienia energii S
W / m2 (wat na metr kwadratowy)
Nat´˝enie pola magnetycznego 1 A/m odpowiada indukcji pola magnetycznego 1,25 µT
Dawniej u˝ywana jednostka nat´˝enia pola magnetycznego: 1 Oe (Oersted) = 250 A / m
Dawniej u˝ywana jednostka indukcji magnetycznej: 1 Gs (Gauss) = 100 µT
26
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 27
tyczne z terminem promieniowanie elektromagnetyczne. Bardzo ogólna nazwa „pole elektromagnetyczne” jest cz´sto przyczynà wielu nieporozumieƒ, wynikajàcych z braku precyzyjnego scharakteryzowania omawianej wielkoÊci fizycznej. Cz´ste pos∏ugiwanie si´, szczególnie w prasie
popularnej, terminami „promieniowanie elektromagnetyczne” czy „fale elektromagnetyczne”
w odniesieniu do pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci sieciowej (50 Hz) jest nieuzasadnione i rodzi u czytelnika wiele niepotrzebnych obaw.
IntensywnoÊç pola elektromagnetycznego charakteryzowana jest ró˝nymi wielkoÊciami, zale˝nie od cz´stotliwoÊci (tabela 2.1).
W przypadku pól wielkiej cz´stotliwoÊci (f > 100 kHz) mo˝na mówiç o promieniowaniu
niejonizujàcym, czyli rozchodzeniu si´ nierozerwalnie ze sobà zwiàzanych zmian pola elektrycznego i magnetycznego. W∏aÊciwoÊci tego rodzaju pól, charakteryzowanych przez nat´˝enie
RYS. 2.2. Zale˝noÊci pomi´dzy cz´stotliwoÊcià zmian pola elektromagnetycznego a d∏ugoÊcià fali
1 kH = 1000 Hz
Jednostka cz´stotliwoÊci – Herc (Hz)
1 Hz = 1 cykl na sek.
1 MHz = 1000 kHz
1 GHz = 1000 MHz
1 CYKL ODPOWIADA D¸UGOÂCI FALI
Je˝eli cz´stotliwoÊç roÊnie, to d∏ugoÊç fali maleje,
a iloÊç energii przekazywanej do obiektu o wymiarach
porównywalnych z d∏ugoÊcià fali staje si´ coraz wi´ksza.
KSZTA¸T FALI
ELEKTROMAGNETYCZNEJ
Przyk∏ady:
èRÓD¸O POLA
Linia napowietrzna
wysokiego napićia,
urzàdzenia codziennego
u˝ytku, np. lampa,
˝elazko, odkurzacz.
CZ¢STOTLIWOÂå
D¸UGOÂå FALI
6000 km
50 Hz
100 m
Antena radiowa
nadawcza
3 MHz
0,1 m
Kuchnia mikrofalowa
2450 MHz
27
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 28
RYS. 2.3. Zakresy cz´stotliwoÊci pola elektromagnetycznego wykorzystywane w technice
CZ¢STOTLIWOÂå
PASMO
CZ¢STOTLIWOÂCI
PROMIENIOWANIE ELEK TROMAGNETYCZNE
Promieniowanie
rentgenowskie
oraz gamma
Ultrafiolet
Promieniowanie
widzialne
Podczerwieƒ
Mikrofale
POLEE ELEK TROMAGNETYCZNE
Radiofale
28
Bardzo niskie
cz´stotliwoÊci
ZASTOSOWANIE
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 29
pola elektrycznego lub g´stoÊç strumienia energii, sprawiajà, ˝e sà one w stanie oddzia∏ywaç
na obiekty fizyczne, nie powodujàc jonizacji materii. Pole elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci
50 Hz – w odró˝nieniu od pól wielkiej cz´stotliwoÊci – jest tzw. polem quasistacjonarnym. Praktycznie wynika z tego, ˝e nie ma mowy o zjawisku promieniowania – mo˝na natomiast wyró˝niç
i odr´bnie zmierzyç sk∏adowà elektrycznà (oddzia∏ujàca na ∏adunki elektryczne) oraz magnetycznà (oddzia∏ujàcà na przewodniki z pràdem).
2.2. èRÓD¸A PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH
2.2.1. èród∏a pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz
Szczególnie interesujàce, ze wzgl´du na swà powszechnoÊç, sà przypadki powstawania pola
elektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ elektrycznych. Specyfika pola elektromagnetycznego
wytwarzanego przez takie urzàdzenia powoduje, ˝e mo˝na w jego przypadku oddzielnie rozpatrywaç sk∏adowà magnetycznà i elektrycznà (rys.2.1). Pole magnetyczne (sk∏adowa magnetyczna) towarzyszy ka˝demu przep∏ywowi pràdu, a pole elektryczne (sk∏adowa elektryczna)
wyst´puje wsz´dzie tam, gdzie pojawia si´ napićie. Interesujàce sà wić przypadki kiedy pràdy
i(lub) napićia osiàgajà szczególnie du˝e wartoÊci.
Pràdy o du˝ych nat´˝eniach wyst´pujà przy takich procesach technologicznych jak spawanie,
zgrzewanie czy elektroliza. Z wysokimi napićiami mo˝na zetknàç si´ z kolei przy technice elektronowej czy filtrowaniu py∏ów przemys∏owych (elektrofiltry), a przede wszystkim przy przesyle
energii elektrycznej liniami napowietrznymi. Wymienione przypadki ilustrujà przede wszystkim
tzw. „nara˝enia zawodowe”, czyli takie, jakie majà miejsce w zwiàzku z wykonywaniem pracy,
a ich zasi´g ogranicza si´ do stanowiska pracy.
Szczególnie istotne sà tzw. „nara˝enia Êrodowiskowe”, czyli takie, z którymi mo˝e zetknàç si´
ka˝dy cz∏owiek. Typowym przyk∏adem êród∏a pola elektromagnetycznego towarzyszàcego cz∏oTABELA 2.2. WartoÊci pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz spotykane w Êrodowisku
Porównanie nat´˝eƒ pól elektrycznych 50 Hz wytwarzanych w sàsiedztwie:
Linii napowietrznych
Nat´˝enie kV/ m
Urzàdzeƒ elektrycznych
powszechnego u˝ytku
Nat´˝enie kV/m
Pod liniami najwy˝szych napi´ç
(220 – 400 kV)
1 – 10
Pralka automatyczna
0,13
w odl. 30 cm
W odleg∏oÊci 150 m
od linii 400 kV
˚elazko
poni˝ej 0,5
0,12
w odl. 10 cm
Monitor komputerowy
0,2
w odl. 30 cm
Odkurzacz
0,13
w odl. 3 cm
Pod liniami wysokiego napićia
(110 kV)
0,5 – 4
Pod liniami Êredniego napićia
(10 – 30 kV)
poni˝ej 0,3
Maszynka do golenia
0,7
w odl. 3 cm
Na zewnàtrz stacji
wysokiego napićia
0,1 – 0,3
Suszarka do w∏osów
0,8
w odl. 10 cm
29
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 30
TABELA 2.3. WartoÊci pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz spotykane w Êrodowisku
Porównanie nat´˝eƒ pól magnetycznych 50 Hz wytwarzanych w sàsiedztwie:
Linii napowietrznych
Nat´˝enie A/m
Urzàdzeƒ elektrycznych
powszechnego u˝ytku
Nat´˝enie A/m
Pod liniami najwy˝szych napi´ç
(220 – 400 kV)
0,8 – 40
Pralka automatyczna
0,3
w odl. 30 cm
W odleg∏oÊci 150 m
od linii 400 kV
poni˝ej 4
˚elazko
0,2
w odl. 10 cm
Monitor komputerowy
0,1
w odl. 30 cm
Odkurzacz
5
w odl. 5 cm
Maszynka do golenia
12 – 1200
w odl. 3 cm
Suszarka do w∏osów
4
w odl. 10 cm
Pod liniami wysokiego napićia
(110 kV)
poni˝ej 16
Pod liniami Êredniego napićia
(10 – 30 kV)
0,8 – 16
Na zewnàtrz stacji
wysokiego napićia
poni˝ej 0,2
TABELA 2.4. WartoÊci pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz w funkcji odleg∏oÊci od ró˝nych
rodzajów linii napowietrznych (wysokiego i niskiego napićia), a tak˝e innych typowych sytuacji
ekspozycyjnych
Linia
dwutorowa
400 kV
Linia
czterotorowa
2x400 kV
+2x220 kV
Linia
jednotorowa
15 kV
Linia niskiego
napićia
(400/230 V)
prowadzona
na elewacji
budynku
30
Odleg∏oÊç
od osi linii (m)
Nat´˝enie
pola magnetycznego
H (A/m)
Odleg∏oÊç
od osi linii (m)
0
2
4
5,5
10
30
50
100 150 200 300 500 600
40 39,5 38,2 36,4 29,1 4,5 1,3 0,19 0,06 0,03
50
100 150 200 300 500 600
Nat´˝enie
pola magnetycznego 30,1 31,5 37,0 42,3 44,5 11,4 5,4
H (A/m)
1,5 0,69 0,38 0,15 0,04 0,03
Odleg∏oÊç
od osi linii (m)
0
0
2
2
4
4
Nat´˝enie
pola magnetycznego 5,1 4,9 4,2
H (A/m)
Odleg∏oÊç
od osi linii (m)
0
2
4
5,5
10
30
poni˝ej 0,01
5,5
10
30
3,5
2,0 0,32 0,12 0,03 0,02
5,5
10
30
Nat´˝enie
pola magnetycznego 15,0 3,8 1,0 0,56 0,18 0,02
H (A/m)
50
50
100 150 200 300 500 600
poni˝ej 0,01
100 150 200 300 500 600
poni˝ej 0,01
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 31
TABELA 2.5. Pola elektryczne wielkiej cz´stotliwoÊci spotykane w Êrodowisku
Porównanie nat´˝eƒ pól elektrycznych wytwarzanych w sàsiedztwie:
Nat´˝enie V/m
Anteny nadajnika d∏ugofalowego 1200 kW
(225 kHz, wysokoÊç masztu – 310 m)
7,0
w odl. 200 m
Anteny nadajnika Êredniofalowego 2 kW
(1600 kHz, wysokoÊç masztu – 75 m)
3,5
w odl. 50 m
Anteny nadajnika UKF – FM 3x10 kW
(70 MHz, wysokoÊç zawieszenia anten – 255 m)
1,3
w odl. 50 m
Anteny pr´towej radiotelefonu (27,12 MHz)
1,8
w odl. 10 m
wiekowi praktycznie wsz´dzie sà instalacje elektroenergetyczne. Szczególne zainteresowanie budzà w tym wzgl´dzie elektroenergetyczne linie napowietrzne wysokiego napićia, gdy˝ stanowià
êród∏o pola elektrycznego o relatywnie du˝ych wartoÊciach. Nie do pominićia jest te˝ sk∏adowa
magnetyczna pola, wynikajàca z obcià˝enia linii pràdem, niejednokrotnie o znacznym nat´˝eniu.
2.2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych wielkiej cz´stotliwoÊci
Pola elektromagnetyczne wielkiej cz´stotliwoÊci (powy˝ej 100 kHz) o znacznych wartoÊciach
generowane sà przez urzàdzenia radiokomunikacyjne i radiolokacyjne. Zetknàç si´ z nimi mo˝na
np. w otoczeniu radiowych i telewizyjnych anten nadawczych. Generowanie i rozsy∏ promieniowania elektromagnetycznego sà w tym przypadku zamierzone. Urzàdzenia nadawcze i uk∏ady
antenowe buduje si´ w∏aÊnie po to, aby informacja przenoszona za poÊrednictwem pola elektromagnetycznego dociera∏a jak najdalej, czyli rozsy∏ promieniowania by∏ jak najszerszy.
Wiele urzàdzeƒ technicznych s∏u˝y jednak do realizacji zadaƒ innych ni˝ radiokomunikacja
czy radiolokacja, a wyst´powanie wokó∏ nich pola elektromagnetycznego jest niepo˝àdanym
skutkiem ubocznym. Tak dzieje si´ np. w przypadku przemys∏owych instalacji do nagrzewania
pojemnoÊciowego, mikrofalowego czy indukcyjnego.
Najwi´ksze osiàgalne wartoÊci pól, o zasi´gu ograniczonym rozmiarami aparatury, wykorzystuje si´ w oÊrodkach naukowych dla celów badawczych, a tak˝e w urzàdzeniach do diagnostyki
medycznej i technicznej.
TABELA 2.6. Pola elektromagnetyczne cz´stotliwoÊci mikrofalowej spotykane w Êrodowisku
Porównanie g´stoÊci strumienia energii wytwarzanego w sàsiedztwie:
G´stoÊç strumienia
energii W/m2
Anteny stacji bazowej telefonii komórkowej
0,1 w odl. 50 m
Anteny radiolinii
0,1 w odl. 150 m
Kuchenki mikrofalowej
0,04 w odl. 0,2 m
Anteny telefonu komórkowego
0,01 w odl. 5 cm
31
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 32
3. ODDZIA¸YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA ORGANIZMY ˚YWE
3.1. UWAGI OGÓLNE
Zjawiska nowe i nieznane, nowe zdobycze techniki i cywilizacji, zawsze fascynowa∏y cz∏owieka i dawa∏y mu nadziej´ na lepsze ˝ycie, ale budzi∏y te˝ wiele nieufnoÊci, obaw i strachu.
Tak by∏o poczàtkowo z silnikiem parowym, potem z silnikiem spalinowym czy oÊwietleniem
gazowym, nie inaczej te˝ sta∏o si´ z wprowadzonà do powszechnego u˝ytku nieco ponad 100
lat temu energià elektrycznà. Od samego poczàtku wprowadzaniu energii elektrycznej do otoczenia cz∏owieka towarzyszy∏y równie wielkie nadzieje, jak i obawy. Kiedy jedni próbowali stosowaç stymulacje pràdami czy polami elektromagnetycznymi, jako czynnik leczàcy ró˝ne
choroby (do dziÊ przetrwa∏y ró˝ne metody tzw. magnetoterapii, czyli leczenia polami magnetycznymi), to inni twierdzili, ˝e oÊwietlenie elektryczne jest „niezdrowe”, os∏abia wzrok, a nawet mo˝e powodowaç Êlepot´. Jeszcze na poczàtku XX wieku cz´Êç ludzi obawia∏a si´ zbli˝aç
do instalacji elektrycznych. Niektórzy jeszcze pami´tajà, ˝e w okresie elektryfikacji wsi pol-
32
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 33
skich w latach 1945 – 1955, wielu ludzi z du˝à nieufnoÊcià odnosi∏o si´ do pràdu elektrycznego i wcale nie byli oni zachwyceni nowymi perspektywami cywilizacyjnymi. Szybko okaza∏o
si´, ˝e te obawy by∏y ca∏kowicie bezpodstawne, ale irracjonalny strach przed nieznanym i niewidzialnym zagro˝eniem przetrwa∏ i objawi∏ si´ w nowej formie. W miejsce dawnego, lepiej
ju˝ poznanego i zrozumia∏ego zagro˝enia, jakim sta∏a si´ „elektrycznoÊç”, pojawi∏a si´ przed
kilkunastu laty nowa, ma∏o poznana groêba - „pola elektromagnetyczne”. Od czasu do czasu
w radiu, telewizji czy gazetach pojawiajà si´ skàpe, ale niepokojàce informacje o tym, ˝e „pola
elektromagnetyczne” sà szkodliwe dla zdrowia cz∏owieka i mogà byç przyczynà wielu chorób.
Niestety, wiele osób nie wie dok∏adnie, czym sà te „pola elektromagnetyczne”, czy i w jakich
warunkach mogà oddzia∏ywaç na Êrodowisko i organizmy ˝ywe i czy majà jakiÊ wp∏yw na
zdrowie cz∏owieka. Tak˝e wi´kszoÊç lekarzy nie jest przygotowana do udzielenia rzetelnej odpowiedzi na te pytania i nie jest w stanie wyjaÊniç szeregu wàtpliwoÊci zwiàzanych z oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe.
Dlatego nic dziwnego, ˝e wielu ludzi nie potrafi znaleêç zadowalajàcej odpowiedzi na pytanie, czy przebywanie w zasi´gu pól elektromagnetycznych wytwarzanych wokó∏ linii napowietrznych i stacji elektroenergetycznych mo˝e mieç jakiÊ wp∏yw na stan ich zdrowia, a przede
wszystkim, czy mo˝e byç szkodliwe. Poni˝szy fragment Informatora, stanowiàcy prób´ odpowiedzi na powy˝sze pytania, opracowany zosta∏ w oparciu o aktualny stan wiedzy w zakresie
oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe.
Wiadomym jest, ˝e oddzia∏ywanie pola elektromagnetycznego na materia∏y biologiczne zale˝y zarówno od nat´˝enia, jak i od cz´stotliwoÊci pola, a efekty oddzia∏ywania pól o ró˝nych
cz´stotliwoÊciach (pola elektryczne i magnetyczne 50 Hz, radiofale i mikrofale) majà ca∏kowicie odmiennà natur´.
Promieniowanie mikrofalowe zdolne jest np. do podgrzania cia∏a cz∏owieka (tzw. efekt termiczny), ale promieniowanie o cz´stotliwoÊci z zakresu 100 kHz – 300 MHz (tzw pasmo radiofalowe – RF), ze wzgl´du na znacznie ni˝szà cz´stotliwoÊç, nie jest ju˝ w stanie wywo∏aç
takiego zjawiska. Tym bardziej pole elektromagnetyczne istniejàce w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych wysokiego napićia, ze wzgl´du na swà bardzo niskà cz´stotliwoÊç
(f = 50 Hz), nie jest w stanie spowodowaç efektu termicznego, bowiem sposób (mechanizm)
oddzia∏ywania tego rodzaju pól na organizmy ˝ywe jest zupe∏nie inny ni˝ pól mikrofalowych.
Nie nale˝y zatem myliç skutków dzia∏ania pól elektromagnetycznych o ró˝nych cz´stotliwoÊciach i ka˝dorazowo powinno si´ rozpatrywaç potencjalne efekty ich oddzia∏ywania w powiàzaniu zarówno z cz´stotliwoÊcià, jak i intensywnoÊcià pola.
3.2. WP¸YW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA CZ¸OWIEKA — RYS HISTORYCZNY
W spo∏eczeƒstwie utrzymuje si´ przeÊwiadczenie o rzekomo szkodliwym oddzia∏ywaniu pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez urzàdzenia elektroenergetyczne na organizm
cz∏owieka. Nauka nie daje jednak dostatecznych podstaw do stwierdzenia, ˝e pola elektromagnetyczne o nat´˝eniach wyst´pujàcych w otoczeniu urzàdzeƒ elektroenergetycznych mogà
w jakikolwiek sposób wp∏ynàç na stan zdrowia przebywajàcych tam ludzi. Jest prawdà, ˝e pola elektryczne i magnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci (50/60 Hz) mogà powodowaç wystàpienie ró˝nych zmian w organizmach ˝ywych (w tym i u cz∏owieka), ale zmiany takie
pojawiajà si´ tylko w ÊciÊle okreÊlonych warunkach i po zadzia∏aniu pól o du˝ych poziomach,
33
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 34
znacznie wi´kszych ni˝ te, z którymi mo˝na si´ zetknàç w pobli˝u linii napowietrznych czy
urzàdzeƒ elektroenergetycznych, albo przy u˝ytkowaniu sprz´tu zasilanego pràdem przemiennym. W laboratoriach na ca∏ym Êwiecie wykonuje si´ bardzo wiele badaƒ doÊwiadczalnych, w których ró˝ne preparaty biologiczne czy organizmy ˝ywe (np. komórki roÊlinne
i zwierzće, hodowle komórek, roÊliny, zwierz´ta) umieszcza si´ w dobrze kontrolowanych polach elektrycznych lub magnetycznych o ró˝nym nat´˝eniu i po okreÊlonym czasie bada si´
ewentualne zmiany w funkcjonowaniu tych organizmów. W innych oÊrodkach naukowych
prowadzi si´ badania medyczne i laboratoryjne ludzi pracujàcych w zasi´gu silnych pól elektrycznych lub magnetycznych, a tak˝e obserwuje si´ zdrowych ochotników poddanych dzia∏aniu takich pól. Osobnà grup´ stanowià badania epidemiologiczne, czyli ocena stanu zdrowia
i zachorowalnoÊci (cz´stoÊci wyst´powania ró˝nych chorób) w du˝ych grupach ludnoÊci lub
pracowników poddanych dzia∏aniu pól elektromagnetycznych. Wyniki wszystkich tych badaƒ,
publikowane w specjalistycznej literaturze naukowej i omawiane na mi´dzynarodowych konferencjach naukowych, stale poszerzajà wiedz´ na temat ewentualnego ryzyka zwiàzanego
z koniecznoÊcià ˝ycia wspó∏czesnego cz∏owieka w Êrodowisku pól elektromagnetycznych
o bardzo ró˝nej cz´stotliwoÊci i charakterystyce, w tym pól wytwarzanych przez urzàdzenia
elektroenergetyczne.
Wiedza o oddzia∏ywaniu pól elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe i procesy ˝yciowe
stale si´ poszerza, przybywa nowych informacji biologicznych i medycznych. W miar´ rozwoju
tej wiedzy i powi´kszania bazy danych wyników badaƒ naukowych zmieniajà si´ te˝ poglàdy
specjalistów na temat po˝ytecznych i szkodliwych skutków oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na procesy ˝yciowe i ewentualnego ryzyka dla zdrowia. Dlatego warto przeanalizowaç, jak zmienia∏y si´ w perspektywie historycznej poglàdy na problematyk´ oddzia∏ywania
pól elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe.
Zjawiska elektryczne i magnetyczne znane by∏y ju˝ staro˝ytnym Grekom, choç dotyczy∏y
wy∏àcznie sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych o w∏aÊciwoÊciach fizycznych zupe∏nie
odmiennych od pól zmiennych.
Oko∏o 1600 roku, wraz z odkryciem maszyny elektrostatycznej, sta∏o si´ mo˝liwe otrzymywanie napi´ç rz´du kilkudziesićiu tysićy woltów. Z owych czasów pochodzà rozliczne próby
terapeutycznego zastosowania sta∏ych pól elektrycznych oraz upowszechniajàce si´ przekonanie o elektrycznym charakterze procesów ˝yciowych. Przyk∏adem tego sà historyczne doÊwiadczenia Luigi Galvaniego nad oddzia∏ywaniem pràdu sta∏ego na tkanki biologiczne.
Te pionierskie badania, kontynuowane potem przez wielu fizjologów w XVIII i pierwszej po∏owie XIX wieku, znalaz∏y swoje zwieƒczenie w klasycznej monografii Emila Du Bois-Raymonda
„Badania elektrycznoÊci zwierzàt”, wydanej w Pary˝u w roku 1848. Okaza∏o si´, ˝e procesowi
˝ycia we wszystkich jego formach towarzyszà ró˝ne zjawiska elektryczne. Wspomniany ju˝
Du Bois-Raymond i jego uczeƒ Bernstein jeszcze w latach 1850- 1870 odkryli wyst´powanie
silnych potencja∏ów w b∏onie nerwów obwodowych i próbowali mierzyç szybkoÊç przep∏ywu
impulsów elektrycznych przez w∏ókna nerwowe, k∏adàc w ten sposób fundamenty pod rozwój
wspó∏czesnej elektrofizjologii. Warto pami´taç, ˝e elektrofizjologia rozwija∏a si´ w okresie, kiedy energia elektryczna i pràd przemienny nie by∏y jeszcze dost´pne w przemyÊle i gospodarstwie domowym.
Medycyna „elektryczna’’ osiàgn´∏a du˝à popularnoÊç na prze∏omie XIX i XX wieku, szczególnie w Ameryce i Niemczech, wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej do powszechnego
34
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 35
u˝ytku. Przekonanie o leczniczym dzia∏aniu elektrycznoÊci i magnetyzmu by∏o obecne zarówno w podrćznikach lekarskich z tamtego okresu, jak te˝ ugruntowa∏o si´ w ÊwiadomoÊci spo∏ecznej, choç brakowa∏o przekonujàcych dowodów na skutecznoÊç stosowanych metod
leczenia, a same schematy leczenia by∏y najcz´Êciej zupe∏nie przypadkowe.
Próby naukowego podejÊcia do zagadnienia terapii magnetycznej i elektrycznej cz´sto pokazywa∏y wàtpliwà skutecznoÊç stosowanych metod, ale pomimo to, w pierwszych dekadach
dwudziestego wieku elektroterapia sta∏a si´ na krótko oficjalnà dziedzinà medycyny. Na rynku
amerykaƒskim pojawia∏y si´ i rozchodzi∏y w wielkich iloÊciach elektromagnetyczne urzàdzenia „do leczenia’’. W latach czterdziestych zainteresowanie elektroterapià gwa∏townie zmala∏o,
a w latach pi´çdziesiàtych i szeÊçdziesiàtych powszechnie przyj´ty zosta∏ poglàd, ˝e pola elektromagnetyczne niskiej cz´stotliwoÊci nie majà ani dzia∏ania leczniczego, ani ujemnego wp∏ywu na zdrowie. Mimo to, jeszcze dzisiaj w literaturze przedmiotu spotyka si´ prace o po˝ytecznym
dla zdrowia dzia∏aniu pola elektromagnetycznego niskich cz´stotliwoÊci; np. doniesienia
o leczniczym dzia∏aniu pól magnetycznych (tzw. magnetoterapia) w przypadku migreny, chorób reumatycznych czy zrastania si´ z∏amanych koÊci.
W latach szeÊçdziesiàtych naszego wieku pojawi∏ si´ w spo∏eczeƒstwach zachodnich trend
negacji ró˝nych osiàgni´ç cywilizacyjnych i zorganizowa∏y si´ spo∏eczne ruchy proekologiczne.
W atmosferze niechći wobec techniki i wzrostu ÊwiadomoÊci ekologicznej formu∏owano poglàdy, ˝e wszelkie zmiany Êrodowiska wprowadzone przez cywilizacj´ sà szkodliwe dla zdrowia. Dotyczy∏o to tak˝e elektroenergetyki i dlatego nie dziwi, ˝e w latach siedemdziesiàtych
pojawi∏y si´ w prasie popularnej liczne doniesienia o szkodliwym dzia∏aniu na cz∏owieka,
przede wszystkim napowietrznych linii wysokiego napićia, a tak˝e ró˝nego typu urzàdzeƒ
elektroenergetycznych. Tak wić obcowanie z polami elektromagnetycznymi, uwa˝ane przez
prawie 100 lat za korzystne dla zdrowia, zacz´∏o byç nagle traktowane przez laików jako
zagro˝enie.
To s∏abo udokumentowane przekonanie grup proekologicznych o zagro˝eniu powodowanym przez pola elektromagnetyczne wyst´pujàce w pobli˝u linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych znalaz∏o pod koniec lat siedemdziesiàtych niespodziewane wsparcie ze
strony niektórych specjalistów.
W roku 1979 Wertheimer i Leeper opublikowali wyniki badaƒ epidemiologicznych [88],
w których stwierdzili, ˝e dzieci z okolic miasta Denver (stan Colorado w USA), mieszkajàce w domach, w których wyst´powa∏y pola magnetyczne o nat´˝eniach wy˝szych od przeci´tnego (oszacowane na podstawie liczby przewodów elektrycznych doprowadzajàcych pràd do domów,
a tak˝e w oparciu o iloÊç linii przesy∏owych i rozdzielczych przebiegajàcych w pobli˝u domów)
wykazujà nieco wi´ksze ryzyko zachorowania na bia∏aczki. Poniewa˝ badania te dotyczy∏y oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych wyst´pujàcych w codziennym Êrodowisku ˝ycia cz∏owieka (zamieszkiwanie w pobli˝u linii), a skutki tego oddzia∏ywania zdaniem badaczy by∏y bardzo
niepokojàce (zachorowania na nowotwory uk∏adu krwiotwórczego – bia∏aczki), to praca ta znalaz∏a du˝y oddêwi´k spo∏eczny i zosta∏a nag∏oÊniona w Êrodkach masowego przekazu. Pomimo,
˝e badania te nie by∏y wolne od kontrowersji i wzbudzi∏y wiele zastrze˝eƒ wÊród specjalistów, to
spowodowa∏y gwa∏towny rozwój badaƒ doÊwiadczalnych i epidemiologicznych.
Póêniejsze badania przeprowadzone w wielu oÊrodkach naukowych w latach 1980-2002
znacznie poszerzy∏y wiedz´ na temat efektów biologicznych pól elektromagnetycznych wyst´pujàcych w sàsiedztwie linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych.
35
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 36
3.3. ODDZIA¸YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH BARDZO NISKICH CZ¢STOTLIWOÂCI (ELF)
NA ORGANIZMY ˚YWE
3.3.1. Pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci jako czynnik wspó∏czesnego
Êrodowiska
Pola elektryczne i magnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci sà powszechnym sk∏adnikiem
Êrodowiska ˝ycia i pracy, towarzyszà cz∏owiekowi prawie w ka˝dym momencie jego ˝ycia. Co
wićej, pola pochodzàce od linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych nie zawsze stanowià znaczàcà sk∏adowà w codziennej dawce pól elektromagnetycznych, z którymi styka si´
cz∏owiek. Zale˝nie od charakteru pracy, czasu i sposobu u˝ytkowania w ˝yciu codziennym i zawodowym urzàdzeƒ zasilanych pràdem przemiennym, czy korzystania z ró˝nych Êrodków komunikacji, codzienna „dawka” pola elektromagnetycznego mo˝e byç doÊç du˝a, choç najcz´Êciej
nikt nie uÊwiadamia sobie tego faktu.
Pole elektryczne bezpoÊrednio pod przewodami linii wysokiego napićia ma zwykle nat´˝enie kilku kV/m, ale w miejscach gdzie przebywajà ludzie (kilkadziesiàt i wićej metrów od linii)
jest znacznie s∏absze ni˝ 1 kV/m. W tych samych miejscach pole magnetyczne mo˝e osiàgaç
wartoÊci od kilkunastu do kilkudziesićiu A/m, ale w miejscach przebywania ludzi zwykle nie
przekracza 0,1-1 A/m. Z takimi wartoÊciami nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego
spotyka si´ ka˝dy, kto mieszka czy przebywa w pobli˝u linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç. Trzeba podkreÊliç, ˝e w sàsiedztwie stacji elektroenergetycznych wartoÊci te sà znacznie
mniejsze. Czy pola o takich wartoÊciach mogà wywo∏ywaç jakieÊ zmiany w organizmie cz∏owieka, albo oddzia∏ywaç na otoczenie – roÊliny, zwierz´ta hodowlane, domowe czy dzikie?
Zanim podejmie si´ prób´ odpowiedzi na to pytanie, nale˝y rozwa˝yç, jak wiele czasu (dziennie czy miesićznie) cz∏owiek przebywa w polach o podanych wy˝ej nat´˝eniach, gdy˝ iloczyn
nat´˝enia pola i czasu w nim przebywania (tzw. doza ekspozycyjna) jest zwykle dobrà miarà
przy szacowaniu oczekiwanych efektów biologicznych czy skutków zdrowotnych. Nikt przecie˝
nie przebywa na sta∏e bezpoÊrednio pod przewodami linii wysokiego napićia (choç i tam ptaki
∏àkowe zak∏adajà gniazda), a i 20 – 30 metrów od linii te˝ przebywa si´ wyjàtkowo rzadko.
Obliczenia i pomiary wybranych grup ludzi mieszkajàcych w pobli˝u linii napowietrznych
wskazujà, ˝e zmierzona doza ekspozycyjna jest prawie zawsze znacznie mniejsza od spodziewanej (szacowanej). W konsekwencji, ludzie, którzy mieszkajà, czy przebywajà w pobli˝u linii
napowietrznych podlegajà mniejszej ekspozycji ni˝ si´ ogólnie sàdzi. Wiele prac poÊwićonych
temu zagadnieniu [22,41,93] wskazuje np., ˝e rzeczywiste Êrednie czasy przebywania ludzi
w polach elektrycznych o nat´˝eniu ponad 1 kV/m sà niewielkie i nie przekraczajà kilkudziesićiu minut w ciàgu roku. Co wićej, przy ocenie dawki ekspozycyjnej (dziennej, miesićznej
lub rocznej) konkretnej osoby cz´sto okazuje si´, ˝e pola elektryczne i magnetyczne pochodzàce od linii przesy∏owych czy urzàdzeƒ elektroenergetycznych (w przypadku osób mieszkajàcych w pobli˝u takich obiektów) sà tylko niewielkà sk∏adowà ca∏ej dawki. Cz´sto znacznie
wi´kszy udzia∏ w ca∏odziennej (rocznej) ekspozycji, szczególnie w przypadku sk∏adowej magnetycznej pola, majà pola wytwarzane przez elektryczne urzàdzenia powszechnego u˝ytku,
wykorzystywane na co dzieƒ przez konkretnà osob´. Nale˝y bowiem podkreÊliç, ˝e niektóre
urzàdzenia elektryczne mogà wytwarzaç w swoim otoczeniu pola magnetyczne o stosunkowo
du˝ych nat´˝eniach i w znaczàcy sposób wp∏ywaç na wielkoÊç dziennej dawki ekspozycyjnej.
36
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 37
3.3.2. Oddzia∏ywanie czynników Êrodowiska na stan zdrowia cz∏owieka
Wed∏ug Âwiatowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO), zdrowie jest to
stan pe∏nego komfortu fizycznego, psychicznego i socjalnego cz∏owieka w aktualnych warunkach Êrodowiska.. Taka definicja zwraca uwag´ na fakt, ˝e zdrowie to nie tylko brak chorób i prawid∏owe
funkcjonowanie wszystkich uk∏adów fizjologicznych (np. nerwowego, krà˝enia, pokarmowego,
odpornoÊciowego, hormonalnego i innych), ale równie˝ brak nadmiernych obcià˝eƒ psychicznych i stresów oraz zdolnoÊç przystosowania si´ do aktualnych warunków Êrodowiska pracy i ˝ycia. Z tej ogólnie akceptowanej definicji zdrowia wynika, ˝e stan zdrowia cz∏owieka mo˝e byç
zmienny, ulegaç przejÊciowym fazom polepszenia i obni˝enia, zale˝nie od dzia∏ania ró˝nych
czynników wp∏ywajàcych na funkcjonowanie uk∏adów fizjologicznych, wielkoÊci i zmiennoÊci
obcià˝eƒ psychicznych i stresów oraz dzia∏ania czynników Êrodowiska i pracy. Ka˝dy z tych elementów mo˝e w znaczàcy sposób upoÊledziç dzia∏anie jakiegoÊ ogniwa w skomplikowanym
procesie reakcji fizyko-chemicznych zapewniajàcych sprawnoÊç i wydolnoÊç uk∏adów fizjologicznych organizmu, ale je˝eli to upoÊledzenie czynnoÊci nie jest zbyt wielkie, to na ogó∏ doÊç
szybko zostaje wyrównane i organizm przystosowuje si´ do funkcjonowania w zmienionych
warunkach Êrodowiska. W efekcie, to co pierwotnie by∏o czynnikiem upoÊledzajàcym sprawnoÊç organizmu (a wić i stan zdrowia), w koƒcu okazuje si´ czynnikiem korzystnym, zapewniajàcym lepszy komfort funkcjonowania w aktualnych warunkach Êrodowiska. Istnieje szereg
dowodów na poparcie tej tezy. Np., od dziecka ka˝dy styka si´ w Êrodowisku z wieloma ró˝nymi rodzajami bakterii, wirusów i innych czynników zakaênych. Przy ogólnie dobrej kondycji
zdrowotnej, taki kontakt z niewielkà liczbà czynników zakaênych nie powoduje rozwoju chorób
bakteryjnych, gdy˝ bakterie sà w zarodku niszczone przez sprawne mechanizmy odpornoRYS. 3.1. Czynniki dzia∏ajàce na cz∏owieka
Êciowe, a kolejne fazy ataku bakterii czy
w Êrodowisku
wirusów przyczyniajà si´ do coraz lepszej
sprawnoÊci uk∏adu odpornoÊciowego. Z kolei,
CZYNNIKI
BIOLOGICZNE
wielokrotnie udowodniono w badaniach epinp. promienie
s∏oneczne,
demiologicznych, ˝e przesadna ochrona przed
pole elektromagnetyczne
codziennym kontaktem z czynnikami baktenp. infekcje
i in.
bakteryjne,
ryjnymi obecnymi w otoczeniu, powoduje
wirusowe
w efekcie upoÊledzenie sprawnoÊci uk∏adu odCZYNNIKI
FIZYCZNE
pornoÊci i zwi´ksza prawdopodobieƒstwo zapadnićia na choroby zakaêne (tzw. zespó∏
„czystych ràk”).
W Êrodowisku, w którym ˝yje i pracuje
cz∏owiek, nara˝ony jest on na ró˝ne czynniki,
które mogà oddzia∏ywaç na stan jego zdrowia
(np. palenie papierosów, sposób od˝ywiania
si´, zanieczyszczenia chemiczne, czynniki ranp. konserwanty,
zanieczyszczenia
kotwórcze, ró˝ne promieniowania). Niektóre
gleby, powietrza
i wód
CZYNNIKI
z tych czynników odznaczajà si´ wysokà akCHEMICZNE
tywnoÊcià biologicznà i, je˝eli sà dostatecznie
intensywne, to ju˝ po krótkim okresie dzia∏ania
37
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 38
mogà znaczàco obni˝yç stan zdrowia, a nawet doprowadziç do rozwoju okreÊlonych chorób. Inne,
o mniejszej aktywnoÊci biologicznej, potrzebujà
d∏u˝szego okresu czasu dla ujawnienia swoich skutAP TAC
ków zdrowotnych, w poczàtkowej fazie cz´sto niedostrzegalnych i lekcewa˝onych. Ale sà i takie
czynniki obecne w Êrodowisku, które majà bardzo
s∏abà aktywnoÊç biologicznà i tylko w bardzo szczególnych warunkach mogà oddzia∏ywaç na stan
zdrowia cz∏owieka. W takim aspekcie nale˝y rozpatrywaç oddzia∏ywanie pól elektromagnetycznych
niskiej cz´stotliwoÊci na Êrodowisko i przebywajàcepens
enera
go w nim cz∏owieka. Wprawdzie pola tego rodzaju
sà obecne stale i wsz´dzie, ale stanowià czynnik
o bardzo s∏abej aktywnoÊci biologicznej, który nie
ma mo˝liwoÊci w znaczàcy sposób zmieniç funkcjonowania uk∏adów fizjologicznych, a tym bardziej wywo∏aç w nim trwa∏ych zmian chorobowych. Nie mniej, pola elektromagnetyczne o ró˝PRZYK¸AD:
nych cz´stotliwoÊciach i poziomach, w tym pola
• Czynnik zewn´trzny: wzrost temperatury
otoczenia
elektryczne czy magnetyczne o cz´stotliwoÊci
• Mierzalny efekt biologiczny: podniesienie
50 Hz, mogà wywo∏aç w organizmach ˝ywych ró˝temperatury cia∏a i nadmierne pocenie si´
ne mierzalne zmiany (tzw. efekty biologiczne) czy
• Uruchomiony mechanizm przywracania
nawet objawy, b´dàce odpowiedzià organizmu na
równowagi: ADAPTACYJNY
zachodzàce zmiany. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e wspomniane zmiany obserwowane w nast´pstwie dzia∏ania pola elektromagnetycznego, prezentowane sà w wielu popularnych opracowaniach, jako
zdecydowanie negatywne i szkodliwe oddzia∏ywania. Nale˝y wić wyjaÊniç, ˝e efekt biologiczny jest reakcjà na bodziec zewn´trzny i wcale nie oznacza choroby – cz´sto wrćz przeciwnie,
jest oznakà uruchomienia mechanizmów dostosowawczych organizmu i w ostatecznym efekcie
mo˝e byç korzystny dla tego organizmu (rys. 3.1.).
Jest niezaprzeczalnym faktem, ˝e organizmy ˝ywe wytworzy∏y w procesie ewolucji biologicznej
ró˝ne mechanizmy adaptacyjne (przystosowawcze), kompensacyjne (wyrównawcze) i regeneracyjne (naprawcze) procesów fizjologicznych. Te mechanizmy pozwalajà na zapewnienie prawid∏owej pracy ró˝nych uk∏adów fizjologicznych organizmu, zmienianych lub uszkadzanych
w efekcie oddzia∏ywania zewn´trznych czynników Êrodowiskowych (w tym i pola elektromagnetycznego). W efekcie mechanizmy te umo˝liwiajà poprawne funkcjonowanie ca∏ego organizmu
˝ywego w zmiennych warunkach otoczenia i stanowià podstawowe zabezpieczenie przed rozwojem chorób Êrodowiskowych czy zawodowych.
Przy dzia∏aniu czynników Êrodowiskowych na organizm, jako pierwsze uruchamiajà si´ mechanizmy adaptacyjne (przystosowawcze). Takim mechanizmem jest np. wzrost temperatury
cia∏a i pocenie si´ przy wysi∏ku fizycznym, któremu towarzyszy wzrost metabolizmu energetycznego i produkcja du˝ej iloÊci energii cieplnej w organizmie. Je˝eli mechanizmy adaptacyjne nie wystarczajà do uzyskania stanu równowagi fizjologicznej, to w∏àczajà si´ mechanizmy
reg
ko m
cj a
ja
ac
38
JA
AD
RYS. 3.2. Reakcja organizmu na dzia∏anie
czynnika zewn´trznego
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 39
kompensacji, a nast´pnie regeneracji. W tym stanie efekty biologiczne mogà byç znaczne i sà
zazwyczaj ∏atwo zauwa˝alne. Nie prowadzi to jednak jeszcze do rozwoju choroby. Organizm
jako ca∏oÊç znajduje si´ w stanie równowagi fizjologicznej, choç na innym jej poziomie i nie ma
podstaw do rozpoznawania stanów chorobowych. Dopiero przekroczenie wydolnoÊci mechanizmów adaptacyjnych, kompensacyjnych i regeneracyjnych powoduje zachwianie równowagi fizjologicznej i rozwój zespo∏ów chorobowych. Tak wić choroba wyst´puje po za∏amaniu
si´ stanu równowagi czynnoÊciowej organizmu, a ryzyko zdrowotne ma za zadanie okreÊliç
prawdopodobieƒstwo pojawienia si´ takiego stanu nierównowagi (rys. 3.2.).
W przypadku czynników Êrodowiskowych szczególnie trudne jest ustalenie przyczyny wyst´powania efektów biologicznych czy rozwoju choroby. Znalezienie zwiàzku przyczynowo-skutkowego pomi´dzy dzia∏aniem czynnika fizycznego lub chemicznego, a wyst´powaniem
choroby jest proste tylko w przypadku, gdy aktywnoÊç biologiczna danego czynnika jest dobrze okreÊlona i bardzo wysoka. Na przyk∏ad, gdy podda si´ zwierz´ dzia∏aniu du˝ych dawek
promieniowania Roentgena to zwierze zginie. Mo˝na, zmniejszajàc dawk´, ustaliç iloÊç promieniowania po poch∏onićiu której zginie po∏owa z badanych zwierzàt (tzw. dawka letalna 50%).
Zmniejszajàc dalej dawk´ mo˝na z kolei ustaliç iloÊç promieniowania Roentgena, która nie powoduje ju˝ Êmierci, ale wywo∏uje przejÊciowe uszkodzenie czynnoÊci niektórych uk∏adów (np.
krwiotwórczego), naprawiane potem przez mechanizmy kompensacyjne i regeneracyjne. Podobnie mo˝na oceniaç wielkoÊç zagro˝enia w przypadku innych czynników fizycznych i chemicznych (np. zwiàzków toksycznych).
Inaczej przedstawia si´ sytuacja w stosunku do czynników o s∏abej aktywnoÊci biologicznej,
gdzie trudno jest na ogó∏ okreÊliç dawk´ Êmiertelnà lub w ogóle nie mo˝na wywo∏aç efektu
Êmiertelnego. W przypadku pola elektrycznego niskiej cz´stotliwoÊci do zabiRYS. 3.3. Cz∏owiek w polu elektrycznym
cia zwierzćia konieczne jest osiàgnićie
i magnetycznym
nat´˝enia 500 do 1000 kV/m (nat´˝enie pola zbli˝one do tego, jakie powoPOLE
ELEKTRYCZNE
MAGNETYCZNE
duje przeskok b∏yskawicy), a Êmierç
nast´puje wskutek pora˝enia pràdem
elektrycznym, co nie ma nic wspólnego z problematykà oddzia∏ywania pól
elektromagnetycznych.
W przypadku pól magnetycznych
o cz´stotliwoÊci 50 Hz, dotychczas nie
znaleziono takich wartoÊci nat´˝enia,
które powodowa∏yby Êmierç zwierzàt
doÊwiadczalnych. Nawet nat´˝enia rz´du 8 MA/m (indukcja 10T) nie powodujà Êmierci zwierzćia. Dlatego,
w przypadku czynników Êrodowiskowych o ma∏ej aktywnoÊci biologicznej
tj. takich, które nie wywo∏ujà efektu
Linià przerywanà oznaczono przybli˝one drogi przep∏ywu pràdu
Êmiertelnego w warunkach doÊwiadelektrycznego indukowanego przez pole elektryczne i magnetyczne.
czalnych, poszukuje si´ ewentualnych
39
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 40
trwa∏ych uszkodzeƒ funkcjonowania narzàdów czy systemów fizjologicznych, które mog∏yby
w efekcie prowadziç do rozwoju chorób. W przypadku pól elektrycznych i magnetycznych bardzo
niskich cz´stotliwoÊci nie uda∏o si´ dotychczas znaleêç ˝adnych trwa∏ych uszkodzeƒ w funkcjonowaniu jakichkolwiek systemów fizjologicznych u zwierzàt poddanych dzia∏aniu nawet bardzo silnych pól przez d∏ugi okres czasu. W specjalistycznej literaturze naukowej istnieje bogata i dobrze
udokumentowana baza wyników badaƒ doÊwiadczalnych na ró˝nych gatunkach zwierzàt, które
umieszczano na d∏ugi okres czasu (czasem na okres ca∏ego ˝ycia) w polach elektrycznych 50 Hz
o nat´˝eniach od kilkunastu do kilkudziesićiu kV/m albo w polach magnetycznych o wartoÊciach
si´gajàcych 800 - 4000 A/m i nawet w tych warunkach nie stwierdzano trwa∏ych uszkodzeƒ systemów fizjologicznych. Np., w latach 1993 – 1999 w czterech oÊrodkach naukowych w Japonii przeprowadzono seri´ zakrojonych na szerokà skal´ badaƒ, w których zwierz´ta przebywa∏y przez
kilkanaÊcie tygodni w polach magnetycznych o nat´˝eniach od 400 do 4000 A/m, a póêniej by∏y
badane pod kàtem ryzyka zachorowania na nowotwory, obecnoÊci zmian genetycznych i zaburzeƒ
w funkcjonowaniu komórek. U innych zwierzàt przebywajàcych w tak silnych polach magnetycznych badano przebieg cià˝y i rozwój p∏odów, a tak˝e wzrost i rozwój potomstwa, czy nawet kilku
kolejnych pokoleƒ. W ˝adnym z tych doÊwiadczeƒ nie stwierdzono trwa∏ych uszkodzeƒ systemów
fizjologicznych, obecnoÊci zmian genetycznych czy te˝ uszkodzenia struktur genetycznych (chromosomów), ani te˝ jakichkolwiek zaburzeƒ przebiegu cià˝y i rozwoju p∏odu. Szczegó∏owe opisy
i wyniki tych doÊwiadczeƒ zosta∏y przedstawione w obszernej monografii przet∏umaczonej na j´zyk
angielski [74], która w roku 2001 dotar∏a do ràk specjalistów na ca∏ym Êwiecie. Te doÊwiadczenia,
wraz z wieloma innymi wykonanymi w ró˝nych oÊrodkach naukowych (g∏ównie w USA, Niemczech, Szwecji, Francji i W∏oszech) wskazujà, ˝e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci nie sà zdolne wywo∏aç chorób i trwa∏ych uszkodzeƒ systemów fizjologicznych, nawet przy
nat´˝eniach pól wielokrotnie wi´kszych od tych, z którymi cz∏owiek styka si´ w warunkach codziennego u˝ytkowania urzàdzeƒ zasilanych pràdem przemiennym, a tak˝e przebywajàc w pobli˝u linii napowietrznych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych.
3.3.3. Efekty biologiczne i ryzyko zdrowotne przy wyst´powaniu pól elektromagnetycznych bardzo
niskich cz´stotliwoÊci w Êrodowisku cz∏owieka
Wiadomo ju˝, ˝e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci sà czynnikiem
o s∏abej aktywnoÊci biologicznej i nie majà zdolnoÊci trwa∏ego upoÊledzania czynnoÊci uk∏adów fizjologicznych organizmu, a tak˝e powodowania rozwoju chorób. Pomimo tego, pola te
dzia∏ajàc na organizmy ˝ywe, powodujà w nich np. wytwarzanie (czyli indukcj´) pràdów, które p∏ynà w strukturach organizmu (rys. 3.3.).
Nie mo˝na te˝ wykluczyç, ˝e pole magnetyczne wp∏ywa na niektóre struktury komórkowe
(np. b∏ony komórkowe) czy procesy biochemiczne, które te˝ przebiegajà w oparciu o zjawiska
magnetyczne (np. spolaryzowane magnetycznie makroczàsteczki). Czy takie oddzia∏ywania
sà mo˝liwe? Czy wyst´pujà jakieÊ niekorzystne skutki takich oddzia∏ywaƒ dla ca∏ego organizmu? Czy te skutki mogà byç niebezpieczne dla zdrowia?
Mimo, ˝e odpowiedê na te pytania nie jest ∏atwa i wymaga obszernej wiedzy z zakresu fizyki
i biologii, to stwierdziç nale˝y, ˝e wÊród specjalistów znajomoÊç tych zagadnieƒ jest obecnie
du˝o lepsza ni˝ kilka lat temu, a post´p, jaki dokona∏ si´ w wyniku badaƒ podj´tych i wykonanych w latach 1990-2007, znacznie poszerzy∏ wiedz´ z analizowanej dziedziny.
40
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 41
W literaturze naukowej lat dziewi´çdziesiàtych pojawi∏y si´ np. prace opisujàce ró˝ne zmiany obserwowane w izolowanych z organizmu strukturach komórkowych i tkankowych, poddanych dzia∏aniu pola elektromagnetycznego bardzo niskich cz´stotliwoÊci. Zmiany te,
obserwowane w komórkach i tkankach zwierzćych oraz ludzkich, poddanych dzia∏aniu pola
magnetycznego o nat´˝eniach z przedzia∏u 80 – 4000 A/m obejmowa∏y m.in.:
• zdolnoÊç do dzielenia si´ wyizolowanych z organizmu komórek,
• zahamowanie lub nieprawid∏owoÊci syntezy makroczàsteczek (DNA, RNA i bia∏ek) obecnych w komórce,
• zmienionà szybkoÊç wiàzania jonów (np. wapnia) do struktur biologicznych i przep∏ywu
tych jonów przez b∏ony biologiczne,
• upoÊledzenie procesu ∏àczenia si´ niektórych hormonów komórkowych z ich receptorami
(odbiornikami) znajdujàcymi si´ na b∏onie komórkowej,
• uszkodzenie struktury kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) w jàdrach niektórych komórek,
• zwi´kszenie liczby tzw. wolnych rodników tlenowych w komórkach.
Szczegó∏owe omówienie wszystkich tych efektów i warunków, które pojawi∏y si´ w poszczególnych doÊwiadczeniach przekracza nie tylko ramy tego Informatora, ale niejednej obszernej
publikacji. Uznajàc jednak problem oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci
50/60 Hz za wa˝ny, w dalszej cz´Êci rozdzia∏u zaprezentowano i skomentowano aktualne poglàdy naukowe dotyczàce mo˝liwego wp∏ywu tego rodzaju pól na organizm cz∏owieka. Oparto
si´ przy tym na wynikach najnowszych badaƒ, przede wszystkim epidemiologicznych.
3.3.4. Ocena skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magnetycznych bardzo
niskich cz´stotliwoÊci
Literatura naukowa dotyczàca skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magnetycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci jest bogata i liczy kilka tysićy publikacji. W niektórych z nich
autorzy opisujà ró˝nego rodzaju efekty, które stwierdzali po ekspozycji w polach o ró˝nym nat´˝eniu i czasie oddzia∏ywania. Niektóre z tych efektów cz´sto wyst´powa∏y ju˝ po krótkotrwa∏ym
umieszczeniu struktur biologicznych lub zwierzàt w wytwarzanym przez eksperymentatora polu
magnetycznym o cz´stotliwoÊci z przedzia∏u 16 - 100 Hz. W wi´kszoÊci przypadków nat´˝enie pola
magnetycznego wynosi∏o od 800 do 4000 A/m, a tylko w pojedynczych sytuacjach jakieÊ zauwa˝alne efekty udawa∏o si´ uzyskaç po ekspozycji w polach o nat´˝eniach mniejszych. Wyniki takich badaƒ budzà du˝e zainteresowanie specjalistów i sà podstawà do podejmowania kolejnych
doÊwiadczeƒ, które mia∏yby wyjaÊniç przyczyny (mechanizmy) i znaczenie stwierdzanych zmian.
Zbyt ma∏o jeszcze wykonano badaƒ doÊwiadczalnych na komórkach i tkankach, aby móc stwierdziç, ˝e umieszczenie takich struktur biologicznych w polach magnetycznych 50 Hz o nat´˝eniach
kilku tysićy A/m powoduje w nich zmiany szybkoÊci transportu jonów przez b∏ony komórkowe czy
te˝ mo˝e byç powodem uszkodzenia, istotnych dla komórki i jej potomstwa, makroczàsteczki DNA.
Nale˝y jednak pami´taç, ˝e wszystkie wspomniane wy˝ej badania doÊwiadczalne dotyczà pól magnetycznych o nat´˝eniach rz´du kilkuset A/m. Sà to nat´˝enia wielokrotnie wi´ksze od tych, z którymi ludzie stykajà si´ w okolicy linii przesy∏owych czy urzàdzeƒ elektroenergetycznych, gdzie
nat´˝enia pól magnetycznych w skrajnych przypadkach nie przekraczajà wartoÊci 35 - 38 A/m
(tab. 4.5 - str. 105). Ponadto, zmiany czynnoÊci komórki, nawet objawy uszkodzenia w niej DNA,
41
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 42
nie sà jeszcze dowodem zagro˝enia dla stanu zdrowia ca∏ego organizmu. Organizm, jak ju˝ wspomniano, wyposa˝ony jest w specjalistyczne mechanizmy adaptacyjne, kompensacyjne i regeneracyjne, które dzia∏ajà równie˝ i na poziomie poszczególnych komórek. Istnieje np. ca∏kiem sprawny
i dobrze poznany mechanizm naprawczy uszkodzeƒ DNA, który zaczyna funkcjonowaç w∏aÊnie
wtedy, gdy do takich uszkodzeƒ dochodzi.
Przytoczone powy˝ej skutki dzia∏ania pól elektromagnetycznych w izolowanych komórkach
i tkankach, to tzw. efekty biologiczne, wyst´pujàce czasami po ekspozycji organizmów ˝ywych w takim polu. Literatura naukowa podaje tak˝e liczne przyk∏ady efektów biologicznych obserwowanych po ekspozycji ludzi w polach elektromagnetycznych. Takie efekty dotyczà zwykle ró˝nych
nieswoistych reakcji ze strony uk∏adu nerwowego czy krà˝enia. Obejmujà one m.in. zmiany cz´stoÊci rytmu serca, ciÊnienia t´tniczego krwi, zaczerwienienia skóry, przep∏ywu krwi przez drobne naczynia skórne, zmiany czasu reakcji na bodêce wzrokowe i s∏uchowe, a tak˝e niewielkie zmiany
w zapisie krzywej EKG i EEG bez cech zapisu patologicznego. Efekty takie mogà pojawiaç si´ u ludzi
poddanych dzia∏aniu pól elektrycznych 50 Hz o nat´˝eniu kilku kV/m lub pól magnetycznych o nat´˝eniu co najmniej 10 A/m. Badania na zdrowych ochotnikach wykonane w takich warunkach wykazujà du˝e ró˝nice we wra˝liwoÊci na dzia∏anie pól elektrycznych i magnetycznych oraz
wyst´powanie opisanych objawów i zmian tylko u cz´Êci badanych. Wyniki tych badaƒ stanowià
istotnà wskazówk´, przy jakim poziomie nat´˝eƒ pól elektrycznych i magnetycznych mo˝na oczekiwaç pojawienia si´ pierwszych efektów biologicznych.
Dla zrozumienia i prawid∏owej interpretacji dzia∏ania czynników fizycznych (w tym pola elektromagnetycznego) na cz∏owieka oraz dla oceny stopnia ich ewentualnej szkodliwoÊci konieczna jest
umiej´tnoÊç ró˝nicowania pomi´dzy efektem biologicznym i ryzykiem zdrowotnym.
O ile istnieje zgoda wÊród specjalistów, ˝e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci
sà czynnikiem o s∏abej aktywnoÊci biologicznej, ale majà zdolnoÊç oddzia∏ywania na organizmy ˝ywe i wywo∏ywania w nich ró˝nych efektów biologicznych, to ocena wielkoÊci ryzyka zdrowotnego,
a przede wszystkim nat´˝eƒ pól przy których takie ryzyko mog∏oby si´ pojawiaç, nie jest ju˝ tak jednoznaczna.
W warunkach oddzia∏ywania wielu czynników Êrodowiska o bardzo ró˝nej aktywnoÊci biologicznej, najtrudniejszym problemem jest ustalenie, czy pojawianie si´ jakiegoÊ zjawiska (np. efektu biologicznego, czy upoÊledzenia stanu zdrowia) jest spowodowane rzeczywistym zwiàzkiem
przyczynowo-skutkowym z którymÊ z wyst´pujàcych w tym Êrodowisku czynników, czy tylko przypadkowym wspó∏wyst´powaniem. Jest to podstawowy problem przy prowadzeniu badaƒ w tym
zakresie i pojawi∏ si´ on m.in. przed badaczami analizujàcymi przyczyny nieznacznego wzrostu cz´stoÊci zachorowaƒ na nowotwory u niektórych ludzi pracujàcych przy eksploatacji urzàdzeƒ elektroenergetycznych. Czy przyczynà takiego wzrostu zachorowaƒ mo˝e byç oddzia∏ywanie pola
elektromagnetycznego niskiej cz´stotliwoÊci? A mo˝e bardziej istotny jest fakt, ˝e elektryk w czasie
pracy w polu styka si´ z izolacjà przewodów wykonanà z tworzywa sztucznego lub ma kontakt
z olejem transformatorowym, który wydziela substancje podejrzewane o dzia∏anie rakotwórcze?
Czy mo˝e czynnikiem sprzyjajàcym zapadaniu na nowotwory jest powstajàcy w czasie wy∏adowaƒ
elektrycznych ozon, z którym elektryk styka si´ cz´Êciej ni˝ reszta populacji? Dopiero odpowiedê na
wszystkie te pytania pozwoli∏aby oceniç, czy i w jakim stopniu pole elektromagnetyczne, jako jeden
z wielu czynników Êrodowiska pracy i ˝ycia, mo˝e byç uznawane za przyczyn´ niektórych zaobserwowanych zmian stanu zdrowia w badanych grupach ludnoÊci (ekspozycja Êrodowiskowa) czy pracowników (ekspozycja zawodowa).
42
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 43
3.4. BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE DOTYCZÑCE ODDZIA¸YWANIA PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH
NISKICH CZ¢STOTLIWOÂCI NA ORGANIZMY ˚YWE
3.4.1. Wspó∏czesne poglàdy na ryzyko nowotworowe pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci
50 Hz w Êwietle wyników mi´dzynarodowych programów naukowych
Choç wykazano ju˝, ˝e pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz o nat´˝eniach poszczególnych sk∏adowych spotykanych w sàsiedztwie linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç
sà czynnikiem o s∏abej aktywnoÊci biologicznej, to sprawa ryzyka zachorowania na nowotwory
z∏oÊliwe u ludzi przebywajàcych w polach elektromagnetycznych budzi równie du˝e emocje
spo∏eczne, jak i zainteresowanie specjalistów.
Szacuje si´, ˝e oko∏o 30% wszystkich chorób nowotworowych ma bardziej lub mniej poÊredni zwiàzek z nara˝eniem na ró˝ne czynniki Êrodowiska ˝ycia i pracy. Oko∏o 20% zachorowaƒ
jest uwarunkowanych genetycznie, a oko∏o 50% jest zwiàzanych z czynnikami dietetycznymi,
nawykami, na∏ogami, trybem ˝ycia, itp.[76]. Dlatego od dawna postulowano mo˝liwoÊç istnienia jakiegoÊ zwiàzku mi´dzy energià elektrycznà a zachorowaniem na nowotwory.
Aby przekonaç si´ o znaczeniu tego czynnika w skomplikowanych warunkach ˝ycia czy pracy przeprowadzono liczne badania epidemiologiczne. Badania takie polegajà na ocenie stanu
zdrowia wybranej grupy ludnoÊci lub pracowników w aspekcie oddzia∏ywania na nià jednego
lub kilku czynników Êrodowiska (np. pola elektromagnetycznego), czyli na sprawdzeniu – przy
pomocy metod statystycznych – czy i o ile ró˝ni si´ zachorowalnoÊç (cz´stoÊç wyst´powania
okreÊlonych chorób) pomi´dzy grupami nara˝onymi i nie nara˝onymi na oddzia∏ywanie badanego czynnika.
Znakomità wi´kszoÊç dotychczas przeprowadzonych badaƒ epidemiologicznych poÊwićono poszukiwaniu powiàzaƒ pomi´dzy intensywnoÊcià ekspozycji1 ludzi na pole elektromagnetyczne, a cz´stoÊcià wyst´powania u nich ró˝nych rodzajów nowotworów. Nowotwory
najcz´Êciej kojarzone z dzia∏aniem pól elektromagnetycznych to przede wszystkim ró˝ne postaci bia∏aczek oraz niektóre rodzaje guzów mózgu. Warto w tym miejscu wspomnieç, ˝e zarówno bia∏aczki, jak i guzy mózgu sà nowotworami stosunkowo rzadko wyst´pujàcymi, a ich
rozwój jest w du˝ym stopniu uzale˝niony od nara˝enia na niektóre czynniki chemiczne i fizyczne wyst´pujàce w miejscu pracy i Êrodowisku. Jako czynniki sprzyjajàce zwi´kszonemu ryzyku zachorowania na bia∏aczki i guzy mózgu zidentyfikowano dotychczas np.: promieniowanie
jonizujàce (np. Roentgena), niektóre rozpuszczalniki organiczne, farby, lakiery, kleje, produkty
wulkanizacji i spalania gumy, spaliny silników wysokopr´˝nych, ˝ywice, py∏ niektórych drzew
(w tartakach) i wiele innych. Dlatego szereg procesów technologicznych w przemyÊle i niektóre zawody zwiàzane z tymi procesami znajdujà si´ na liÊcie zagro˝onych zwi´kszonym ryzykiem zachorowania na bia∏aczki i guzy mózgu (wg klasyfikacji Mi´dzynarodowej Agencji
Badania nad Rakiem – IARC). Lista ta obejmuje m.in. pracowników przemys∏u obuwniczego,
meblarskiego, gumowego, stoczniowego, malarzy, a nawet kierowców zawodowych. Dlatego
nic dziwnego, ˝e w latach siedemdziesiàtych zwrócono uwag´ na mo˝liwoÊç, ˝e do grupy
pracowników podwy˝szonego ryzyka mogà nale˝eç równie˝ pracownicy elektroenergetyki,
którzy w swojej pracy stykajà si´ nie tylko z polami elektromagnetycznymi, ale tak˝e z innymi czynnikami ryzyka (oleje transformatorowe, farby, lakiery, produkty destylacji ropy naftowej itp.).
43
1)
Przez intensywnoÊç ekspozycji rozumieç nale˝y nat´˝enie dzia∏ajàcego pola (magnetycznego lub elektrycznego) w powiàzaniu z czasem jego dzia∏ania.
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 44
Pierwsza wzmianka o mo˝liwym zwiàzku pomi´dzy zwi´kszonà ekspozycjà na pole elektromagnetyczne i zachorowalnoÊcià na niektóre postacie nowotworów, pojawi∏a si´ w pracy duetu
badawczego Wertheimer i Leeper [88], opublikowanej w roku 1979 i dotyczy∏a ludnoÊci, a nie
pracowników elektroenergetyki. W pracy tej dokonano oceny ekspozycji na pole elektromagnetyczne grupy dzieci, które zamieszkiwa∏y w domach sàsiadujàcych z liniami wysokiego napićia. Autorzy tych badaƒ przyj´li, ˝e podstawowym êród∏em pola elektromagnetycznego
w Êrodowisku miejskim sà przewody elektryczne doprowadzajàce pràd do domów lub linie
przesy∏owe i rozdzielcze przebiegajàce w ich pobli˝u. Na podstawie przeprowadzonej wizji lokalnej, autorzy badaƒ oszacowali jakoÊciowo (wizualnie) ekspozycj´ na pole elektromagnetyczne w miejscu zamieszkania ka˝dego z dzieci. Ka˝dy dom, w zale˝noÊci od stwierdzonego
poziomu ekspozycji, uzyska∏ specjalne zaszeregowanie (wed∏ug tzw. kodu Wertheimer-Leeper).
Porównanie lokalizacji domów dzieci zmar∏ych na bia∏aczki z po∏o˝eniem domów dzieci z grupy kontrolnej wskaza∏o – wed∏ug autorów tego opracowania – ˝e w domach zamieszkiwanych
przez dzieci zmar∏e na nowotwór, statystycznie cz´Êciej wyst´pujà symbole kodu oznaczajàce
du˝à ekspozycj´ na pole elektromagnetyczne.
Od samego poczàtku badania te traktowano doÊç sceptycznie. S∏usznie kwestionowano wizualnà metod´ oceny ekspozycji, a dok∏adniejsze badania oparte na podobnym schemacie
i przeprowadzone przez inne zespo∏y badawcze w innych miastach, potwierdzi∏y zasadnoÊç
tych zastrze˝eƒ. W podobny sposób, jak dzieci z Denver przebadano dzieci z Rhode Island [68],
nie stwierdzajàc jednak powiàzania pomi´dzy ekspozycjà na pole elektromagnetyczne i wyst´powaniem schorzeƒ nowotworowych. Jeszcze inny wynik osiàgn´li badacze ze Szwecji. Tym
razem przy podwy˝szonej ekspozycji na pole elektromagnetyczne stwierdzono zwi´kszonà zachorowalnoÊç na nowotwory mózgu, natomiast zmniejszonà na bia∏aczki [20].
Du˝ym post´pem w badaniach nad powiàzaniem pomi´dzy ekspozycjà na pole elektromagnetyczne i zapadalnoÊcià na choroby nowotworowe by∏a modyfikacja metody badawczej zastosowanej w Denver. W kolejnych badaniach [41] grup´ dzieci dotkni´tych chorobà nowotworowà
okreÊlono nie na podstawie rejestru zgonów, ale na podstawie kart chorobowych dzieci ˝yjàcych.
Tym samym mo˝liwe by∏o dokonanie aktualnego pomiaru nara˝enia na pole elektromagnetyczne (pomiary nat´˝enia pola magnetycznego w powiàzaniu z czasem dzia∏ania pola) w miejscu
zamieszkania chorego dziecka. W domach dzieci chorych i zdrowych nie zauwa˝ono statystycznie istotnych ró˝nic w parametrach ekspozycji na pole elektromagnetyczne.
Relacjonujàc zasadniczo ró˝ne wyniki uzyskane w tych eksperymentach pami´taç nale˝y
o tym, ˝e w obu przypadkach zastosowano zupe∏nie innà metod´ oszacowania ekspozycji na
pole elektromagnetyczne. Mo˝na zatem zaryzykowaç twierdzenie, ˝e metoda wizualna (kod
Wertheimer-Leeper) daje lepsze przybli˝enie dla oszacowania ekspozycji d∏ugoterminowych.
Natomiast bezpoÊredni pomiar intensywnoÊci pola elektromagnetycznego, trwajàcy z praktycznych wzgl´dów stosunkowo krótko, nie uwzgl´dnia np. zmian wynikajàcych z ró˝nego poboru energii elektrycznej w zale˝noÊci od pory roku czy pory dnia. Tym niemniej mo˝na z ca∏à
pewnoÊcià stwierdziç, ˝e przedyskutowane powy˝ej badania nie da∏y w konsekwencji jasnego
i jednoznacznego wyniku. Sytuacji nie polepszy∏y równie˝ póêniejsze badania (z roku 1991),
w których do pomiaru ekspozycji u˝yto nowoczeÊniejszych mierników pola elektromagnetycznego i zdecydowano si´ na d∏u˝sze czasy pomiaru (co najmniej 24 godziny). W badaniach
tych, opisanych w pracy [20], równie˝ nie wykazano statystycznie istotnego zwiàzku pomi´dzy zmierzonym nat´˝eniem pola elektromagnetycznego w miejscu zamieszkania dziecka i za-
44
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 45
chorowalnoÊcià na choroby nowotworowe. W tych badaniach stwierdzono, ˝e w domach,
w których wyst´pujà przeci´tne nat´˝enia pola magnetycznego mieszka mniej chorych dzieci
ni˝ w podobnej liczbie domów, w których zmierzono najni˝sze nat´˝enia pola elektromagnetycznego, co wskazywa∏oby na korzystne efekty oddzia∏ywania pola magnetycznego.
W kolejnych latach (1993-1996) ukaza∏o si´ szereg prac, w których badaniu epidemiologicznemu poddano bardzo du˝e grupy ludzi nara˝onych na pola elektromagnetyczne. Na
przyk∏ad w pracy [21] zrelacjonowano eksperyment, w ramach którego badaniu poddano
wszystkie dzieci szwedzkie do 16 roku ˝ycia, które w latach 1960-1985 mieszka∏y w odleg∏oÊci
mniejszej ni˝ 300 metrów od linii przesy∏owej o napićiu 220 lub 400 kV, czyli takie, które nara˝one by∏y na dzia∏anie zmiennego pola magnetycznego o nat´˝eniu przekraczajàcym
0,08 A/m. WÊród wszystkich szwedzkich dzieci zanotowano 39 przypadków bia∏aczek wobec
spodziewanych dla tej populacji 16 przypadków (2,4 razy wićej). Nie stwierdzono natomiast
podwy˝szenia cz´stoÊci wyst´powania innych chorób w badanej populacji.
Z kolei, w Finlandii i Danii poddano badaniu wszystkie dzieci w wieku do 19 lat, które w latach 1970 do 1989 mieszka∏y w odleg∏oÊci mniejszej ni˝ 500 metrów od linii przesy∏owych wysokiego napićia 110 do 400 kV i by∏y nara˝one na zmienne pole magnetyczne o wartoÊci
wi´kszej ni˝ 0,08 A/m. Badaniem opisanym w pracy Verkasalo i Olsena [44,87] obj´to 68300
ch∏opców i 66500 dziewczynek. Tym razem nie stwierdzono podwy˝szenia cz´stoÊci wyst´powania bia∏aczek i innych nowotworów w tej grupie dzieci.
W Holandii poddano badaniu wszystkich mieszkaƒców miasta Maastricht, którzy przynajmniej przez 5 lat (w latach 1956 - 1981) mieszkali w odleg∏oÊci mniejszej ni˝ 100 metrów od linii
przesy∏owej 150 kV i byli nara˝eni na pole magnetyczne o wartoÊciach 0,08 - 0,88 A/m. Badania
zrelacjonowane w opracowaniu amerykaƒskiego Instytutu Medycyny Ârodowiskowej (cytowane
wg [41] dotyczy∏y 3549 osób, u których nie stwierdzono ˝adnej zale˝noÊci pomi´dzy wyst´powaniem pola magnetycznego i bia∏aczkà lub jakimkolwiek innym typem nowotworu.
Na Tajwanie przebadano wszystkie dzieci w wieku do 14 lat, które w latach 1979 - 1988 mieszka∏y w Taipei bezpoÊrednio w pobli˝u lub pod liniami napowietrznymi o napićiu od 69 do 345 kV.
Stwierdzono [30], ˝e prawdopodobieƒstwo wystàpienia bia∏aczki by∏o 1,49 razy wi´ksze w tej
grupie, ni˝ w grupie kontrolnej. Nie stwierdzono zale˝noÊci pomi´dzy ekspozycjà a wyst´powaniem jakiegokolwiek innego typu nowotworu.
Kontrowersje wokó∏ oceny zwi´kszonego ryzyka zachorowania na bia∏aczki u dzieci przebywajàcych stale (zamieszka∏ych) w zasi´gu oddzia∏ywania pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci
sieciowej (50/60 Hz) i nat´˝eniach wy˝szych od przeci´tnych zosta∏y w du˝ym stopniu wyjaÊnione przez dwie niezale˝ne publikacje z oÊrodków naukowych w USA i Szwecji, które ukaza∏y
si´ w latach 2000-2001. Obie te prace [2,23] stanowià syntez´ wyników (tzw. „surowych” danych) kilku du˝ych i dobrze znanych badaƒ epidemiologicznych z udzia∏em dzieci (np. w pracy
szwedzkiej po∏àczono wyniki 9 takich badaƒ), które poddano ∏àcznej analizie statystycznej
(tzw. meta-analizie), uzyskujàc w ten sposób bardzo du˝y i wiarygodny materia∏ badawczy.
Wyniki obu prac tj. grupy Dr Sandera Greenlanda z Los Angeles [23] oraz Dr Andersa Ahlboma ze Sztokholmu [2], sà bardzo podobne i wskazujà, ˝e dzieci przebywajàce w polach magnetycznych o nat´˝eniach przekraczajàcych 0,33 A/m majà prawie dwukrotnie wi´ksze
ryzyko zachorowania na bia∏aczki (ale nie na inne nowotwory, w tym nie na nowotwory mózgu), natomiast nie stwierdzono podwy˝szonego ryzyka przy ni˝szych nat´˝eniach. W pracach
tych nie potwierdzi∏a si´ lansowana od kilku lat teza o zwi´kszonym ryzyku zachorowania na
45
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 46
guzy mózgu dzieci przebywajàcych przez d∏ugi okres czasu w zasi´gu oddzia∏ywania pól magnetycznych wytwarzanych przez napowietrzne linie elektroenergetyczne wysokiego napićia.
Kolejnà, stosunkowo nowà pracà badawczà, której znaczenia nie mo˝na niedoceniaç, jest eksperyment epidemiologiczny przeprowadzony przez G. Drapera. Jego wyniki dost´pne w pracy
[13] sta∏y si´ jednym z podstawowych argumentów przeciwników budowy linii napowietrznych
wysokiego napićia – nie tylko w Polsce.
Celem badaƒ przeprowadzonych przez grup´ G. Drapera by∏o ustalenie – podobnie jak w kilku innych badaniach przeprowadzonych w poprzednich latach czy istnieje zwiàzek pomi´dzy
odleg∏oÊcià od linii wysokiego napićia (275 i 400 kV) miejsca urodzenia badanych dzieci a zachorowalnoÊcià na bia∏aczki i inne nowotwory u dzieci mieszkajàcych w Anglii i Walii. Badaniem obj´to, na podstawie dost´pnych rejestrów, 29081 dzieci w wieku 0-14 lat z nowotworem,
w tym 9700 z bia∏aczkà, przy czym rejestry zamieszkania, umo˝liwiajàce ustalenie odleg∏oÊci
od linii napowietrznej, pochodzi∏y z lat 1962-95. Grupy kontrolne by∏y dobierane indywidualnie wed∏ug p∏ci, przybli˝onej daty urodzenia i miejsca zarejestrowania urodzin.
Analizowana praca zawiera doÊç dok∏adnà analiz´ statystycznà uzyskanych wyników badaƒ. Najistotniejsze z wyników wskazujà, ˝e dla bia∏aczki, w odleg∏oÊciach mniejszych ni˝
600 m wzgl´dne zagro˝enia zachorowalnoÊci by∏y wi´ksze ni˝ 1,0 - nie przekraczajàc w ˝adnym przedziale odleg∏oÊci miejsca zamieszkania od linii poziomu 1,79 (OR = 1,79).
Poza ustaleniem korelacji wskazujàcej na zmniejszanie si´ ryzyka zachorowalnoÊci wraz
z oddalaniem si´ od linii (w przedziale do 600 m od linii) autorzy badaƒ sprawdzili tak˝e, czy
relacja pomi´dzy odleg∏oÊcià od linii a zagro˝eniem bia∏aczkà jest konsekwencjà zwiàzku pomi´dzy odleg∏oÊcià a statusem socjoekonomicznym. W tym wzgl´dzie nie stwierdzono jakiegokolwiek statystycznie znamiennego zwiàzku.
Przebadano tak˝e sugerowanà w niektórych pracach, chocia˝ zupe∏nie nie udowodnionà hipotez´ o tym, ˝e przyczynà zachorowalnoÊci na niektóre nowotwory mo˝e byç podwy˝szony
poziom jonów w pobli˝u przewodów linii wysokiego napićia. Wyniki omawianego badania
nie dostarczy∏y jednak ˝adnego dowodu na poparcie wspomnianej hipotezy.
Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e przywo∏ywany eksperyment epidemiologiczny jest do dzisiaj najwi´kszym studium badaƒ nad zwiàzkiem pomi´dzy zachorowalnoÊcià dzieci mieszkajàcych
w pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia na bia∏aczki, a odleg∏oÊcià miejsca ich zamieszkania od linii. Autorzy tego typowego retrospektywnego badania epidemiologicznego
stwierdzili, ˝e wzgl´dne zagro˝enie bia∏aczkà wynosi∏o 1,69 (95% - przedzia∏ pewnoÊci 1,13 do
2,53) u dzieci, które w chwili urodzenia mieszka∏y w odleg∏oÊci do 200 m od linii wysokiego
napićia. Dla odleg∏oÊci 200 – 600 m zagro˝enie wzgl´dne wynosi∏o 1,23 (1,02 do 1,49).
Stwierdzenie, ˝e podwy˝szone zagro˝enie bia∏aczkà wyraênie rozciàga si´ tak daleko od linii,
wydaje si´ doÊç zaskakujàce, tak˝e dla autorów badania, którzy podkreÊlajà, ˝e w tak du˝ych
odleg∏oÊciach od linii poziomy nat´˝enia pola magnetycznego sà bardzo niskie, w wielu przypadkach porównywalne z polami wytwarzanymi przez ró˝nego typu urzàdzenia i instalacje
elektryczne, tak˝e te u˝ytkowane w gospodarstwach domowych.
Interesujàce wydaje si´ porównanie wyników badaƒ G. Drapera z innym, podobnym badaniem, tak˝e wykonanym w Anglii. W badaniu tym zdiagnozowano 1582 przypadki bia∏aczki
ujawnionej w latach 1992-6 (wi´kszoÊç z tych przypadków obejmuje analiza przeprowadzona
w pracy G. Drapera.). Ustalono, ˝e wzgl´dne zagro˝enie wynosi∏o 1,42 (0,82 do 2,37) dla ostrej
bia∏aczki limfatycznej, wykrytej u dzieci mieszkajàcych w odleg∏oÊciach do 400 m od linii 275
46
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 47
i 400 kV, co wydaje si´ potwierdzaç wyniki uzyskane w badaniu G. Drapera. Badania przeprowadzone w Kanadzie [35] i Szwecji [19] równie˝ wykaza∏y podwy˝szone zagro˝enie zachorowaniem na bia∏aczk´ u dzieci mieszkajàcych w pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia.
Wynosi∏o on w Kanadzie: zagro˝enie wzgl´dne 1,8 (0,7 do 4,7) dla osobników zamieszka∏ych
w odleg∏oÊciach do 100 m od linii napowietrznych 50 kV lub wićej oraz 1,3 w odleg∏oÊciach do
50 m. W badaniach przeprowadzonych w Szwecji zagro˝enie wzgl´dne wynosi∏o 2,9 (1,0 do
7,3) dla osobników zamieszka∏ych w odleg∏oÊciach mniejszych ni˝ 50 m od linii, natomiast przy
odleg∏oÊciach wi´kszych zagro˝enia tego nie stwierdzono. Inne badania, m in. przeprowadzone
w Danii, Norwegii oraz w USA nie wykaza∏y podwy˝szonego zagro˝enia dla innych ni˝ bia∏aczka nowotworów u dzieci. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e ˝adne z dotychczas przeprowadzonych badaƒ
nie obejmowa∏o odleg∏oÊci przekraczajàcych 100 m od linii napowietrznej.
Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e najbardziej oczywiste wyjaÊnienie zaobserwowanego zwiàzku przewidywanej cz´stoÊci zachorowaƒ na bia∏aczk´ z odleg∏oÊcià od linii jest takie, ˝e zagro˝enie to
jest konsekwencjà poziomu pola magnetycznego. DoÊç podobne rezultaty uzyskano w kilku innych badaniach, lecz by∏y one prowadzone na liczebnie niewielkich próbkach. Autorzy omawianego badania zwracajà uwag´, ˝e dla linii napowietrznych, które stanowi∏y êród∏o pola
w analizowanym eksperymencie, nat´˝enie pola magnetycznego maleje do poziomu ok.
0,32 A/m na Êredniej odleg∏oÊci 60 m od linii. Stwierdzone w badaniach podwy˝szone zagro˝enie okazuje
si´ rozciàgaç do co najmniej 200 m, a dla tej odleg∏oÊci typowe poziomy pól wynoszà poni˝ej 0,08 A/m,
acz´sto sà znacznie mniejsze. Jest to wić znacznie mniej, ni˝ Êrednie poziomy nat´˝enia pola magnetycznego identyfikowane wmieszkaniach ipochodzàce zinnych êróde∏.
Formu∏ujàc wnioski z omawianej pracy badawczej jej autorzy nie kryjà zaskoczenia wynikami badaƒ. Mimo, ˝e zwiàzek pomi´dzy bia∏aczkà u dzieci a bliskoÊcià linii napowietrznych by∏
ju˝ badany, to zaskakujàce jest stwierdzenie, ˝e ten wp∏yw rozciàga si´ tak daleko od linii. Autorzy pracy nie podajà nawet hipotetycznego wyjaÊnienia uzyskanych wyników, co zdaje si´
jest regu∏à w pracach o tej tematyce.
Oceniajàc t´ niezwykle interesujàcà prac´ nale˝y stwierdziç, ˝e jest to jedna z wielu prac
epidemiologicznych, której celem by∏o zbadanie zale˝noÊci pomi´dzy cz´stoÊcià zachorowaƒ
na choroby nowotworowe a d∏ugotrwa∏ym przebywaniem w polach magnetycznych, wytwarzanych przez linie napowietrzne wysokiego napićia. Warto jednak zwróciç uwag´ na szereg
niedociàgni´ç w metodologii przeprowadzonych badaƒ.
Podstawowym problemem przy prowadzeniu badaƒ epidemiologicznych z tej dziedziny
(poszukiwanie zwiàzku przyczynowo-skutkowego pomi´dzy zachorowalnoÊcià a dzia∏aniem
czynnika o bardzo s∏abej aktywnoÊci biologicznej) jest w tym przypadku ustalenie êród∏a pola
magnetycznego, na którego dzia∏anie nara˝one sà osoby uczestniczàce w badaniach oraz zidentyfikowanie poziomów nat´˝enia pola magnetycznego dzia∏ajàcego na ka˝dà z badanych
osób. Nie mniej istotnà kwestià jest wyeliminowanie wszystkich innych – poza dzia∏ajàcym polem magnetycznym – czynników wp∏ywajàcych na osoby badane.
Autor analizowanej pracy potwierdza pierwszà z tez, przyznajàc, ˝e pola magnetyczne
w domach majà swoje êród∏a g∏ównie w przewodach instalacji zasilajàcej oraz domowej instalacji elektrycznej niskiego napićia, a tak˝e we wszystkich urzàdzeniach elektrycznych eksploatowanych w gospodarstwie domowym. Zauwa˝a tak˝e, ˝e tylko niewielka cz´Êç budynków
znajduje si´ blisko napowietrznych linii wysokiego napićia, uznajàc jednak, ˝e najprawdopodobniej linie te stanowià g∏ówne êród∏o pola magnetycznego w tych budynkach.
47
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 48
Z opisu metodologii badawczej zaprezentowanej w analizowanej publikacji wynika, ˝e ustalenie poziomów pól magnetycznych dla poszczególnych osób (dzieci) z badanej populacji odbywa∏o si´ wy∏àcznie na podstawie analizy odleg∏oÊci miejsca zamieszkania (urodzenia) badanych
dzieci od przebiegajàcych w pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia. W konsekwencji
nie zosta∏y uwzgl´dnione, wymienione wczeÊniej, ˝adne inne êród∏a pól magnetycznych – poza
przebiegajàcà nieopodal budynku linià napowietrznà, której obcià˝enie – decydujàce o wartoÊci
nat´˝enia pola magnetycznego – nie zosta∏o w ˝aden sposób uwzgl´dnione. Wieloletnie doÊwiadczenia pomiarowe wskazujà, ˝e na wypadkowy poziom nat´˝enia pola magnetycznego
w mieszkaniu decydujàcy wp∏yw majà m.in. nast´pujàce elementy: rodzaj i sposób zasilania budynku, rodzaj, a przede wszystkim sposób u∏o˝enia wn´trzowej instalacji elektrycznej, rodzaj
ogrzewania, rodzaj u˝ytkowanych urzàdzeƒ elektrycznych, g∏ównie tych o znacznym poborze
energii oraz wiele innych, trudnych do uwzgl´dnienia czynników.
Zarzut nieprecyzyjnoÊci w ustaleniu poziomów pól magnetycznych w badanych miejscach
pojawia si´ w odniesieniu do bardzo wielu innych eksperymentów epidemiologicznych z tej
dziedziny i jest uwa˝any powszechnie za istotnie obni˝ajàcy wartoÊç merytorycznà uzyskanych
wyników badaƒ. Dlatego te˝ w publikacjach z tego zakresu, szczególnie tych analizujàcych krytycznie metodologi´ prowadzenia badaƒ epidemiologicznych wskazuje si´ od dawna na koniecznoÊç jednoznacznego i precyzyjnego okreÊlania poziomów pól (czynnika oddzia∏ujàcego),
przede wszystkim metodami pomiarowymi. Warto przypomnieç, ˝e wyniki jednego z pionierskich eksperymentów epidemiologicznych z tej dziedziny [88] zosta∏y zakwestionowane z podobnego powodu – nieprecyzyjnego okreÊlenia warunków polowych eksperymentu. W pracy tej
autorzy – podobnie jak w analizowanych badaniach G. Drapera [13] – pos∏u˝yli si´ oryginalnym kodem (tzw. kod Wertheimer-Leepera) wià˝àcym odleg∏oÊç linii napowietrznej wysokiego
napićia z wartoÊcià nat´˝enia pola magnetycznego w ka˝dym z badanych miejsc (mieszkaƒ).
Przeprowadzone w ostatnich latach badania epidemiologiczne z analizowanej dziedziny
przez naukowców z Iranu [1], Tasmanii [33] i Norwegii [77] relacjonujà podobne wyniki,
jakie uzyskano w badaniach przeprowadzonych przez G. Drapera, przy czym przeprowadzono
je na znacznie mniejszych populacjach badanych.
W Êrodowisku specjalistów omówione powy˝ej wyniki badaƒ epidemiologicznych z udzia∏em
dzieci oraz meta-analiz spotka∏y si´ z ˝ywym zainteresowaniem i stanowià podstaw´ wspó∏czesnych poglàdów na temat ryzyka zdrowotnego zwiàzanego z oddzia∏ywaniem na dzieci pól magnetycznych. Zaprezentowane wy˝ej dane wskazujà, ˝e poglàdy dotyczàce mo˝liwych skutków
zdrowotnych ekspozycji na pola magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz stale si´ modyfikujà
i zmieniajà w miar´ rozwoju wiedzy i publikowania nowych wyników badaƒ naukowych. Wspomniane wy˝ej „progowe” wartoÊci nat´˝eƒ pól magnetycznych (od oko∏o 0,15 A/m), wynikajàce
z analizy danych epidemiologicznych przedstawionych w pracach [2, 23, 13] dotyczà wy∏àcznie
dzieci i tylko ryzyka zachorowalnoÊci na bia∏aczki. Nie ma natomiast ˝adnych danych, które pozwala∏yby na wnioskowanie, ˝e jest to jakaÊ uniwersalna „granica bezpieczeƒstwa” we wszystkich innych warunkach oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na ludzi.
Powa˝ne rozbie˝noÊci wyst´pujà wić nadal w badaniach, którymi obj´to grupy zawodowe,
o wi´kszej ni˝ przeci´tna ekspozycji na pola elektromagnetyczne. Dotyczà one badaƒ prowadzonych z udzia∏em ró˝nych grup zawodowych m.in. elektryków, pracowników elektrowni
czy ekip prowadzàcych prace na liniach przesy∏owych wysokiego napićia.
W Danii przebadano wszystkich ludzi, którzy w latach 1970 do 1987 mieli od 20 do 64 lat
48
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 49
(razem 2,8 miliona obywateli). Wyodr´bniono tych, którzy z racji zawodu byli nara˝eni na pola magnetyczne o nat´˝eniach wi´kszych ni˝ 0,24 A/m. W takich polach przebywa∏o czasowo
154 000 osób (w tym 79 000 kobiet) i pracowa∏o w sposób ciàg∏y 18 000 osób (w tym 4 000
kobiet). Zaobserwowano wÊród nich 39 przypadków bia∏aczki wobec 24 z grupy kontrolnej
(1,6 razy wićej). Nie zauwa˝ono podwy˝szenia prawdopodobieƒstwa wyst´powania ˝adnego innego typu nowotworu [44].
W Norwegii przebadano wszystkich 13 030 pracowników zatrudnionych na kolejach paƒstwowych w latach 1958 - 1990. Porównano stan zdrowia tych, którzy pracowali na liniach zelektryfikowanych (nara˝onych na silne pola magnetyczne) i tych, którzy pracowali na kolejach
niezelektryfikowanych. IloÊç bia∏aczek i nowotworów okaza∏a si´ nieco mniejsza wÊród kolejarzy pracujàcych na liniach zelektryfikowanych.
W roku 1998 D.Savitz i jego wspó∏pracownicy w USA opublikowali [69] wyniki badaƒ prawie
134 000 pracowników elektroenergetyki, z których 4 833 mia∏o rozpoznane ró˝ne rodzaje nowotworów, a u 505 stwierdzono codzienne nara˝enie na pola magnetyczne o nat´˝eniach przekraczajàcych 3,44 A/m. Dopiero przy takich wartoÊciach zachorowalnoÊç na nowotwory by∏a
nieznacznie wy˝sza od oczekiwanej (1,2 razy wy˝sza, ni˝ w grupie kontrolnej). Rezultaty te potwierdzi∏ Van Wijnagaarden [86] analizujàc powtórnie dane zgromadzone w eksperymencie
przeprowadzonym przez D.Savitza.
Potwierdzeniem nieustannego zainteresowania badaczy zagadnieniem wp∏ywu pola elektromagnetycznego niskiej cz´stotliwoÊci na organizm cz∏owieka jest fakt, ˝e w latach 1980 – 2002
pojawi∏o si´ prawie dwieÊcie oryginalnych badaƒ epidemiologicznych poÊwićonych ryzyku zachorowania na nowotwory u osób nara˝onych na pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci
50/60 Hz, w tym ponad siedemdziesiàt badaƒ u ludnoÊci i ponad sto dziesi´ç u pracowników elektroenergetyki [3]. Wyniki badaƒ nie sà jednoznaczne. W prawie 40% analiz stwierdzono lepiej czy
gorzej udokumentowane zwi´kszone ryzyko zachorowaƒ na nowotwory, ale w innych badaniach
takiego zjawiska nie potwierdzano. Dochodzi do tego jeszcze kilkadziesiàt badaƒ doÊwiadczalnych, w których zwierz´ta (zwykle myszy lub szczury) poddawano ekspozycji w kontrolowanych
polach o intensywnoÊci 0,1 – 80 000 A/m i poszukiwano u nich samoistnych nowotworów, albo
podawano zwierz´tom czynnik rakotwórczy (karcinogen chemiczny) i potem eksponowano
w kontrolowanych polach elektromagnetycznych, obserwujàc ewentualne zmiany w szybkoÊci
rozwoju i wzroÊcie wywo∏anych sztucznie guzów nowotworowych. I tu wyniki badaƒ by∏y rozbie˝ne. Niektóre doÊwiadczenia wskazywa∏y zwi´kszone ryzyko nowotworowe, inne nie. Najliczniejszà, trzecià grup´ prac stanowi∏y badania oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na
czynnoÊç i metabolizm izolowanych komórek in vitro (poza organizmem). W tych badaniach izolowane komórki poddawano ekspozycji w dobrze zdefiniowanych i kontrolowanych polach elektromagnetycznych, Êledzàc ró˝ne parametry czynnoÊciowe i metaboliczne, w tym przebieg
procesu transformacji nowotworowej. Na podstawie uzyskanych wyników istnieje zgodnoÊç
w Êrodowisku naukowym, ˝e pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz nie majà zdolnoÊci bezpoÊredniego uszkadzania aparatu genetycznego komórki (DNA) i nie sà czynnikiem poczàtkujàcym (inicjujàcym) proces transformacji nowotworowej. Mo˝liwoÊç oddzia∏ywania pól
elektromagnetycznych na dalsze etapy transformacji nowotworowej komórek in vitro jest nadal
przedmiotem kontrowersji. Skutki takie stwierdzano dopiero po ekspozycji w polach znacznie silniejszych od tych, które wyst´pujà w Êrodowisku, czy na stanowiskach pracy (8 – 80 A/m).
Ogromny i ró˝norodny materia∏ naukowy na temat ryzyka nowotworowego zwiàzanego z polami
49
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 50
50/60 Hz, zgromadzony w latach 1975 – 1999 wymaga∏ krytycznej analizy i syntetycznego opracowania przez specjalistów. W 1998 roku zakoƒczy∏ si´ wieloletni amerykaƒski program naukowy EMF-RAPID i równie˝ wymaga∏ podsumowania. W tej sytuacji powo∏ano komisje ekspertów,
zlecajàc im przygotowanie syntetycznych przeglàdów literatury oraz opracowanie wniosków dotyczàcych ewentualnych skutków zdrowotnych nara˝enia na dzia∏anie pól elektromagnetycznych. Do najbardziej znanych, o du˝ej wartoÊci merytorycznej i obszernych opracowaƒ z lat
1998 – 2007 nale˝à (tabela 3.1):
• Raport koƒcowy Programu EMF-RAPID (San Diego, USA), 1999;
• Raport Amerykaƒskiego Narodowego Instytutu Nauk Zdrowia Ârodowiskowego (NIEHS),
1998 - 1999;
• Raport Brytyjskiej Narodowej Rady Ochrony Radiacyjnej (UK NRPB), 2001;
• Raport (monografia) „Program EMF” Kalifornijskiego Departamentu S∏u˝by Zdrowia (DHS),
dost´pny w internecie pod adresem www.dhs.ca.gov/chib/ /RiskEvaluation/riskeval.html,
2002;
• Monografia Mi´dzynarodowej Agencji Badaƒ nad Rakiem (IARC) Nr. 80/2002, „Static and
Extremly-Low Frequency (ELF) Electric and Magnetic Fields”, WHO Lyon, Francja, 2002.
• Monografia Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) p.t. „Environmental Health Criteria
nr 238 – Extremely Low Frequency Fields, Genewa, Szwajcaria, 2007.
Szczególnego potraktowania wymaga monografia Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO)
opublikowana w po∏owie 2007 roku, jako podsumowanie mi´dzynarodowego programu badawczego „Pola Elektromagnetyczne” [90]. Ta obszerna monografia stanowi podsumowanie
najnowszych badaƒ dotyczàcych efektów zdrowotnych pól elektromagnetycznych. Jest czwartà
(1984,1987,1993) monografià dotyczàcà pól elektromagnetycznych i jest wynikiem realizowanego przez WHO od 1973 roku programu ustalania kryteriów zdrowotnych w Êrodowisku cz∏owieka. Zasadnicza treÊç monografii poÊwićona jest weryfikacji poglàdów w kwestii potencjalnego
zagro˝enia zdrowia polem elektromagnetycznym, w tym wytwarzanym przez obiekty elektroenergetyczne. Przygotowanie monografii, stanowiàcej krytycznà analiz´ wyników wielu prac badawczych majàcych udokumentowanà, du˝à wartoÊç naukowà, odby∏o si´ z wykorzystaniem
procedury przewidujàcej wielokrotne recenzowanie pierwotnej wersji (draft) przez ok.150 grup
eksperckich, reprezentujàcych zarówno agendy rzàdowe oraz pozarzàdowe, jak równie˝ stowarzyszenia mi´dzynarodowe. Szczególnà rol´ w procedurze opiniowania tekstu opracowania odegra∏y:
• Mi´dzynarodowa Agencja Badaƒ na Rakiem (IARC), która w dokumentach formalnych
wydanych w 2001 roku zakwalifikowa∏a ekspozycje na pola magnetyczne niskiej cz´stotliwoÊci (ELF), jako przypuszczalny czynnik rakotwórczy,
• Mi´dzynarodowa Komisja Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizujàcym (ICNIRP),
b´dàca pozarzàdowà organizacjà eksperckà wspó∏pracujàcà z WHO,
• Komisja Doradcza Promieniowania Niejonizujàcego (AGNIR) przy Agencji Ochrony Zdrowia (HPA) w Zjednoczonym Królestwie (Wielka Brytania).
W koƒcowej fazie wst´pnie uzgodniona wersja monografii zosta∏a poddana kolejnej krytycznej analizie w ramach Grupy Roboczej (Task Group), do której – w charakterze obserwatorów
– zaproszono wielu specjalistów z analizowanej dziedziny z ró˝nych krajów.
Analizowana monografia poÊwićona jest w g∏ównej mierze oddzia∏ywaniu na organizmy
˝ywe, przede wszystkim na zdrowie ludzi, pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci
50
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 51
50/60 Hz. Przewa˝ajàca cz´Êç rozwa˝aƒ dotyczy – z oczywistych wzgl´dów – sk∏adowej magnetycznej pola. Po raz pierwszy poszczególne rozdzia∏y monografii poÊwićone sà ró˝nym
schorzeniom, które w ró˝ny sposób wiàzane sà z ekspozycjà na niezbyt silne pola magnetyczne
niskiej cz´stotliwoÊci. Konsekwencjà takiego podzia∏u by∏o powo∏anie 5 specjalistycznych
Grup Roboczych, które odpowiedzialne by∏y za przygotowanie okreÊlonej tematyki.
Zwieƒczeniem ponad dwuletnich prac nad tà monografià by∏o jej przekazanie do ostatecznej redakcji (WHO Editoral Group) oraz skierowanie do publikacji – poczàtkowo na stronie internetowej WHO (18 czerwca 2007 r.).
Jest oczywiste, ˝e omówienie w niniejszym opracowaniu tak obszernej monografii nie jest
mo˝liwe. W zwiàzku z tym ograniczono si´ do wyszczególnienia g∏ównych zagadnieƒ w niej
poruszonych oraz przedstawiono najwa˝niejsze wnioski, pozwalajàce na oszacowanie ryzyka
zdrowotnego przebywania w polach magnetycznych 50/60 Hz, co powinno u∏atwiç sprecyzowanie zaleceƒ dla organizacji narodowych w kwestii programów ochrony zdrowia w zwiàzku
z ekspozycjà na wspomniane pola.
W poszczególnych cz´Êciach monografii zaprezentowano przeglàd aktualnej wiedzy oraz
krytycznà analiz´ wyników badaƒ, w obszarach dotyczàcych:
• èróde∏ i pomiarów pól elektromagnetycznych oraz problemów zwiàzanych z oszacowaniem ekspozycji w polach w ró˝nych sytuacjach, ze szczególnym uwzgl´dnieniem d∏ugotrwa∏ej ekspozycji Êrodowiskowej (np. zamieszkiwania w sàsiedztwie linii napowietrznych);
• Modelowania rozk∏adu pola elektrycznego i magnetycznego wewnàtrz organizmu cz∏owieka, z uwzgl´dnieniem dozymetrii rzeczywistej i pomiarów mikroskopowych;
• Biofizycznych mechanizmów oddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego na organizmy ˝ywe, w tym na organizm ludzki, z wyraênym podzia∏em na efekty bezpoÊrednie i poÊrednie oddzia∏ywania;
• Zachowaƒ uk∏adu nerwowego u ludzi i zwierzàt poddanych dzia∏aniu pola elektrycznego
i magnetycznego 50/60 Hz wraz z zagadnieniami nadwra˝liwoÊci ludzi na pola elektromagnetyczne;
• Oddzia∏ywania pola elektromagnetycznego 50/60 Hz na uk∏ad nerwowy i wewnàtrzwydzielniczy w badaniach z udzia∏em zwierzàt i ludzi wraz ze scharakteryzowaniem roli
melatoniny w sytuacjach ekspozycyjnych;
• Chorób zwyrodnieniowych (Alzheimer, Parkinson, Sklerosis Multiplex) i ich potencjalnego zwiàzku z przebywaniem w polach magnetycznych 50 Hz;
• Ostrych i przewlek∏ych chorób sercowo-naczyniowych w nast´pstwie przebywania w polach elektromagnetycznych 50/60 Hz;
• Uk∏adów: krwiotwórczego i odpornoÊciowego w badaniach na ludziach, zwierz´tach
oraz preparatach biologicznych o ró˝nej z∏o˝onoÊci;
• Chorób nowotworowych, ze szczególnym uwzgl´dnieniem potencjalnego ryzyka zachorowalnoÊci na bia∏aczk´ u dzieci oraz innych postaci nowotworów u dzieci i doros∏ych,
w badaniach laboratoryjnych i eksperymentalnych na ludziach i zwierz´tach;
• Oszacowania ryzyka zdrowotnego, na potrzeby potencjalnych zmian w przepisach,
normach i zaleceniach dotyczàcych ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych 50 Hz, w szczególnoÊci w przypadkach ekspozycji d∏ugotrwa∏ej.
W przygotowaniu monografii wykorzystano ponad 1100 publikacji naukowych o niekwestionowanej renomie, co dowodzi niezwyk∏ej rzetelnoÊci, kompletnoÊci i wzorowej jakoÊci opracowa-
51
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 52
nia, które dla ka˝dego z wyszczególnionych obszarów zawiera stosowne podsumowanie.
Dla inwestorów oraz eksploatatorów linii i stacji elektroenergetycznych, a tak˝e dla wszystkich
zainteresowanych tematykà oddzia∏ywania na zdrowie cz∏owieka pól elektromagnetycznych
50/60 Hz szczególnie interesujàce mogà byç kwestie dotyczàce d∏ugotrwa∏ego przebywania w polach magnetycznych o niewielkich nat´˝eniach, czyli takich jakie wyst´pujà w sàsiedztwie linii napowietrznych wysokiego napićia. Tej tematyce poÊwićona jest znaczna cz´Êç monografii, która
w konkluzji wskazuje, ˝e chocia˝ obowiàzujàce zalecenia dotyczàce wartoÊci dopuszczalnych pól
magnetycznych 50/60 Hz oparto o efekty krótkotrwa∏ych ekspozycji, to nie ma jak na razie dostatecznych podstaw do wprowadzenia nowych, bardziej „ostrych” limitów dla przypadków ekspozycji d∏ugotrwa∏ej. Podstaw takich nie dajà na razie wyniki badaƒ epidemiologicznych. W zwiàzku
z tym monografia wskazuje na celowoÊç „ostro˝noÊciowego” podejÊcia do zagadnienia, zwracajàc
uwag´, ˝e wobec niepewnoÊci co do istnienia zwiàzku przyczynowego pomi´dzy polem magnetycznym a zachorowalnoÊcià na bia∏aczki, wszelkie dzia∏ania zmierzajàce do ograniczania ekspozycji na dzia∏anie tego rodzaju pól powinny byç kompromisem, uwzgl´dniajàcym tak˝e
ekonomicznà stron´ zagadnienia. W opracowaniu podkreÊla si´, ˝e koszt wprowadzenia ograniczeƒ ekspozycji b´dzie kszta∏towa∏ si´ odmiennie w ró˝nych krajach i trudno podawaç jakiekolwiek rekomendacje odnoÊnie do równowa˝enia kosztów ograniczenia potencjalnego ryzyka
zwiàzanego z ekspozycjà na pola magnetyczne.
W kwestii dzia∏aƒ zapobiegawczych analizowana monografia podaje nast´pujàce zalecenia:
• W∏aÊciwe s∏u˝by powinny opracowaç i wprowadziç w poszczególnych krajach przepisy
dotyczàce ekspozycji zawodowej i Êrodowiskowej. Podstawà do ich opracowania powinny byç zalecenia mi´dzynarodowe, które powstajà w oparciu o najszerszy zasób wiedzy
z analizowanej dziedziny;
• W∏aÊciwe s∏u˝by powinny opracowaç i wprowadziç do stosowania w poszczególnych krajach programy ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych, w ramach których prowadziç nale˝y systematyczne pomiary pól w otoczeniu ró˝nych êróde∏ oraz kontrol´ przestrzegania obowiàzujàcych w tym zakresie przepisów;
• Poniewa˝ uzyskanie komfortu zdrowotnego oraz spo∏ecznych i ekonomicznych korzyÊci
p∏ynàcych z wykorzystania energii elektrycznej to cele wzajemnie sprzeczne – rekomenduje si´ wprowadzanie niezbyt kosztownych procedur ostro˝noÊciowych zmierzajàcych
do ograniczenia ekspozycji ludnoÊci na pola magnetyczne 50/60 Hz;
• Inwestorzy, specjaliÊci z zakresu planowania przestrzennego i producenci urzàdzeƒ i aparatury powinni wprowadzaç do stosowania niezbyt kosztowne rozwiàzania techniczne,
tak aby w nowych obiektach i urzàdzeniach redukowaç pola magnetyczne;
• Narodowe agencje powinny wprowadzaç w ˝ycie efektywne strategie komunikacji i informacji kierowane do w∏aÊciwych s∏u˝b odpowiedzialnych za ochron´ przed polami elektromagnetycznymi, a w szczególnoÊci do osób indywidualnych, wskazujàc na Êrodki, jakie
mogà stosowaç w celu obni˝enia ekspozycji na pole magnetyczne.
Oprócz przywo∏anych, a w przypadku opracowania „Environmental Heath Criteria”, tak˝e
skrótowo skomentowanych raportów prezentujàcych wyniki badaƒ nad oddzia∏ywaniem pól
elektromagnetycznych 50/60 Hz na zdrowie cz∏owieka, przygotowanych przez wyspecjalizowane agendy rzàdowe oraz organizacje pozarzàdowe, w ostatnich latach ukaza∏o si´ te˝ szereg obszernych opracowaƒ (raportów) z tego zakresu, które powsta∏y jako rezultat pracy ró˝nych grup
eksperckich. Dobrym przyk∏adem jest raport [73], b´dàcy zwieƒczeniem zapoczàtkowanego
52
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 53
TABELA 3.1. Ewolucja poglàdów na temat ryzyka nowotworowego pól magnetycznych 50/60 Hz
Okres
èród∏o opinii
Opinia
1980 – 1990
Oryginalne prace epidemiologiczne
na grupach ludnoÊci i pracownikach
elekroenergetyki
• Nieznaczne (RR = 1,5 – 2,0) ryzyko zachorowaƒ na
niektóre postacie nowotworów z∏oÊliwych, przy zastrze˝eniach odnoÊnie wiarygodnoÊci oceny wielkoÊci ekspozycji
1991 – 2000
Oryginalne prace epidemiologiczne
na grupach ludnoÊci i pracownikach
elekroenergetyki z ulepszonymi
metodami oceny wielkoÊci ekspozycji
• Nieznacznie (RR oko∏o 2,0) zwi´kszone ryzyko zachorowania na bia∏aczk´ u dzieci, rozbie˝ne wyniki badaƒ
w przypadku innych rodzajów nowotworów i innych
grup osób (doroÊli, pracownicy elekroenergetyki)
1996
US National Research Council Report
• Pola magnetyczne nie stanowià zagro˝enia dla zdrowia;
• Pola magnetyczne nie sà przyczynà raka
EMF – RAPID (Final Report)
• Badania przeprowadzone w ramach programu
EMF – RAPID nie dostarczy∏y dowodów na potwierdzenie
zwiàzku mi´dzy polami magnetycznymi i ryzykiem
zachorowaƒ na raka;
• Zaleca si´ zaprzestanie finansowania badaƒ nad
oddzia∏ywaniem biologicznym i ryzykiem zdrowotnym
pól magnetycznych
US National Institute
of Environmental Health Sciences
(NIEHS) Report
• Pola magnetyczne 50/60 Hz zosta∏y uznane za przypuszczalny czynnik rakotwórczy dla ludzi (klasa 2B wg. IARC)
na podstawie „ograniczonych” dowodów epidemiologicznych i „niepe∏nych” dowodów doÊwiadczalnych
2001
UK National Radiation
Protection Board (NRPB)
• Badania doÊwiadczalne i epidemiologiczne nie dostarczy∏y dowodów, ˝e pola magnetyczne mogà byç przyczynà
nowotworów;
• Istniejà ograniczone dowody, ˝e ciàg∏a ekspozycja
w polach magnetycznych ponad 0,4 µT mo˝e zwi´kszaç
ryzyko zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci, ale dowody te
nie sà jednoznaczne, a liczba osób eksponowanych
na takie pola niewielka
2002
California Department of Health
Services (DHS) „EMF Program”
• Ekspozycja na pola magnetyczne zwi´ksza ryzyko
zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci;
• Pola magnetyczne nie sà bezpoÊrednim czynnikiem
rakotwórczym u ludzi
2002
International Agency
for Research on Cancer (IARC)
• Pola magnetyczne 50/60 Hz sà przypuszczalnym
czynnikiem rakotwórczym dla ludzi (klasa 2B);
• Pola elektryczne 50/60 Hz sà czynnikiem niemo˝liwym
do klasyfikacji (klasa 3) jako rakotwórczy dla cz∏owieka
Word Health Organization (WHO)
• Chocia˝ zwiàzek przyczynowo-skutkowy pomi´dzy
d∏ugotrwa∏ym przebywaniem w polach magnetycznych
50 Hz a zachorowalnoÊcià dzieci na bia∏aczki wydaje si´
istotny, to szereg b∏´dów metodologicznych pope∏nionych w badaniach nie pozwala na okreÊlenie prawdopodobieƒstwa takiego zwiàzku
1999
1998 – 1999
2007
53
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 54
w 2004 roku projektu badawczego znanego pod nazwà SAGE (Stakeholder Advisory Group Ostro˝noÊciowe podejÊcie do pól elektromagnetycznych bardzo niskiej cz´stotliwoÊci), którego celem by∏o wypracowanie stanowiska grupy ekspertów zainteresowanych tà tematykà (stakeholders) w kwestii odpowiedzi na pytanie o szkodliwoÊç pól elektromagnetycznych 50 Hz oraz
w sprawie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez elementy systemu przesy∏owego. W projekcie SAGE, obecnie prowadzonym pod egidà Departamentu Zdrowia (Departament of Health) uczestniczy ponad 40 ekspertów, w tym przedstawiciele
Êwiata naukowego, kompanii energetycznych, organów rzàdowych, przemys∏u, lokalnych i narodowych stowarzyszeƒ ekologicznych oraz osoby fizyczne. Prace w ramach projektu sà wspó∏finansowane w równych cz´Êciach przez Departament Zdrowia, Kompanie Energetyczne (National
Grid oraz Energy Network Association) oraz stowarzyszenie Children with Leukemia. Zespó∏ realizujàcy projekt ma charakter nieformalny, a jego organem decyzyjnym jest tzw. Grupa G∏ówna, która powo∏uje stosowne grupy robocze w celu rozwiàzania okreÊlonego problemu.
W kwietniu 2007 roku wydano pierwszy w ramach projektu SAGE raport pt. „Linie elektroenergetyczne i ich charakterystyka, przewody i instalacje elektryczne w domach”.
Jak ju˝ wspomniano, jednym z najistotniejszych zadaƒ w ramach SAGE Project by∏o oszacowanie rzeczywistej ekspozycji na pola magnetyczne 50 Hz. chocia˝ pojćie „ekspozycja” nie jest
precyzyjnie zdefiniowane, to rozumieç ja nale˝y jako „Êrednie” nat´˝enie pola magnetycznego,
na jakie nara˝ona jest osoba przebywajàca w polu magnetycznym, zazwyczaj przez doÊç d∏ugi
czas (np. osoba mieszkajàca w sàsiedztwie linii napowietrznej).
W ramach projektu SAGE oszacowanie ekspozycji na dzia∏anie pól magnetycznych analizowane jest na podstawie dwóch rodzajów êróde∏: linii elektroenergetycznych wysokiego napićia
oraz instalacji, urzàdzeƒ i wyposa˝enia elektrycznego wykorzystywanego w gospodarstwach domowych. W dalszych planach projekt SAGE przewiduje dokonanie oszacowania ekspozycji na
dzia∏anie pól magnetycznych pochodzàcych od innych êróde∏, takich jak sieci niskiego napićia,
linie kolejowe, itd.
Analizowany Raport [73], to ponad 60 - stronicowe wydawnictwo, w którym w poszczególnych cz´Êciach przeanalizowano nast´pujàce zagadnienia:
• Stan wspó∏czesnej wiedzy na temat pól elektromagnetycznych bardzo niskiej cz´stotliwoÊci oraz dotychczas stosowane Êrodki ochrony przed oddzia∏ywaniem pól magnetycznych;
• Ogólne ustalenia metodologiczne, w tym za∏o˝enia przyjmowane przy okreÊlaniu ryzyka
zachorowalnoÊci; Omówienie ró˝nych podejÊç ostro˝noÊciowych z uwzgl´dnieniem kosztów i oszacowaniem korzyÊci;
• Zadania opinii publicznej w kampanii zmierzajàcej do powszechnego wprowadzenia podejÊcia ostro˝noÊciowego;
• Charakterystyka êróde∏ pól magnetycznych wytwarzanych przez: domowe instalacje elektryczne, urzàdzenia i wyposa˝enie elektryczne w domach oraz linie elektroenergetyczne;
Dla ka˝dego ze êróde∏ wskazano na ró˝ne mo˝liwoÊci obni˝enia czasów przebywania w polu; W tej kwestii wyniki zaprezentowane w Raporcie stanowià konsensus wypracowany pomi´dzy uczestnikami projektu SAGE.
SAGE jest jednym z kilku nowych projektów badawczych, którego tematyka obejmuje kwestie
oceny ryzyka zdrowotnego przebywania w polach elektromagnetycznych wytwarzanych przede
wszystkim przez linie napowietrzne wysokiego napićia. SpoÊród innych projektów o podobnej
tematyce wymieniç nale˝y:
54
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 55
• BioInitiative Project, którego wynikiem jest ponad 600 - stronicowa monografia pt. „A Rationale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF and
RF)” (Uzasadnione z biologicznego punktu widzenia standardy ekspozycji na pola elektromagnetyczne ELF i RF) opublikowana na stronach internetowych (bioinitiative.org) we
wrzeÊniu 2007 roku [6];
• Raport Energy Network Association (Wielka Brytania) poÊwićony problematyce potencjalnych zagro˝eƒ zwiàzanych z energià elektrycznà przy jej wytwarzaniu, przesyle, dystrybucji
i wykorzystywaniu [15];
• Raport Powerwatch – organizacji typu non-profit spe∏niajàcej, zdaniem jej cz∏onków, wiodàcà rol´ w debacie dotyczàcej pól elektromagnetycznych i promieniowania elektromagnetycznego prowadzonej w Wielkiej Brytanii [71];
• Raport Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR)
pt. „Possibile effects of Electromagnetic Fields (MF) on Human Health” [70]. Stanowi on
najnowszà edycj´ raportu pt. „Preliminary opinion on possible effects of electromagnetic
fields (EMF) on human health”, opublikowanego pod koniec 2005 roku. Najnowsze wydanie Raportu (2007 rok) uwzgl´dnia uwagi i wnioski zebrane w toku ponad pó∏torarocznej
dyskusji nad jego pierwszà wersjà.
Ju˝ pobie˝ny przeglàd zaprezentowanych wy˝ej pozycji monograficznych pozwala na stwierdzenie, ˝e jednym z najistotniejszych pytaƒ w kwestii oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych
niskiej cz´stotliwoÊci na zdrowie cz∏owieka jest zagadnienie ich ewentualnego karcinogennego
dzia∏ania. Analiza wymienionych wy˝ej opracowaƒ pozwala na zaprezentowanie ewolucji poglàdów na temat ryzyka nowotworowego pól elektromagnetycznych 50/60 Hz (tabela 3.1) na przestrzeni czasu i podstawowych wniosków, jakie wyciàgni´to z przeglàdu literatury w poszczególnych
raportach i monografiach. Warto zwróciç uwag´ na fakt, ˝e na podstawie tego samego zestawu
danych literatury naukowej poszczególne grupy specjalistów wyciàgn´∏y ró˝ne wnioski na temat
ryzyka nowotworowego. W dwu przypadkach (NIEHS, IARC), pola elektromagnetyczne o niskiej
cz´stotliwoÊci klasyfikowane sà jako przypuszczalny czynnik nowotworowy dla cz∏owieka, podczas gdy w innych (EMF-RAPID, NRPB) ryzyko nowotworowe tego rodzaju pól uwa˝ane jest za
ma∏o istotne lub nieistniejàce. W monografii Mi´dzynarodowego Programu „Pola Elektromagnetyczne” (EMF) WHO wspomniane pola uznawane sà za przypuszczalny czynnik nowotworowy,
ale podkreÊla si´ ograniczony i niepe∏ny charakter dowodów epidemiologicznych oraz s∏abe
oparcie w wynikach badaƒ doÊwiadczalnych.
3.4.2. Rozwój choroby nowotworowej i mo˝liwoÊç jego zak∏ócenia przez pola magnetyczne
o cz´stotliwoÊci sieciowej
W Polsce ka˝dego roku rozpoznawanych jest ponad 100 000 przypadków zachorowaƒ na
nowotwory z∏oÊliwe o ró˝nej lokalizacji. O ile w pojedynczym przypadku zachorowania prawie nigdy nie mo˝na ustaliç przyczyny rozwoju choroby nowotworowej, to mechanizmy rozwoju choroby i samo ryzyko zachorowania na nowotwory sà doÊç dobrze poznane. Na
obecnym etapie rozwoju nauki przyjmuje si´, ˝e rozwój choroby nowotworowej to proces wielostopniowy, a od poczàtku transformacji nowotworowej komórek do klinicznego ujawnienia
si´ choroby mo˝e minàç nawet kilka czy kilkanaÊcie lat.
Wielostopniowy proces karcinogenezy (multistage carcinogenesis process) rozpoczyna si´ od
55
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 56
ró˝nych uszkodzeƒ w aparacie genetycznym komórki (czàsteczki kwasu dezoksyrybonukleinowego – DNA). Uszkodzenia czàsteczki DNA, powodowane przez ró˝ne czynniki zewn´trzne (np.
karcinogeny chemiczne, promieniowanie jonizujàce) lub produkty metabolizmu komórek (np.
wolne rodniki tlenowe) prowadzà do mutacji, czyli zmiany struktury DNA. Czynniki, które majà
zdolnoÊç bezpoÊredniego uszkadzania czàsteczki DNA i wywo∏ywania mutacji nazywane sà
czynnikami genotoksycznymi. Mutacje DNA w komórkach wyst´pujà bardzo cz´sto, ale bardzo
sprawnie sà usuwane przez wyspecjalizowane molekularne mechanizmy naprawcze. Problem
zaczyna si´ w momencie, kiedy liczba mutacji w komórkach jest zbyt wielka w stosunku do wydolnoÊci mechanizmów naprawczych, albo te˝ mechanizmy naprawcze majà obni˝onà sprawnoÊç.
Znane sà czynniki, które nie uszkadzajà bezpoÊrednio czàsteczki DNA (nie sà genotoksyczne), ale
majà zdolnoÊç hamowania mechanizmów naprawczych komórki, a tym samym pot´gujà dzia∏anie czynników genotoksycznych i u∏atwiajà rozwój procesu transformacji nowotworowej komórek. Sà to tzw. czynniki epigenetyczne, które na ró˝nych etapach procesu wielostopniowej
karcinogenezy mogà go wspomagaç.
Na pytanie, czy pola elektromagnetyczne mogà wp∏ywaç na przebieg wielostopniowego
procesu transformacji nowotworowej i rozwój choroby nowotworowej mo˝na odpowiedzieç
tylko w warunkach badaƒ doÊwiadczalnych. Istnieje kilka uznanych modeli badaƒ doÊwiadczalnych w zakresie karcinogenezy, w tym testy krótko- i d∏ugoterminowe, ale ogólnie podzieliç mo˝na modele te na dwie podstawowe grupy:
• Êledzenie procesu transformacji nowotworowej komórek in vitro,
• Êledzenie rozwoju choroby nowotworowej u zwierzàt in vivo.
Badania nad wp∏ywem pól elektromagnetycznych na proces transformacji nowotworowej
komórek pozwoli∏y na uzyskanie zgodnoÊci w Êrodowiskach naukowych, ˝e PM nie sà czynnikiem genotoksycznym i przy poziomach spotykanych w Êrodowisku czy na stanowiskach pracy
(do kilku A/m) nie majà zdolnoÊci bezpoÊredniego uszkadzania czàsteczki DNA i wywo∏ywania
zmian mutagennych [25]. Dopiero bardzo silne pola i to w specyficznych warunkach ekspozycji
(ekspozycja przerywana) mogà uszkadzaç DNA [25]. Istniejà natomiast dane doÊwiadczalne
wskazujàce, ˝e pola elektromagnetyczne w okreÊlonych warunkach mogà hamowaç mechanizmy naprawcze uszkodzeƒ DNA w komórkach [57]. Dowody na dzia∏anie epigenetyczne pól
elektromagnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci w modelach in vitro sà jednak nieliczne i s∏abo
udokumentowane. ¸àcznie dowody takie znaleziono w szeÊciu spoÊród dwudziestu jeden opublikowanych badaƒ doÊwiadczalnych dotyczàcych dzia∏aƒ epigenetycznych pól elektromagnetycznych.
Badania doÊwiadczalne na zwierz´tach nie potwierdzajà mo˝liwoÊci dzia∏ania genotoksycznego pól elektromagnetycznych. W ˝adnym z doÊwiadczeƒ, w którym ekspozycji na pola magnetyczne o nat´˝eniach a˝ do 80 A/m poddawano zdrowe zwierz´ta, nie zanotowano wzrostu liczby
samoistnych nowotworów. Mi´dzy innymi w ostatnio opublikowanej pracy [36] nie stwierdzono
zwi´kszonego ryzyka raka skóry u szczurów poddanych 52-tygodniowej ekspozycji w polach magnetycznych o cz´stotliwoÊci 60 Hz i nat´˝eniu 1,6 A/m. Podobnie jak w badaniach na komórkach
in vivo, równie˝ w badaniach na zwierz´tach znaleziono ograniczone dowody na dzia∏anie epigenetyczne pól elektromagnetycznych.
56
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 57
3.4.3. Badania epidemiologiczne ryzyka nowotworowego u ludzi nara˝onych na dzia∏anie
pól magnetycznych 50/60 Hz
Badania epidemiologiczne i wynikajàce z nich korelacje nie pozwalajà na bezpoÊrednie udowodnienie zwiàzku przyczynowego mi´dzy interesujàcymi nas zjawiskami (np. zachorowania
i nara˝enie na pola magnetyczne), ale mogà taki zwiàzek uczyniç bardziej lub mniej prawdopodobnym. Ju˝ w 1965 roku angielski epidemiolog A.B. Hill opracowa∏ ogólnie zaakceptowane
kryteria pozwalajàce na wiarygodne wnioskowane o prawdopodobieƒstwie zwiàzku przyczynowego na podstawie badaƒ epidemiologicznych [26]. Wed∏ug Hilla pi´ç podstawowych kryteriów
oceny wyników badaƒ epidemiologicznych obejmuje:
• si∏´ korelacji – wielkoÊç zale˝noÊci mi´dzy ekspozycjà i ryzykiem (wielkoÊç wzgl´dnego ryzyka – relative risk – RR), okreÊlanego stosunkiem liczby przypadków obserwowanych
(O) do oczekiwanych (E);
• kontyngencj´ – zgodnoÊç tendencji i zale˝noÊci statystycznych mi´dzy ekspozycjà i ryzykiem w poszczególnych badaniach epidemiologicznych;
• zale˝noÊç dawka – efekt w badaniach epidemiologicznych i doÊwiadczalnych;
• istnienie dowodów z badaƒ doÊwiadczalnych potwierdzajàcych wyniki analiz epidemiologicznych;
• mechanizmy biologiczne wyjaÊniajàce zale˝noÊci mi´dzy ekspozycjà i ryzykiem.
TABELA 3.2. Ocena zwiàzku ryzyka nowotworowego z nara˝eniem na pola magnetyczne
50/60 Hz wed∏ug klasycznych kryteriów Hilla na podstawie wyników badaƒ
epidemiologicznych i doÊwiadczalnych z lat 1980 – 2006
Kryterium
wed∏ug
Hilla
WartoÊç po˝àdana
dla zaakceptowania
zwiàzku
przyczynowego
WartoÊç oceniona na podstawie
analizy dost´pnego materia∏u
na temat oddzia∏ywania pól
magnetycznych
Ocena dla ustalenia zwiàzku
ryzyka nowotworowego
z nara˝eniem na pola magnetyczne
(skala arbitralna 0 – 5)
Si∏a korelacji
(0 – 5)
RR co najmniej 3,0
wskazane > 5,0
RR = 1,5 – 2,0 (60% badaƒ);
brak korelacji (40% badaƒ)
1
Kontyngencja
(0 – 5)
ZgodnoÊç wyników
i trendów
we wszystkich
badaniach
Bardzo s∏aba zale˝noÊç
w 60% badaƒ
0,5
Zale˝noÊç
dawka
– efekt (0 – 5)
Zale˝noÊç okreÊlona,
choç niekoniecznie
liniowa
Zale˝noÊç tylko
w pojedynczych badaniach
0,5
Wyniki badaƒ
doÊwiadczalnych (0 – 5)
Potwierdzajà
istnienie zwiàzku
w ró˝nych modelach
Ograniczone dowody
z badaƒ doÊwiadczalnych
0,5
Mechanizmy
biofizyczne
(0 – 5)
Znane, przynajmniej
ogólnie
Nieznane
0
Sumaryczna ocena
2,5
57
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 58
Ocena dost´pnego dotychczas materia∏u z badaƒ doÊwiadczalnych i epidemiologicznych na
temat ryzyka nowotworowego pól magnetycznych 50/60 Hz wed∏ug klasycznych kryteriów Hilla prowadzi do wniosku, ˝e zale˝noÊç mi´dzy tymi czynnikami jest bardzo s∏aba lub nie istnieje
w ogóle [40,42]. Przy zastosowaniu arbitralnej, 5-stopniowej skali oceny spe∏nienia ka˝dego
z pićiu klasycznych kryteriów Hilla aktualnie dost´pne dane naukowe na temat zwiàzku mi´dzy
polami elektromagnetycznymi i ryzykiem nowotworowym pozwalajà na zebranie zaledwie
2,5 pkt na 25 mo˝liwych (tabela 3.2).
Nale˝y pami´taç, ˝e kryteria Hilla zosta∏y opracowane przede wszystkim dla substancji chemicznych podejrzanych o dzia∏anie rakotwórcze, kiedy zale˝noÊç dawka - efekt i wyniki badaƒ
doÊwiadczalnych na zwierz´tach sà cz´sto przes∏ankà do podjćia badaƒ epidemiologicznych.
W przypadku pól elektromagnetycznych, w tym sk∏adowej magnetycznej pola o cz´stotliwoÊci
50/60 Hz, sytuacja by∏a dok∏adnie odwrotna. Ponadto kryteria Hilla oceniajà ca∏oÊç dost´pnego
materia∏u w sposób skumulowany i przyk∏adajà jednakowà wag´ do ka˝dego z pićiu kryteriów.
W przypadku pól magnetycznych materia∏ z badaƒ epidemiologicznych jest znacznie obszerniejszy ni˝ z badaƒ doÊwiadczalnych, co wićej jest to materia∏ niejednorodny, dlatego wymaga nieco innego sposobu analizy.
TABELA 3.3. Klasyfikacja czynników rakotwórczych wed∏ug IARC (International Agency
for Research on Cancer, Lyon, Francja)
Grupa
58
Klasyfikacja
Kryteria klasyfikacji
Przyk∏ady
Liczba czynników
1
Czynniki
rakotwórcze
dla cz∏owieka
Wystarczajàce dowody
z badaƒ epidemiologicznych
• azbest,
• benzen,
• radon,
• promieniowanie X,
• Êwiat∏o s∏oneczne,
• tytoƒ
87
2A
Czynniki
prawdopodobnie
rakotwórcze
dla cz∏owieka
Ograniczone lub niepe∏ne
dowody epidemiologiczne
oraz wystarczajàce dowody
z badaƒ na zwierz´tach
• kreozot,
• formaldehyd,
• gazy spalinowe silnika Diesla,
• lampy UVA
63
2B
Czynniki
przypuszczalnie
rakotwórcze
dla cz∏owieka
Ograniczone dowody
epidemiologiczne oraz
ograniczone lub niepe∏ne
dowody z badaƒ
na zwierz´tach
• benzyna,
• chloroform,
• gazy spalinowe silnika
benzynowego,
• kawa,
• w∏ókna szklane,
• pola magnetyczne 50/60 Hz
232
3
Czynniki
niemo˝liwe
do klasyfikacji
jako rakotwórcze
dla cz∏owieka
Niepe∏ne dowody epidemiologiczne oraz z badaƒ
na zwierz´tach
• kofeina,
• py∏ w´glowy,
• olej nap´dowy,
• rt´ç,
• herbata
496
4
Czynniki
prawdopodobnie
nierakotwórcze
dla cz∏owieka
Brak karcinogenezy
u ludzi i zwierzàt
• kaprolaktam
1
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 59
3.4.4. Badania epidemiologiczne ludnoÊci zamieszka∏ej w pobli˝u linii napowietrznych i w miejscach
o wy˝szej od przeci´tnej intensywnoÊci pól magnetycznych
Od opublikowania przez N. Wertheimer i E. Leepera [88] w 1979 roku wyników pierwszej
pracy epidemiologicznej, w której stwierdzono zwi´kszone ryzyko zachorowania na bia∏aczki
u dzieci zamieszka∏ych w domach zlokalizowanych blisko du˝ej liczby przewodów przesy∏owych
pràdu, w latach 1980 – 2000 ukaza∏o si´ ponad szeÊçdziesiàt publikacji wyników badaƒ epidemiologicznych zachorowania na ró˝ne nowotwory u ludnoÊci zamieszka∏ej w miejscach o intensywnoÊci PM wy˝szej od przeci´tnej. Niektóre z badaƒ wskazywa∏y na wzrost liczby zachorowaƒ
(na ogó∏ RR wynosi∏o 1,5 – 2,0), inne - nie. Niestety, przyj´ty w poszczególnych pracach sposób
oceny wielkoÊci nara˝enia na PM by∏ bardzo ró˝ny, czasem poÊredni (np. odleg∏oÊç od linii przesy∏owej pràdu czy stacji rozdzielczych, zag´szczenie przewodów), czasem bezpoÊredni (pomiary
jednorazowe lub wielokrotne z próbà odtworzenia ekspozycji w przesz∏oÊci). Uniemo˝liwi∏o to
rzetelne, syntetyczne zestawienie wyników wszystkich opublikowanych prac.
Wspomniano ju˝, ˝e w 2000 roku pojawi∏y si´ dwie, istotne meta-analizy wczeÊniejszych badaƒ
epidemiologicznych autorstwa Ahlboma i wsp. [2] oraz Greenlanda i wsp. [24]. W pierwszej
z nich, w której poddano analizie po∏àczone wyniki 9 analiz epidemiologicznych prowadzonych
równolegle z d∏ugoterminowymi pomiarami pól magnetycznych, stwierdzono statystycznie znamiennà zale˝noÊç (RR = 2,0) zachorowania na bia∏aczki u dzieci przebywajàce w polach magnetycznych przekraczajàcych poziom 0,33 A/m. W drugiej pracy poddano analizie po∏àczone wyniki
15 analiz epidemiologicznych, w których tak˝e dokonywano pomiarów pól magnetycznych. Statystycznie znamiennà zale˝noÊç (RR = 1,7) znaleziono dla zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci zamieszka∏ych w miejscach, w których nat´˝enie pola magnetycznego przekracza∏o 0,24 A/m.
W obu przypadkach jest to stosunkowo niewielki, choç znamienny wzrost ryzyka zachorowaƒ
na nowotwory. Szacuje si´, ˝e w USA w oko∏o 0,8% domów mieszkalnych nat´˝enie pola magnetycznego 60 Hz przekracza 0,33 A/m. Wed∏ug danych Biura Programu EMF-WHO liczba takich
domów w krajach Unii Europejskiej wynosi 0,4 – 0,8 %. Przyjmujàc za prawdziwe za∏o˝enia wynikajàce z powy˝szych meta-analiz, to w takich domach zachorowalnoÊç dzieci na bia∏aczki
wzrasta dwukrotnie (RR = 2.0), a wić zamiast 0,4 – 0,8% ogólnej liczby zachorowaƒ w ca∏ej populacji powinno tam wystàpiç te˝ dwukrotnie wićej, czyli 0,8 – 1.6 % zachorowaƒ (przyrost
o oko∏o 1%). Znajàc z kolei ogólnà liczb´ zachorowaƒ dzieci na bia∏aczki w kraju (w USA wynosi
ona oko∏o 650) mo˝na obliczyç, ˝e ewentualny przyrost zachorowaƒ zwiàzany z przebywaniem
w polach magnetycznych o podobnych poziomach wynosi w tym kraju 6 – 8 przypadków rocznie.
Dla Polski trudniej przeprowadziç analogiczne obliczenia, przede wszystkim z powodu braku
informacji o liczbie mieszkaƒ, w których nat´˝enie pola magnetycznego przekracza
0,32 A/m i liczbie dzieci zamieszka∏ych w tych mieszkaniach. Szacuje si´, ˝e odsetek takich mieszkaƒ w Polsce wynosi 0,3 – 0,5%. Ponadto, rejestr zachorowaƒ na nowotwory jest w naszym kraju
niepe∏ny. Niemniej, przyjmujàc Êrednie standardy europejskie (liczba zachorowaƒ 1 na 20 000,
liczba mieszkaƒ 0,5%) mo˝na za∏o˝yç, ˝e w ca∏ym kraju przyrost zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci
z powodu nara˝enia na pola magnetyczne ogranicza si´ do 1-2 przypadków rocznie.
Te liczby przedstawiajà skal´ zagadnienia i ewentualnà cen´, jakà przychodzi p∏aciç spo∏eczeƒstwu za mo˝liwoÊç powszechnego korzystania z energii elektrycznej, bowiem przypomnieç
nale˝y, ˝e przytaczane wy˝ej poziomy pól magnetycznych – to wartoÊci, jakie wyst´pujà nie tylko
w bezpoÊrednim sàsiedztwie linii napowietrznych, tak˝e tych o napićiu 110 kV i napićiach
59
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 60
Êrednich, ale równie˝ w sàsiedztwie domowych urzàdzeƒ elektrycznych powszechnego u˝ytku.
Meta-analizy [2,24] oraz ca∏oÊç dost´pnego materia∏u epidemiologicznego i doÊwiadczalnego pozwoli∏y na potwierdzenie sklasyfikowania pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz
jako prawdopodobnego czynnika rakotwórczego (2B w czterostopniowej skali) przez grup´
ekspertów wyspecjalizowanej agencji WHO – Mi´dzynarodowej Agencji Badaƒ nad Rakiem
(IARC). Nie sposób nie zauwa˝yç (tabela 3.3), ˝e pole magnetyczne zakwalifikowane zosta∏o
do tej samej grupy czynników, w której obok kawy, wymienionych jest jeszcze 230 innych czynników fizycznych i chemicznych.
W najnowszej, wydanej w 2002 roku monografii [28] podkreÊlono, ˝e taka klasyfikacja pól
magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz wynika z ograniczonych dowodów epidemiologicznych i niepe∏nych dowodów doÊwiadczalnych, dlatego jest daleka od pe∏nego potwierdzenia.
Krytyczny przeglàd dost´pnej literatury naukowej dostarcza argumentów zarówno za istnieniem zwiàzków pomi´dzy polem magnetycznym 50/60 Hz i ryzykiem nowotworowym, jak i argumentów przeciwko takiej koncepcji, co wyraênie ilustrujà stwierdzenia zawarte w tabeli 3.4.
3.5. ODDZIA¸YWANIE BIOLOGICZNE STA¸YCH PÓL ELEKTRYCZNYCH I MAGNETYCZNYCH
Wszystkie organizmy ˝ywe, w tym cz∏owiek, sà najbardziej odporne na sta∏e pola elektryczne i magnetyczne towarzyszàce przep∏ywowi pràdu sta∏ego, nieco mniej na pola pràdu przemiennego 50 Hz, a znacznie mniej na pola elektromagnetyczne wy˝szych cz´stotliwoÊci – fale
radiowe i mikrofale. Wynika to z faktu, ˝e sta∏e pola elektryczne i magnetyczne zawsze istnia∏y
na Ziemi i ca∏a natura, w tym i organizm cz∏owieka, w trakcie ewolucji biologicznej, musia∏a
si´ przystosowaç do obecnoÊci takich pól w Êrodowisku.
W odró˝nieniu od pól sta∏ych, zmienne pola elektryczne, pràd przemienny i pola elektromagnetyczne wy˝szej cz´stotliwoÊci, to wytwory wspó∏czesnej cywilizacji, z którymi organizmy ˝ywe na Ziemi wczeÊniej si´ nie styka∏y i nie mia∏y potrzeby dostosowywaç si´ do ich obecnoÊci.
Naturalne sta∏e pola elektryczne na Ziemi majà wartoÊç 100 - 150 V/m i mogà wzrastaç
gwa∏townie do kilkuset tysićy V/m w czasie burz i wy∏adowaƒ atmosferycznych (tabela 3.5).
Takie gwa∏towne zmiany naturalnych pól elektrostatycznych nie oddzia∏ujà bezpoÊrednio na
organizmy ˝ywe i samopoczucie cz∏owieka, a tym bardziej na jego stan zdrowia. Ale wraz z innymi zjawiskami towarzyszàcymi zbli˝ajàcej si´ burzy (spadek ciÊnienia atmosferycznego,
wzrost wzgl´dnej wilgotnoÊci powietrza, zmiana temperatury, wiatr) w∏aÊnie zmiany pola
elektrostatycznego sà jednym z istotnych elementów powodujàcych wyst´powanie u osób
nadwra˝liwych ró˝nych nietypowych objawów (np. bóle g∏owy, skoki ciÊnienia t´tniczego
krwi, utrudniona koncentracja, dra˝liwoÊç, bezsennoÊç). Nie jest to wprawdzie choroba i nie
stanowi problemu medycznego, ale na pewno objawy takie mogà byç ucià˝liwe i sk∏aniaç nadwra˝liwe osoby do poszukiwania pomocy lekarskiej.
Naturalne pola magnetyczne Ziemi wykazujà doÊç znaczne ró˝nice, zale˝nie od po∏o˝enia
geograficznego. Ich nat´˝enia osiàgajà w Polsce wartoÊci od ok. 40 do ok. 65 A/m (tabela 3.5).
Uwa˝a si´, ˝e naturalne pole magnetyczne mia∏o i stale ma du˝y wp∏yw na organizmy ˝ywe
na Ziemi i ich rozwój w procesie ewolucyjnym. Od wielu lat wiadomo, ˝e niektóre zwierz´ta,
np. ptaki, delfiny, wieloryby, pewne gatunki owadów, reagujà na naturalne pole magnetyczne
Ziemi i w swoich w´drówkach podwodnych czy lotach na du˝e odleg∏oÊci kierujà si´ lokalizacjà biegunów magnetycznych. Te zdolnoÊci do rozpoznawania kierunku naturalnego pola ma-
60
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 61
TABELA 3.4. Najwa˝niejsze argumenty naukowe za i przeciw zale˝noÊci mi´dzy nara˝eniem
na pola magnetyczne 50/60 Hz i ryzykiem rozwoju nowotworów
Argumenty naukowe przemawiajàce
za istnieniem zale˝noÊci
Argumenty naukowe przemawiajàce
przeciw istnieniu zale˝noÊci
• cztery du˝e badania epidemiologiczne (1997 – 1999)
wykazujàce korelacj´ mi´dzy liczbà zachorowaƒ na
bia∏aczki u dzieci i odleg∏oÊcià zamieszkania od linii
przesy∏owej pràdu; pozytywna korelacja w metaanalizie powy˝szych badaƒ;
• zale˝noÊci epidemiologiczne sà niewielkie (RR = 1,5
- 2,0), niesta∏e i na ogó∏ nie wykazujà zale˝noÊci
dawka – efekt;
• wyniki dwóch meta-analiz badaƒ epidemiologicznych (9 i 15 badaƒ) z pozytywnymi korelacjami
cz´stoÊci zachorowaƒ na bia∏aczki w ka˝dej
z meta-analiz;
• sugestia istnienia zale˝noÊci dawka - odpowiedê
w niektórych badaniach zachorowaƒ na bia∏aczki
u dzieci;
• wyniki oko∏o 10 badaƒ epidemiologicznych u pracowników elektroenergetyki, u których wykazano
zwi´kszone ryzyko zachorowaƒ na niektóre nowotwory, w tym bia∏aczki (6 badaƒ) i guzy mózgu
(4 badania);
• dost´pne wyniki badaƒ epidemiologicznych
i doÊwiadczalnych nie spe∏niajà klasycznych kryteriów (tzw. kryteria Hilla) przyj´tych dla uznania
zwiàzku przyczynowego;
• d∏ugotrwa∏a ekspozycja zwierzàt nawet w silnych
polach magnetycznych nie powoduje rozwoju nowotworów;
• badania genotoksycznoÊci pól magnetycznych da∏y
wynik negatywny (poza jednym niepotwierdzonym
przypadkiem);
• wi´kszoÊç badaƒ efektu epigenetycznego pól
magnetycznych da∏a wynik negatywny, a pojedyncze
wyniki pozytywne uzyskano po ekspozycji w bardzo
silnych polach;
• badania laboratoryjne, w których wykazano, ˝e pola
magnetyczne o intensywnoÊci poni˝ej 0,1 mT mogà
powodowaç efekty biologiczne;
• brak zale˝noÊci mi´dzy zachorowalnoÊcià na bia∏aczki w ca∏ej populacji i ogólnym zu˝yciem pràdu oraz
wzrostem nara˝enia na pola magnetyczne (oko∏o
5-krotnym) w latach 1949 – 1989;
• pojedyncze badanie, w którym stwierdzono uszkodzenia DNA (test „kometowy”) w komórkach mózgu
zwierzàt poddanych ekspozycji w polach magnetycznych 50/60 Hz;
• brak biofizycznego mechanizmu t∏umaczàcego
oddzia∏ywanie s∏abych (poni˝ej 0,1 µT) pól
magnetycznych na komórki.
• badania doÊwiadczalne, w których stwierdzono
szybszy wzrost nowotworów indukowanych
chemicznie u zwierzàt eksponowanych w polach
magnetycznych;
• badania doÊwiadczalne wskazujàce, ˝e silne pola
magnetyczne (ponad 10 mT) mogà przyspieszaç
podzia∏y komórek nowotworowych, wzrost guzów
nowotworowych i transformacj´ komórek.
gnetycznego Ziemi zale˝à od obecnoÊci w komórkach mózgu tych zwierzàt specjalnych czàsteczek zwanych magnetytem. Magnetyt dzia∏a podobnie jak ig∏a kompasu i poprzez ∏aƒcuch sygna∏ów mi´dzykomórkowych w mózgu potrafi przekazaç informacj´ o kierunku naturalnych
biegunów magnetycznych Ziemi.
61
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 62
Cz∏owiek w sta∏ym polu elektrycznym i magnetycznym
Oddzia∏ywanie sta∏ego pola elektrycznego na organizmy ˝ywe zosta∏o bardzo dobrze poznane.
W polach elektrostatycznych na powierzchni wszystkich obiektów odizolowanych od ziemi zbierajà si´ ∏adunki elektryczne. ObecnoÊç ∏adunków elektrycznych zebranych na powierzchni cia∏a
mo˝na czasem uÊwiadomiç sobie, je˝eli pole elektrostatyczne b´dzie dostatecznie silne. Tak dzieje
si´ np., je˝eli przysunie si´ d∏oƒ do ekranu w∏àczonego telewizora, gdzie pole elektrostatyczne mo˝e si´gaç 20 000 V/m.
Pola magnetyczne mogà oddzia∏ywaç tylko na oÊrodki i substancje spolaryzowane magnetycznie, a takich jest niewiele w tkankach cz∏owieka.
Na podstawie licznych badaƒ doÊwiadczalnych, obserwacji na ochotnikach poddanych dzia∏aniu sta∏ych pól magnetycznych i badaƒ lekarskich pracowników zatrudnionych w zak∏adach przemys∏owych, gdzie takie pola wyst´pujà, mi´dzynarodowa komisja ekspertów powo∏ana przez
Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia stwierdzi∏a, ˝e nie ma dowodów na wyst´powanie jakichkolwiek
zmian w organizmie cz∏owieka w sta∏ych polach magnetycznych s∏abszych ni˝ 1,6 MA/m (indukcja magnetyczna ok. 2 T), a dopiero pola o nat´˝eniu przekraczajàcym 4,0 MA/m (ok. 5 T) mogà
budziç obawy z punktu widzenia stanu zdrowia (tabela 3.5).
Bardzo silne sta∏e pola magnetyczne mogà rzeczywiÊcie uwidoczniç swoje oddzia∏ywanie na
organizm cz∏owieka; mogà one zmieniç stan energetyczny elektronów i zaburzyç tor ich ruchu
obrotowego (tzw. spin), jak równie˝ oddzia∏ywaç na du˝e, spolaryzowane czàsteczki biologiczne, np. bia∏ka. Te w∏aÊciwoÊci pól magnetycznych wykorzystuje si´ w medycynie do diagnostyki
obrazowej niektórych narzàdów i uk∏adów. Istotà tej metody badawczej jest zjawisko tzw. rezonansu paramagnetycznego czàsteczek biologicznych pod wp∏ywem silnych sta∏ych pól magnetycznych. Sà to jednak zjawiska wyst´pujàce dopiero pod wp∏ywem bardzo silnych pól
magnetycznych, znacznie powy˝ej tych intensywnoÊci, z którymi cz∏owiek styka si´ w Êrodowisku,
czy w miejscu pracy.
Oddzia∏ywanie biologiczne i skutki zdrowotne s∏abych pól sta∏ych
Sta∏e pola elektryczne i magnetyczne sà bardzo s∏abym czynnikiem oddzia∏ywania biologicznego. Stosunkowo szybko przekonano si´, ˝e przebywanie zwierzàt doÊwiadczalnych i ochotników nawet w silnych polach elektrostatycznych, si´gajàcych 20 kV/m, nie wywo∏uje uchwytnych
zmian czynnoÊciowych w uk∏adzie nerwowym, krà˝eniu, odpornoÊci czy uk∏adach hormonalnych. Dopiero powy˝ej tej wartoÊci udawa∏o si´ stwierdzaç ró˝ne nietypowe i niewielkie reakcje
ze strony tych uk∏adów, ale by∏y to zmiany przemijajàce i nie budzàce niepokoju z punktu widzenia oceny stanu zdrowia.
Wićej badaƒ poÊwićono oddzia∏ywaniu sta∏ych pól magnetycznych, zarówno s∏abych, bliskich nat´˝eniu naturalnego pola magnetycznego Ziemi (oko∏o 40 A/m), a˝ do bardzo silnych
(0,8 – 4,0 MA/m). Wyniki tych badaƒ wskazujà, ˝e u ochotników eksponowanych w kontrolowanych warunkach na pola magnetyczne 1,2 – 1,6 MA/m nie stwierdza si´ zmian temperatury cia∏a, t´tna, ciÊnienia krwi, ani te˝ innych parametrów fizjologicznych uk∏adu krà˝enia i uk∏adu
nerwowego (tabela 3.6). Dopiero w polach silniejszych ni˝ 3,2 MA/m (4 T) mo˝na spodziewaç si´
ró˝nych nietypowych objawów (w jednym badaniu stwierdzono np. nudnoÊci i zawroty g∏owy po
poruszaniu g∏owà przez badanego umieszczonego w sta∏ym polu magnetycznym 3,2 MA/m).
Sà to jednak objawy przemijajàce i nie majàce wi´kszego znaczenia dla oceny stanu zdrowia i ryzyka zdrowotnego.
62
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 63
TABELA 3.5. WartoÊci sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych, z którymi styka si´
cz∏owiek w Êrodowisku i w miejscu zamieszkania
POLE ELEKTROSTATYCZNE
Miejsce wyst´powania
Naturalne pole
elektrostatyczne Ziemi
Pola elektrostatyczne
w czasie wy∏adowaƒ
atmosferycznych
w pobli˝u monitorów
ekranowych (telewizory,
komputery)
• 1 cm od powierzchni
monitora
monitora
monitora
wokó∏ podwodnego kabla
pràdu sta∏ego 450 kV
wokó∏ napowietrznej linii
przesy∏owej pràdu
sta∏ego 450 kV
• bezpoÊrednio pod
przewodem
• (na wysokoÊci 1,8 m
od powierzchni Ziemi)
• w odleg∏oÊci 10 m od
przewodu (na wysokoÊci
1,8 m od powierzchni Ziemi)
• w odleg∏oÊci 20 m od
przewodu (na wysokoÊci
1,8 m od powierzchni Ziemi)
WartoÊç [V/m]
100 – 150
od 5 000
do kilkuset
tysićy
w czasie burz
POLE MAGNETOSTATYCZNE
Miejsce wyst´powania
Naturalne pole magnetyczne
Ziemi na terenie Polski
32 – 64
Ma∏e magnesy u˝ywane
w warunkach domowych
• w odleg∏oÊci 1 cm
od bieguna magnetycznego
• w odleg∏oÊci 5 cm
od bieguna magnetycznego
800 – 8 000
Pod∏oga przedzia∏ów
pasa˝erskich pociàgów
unoszonych na „poduszce
magnetycznej”
10 000 – 20 000
2 000 – 4 000
WartoÊç [A/m]
Procesy elektrolizy
w przemyÊle
80 – 800
ok. 40 000
8 000 – 40 000
poni˝ej 1 000
Elektrolityczne uzyskiwanie
aluminium w hutach
do 80 000
0
(kabel
ekranowany)
Wytwarzanie przemys∏owe
magnesów
400 – 4 000
10 000 – 18 000
2 000 – 5 000
Diagnostyka medyczna
aparatura rezonansu
paramagnetycznego (NMR)
• personel obs∏ugujàcy
aparatur´ NMR
• pacjenci badani na
aparaturze NMR
do 1 600 000
do 3 200 000
poni˝ej 1 800
poni˝ej 1 000
3.6. ODDZIA¸YWANIE PÓL MAGNETYCZNYCH STA¸YCH I PRZEMIENNYCH O CZ¢STOTLIWOÂCI 50/60 Hz
– USTALENIA DOTYCZÑCE ZALECANEJ OCHRONY CZ¸OWIEKA
Jak ju˝ wspomniano, dotychczasowe ustalenia w kwestii oddzia∏ywania na organizm cz∏owieka pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych niskiej cz´stotliwoÊci, nie sà jednoznaczne. Du˝a
iloÊç przeprowadzonych badaƒ w tej dziedzinie ujawni∏a jednak szereg efektów biologicznych
i reakcji fizjologicznych obserwowanych w nast´pstwie oddzia∏ywania wspomnianych pól. Dane
te, uzupe∏nione wynikami badaƒ epidemiologicznych pozwoli∏y na sprecyzowanie wskazówek
63
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 64
TABELA 3.6. Oddzia∏ywanie na organizmy ˝ywe pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych
niskiej cz´stotliwoÊci (50 Hz) oraz ustalenia dotyczàce koniecznoÊci ochrony cz∏owieka
przed dzia∏aniem pól magnetycznych
NAT¢˚ENIE
POLA
[A/m]
ZMIENNE POLE MAGNETYCZNE O CZ¢STOTLIWOÂCI 50 Hz
KoniecznoÊç
ochrony cz∏owieka
Oddzia∏ywanie na
organizmy ˝ywe
KoniecznoÊç
ochrony cz∏owieka
Brak jakichkolwiek
efektów; pola magnetyczne tej wartoÊci
nie sà odczuwalne
przez organizmy ˝ywe
Brak wskazaƒ
do ograniczania
i ochrony ludzi
Brak jednoznacznego
poglàdu, przewa˝a
opinia o braku
efektów
Brak jednoznacznego stanowiska
ekspertów
Brak jakichkolwiek
efektów; pola
magnetyczne tej
wartoÊci nie sà
odczuwalne przez
organizmy ˝ywe
Brak wskazaƒ
do ograniczania
i ochrony ludzi
Badania epidemiologiczne wskazujà na
mo˝liwoÊç nieznacznie zwi´kszonego ryzyka zachorowania
na niektóre rzadkie
postacie nowotworów z∏oÊliwych (bia∏aczki, guzy mózgu)
Zalecenia Êwiadomego ograniczania
przebywania ludzi
w pobli˝u elektrycznego sprz´tu domowego w okresie
jego u˝ytkowania
Brak efektów fizjologicznych; zakres naturalnego pola
magnetycznego Ziemi;
odbierany przez niektóre zwierz´ta
Brak wskazaƒ
do ograniczania
i ochrony ludzi
Jak w polach
0,8 – 8,0 A/m,
ponadto mo˝liwoÊç
wyst´powania reakcji
fizjologicznych u osób
nadwra˝liwych na pola elektromagnetyczne
Zalecenia Êwiadomego unikania lub
ograniczania czasu
przebywania w polach magnetycznych tej wielkoÊci
Brak jakichkolwiek
efektów
fizjologicznych
Brak wskazaƒ
do ograniczania
i ochrony ludzi
Mo˝liwoÊç odczuwania przep∏ywu pràdów indukowanych
u osób nadwra˝liwych na pola elektromagnetyczne
Ograniczenia
dla ludnoÊci:
WHO (1984):
ca∏y dzieƒ – 80 A/m
kilka godz. – 800 A/m
Unia Eur. (1995):
Brak jakichkolwiek
efektów
fizjologicznych
Brak wskazaƒ
do ograniczania
i ochrony ludzi
Indukcja pràdów
odczuwalnych przez
cz∏owieka w polach
oko∏o 4 kA/m (5 mT)
Ograniczenia
dla pracowników:
WHO (1984):
kilka godz. – 4000 A/m
Unia Eur. (1995):
8 000
– 80 000
(10 – 100 mT)
Brak oddzia∏ywania na
organizm cz∏owieka
(badania
pracowników)
Ograniczenia dla ludnoÊci: WHO (1984):
i Europa (1995):
ca∏y dzieƒ – 32 kA/m
(40 mT)
Mo˝liwoÊç pora˝enia
pràdami indukowanymi przez pole magnetyczne ponad
20 kA/m (25 mT)
Zakaz przebywania
ludzi w polach
magnetycznych
50 Hz o nat´˝eniu
ponad 40 kA/m
80 000
– 8 mln
(1 – 10 T)
Mo˝liwoÊç zmian fizjologicznych niektórych
narzàdów pod wp∏ywem pól silniejszych
ni˝ 1,6 MA/m (2T)
Ograniczenia
dla pracowników:
160 – 1 600 kA/m
Zagro˝enie ˝ycia
z powodu pora˝eƒ
pràdami indukowanymi przez pole magnetyczne
poni˝ej 0,8
0,8 – 8,0
8,0 – 80
80 – 800
(0,1 – 1 mT)
800 – 8 000
(1 – 10 mT)
64
STA¸E POLE MAGNETYCZNE
Oddzia∏ywanie na
organizmy ˝ywe
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 65
dotyczàcych ochrony cz∏owieka przed wp∏ywem spotykanych w Êrodowisku pól magnetycznych.
Zestawienie, w którym powiàzano efekty oddzia∏ywania pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych niskiej cz´stotliwoÊci o ró˝nych nat´˝eniach z sugerowanym sposobem ochrony cz∏owieka przed ich wp∏ywem, zaprezentowano w tabeli 3.6.
3.7. NORMY, PRZEPISY I ZALECENIA DOTYCZÑCE OCHRONY PRZED POLEM ELEKTROMAGNETYCZNYM
O CZ¢STOTLIWOÂCI 50 Hz ORAZ ZASADY ICH TWORZENIA
3.7.1. Uwagi ogólne
Wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach Informatora, ˝e badania eksperymentalne
prowadzone od wielu lat w ró˝nych oÊrodkach naukowych na Êwiecie, ujawniajà wyst´powanie
w organizmach ˝ywych, poddanych dzia∏aniu pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci przemys∏owej, ró˝nych efektów biologicznych. Natura tych oddzia∏ywaƒ jest jednak niezwykle subtelna, a ich mechanizmy biologiczne w wielu przypadkach nie zosta∏y jeszcze dostatecznie
rozpoznane. W literaturze spotyka si´ liczne, prawdopodobne choç niedostatecznie udokumentowane hipotezy dotyczàce mo˝liwych mechanizmów oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych ze strukturami biologicznymi. Znaleêç wić mo˝na stwierdzenia o tym, ˝e:
• powstawanie efektów biologicznych ma miejsce jedynie dla pewnych przedzia∏ów cz´stotliwoÊci pola czy okreÊlonych wartoÊci nat´˝eƒ pól („okna” cz´stotliwoÊciowe i wartoÊciowe) [5,7,72],
• efekty dzia∏ania pól elektromagnetycznych wyst´pujà dopiero po pewnym, zwykle d∏u˝szym czasie ekspozycji [89],
• obserwowane efekty biologiczne zachodzà tylko przy nag∏ych zmianach warunków ekspozycji [9].
Mimo braku jednoznacznego poglàdu na biofizyczne mechanizmy oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci na organizmy ˝ywe, z uwagi na istnienie potencjalnego zagro˝enia Êrodowiska naturalnego, wiele krajów wprowadzi∏o normy, zalecenia lub przepisy,
w których okreÊlono najwi´ksze dopuszczalne wartoÊci pól, w których mo˝na przebywaç bez
obawy o swoje zdrowie. W centrum uwagi znalaz∏y si´ przy tym pola elektromagnetyczne wytwarzane przez linie napowietrzne najwy˝szych napi´ç. Sà to bowiem obiekty obejmujàce swym
zasi´giem znaczne obszary terenu, na którym mo˝e przebywaç wiele osób, nawet przez bardzo
d∏ugi czas (kilkanaÊcie czy nawet kilkadziesiàt lat). W efekcie, w niektórych krajach, w tym tak˝e
i w Polsce, opracowano szczegó∏owe przepisy okreÊlajàce warunki budowy linii napowietrznych
wysokiego napićia pod kàtem ograniczenia zasi´gu powstajàcych wokó∏ nich pól elektromagnetycznych.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e w niektórych krajach, gdzie linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç
jest wielokrotnie wićej ni˝ w Polsce, nie wprowadzono przepisów dotyczàcych ochrony przed
polami elektromagnetycznymi o cz´stotliwoÊci sieciowej.
W krajach, w których takie przepisy wprowadzono, przy ich opracowaniu opierano sà przede
wszystkim na oszacowaniach i wynikach wielu badaƒ doÊwiadczalnych, w tym niekiedy d∏ugotrwa∏ych i prowadzonych na bardzo du˝ych grupach ludzi. Istotne ró˝nice w wynikach tych badaƒ spowodowa∏y jednak, ˝e w przepisach ró˝nych krajów wartoÊci dopuszczalne nat´˝enia pola
elektrycznego i magnetycznego nie sà jednakowe. Wynika to z faktu, i˝ przy ich ustalaniu kiero-
65
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 66
wano si´ odmiennymi kryteriami oceny wp∏ywu pola na organizm cz∏owieka.
Wiele przeprowadzonych badaƒ wskazuje, ˝e istniejà pewne „progowe” nat´˝enia pola
[12,31,34], powy˝ej których ujawniajà si´ efekty biologiczne, ale w odniesieniu do wy˝ej wspomnianych mechanizmów oddzia∏ywania, teza o proporcjonalnym do nat´˝enia pola wzroÊcie
zagro˝enia mo˝e okazaç si´ trudna do uzasadnienia lub wrćz nieprawdziwa.
Wi´kszoÊç norm i zaleceƒ dotyczàcych wp∏ywu pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci
50 Hz na organizmy ˝ywe opiera si´ na dobrze rozpoznanych efektach dzia∏ania pól, w szczególnoÊci zaÊ na ocenie skutków krótkotrwa∏ego przep∏ywu pràdu elektrycznego przez organizm
ludzki w nast´pstwie dzia∏ania pola. Przy ustalaniu wartoÊci dopuszczalnych, powszechnie stosowanà zasadà jest podzia∏ populacji nara˝onej na dwie grupy. Pomimo cz´sto odmiennego nazewnictwa stosowanego do w∏aÊciwego opisu obu grup, w rzeczywistoÊci chodzi o dokonanie
podzia∏u na tzw. grup´ nara˝onà w ekspozycji zawodowej (pracownicy – workers, occupational
exposure, controlled environment) i Êrodowiskowej (ludnoÊç – general public, uncontrolled environment). Podzia∏ ten – s∏uszny jak si´ wydaje – i majàcy równie˝ w krajowych unormowaniach
wieloletnià tradycj´, wynika nie tylko z odmiennych warunków nara˝enia na dzia∏anie pól w obu
tych grupach (pracownicy – wi´ksze wartoÊci dzia∏ajàcego pola i stosunkowo krótki czas ekspozycji; ludnoÊç – mniejsze wartoÊci dzia∏ajàcego pola i zwykle d∏u˝szy czas ekspozycji), lecz tak˝e
z mo˝liwoÊci kontroli czy nawet sterowania warunkami ekspozycji w przypadku nara˝eƒ zawodowych. Przy dopuszczeniu zwykle wi´kszych wartoÊci granicznych w tej grupie, nie bez znaczenia pozostaje mo˝liwoÊç objćia kontrolà lekarskà prawie wszystkich nara˝onych (badania
okresowe).
3.7.2. Mi´dzynarodowe zalecenia dotyczàce ochrony przed wp∏ywem pól elektromagnetycznych
o cz´stotliwoÊci 50 Hz
W ostatnich kilku latach w Unii Europejskiej obserwuje si´ potrzeb´ unifikacji wielu przepisów
obowiàzujàcych w krajach cz∏onkowskich, w tym tak˝e z dziedziny ochrony Êrodowiska i ochrony pracy. Kilka krajów europejskich, tworzàc przepisy w tym zakresie, wzorowa∏o si´ na zaleceniach sformu∏owanych przez wyspecjalizowane, zajmujàce si´ zagadnieniami ochrony przed
promieniowaniem, instytucje mi´dzynarodowe takie jak: Mi´dzynarodowe Towarzystwo Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA), Mi´dzynarodowy Komitet Ochrony przed Promieniowaniem
Niejonizujàcym (ICNIRP) oraz Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej (CENELEC).
W 1998 roku Komisja Europejska (EC – European Community), bazujàc na publikacjach
ICNIRP [29], przedstawi∏a propozycje dopuszczalnych wartoÊci pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊciach z zakresu 0 - 300 GHz dla ekspozycji Êrodowiskowej [14]. W listopadzie 1998 r.
Âwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), zgodnie z Mi´dzynarodowym Projektem dotyczàcym
pól elektromagnetycznych (International EMF Project), rozpocz´∏a dzia∏alnoÊç majàcà na celu
ujednolicenie norm i przepisów w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych. W projekcie tym wzi´∏o udzia∏ ponad 45 krajów z ca∏ego Êwiata i 8 mi´dzynarodowych
organizacji zajmujàcych si´ problematykà oddzia∏ywaƒ elektromagnetycznych. Wiodàcà rol´
w International EMF Project odgrywa Mi´dzynarodowe Stowarzyszenie Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA/INIRC), które w dokumentach [27, 29] opracowanych przy wspó∏pracy ze
specjalistami ze Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaleci∏o do stosowania w Europie graniczne wartoÊci pól elektrycznych i magnetycznych przy ekspozycji zawodowej i pozazawodo-
66
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 67
wej (Êrodowiskowej). Dokument ten stanowi przyk∏ad kompleksowego podejÊcia do problemu
oddzia∏ywaƒ elektromagnetycznych, zawierajàc oprócz rekomendowanych wartoÊci tak˝e uzasadnienie ich przyjćia
W czerwcu 2007 ukaza∏a si´ obszerna monografia [90] wydana przez Âwiatowà Organizacj´
Zdrowia, stanowiàca podsumowanie najnowszych badaƒ w zakresie oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na Êrodowisko i zdrowie cz∏owieka. Zasadniczym jej celem by∏a weryfikacja poglàdów w kwestii potencjalnego zagro˝enia zdrowia polem elektromagnetycznym, w tym
wytwarzanym przez obiekty elektroenergetyczne.
W tym samym roku ukaza∏a si´ równie˝ wielostronicowa monografia [6] znana jako Bioinitiative Report, przygotowana przez szereg osób z ró˝nych Êrodowisk naukowych, które od lat lansujà poglàd o wyjàtkowej szkodliwoÊci pól elektromagnetycznych i koniecznoÊci wprowadzenia
restrykcyjnych przepisów ograniczajàcych ekspozycje na pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊciach bardzo niskich (ELF) oraz Êrednich (RF – cz´stotliwoÊci pasm radiowych). Grupa nie jest
afiliowana przy ˝adnej rzàdowej czy pozarzàdowej organizacji, traktowaç wić jà nale˝y jako
stowarzyszenie o charakterze prywatnym. Wed∏ug autorów tego raportu, konieczne wydaje si´
wprowadzenie nowych, opartych o biologiczne skutki oddzia∏ywania, limitów pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz, których poziomy dopuszczalne powinny byç ni˝sze
(uwzgl´dniajàce dodatkowo wspó∏czynnik bezpieczeƒstwa) od tych, które uznawane sà przez
niektórych specjalistów za zwi´kszajàce ryzyko powstawania i rozwoju bia∏aczek u dzieci. Autorzy wspomnianego raportu proponujà, by przy opracowywaniu propozycji nowych wartoÊci dopuszczalnych i przy ich wprowadzaniu, przestrzegaç nast´pujàcych zasad:
• W przypadku budowy nowych linii napowietrznych lub przebudowy linii istniejàcych,
przebiegajàcych przez obszary podlegajàce szczególnej ochronie (tereny, na których zlokalizowane sà szko∏y, przedszkola, szpitale i domy opieki zdrowotnej, a tak˝e tereny zabudowy mieszkaniowej), nat´˝enie pola magnetycznego nie powinno przekraczaç
wartoÊci 0,08 A/m;
• Na pozosta∏ych obszarach, gdzie planuje si´ budow´ linii napowietrznych lub innych
obiektów elektroenergetycznych, nat´˝enie pola magnetycznego nie powinno przekraczaç wartoÊci 0,18 A/m.
Przeglàd obowiàzujàcych w wielu krajach norm, przepisów oraz zaleceƒ w zakresie ochrony
przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz wskazuje, ˝e tylko
w kilku krajach wyniki badaƒ oraz zalecenia przedstawione w m.in. raporcie [6] wp∏yn´∏y na zaostrzenie poziomów dopuszczalnych, najcz´Êciej jednak w postaci zaleceƒ, a nie przepisów paƒstwowych.
Wi´kszoÊç krajów Unii Europejskiej za podstaw´ narodowych przepisów uznaje dalej poziomy
graniczne ustalone w rekomendacji Rady Europy [10], która zawiera wykaz wielkoÊci fizycznych
zalecanych do uwzgl´dnienia przy okreÊlaniu oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na ludzi.
W dokumencie tym okreÊlono tzw. ograniczenia podstawowe oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych, wynikajàce z dobrze udokumentowanych danych doÊwiadczalnych opisujàcych zjawiska biologiczne, b´dàce konsekwencjà oddzia∏ywania pól oraz – równie˝ dobrze udokumentowane
– zdrowotne efekty wyst´powania tych zjawisk. W przypadku pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz ograniczenia podstawowe okreÊlono w stosunku do:
• indukcji magnetycznej (B),
• g´stoÊci pràdu (J).
67
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 68
Poziomami pochodnymi wyprowadzonymi z ograniczeƒ podstawowych sà tzw. „poziomy
odniesienia”. To poziomy pól, które podano w celu umo˝liwienia praktycznej oceny ryzyka
przekroczenia podstawowych ograniczeƒ ekspozycji. Niektóre z poziomów odniesienia zosta∏y
wywiedzione z odpowiednich ograniczeƒ podstawowych dzi´ki u˝yciu technik pomiarowych
i technik symulacji komputerowej, a niektóre zosta∏y okreÊlone w oparciu o zjawiska zwiàzane
z bezpoÊrednim odczuwaniem dzia∏ania pól i o dane dotyczàce poÊrednich efektów ich oddzia∏ywania. Jako poziomy odniesienia podawane sà:
• nat´˝enie pola elektrycznego (E),
• nat´˝enie pola magnetycznego (H),
• indukcja magnetyczna (B),
• g´stoÊç mocy (S),
• pràd w koƒczynach (IL).
WielkoÊciami odnoszàcymi si´ do odczuwalnych efektów dzia∏ania pól sà: pràd dotyku (IC)
oraz dla pól impulsowych swoiste poch∏anianie energii elektromagnetycznej (SAR). W konkretnych warunkach ekspozycji, zmierzone lub wyliczone wartoÊci ka˝dej z podanych powy˝ej
fizycznych wielkoÊci powinny byç porównywane z odpowiednià wartoÊcià poziomu odniesienia, okreÊlonà w Rekomendacji. Brak przekroczenia poziomu odniesienia jest równoznaczny
z brakiem przekroczenia ograniczenia podstawowego.
Ograniczenia podstawowe zosta∏y w Rekomendacji okreÊlone w zale˝noÊci od cz´stotliwoÊci
pola. Dla zakresu cz´stotliwoÊci od 1 herca (Hz) do 10 megaherców (MHz) ograniczenie podstawowe zosta∏o podane jako g´stoÊç pràdu w ciele cz∏owieka. Ograniczenie podano w celu zapobie˝enia oddzia∏ywania pól na funkcje systemu nerwowego. Poziom ograniczenia podstawowego dla
tego zakresu cz´stotliwoÊci, podany jako wartoÊç skuteczna g´stoÊci pràdu wynosi 2 miliampery
na metr kwadratowy. Ze wzgl´du na niejednorodnoÊç cia∏a, g´stoÊç pràdu powinna byç uÊredniana
dla 1 centymetra kwadratowego przekroju poprzecznego cia∏a. Podstawowe ograniczenie g´stoÊci
pràdu zosta∏o ustalone na takim poziomie, aby w tkankach centralnego systemu nerwowego nie zachodzi∏y niekorzystne zjawiska. Powy˝szy poziom ograniczenia podstawowego okreÊlono uwzgl´dniajàc odpowiednie wspó∏czynniki bezpieczeƒstwa.
Poziomy odniesienia dla pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz podano w Rekomendacji jako: nat´˝enie pola elektrycznego (E), nat´˝enie pola magnetycznego (H) i indukcj´
magnetycznà (B). I tak, dla tej cz´stotliwoÊci:
• poziom nat´˝enia pola elektrycznego wynosi 5 kV/m,
• poziom nat´˝enia pola magnetycznego wynosi 80 A/m,
• indukcja magnetyczna – 100 mikrotesli (µT).
Je˝eli zmierzone w Êrodowisku wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, magnetycznego lub
indukcji magnetycznej sà wy˝sze od poziomów odniesienia, nie musi to oznaczaç przekroczenia ograniczeƒ podstawowych. Zgodnie z Rekomendacjà, w takiej sytuacji nale˝y dla ka˝dego
przypadku sprawdzaç, czy ograniczenia podstawowe nie b´dà przekroczone.
3.7.3. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektrycznych w ekspozycji Êrodowiskowej
Efekty oddzia∏ywania sk∏adowej elektrycznej pola elektromagnetycznego zosta∏y w du˝ym
stopniu rozpoznane i na ich podstawie wiele krajów wprowadzi∏o normy, przepisy oraz zalecenia w zakresie ochrony przed tego rodzaju polem. Poziomy dopuszczalne nat´˝enia pola elek-
68
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 69
trycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, obowiàzujàce w ró˝nych krajach, sà do siebie zbli˝one
i zgodne z Rekomendacjà Rady Europejskiej [10], co ilustruje tabela 3.7
Analiza obowiàzujàcych w ro˝nych krajach norm, przepisów i zaleceƒ w zakresie ochrony
przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych nie jest zadaniem prostym. Wynika to
przede wszystkim z faktu, ˝e dokumenty tego rodzaju doÊç rzadko stanowià element prawodawstwa danego kraju. Zawierajà najcz´Êciej mniej lub bardziej sformalizowany zestaw zaleceƒ, rekomendowanych przez ró˝ne organizacje czy agendy pozarzàdowe.
Interesujàcym êród∏em informacji o obowiàzujàcych normach, przepisach czy zaleceniach
w omawianej dziedzinie sà publikacje przygotowywane cyklicznie przez EURELECTRIC
(Union of the Electricity Industry). Najnowsza z nich, wydana w marcu 2006, poÊwićona jest
przeglàdowi mi´dzynarodowych norm i przepisów w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem
pól elektromagnetycznych [17]. W opracowaniu zebrano informacje o przepisach i zaleceniach w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci
50/60 Hz obowiàzujàcych w 40 krajach na Êwiecie. Wskazano przy tym, ˝e w takich krajach,
jak: Kanada, Nowa Zelandia, Filipiny oraz Turcja, przepisy w tym zakresie nie obowiàzujà.
Dopuszczalny poziom sk∏adowej elektrycznej pola elektromagnetycznego nie jest okreÊlony
tak˝e w takich krajach jak: Bu∏garia, Irlandia, Izrael czy Rosja. W Danii i Szwecji, gdzie równie˝
brak jest formalnych przepisów w tym wzgl´dzie, zalecane jest tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe,
wed∏ug którego nale˝y ograniczaç budow´ linii napowietrznych blisko budynków mieszkalnych
lub wznoszenia takich budynków w sàsiedztwie linii istniejàcych.
ZapobiegliwoÊç i troska o zdrowie ludzi zamieszkujàcych w sàsiedztwie linii napowietrznych wysokiego napićia jest widoczna równie˝ w przepisach obowiàzujàcych w S∏owenii. Pomimo, ˝e wartoÊç dopuszczalna dla sk∏adowej elektrycznej (E) pola elektromagnetycznego
50 Hz ustalona zosta∏a na poziomie 10 kV/m (w miejscach dost´pnych dla ludzi), to wartoÊç
dopuszczalna obowiàzujàca na terenie tzw. obszarów chronionych (miejsca lokalizacji budynków mieszkalnych, szkó∏, szpitali) wynosi 0,5 kV/m.
Zupe∏nie innà filozofi´ przy wprowadzaniu przepisów i zaleceƒ obserwuje si´ w Stanach
Zjednoczonych. Nie funkcjonujà tam ogólnokrajowe przepisy dotyczàce ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci sieciowej (60 Hz). Istnieje jedynie zalecenie Narodowego Komitetu Bezpieczeƒstwa w Elektrotechnice (NESC), by pràd przep∏ywajàcy
przez cz∏owieka (sk∏adowa ustalona), wyst´pujàcy przy dotyku du˝ych mas metalowych znajdujàcych si´ w strefie oddzia∏ywania pola elektrycznego (np. pod liniami napowietrznymi), nie
przekracza∏ wartoÊci 5 mA [11].
Zalecenia dla Kongresu Stanów Zjednoczonych stwierdzajà, ˝e dotychczas wykonane badania dotyczàce biologicznych efektów pól niskiej cz´stotliwoÊci nie zawierajà dostatecznych danych, które mog∏yby stanowiç podstaw´ do ustalania przepisów lub zaleceƒ w zakresie ich
ograniczania. Postuluje si´ przy tym koniecznoÊç prowadzenia dalszych badaƒ majàcych na
celu poznanie mechanizmów wp∏ywu tego rodzaju pól, szczególnie w zakresie mo˝liwoÊci powodowania zachorowaƒ na niektóre typy nowotworów. Dotychczas przepisy w tym zakresie
ustalane sà jedynie przez w∏adze stanowe. Rekomendowane przez nie ograniczenia nat´˝eƒ
pól sà wynikiem kompromisu pomi´dzy opiniami kompetentnych grup ekspertów, przedstawicielami kompanii energetycznych i bardzo silnym naciskiem na ograniczanie pól, wyra˝anym
przez spo∏eczeƒstwo. Jest to wić w praktyce realizacja tzw. „zasady ALARA” (z ang. tak ma∏o,
jak to jest rozsàdnie uzasadnione), wg której czynnik, w odniesieniu do którego istniejà uza-
69
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 70
TABELA 3.7. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola elektrycznego (E)
wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
Austria
WartoÊç
dopuszczalna nat´˝enia
pola elektrycznego
E [kV/m]
5
Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊci dopuszczalnej
Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA
10
W miejscach dost´pnych dla ludzi
7
Na skrzy˝owaniu dróg
5
Na terenach zabudowy
Chorwacja
5
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych. WartoÊç identyczna,
jak zalecana przez ICNIRP
Czechy
5
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych. WartoÊç identyczna,
jak zalecana przez ICNIRP
Dania
–
Brak przepisów. Zalecane tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe, t.j. ograniczanie budowy linii napowietrznych blisko budynków mieszkalnych i odpowiednio – wznoszenia budynków mieszkalnych w sàsiedztwie linii istniejàcych
Estonia
5
Tzw. poziom odniesienia. WartoÊç zalecana przy ekspozycji
d∏ugotrwa∏ej wg Recommendation 1991/519EC
Belgia
15
WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji krótkotrwa∏ej
5
WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej
Francja
5
WartoÊç rekomendowana dla ekspozycji w polach wytwarzanych
przez nowe i przebudowywane obiekty oraz instalacje systemu
elektroenergetycznego pracujàce w normalnych warunkach
Hiszpania
_
Brak przepisów dla pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz
Holandia
8
Zalecenie Rady ds. Zdrowia Holandii
Finlandia
10
Krótkotrwa∏e przebywanie w polu oraz niewielkie obszary terenów
niezabudowanych
5
Na pozosta∏ych terenach
10
1
Na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà
5
WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA
Niemcy
Polska
Portugalia
70
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 71
TABELA 3.7.c.d. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola elektrycznego (E)
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
WartoÊç
pola elektrycznego
E [kV/m]
10
0,5
Na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budynków
mieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.)
S∏owenia
Szwajcaria
5
Szwecja
10
Zalecenia szwedzkich s∏u˝b ochrony radiologicznej
10
Przebywanie do kilku godzin dziennie z wyjàtkiem terenów
zamieszka∏ych lub przeznaczonych pod zabudow´
5
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych
Wielka Brytania
5
Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania
0,5 mA
W∏ochy
5
Tzw. limit ekspozycyjny
ICNIRP1)
5
Tzw. poziom odniesienia. Przebywanie w polu bez ograniczeƒ
czasowych. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA.
1) International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection
Rekomendacja
dla krajów Unii
Europejskiej2)
5
Tzw. poziom odniesienia. WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej wg Recommendation 1991/519/EC. Dopuszczalny pràd
roz∏adowania 0,5 mA. 2) Council of the European Union
W´gry
Przygotowano na podstawie opracowania: EMF Exposure Standards Applicable in Europe and Elsewhere, Eurelectric, March, 2006 oraz innych êróde∏
sadnione podejrzenia i˝ mo˝e byç szkodliwy, nale˝y ograniczaç do poziomu, który jest akceptowany z ekonomicznego punktu widzenia. W tabeli 3.8 przedstawiono dopuszczalne lub praktycznie stosowane wartoÊci graniczne nat´˝enia pola elektrycznego pod liniami napowietrznymi
w ró˝nych stanach USA [17].
Przepisy ograniczajàce, w pewnych przypadkach, przebywanie w polu elektrycznym o cz´stotliwoÊci 50 Hz obowiàzujà równie˝ w Polsce. Aktem prawnym, który reguluje zagadnienia dopuszczalnych wartoÊci pól elektromagnetycznych w Êrodowisku jest rozporzàdzenie Ministra
Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. [64].
Przepisy te wprowadzajà pojćie dopuszczalnego poziomu poszczególnych sk∏adowych pola
elektromagnetycznego – elektrycznej E i magnetycznej H, jakie mogà wystàpiç w miejscach dost´pnych dla ludzi. Dla pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz dopuszczalna wartoÊç nat´˝enia wynosi 10 kV/m. Przepisy stanowià ponadto, ˝e na terenach przeznaczonych pod zabudow´
mieszkaniowà nat´˝enie pola elektrycznego nie mo˝e przekraczaç wartoÊci 1 kV/m. Przebywa-
71
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 72
TABELA 3.8. Dopuszczalne lub stosowane w praktyce w niektórych stanach USA maksymalne
nat´êenia pól elektrycznych (E) pod liniami wysokimi napićia
Stan
Florida
Obszar, w którym stosowane
jest ograniczenie
Na kraw´dzi pasa ochronnego
Wewnàtrz pasa ochronnego
Minnesota
WartoÊç
dopuszczalna
nat´˝enia pola
elektrycznego
E [kV/m]
Uwagi
2
8
Pod liniami 69-230 kV
10
Pod liniami 500 kV
8
1
Na skrzy˝owaniach z drogami
7
3
1,6
publicznymi
7
prywatnymi
11
Montana
New Jersey
New York
Oregon
W miejscach zabudowy
mieszkaniowej
11,8
9
nie ludnoÊci w obszarach, w których nat´˝enie pola elektrycznego nie przekracza wartoÊci 1 kV/m,
nie podlega ˝adnym ograniczeniom.
Porównanie przyj´tych do stosowania w kraju wartoÊci dopuszczalnych nat´˝enia pola elektrycznego z wartoÊciami granicznymi obowiàzujàcymi w przepisach innych krajów (tabela 3.7)
wskazuje jednoznacznie, ˝e polskie przepisy dotyczàce ochrony przed oddzia∏ywaniem pola
elektrycznego, nale˝à do jednych z bardziej rygorystycznych.
3.7.4. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól magnetycznych w ekspozycji Êrodowiskowej
Jak ju˝ wspomniano we wczeÊniejszych rozdzia∏ach informatora, niektóre wyniki badaƒ eksperymentalnych wskazujà, ˝e przemienne pole magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz mo˝e,
w pewnych warunkach, wp∏ywaç w sposób niekorzystny na organizm cz∏owieka. PowszechnoÊç
wyst´powania linii napowietrznych oraz instalacji elektrycznych, które sà êród∏em pola magnetycznego, powoduje, ˝e zainteresowanie tematykà wp∏ywu tego rodzaju pól na zdrowie ludzi sys-
72
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 73
tematycznie wzrasta. Interesujà si´ nià nie tylko badacze, lecz przede wszystkim spo∏ecznoÊci lokalne, których przedstawiciele mieszkajà lub – z racji projektowanych nowych linii napowietrznych – b´dà zamieszkiwaç w sàsiedztwie tego rodzaju obiektów. Zainteresowanie to wydaje si´
zrozumia∏e, jeÊli zwa˝yç, ˝e wyniki niektórych badaƒ epidemiologicznych wskazujà, ˝e d∏ugotrwa∏e przebywanie w polach magnetycznych 50/60 Hz zwi´ksza ryzyko zachorowania dzieci na
bia∏aczki, a próg tego efektu – wed∏ug ró˝nych doniesieƒ - wyst´puje ju˝ dla Êrednich dobowych
nat´˝eƒ pola z zakresu 0,3 - 0,4 A/m. Interesujàca wydaje si´ zatem odpowiedê na pytanie, czy doniesienia te znajdujà swe odzwierciedlenie w przepisach i zaleceniach przyj´tych do stosowania
w ró˝nych krajach.
W wi´kszoÊci krajów normy, przepisy i zalecenia w zakresie ochrony przed polami magnetycznymi 50 Hz oparte sà o wspomnianà wczeÊniej rekomendacj´ Rady Europy [10]. Porównanie wartoÊci dopuszczalnych pól magnetycznych w Êrodowisku, stosowanych przez ró˝ne
kraje, ilustruje zestawienie zaprezentowane w tabeli 3.9. Porównanie zaprezentowanych tam
danych wskazuje, ˝e w kilku krajach zalecane do stosowania wartoÊci dopuszczalne nat´˝enia
pola magnetycznego sà znacznie ni˝sze ni˝ poziomy odniesienia sprecyzowane w dokumencie
[10]. Mo˝na przypuszczaç, ˝e sygna∏em do przyjćia zaostrzonych (ni˝szych) wartoÊci dopuszczalnych by∏y w∏aÊnie doniesienia o mo˝liwym karcinogennym wp∏ywie d∏ugotrwa∏ej ekspozycji w polu magnetycznym, wytwarzanym przez linie napowietrzne wysokiego napićia.
Ta zapobiegliwoÊç i perspektywiczna troska o zdrowie ludzi zamieszkujàcych, zazwyczaj przez
wiele lat, w sàsiedztwie linii napowietrznych wysokiego napićia, widoczna jest w przepisach
lub zaleceniach wprowadzanych do stosowania w takich krajach, jak: Szwajcaria, W∏ochy, Holandia, Szwecja czy S∏owenia. Chocia˝ filozofia wprowadzanych unormowaƒ jest ró˝na, to zawsze celem nadrz´dnym takich dzia∏aƒ jest doprowadzenie do sytuacji zminimalizowania
nat´˝enia poszczególnych sk∏adowych pola elektromagnetycznego, szczególnie sk∏adowej magnetycznej, w miejscach d∏ugotrwa∏ego przebywania ludzi, przede wszystkim w sàsiedztwie linii napowietrznych.
DoÊç charakterystycznym przyk∏adem sà przepisy dotyczàce ochrony Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych obowiàzujàce w S∏owenii. Stanowià one, ˝e nat´˝enie
pola magnetycznego w miejscach dost´pnych dla ludzi nie mo˝e przekroczyç wartoÊci 80 A/m,
jednak˝e wartoÊç dopuszczalna obowiàzujàca w tzw. obszarach chronionych (ang. protected areas) nie powinna przekraczaç 8 A/m. Do wspomnianych obszarów chronionych zaliczono tereny,
na których zlokalizowane sà: szpitale, uzdrowiska, budynki mieszkalne, budynki o funkcji turystycznej, domy opieki, szko∏y, place zabaw, publiczne parki oraz tereny rekreacyjne, a tak˝e centra handlowe, w których znajdujà si´ us∏ugi hotelowe i gastronomiczne. Chocia˝ wspomniane
przepisy dotyczà wy∏àcznie nowych obiektów elektroenergetycznych, to nie ulega wàtpliwoÊci,
˝e wprowadzone ograniczenia poziomów pól skomplikujà budow´ nowych linii napowietrznych,
zmuszajàc inwestora przedsi´wzićia do poszukiwania takiej trasy linii, która nie b´dzie kolidowa∏a ze wspomnianymi obszarami chronionymi.
Nieco inne podejÊcie do zagadnieƒ ochrony Êrodowiska przed wp∏ywem pól elektromagnetycznych obowiàzuje w Szwecji. W kraju tym nie ma rzàdowych przepisów dotyczàcych ochrony
przed polami magnetycznymi. Na mocy zaleceƒ wprowadzonych przez narodowe instytucje zaj2
mujàce si´ problemami ochrony zdrowia w Êrodowisku oraz na stanowiskach pracy , w uzgodnieniu z instytucjami nadzorujàcymi procesy budowlane w kraju tym, inwestorzy obiektów
elektroenergetycznych powinni dà˝yç do takiego ich lokalizowania, projektowania i wykonania,
73
Swedish National Bard of Occupational Safety and Heath, National Board of Housing, Building and Planning, National Electrical Safety Board, National
Board of Health and Welfare, Radiation Protection Institute.
2)
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 74
TABELA 3.9. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola magnetycznego (H)
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
WartoÊç
pola magnetycznego
H [A/m]
Austria
80
Tzw. poziom odniesienia
Belgia
–
WartoÊç dopuszczalna obowiàzuje tylko dla sk∏adowej elektrycznej
pola (E)
Chorwacja
80
WartoÊç identyczna z zalecanà przez ICNIRP
Czechy
80
WartoÊç identyczna z zalecanà przez ICNIRP
Dania
–
Brak przepisów; zalecane tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe, t.j. ograniczanie budowy linii napowietrznych blisko budynków mieszkalnych i odpowiednio – wznoszenia budynków mieszkalnych w sàsiedztwie linii istniejàcych
Estonia
80
WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej wg Recommendation 1991/519/EC
80
400
WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji krótkotrwa∏ej
Finlandia
Francja
Hiszpania
80
_
Zalecenie Rady ds. Zdrowia Holandii (wartoÊç kontrolowana)
80
Zalecenie rzàdowe dla w∏adz lokalnych i kompanii energetycznych
0,32
WartoÊç uÊredniona w ciàgu 1 roku; zalecenie rzàdowe dla w∏adz
lokalnych i kompanii energetycznych w przypadku miejsc d∏ugotrwa∏ego przebywania dzieci (mieszkania, szko∏y); zalecenie dla
nowych linii napowietrznych oraz nowych budynków lokalizowanych w sàsiedztwie linii napowietrznych, pod warunkiem, ˝e jest
mo˝liwe do zrealizowania
80
przez obiekty oraz instalacje systemu elektroenergetycznego (linie
napowietrzne i kablowe, stacje elektroenergetyczne itp.)
160
J/w, lecz przy ekspozycji trwajàcej mniej ni˝ 1,2 godz. na dob´
Niemcy
74
Brak przepisów dla pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz.
96
Holandia
Polska
przez nowe i przebudowywane obiekty oraz instalacje systemu
elektroenergetycznego pracujàce w normalnych warunkach
60
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 75
TABELA 3.9. c.d. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola magnetycznego (H)
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
Portugalia
WartoÊç
pola magnetycznego
H [A/m]
80
8
Na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budynków
mieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.)
80
0,8
W przypadku budowy nowych linii napowietrznych poziom zalecany na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budynków mieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.), jeÊli
jest mo˝liwy do osiàgnićia bez ponoszenia nadmiernych kosztów.
Tzw. „podejÊcie ostro˝noÊciowe”
80
80
Zalecenia szwedzkich s∏u˝b ochrony radiologicznej
S∏owenia
Szwajcaria
W przypadku budowy nowych linii zaleca si´ stosowanie tzw. podejÊcia ostro˝noÊciowego, zmierzajàcego do utrzymania naturalnych poziomów pola magnetycznego, pod warunkiem, ˝e nie pociàga to nadmiernych kosztów realizacji przedsi´wzićia
Szwecja
_
W´gry
80
OkreÊlane na wysokoÊci 1,5 m npt
Wielka Brytania
80
80
Tzw. limit ekspozycyjny
8
Tzw. poziom uwagi; Êrednia dobowa w przypadku przebywania
w polu wytwarzanym przez linie napowietrzne co najmniej przez
4 godziny dziennie
2,4
Tzw. cel jakoÊciowy; Êrednia dobowa w przypadku przebywania
w polu wytwarzanym przez nowobudowane linie napowietrzne
ICNIRP1)
80
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych 1) International
Commission on Non-Ionizing Radiation Protection.
Rekomendacja
dla krajów Unii
Europejskiej2)
80
WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej wg Recommendation 1991/519/EC.
2) Council of the European Union.
W∏ochy
by ograniczyç d∏ugotrwa∏à ekspozycj´ ludzi na pole magnetyczne 50 Hz do poziomów „normalnie” wyst´pujàcych w Êrodowisku. W praktyce oznacza to, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego na
terenach d∏ugotrwa∏ego przebywania ludzi nie powinno przekraczaç 0,1 – 0,2 A/m. Autorzy zaleceƒ wskazujà przy tym, ˝e dzia∏ania podejmowane przez inwestorów w celu obni˝enia pozio-
75
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 76
mów pola magnetycznego, nie mogà pociàgaç za sobà nadmiernych wydatków.
Bardzo szczegó∏owe i wyjàtkowo restrykcyjne przepisy w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól magnetycznych 50 Hz, wytwarzanych przez urzàdzenia elektroenergetyczne, obowiàzujà w Szwajcarii. Chocia˝ wartoÊç dopuszczalna obowiàzujàca w przypadku ekspozycji
krótkotrwa∏ej (przypadkowej) jest zbli˝ona do wartoÊci rekomendowanej przez Uni´ Europejskà (H = 80 A/m), to poziom dopuszczalny pola magnetycznego, jaki nie powinien byç przekroczony na terenach sàsiadujàcych z nowo budowanymi liniami napowietrznymi ustalono na
0,8 A/m. Przepisy szwajcarskie dopuszczajà jednak pewne wyjàtki w sytuacjach, gdy przy projektowaniu i lokalizowaniu linii napowietrznych dokonano wszystkich dzia∏aƒ minimalizujàcych pole magnetyczne (poprawny wybór trasy z dala od zabudowy, odpowiednie parametry
techniczne linii itd.). Warto podkreÊliç, ˝e we wspomnianych przepisach wprowadzono tak˝e
ograniczenia poziomu sk∏adowej magnetycznej pola w miejscach (na terenach) sàsiadujàcych
z nowo budowanymi stacjami transformatorowymi, rozdzielniami elektrycznymi, trakcjà kolejowà i tramwajowà.
W Holandii istniejà zalecenia rzàdowe, które w miejscach d∏ugotrwa∏ego przebywania dzieci ograniczajà wartoÊç nat´˝enia pola magnetycznego do 0,32 A/m, przy czym wartoÊç ta odnosi si´ do Êredniego poziomu pola w ciàgu roku.
Kolejnym przyk∏adem restrykcyjnych ograniczeƒ poziomów pola elektromagnetycznego sà
przepisy oraz zalecenia obowiàzujàce na terenie W∏och. Tam, w przypadku pola magnetycznego 50 Hz, ustalono 3 wielkoÊci progowe nat´˝enia pola. Pierwszy próg stanowi tzw. limit ekspozycji, który ustalono na poziomie rekomendowanym przez Uni´ Europejskà (H = 80 A/m).
JednoczeÊnie wprowadzono dwie dodatkowe wartoÊci progowe, nazywane we w∏oskich przepisach: poziomem uwagi (H = 8 A/m, Êrednia 24 - godzinna dla ekspozycji trwajàcej ponad
4 godziny) oraz celem jakoÊciowym (poziom docelowy) – H = 2,4 A/m (Êrednia 24 - godzinna
dla terenów wokó∏ nowych i projektowanych linii napowietrznych). Za interesujàcy przyk∏ad
samorzàdnoÊci w kwestiach ochrony Êrodowiska uznaç nale˝y fakt, ˝e w trzech w∏oskich prowincjach (Veneto, Emilia-Romagna i Toscana) wprowadzono w analizowanej dziedzinie jeszcze ostrzejsze przepisy. Ustalono, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego na terenach sàsiadujàcych
z nowo budowanymi liniami napowietrznymi, które przeznaczone sà pod lokalizacj´ ˝∏obków,
szkó∏, szpitali, budynków mieszkalnych – nie powinno przekraczaç 0,25 A/m.
W USA natomiast tylko dwa stany – Floryda i Nowy Jork – wprowadzi∏y przepisy ogranicza-
76
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 77
TABELA 3.10. Stanowe przepisy dotyczàce dopuszczalnych wartoÊci pól magnetycznych (H)
pod liniami wysokiego napićia
Stan
Florida
New York
Obszar, w którym stosowane
jest ograniczenie
WartoÊç
dopuszczalna
nat´˝enia pola
magnetycznego
H [A/m]
Uwagi
12
Pod liniami 230 kV
16
Pod liniami 500 kV
16
jàce poziomy pól magnetycznych, wyst´pujàcych pod liniami napowietrznymi (tabela 3.10).
Mimo ˝e w pozosta∏ych stanach przepisów takich nie wprowadzono, to w niektórych z nich
obowiàzuje moratorium na budow´ linii przesy∏owych, a w kilku zalecono, by ze wzgl´du na
mo˝liwe oddzia∏ywanie pola magnetycznego, zwi´kszyç odleg∏oÊç projektowanych linii od budynków szkolnych i o podobnym przeznaczeniu.
Ograniczenie ekspozycji Êrodowiskowej na pola magnetyczne o cz´stotliwoÊci sieciowej
(50 Hz) obowiàzuje równie˝ w Polsce. Reguluje je wspomniane ju˝ rozporzàdzenie Ministra
Ârodowiska [64], które stanowi, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego, jakie mo˝e wyst´powaç
w Êrodowisku (w tym równie˝ na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà) nie
powinno przekraczaç 60 A/m. Przyj´ta w rozporzàdzeniu [64] wartoÊç dopuszczalna jest
mniejsza od poziomu rekomendowanego przez organizacje ponadnarodowe, zajmujàce si´ zagadnieniami ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych.
3.7.5. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektromagnetycznych w ekspozycji zawodowej
W wi´kszoÊci krajów obowiàzujà przepisy bàdê zalecenia okreÊlajàce dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego, jednak nie wsz´dzie przy ustalaniu
wartoÊci dopuszczalnych zastosowano podzia∏ populacji nara˝onej na dwie grupy: ludnoÊç
(ekspozycja Êrodowiskowa) oraz pracowników (ekspozycja zawodowa). W niektórych krajach
przepisy ograniczajàce nara˝enie na pola elektromagnetyczne dotyczà wy∏àcznie ekspozycji
zawodowej pracowników. Wed∏ug norm bu∏garskich BNS [8] ograniczenie przebywania w polach elektrycznych dotyczy jedynie pracowników obs∏ugujàcych linie i stacje elektroenergetyczne
wysokiego napićia. WartoÊcià dopuszczalnà jest w tym przypadku 25 kV/m. Krajem, w którym
przepisy rzàdowe (federalne) ograniczajà przebywanie w polach elektromagnetycznych tylko
pracowników sà Stany Zjednoczone.
Zestawienie obowiàzujàcych przepisów dotyczàcych ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych w ekspozycji zawodowej prezentuje tabela 3.11. (ekspozycja w polach elektrycznych) oraz tabela 3.12. (ekspozycja w polach magnetycznych).
Ograniczenia w ekspozycji zawodowej na pola elektryczne i magnetyczne o cz´stotliwoÊci
50 Hz obowiàzujà od wielu lat w Polsce. Podstawà polskich przepisów dotyczàcych ochrony
przed polami elektromagnetycznymi w ekspozycji zawodowej sà tzw. Najwy˝sze Dopuszczalne
77
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 78
TABELA 3.11. Najwy˝sze dopuszczalne w ekspozycji zawodowej nat´˝enie pola elektrycznego (E)
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
Australia
WartoÊç
dopuszczalna
nat´˝enia pola
elektrycznego
E [kV/m]
10 - 30
Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊci
dopuszczalnej
T (czas pracy) < 80/E
Austria
10
Bu∏garia
25
Chorwacja
10
WartoÊç identyczna, jak zalecana przez ICNIRP
Czechy
10
Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mA
62,5
Dopuszczalny poziom dla tu∏owia i g∏owy
250
Dopuszczalny poziom z wy∏àczeniem tu∏owia i g∏owy
10
10
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ
30
Przebywanie w polu przez krótki czas
Wielka Brytania
10
Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mA
USA
25
ICNIRP
10
Tzw. poziom odniesienia. Przebywanie w polu bez ograniczeƒ
czasowych. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mA
Rekomendacja
dla krajów Unii
Europejskiej
10
Action value, tzw. poziom akcji. Dopuszczalny pràd roz∏adowania
1 mA
Holandia
Korea Pd.
W´gry
Nat´˝enia (NDN) czynników fizycznych szkodliwych dla zdrowia, w tym pól elektromagnetycznych. Zosta∏y one ustalone jako wartoÊci Êrednie, których oddzia∏ywanie na pracownika w ciàgu
8-godzinnego, dobowego i 42-godzinnego, tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jego
aktywnoÊci zawodowej nie powinno spowodowaç ujemnych zmian w stanie jego zdrowia oraz
w stanie zdrowia przysz∏ych pokoleƒ.
W Polsce, w zakresie ochrony pracowników (ekspozycja zawodowa) przed oddzia∏ywaniem
pól elektromagnetycznych, obowiàzujà zapisy rozporzàdzenia Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 29 listopada 2002 r., w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych st´˝eƒ i nat´˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy [60], natomiast metody pomiarów i oceny
nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego na stanowiskach pracy zosta∏y okreÊlone w nor-
78
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 79
TABELA 3.12. Najwy˝sze dopuszczalne w ekspozycji zawodowej nat´˝enie pola magnetycznego (H)
Paƒstwo
lub
organizacja
mi´dzynarodowa
WartoÊç
dopuszczalna
nat´˝enia pola
magnetycznego
H [A/m]
400
Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊci
dopuszczalnej
Bez ograniczeƒ
4 000
Do 2 godzin w ciàgu pracy
20 000
Poziom tylko dla koƒczyn
Austria
400
Bu∏garia
960
Chorwacja
400
Czechy
400
Holandia
480
Korea Pd.
400
Australia
400
W´gry
Przebywanie w polu przez krótki czas
4 000
Wielka Brytania
400
USA
960
Ekspozycja ca∏ego cia∏a
4 800
Ekspozycja nóg i ràk
9 600
Ekspozycja d∏oni i stóp
ICNIRP1)
400
Przebywanie w polu bez ograniczeƒ
Rekomendacja
krajów Unii
Europejskiej2)
400
Action value, tzw. poziom akcji
mie PrPN-T-06580-3 [54]. W myÊl wspomnianych przepisów [60], pole elektromagnetyczne
o cz´stotliwoÊci 50 Hz na stanowiskach pracy charakteryzowane jest jednoczeÊnie przez nast´pujàce wielkoÊci normatywne:
• nat´˝enie pola magnetycznego o ogólnym dzia∏aniu na organizm cz∏owieka (H),
• nat´˝enie pola elektrycznego o ogólnym dzia∏aniu na organizm cz∏owieka (E),
79
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 80
• nat´˝enie pola magnetycznego o dzia∏aniu miejscowym na koƒczyny pracownika – rće
do ∏okci i nogi do kolan (H),
• doz´ rzeczywistà pola magnetycznego strefy zagro˝enia, o ogólnym dzia∏aniu na orga2
2
nizm cz∏owieka, DH = H ·t [(A/m) ·godz.],
• doz´ rzeczywistà pola elektrycznego strefy zagro˝enia, o ogólnym dzia∏aniu na organizm
2
2
cz∏owieka, DE = E ·t [(kV/m) ·godz],
• wskaênik ekspozycji dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej pola
magnetycznego w strefie zagro˝enia, W.
Przywo∏ywane rozporzàdzenie nakazuje, by w otoczeniu êróde∏ pól elektromagnetycznych
wyznaczyç i oznakowaç, zgodnie z Polskà Normà [46], obszary wyst´powania pól elektromagnetycznych, jako zasi´gi trzech stref ochronnych:
• niebezpiecznej – rozumianej jako obszar, w którym przebywanie pracowników jest zabronione (dozwolone wy∏àcznie w przypadku wyposa˝enia pracownika w skutecznie dzia∏ajàce indywidualne Êrodki ochronne),
• zagro˝enia – rozumianej jako obszar, w którym dopuszczone jest przebywanie pracowników zatrudnionych przy eksploatacji êróde∏ pól, przez czas ograniczony, zgodnie z zasadami podanymi w pkt. 4 rozporzàdzenia [60],
• poÊredniej – rozumianej jako obszar, w którym dopuszczone jest przebywanie pracowników zatrudnionych przy eksploatacji êróde∏ pól w ciàgu ca∏ej zmiany roboczej.
W rozumieniu obowiàzujàcych przepisów obszar poza zasi´giem stref ochronnych
jest obszarem tzw. strefy bezpiecznej.
Dla pól elektrycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz, za stref´ niebezpiecznà uwa˝a si´ obszar,
w którym nat´˝enie pola elektrycznego charakteryzowane wartoÊcià skutecznà nat´˝enia pola, przekracza wartoÊç 20 kV/m.
Stref´ zagro˝enia stanowi natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego E zawiera
si´ w granicach:
10 kV/m < E < 20 kV/m,
przy czym ekspozycja w tej strefie musi spe∏niaç jednoczeÊnie warunek:
DE < DdE,
w którym:
DE - doza rzeczywista pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, w przypadku ekspozycji quasistacjonarnej na pole elektryczne o tej cz´stotliwoÊci i nat´˝eniu E, które wyst´puje w czasie t, wyra˝ona wzorem: DE = E2·t;
DdE - doza dopuszczalna pola elektrycznego. WartoÊç ta w przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz
nie mo˝e przekraczaç 800 [(kV/m)2 ·godz].
Stref´ poÊrednià stanowi obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego E zawiera si´ w granicach:
5 kV/m < E < 10 kV/m.
Strefa bezpieczna to obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego jest mniejsze od 5 kV/m.
Dla pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz za stref´ niebezpiecznà uwa˝a si´ obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego, charakteryzowane wartoÊcià skutecznà nat´˝enia pola,
przekracza wartoÊç 2000 A/m.
Za stref´ zagro˝enia uwa˝a si´ natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego
80
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 81
H zawiera si´ w granicach:
200 A/m < H < 2000 A/m,
przy czym ekspozycja w tej strefie musi spe∏niaç jednoczeÊnie warunek:
DH < DdH,
w którym:
DH - doza rzeczywista pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, w przypadku ekspozycji stacjonarnej na pole magnetyczne o tej cz´stotliwoÊci i nat´˝eniu H, które wyst´puje w czasie t, wyra˝ona wzorem: DH = H2 · t;
DdH - doza dopuszczalna pola magnetycznego. WartoÊç ta w przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz
nie mo˝e przekraczaç 0,32 [(kA/m)2·godz.], przy czym gdy ekspozycja o dzia∏aniu miejscowym
dotyczy wy∏àcznie koƒczyn, dopuszcza si´ zwi´kszone ich nara˝enie na pola magnetyczne o nat´˝eniach 5 razy wi´kszych od dopuszczalnych dla ca∏ego cia∏a, z równoczesnym dopuszczeniem
dozy dla koƒczyn 25 razy wi´kszej od dozy dla ca∏ego cia∏a.
Stref´ poÊrednià stanowi natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego H zawiera si´ w granicach:
66,6 A/m < H < 200 A/m
Strefa bezpieczna to obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego jest mniejsze od 66,6 A/m.
W przypadku wyst´powania na stanowisku pracy pola elektrycznego i magnetycznego w strefie zagro˝enia wskaênik ekspozycji W dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej pola magnetycznego wyra˝ony wzorem:
W = [DE/DdE] + [DH/DdH]
musi spe∏niaç warunek W < 1.
81
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 82
4. OCHRONA ÂRODOWISKA PRZED ODDZIA¸YWANIEM CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH
I CHEMICZNYCH ZWIÑZANYCH Z BUDOWÑ I EKSPLOATACJÑ OBIEKTÓW
ELEKTROENERGETYCZNYCH
4.1. PROJEKTOWANIE I BUDOWA NAPOWIETRZNYCH LINII ELEKTROENERGETYCZNYCH
WYSOKIEGO NAPI¢CIA W ASPEKCIE ZAGADNIE¡ OCHRONY ÂRODOWISKA
Przy obecnym zapotrzebowaniu na energi´ elektrycznà i koniecznych do pokonania odleg∏oÊciach przesy∏u, technicznie mo˝liwa i ekonomicznie najbardziej uzasadniona jest w Polsce budowa i eksploatacja linii przesy∏owych o znormalizowanych napićiach 220 i 400 kV. W∏aÊcicielem
tych linii jest narodowy operator sieci przesy∏owej PSE–Operator S.A. Linie wysokiego napićia 110 kV, s∏u˝àce do przesy∏ania mniejszych mocy na odleg∏oÊç do kilkudziesićiu kilometrów,
uznawane sà za linie rozdzielcze, a ich w∏aÊcicielem i u˝ytkownikiem sà spó∏ki dystrybucyjne
(dawne zak∏ady energetyczne) majàce swe siedziby w poszczególnych regionach kraju.
Obecnie PSE–Operator S.A. eksploatuje na terenie kraju (rys.4.1):
• jednà lini´ o napićiu 750 kV i d∏ugoÊci 114 km,
• 68 linii o napićiu 400 kV o ∏àcznej d∏ugoÊci 5 031 km,
• 165 linii o napićiu 220 kV o ∏àcznej d∏ugoÊci 7 792 km,
• 98 stacji najwy˝szych napi´ç.
Wszystkie te linie oraz stacje elektroenergetyczne zosta∏y zaprojektowane przez krajowe biura projektowe i wykonane przez wyspecjalizowane przedsi´biorstwa budowlano-monta˝owe.
Proces inwestycyjny, którego celem jest wybudowanie linii przesy∏owej rozpoczyna gruntowne studium techniczno-ekonomiczne, w toku którego okreÊla si´ podstawowe parametry linii,
istotne dla sprawnego funkcjonowania systemu elektroenergetycznego, tj.: zdolnoÊç przesy∏owà linii (moc, którà linia mo˝e przenosiç w sposób ciàg∏y), napićie (istotne z punktu widzenia
strat przesy∏u oraz uk∏ad pracy linii (jednotorowa, dwutorowa lub dwie linie jednotorowe usytuowane obok siebie). Podczas prac prognostycznych wymienione parametry podlegajà dok∏adnej analizie, przede wszystkim z punktu widzenia ekonomiczno-niezawodnoÊciowego. Nale˝y
podkreÊliç, ˝e dwa z nich tj. napićie i uk∏ad pracy linii majà decydujàce znaczenie przy rozpatrywaniu wp∏ywu przysz∏ej inwestycji na Êrodowisko.
Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e przy obecnych uwarunkowaniach (du˝e moce przesy∏ane na
znaczne odleg∏oÊci), jednym z najkorzystniejszych rozwiàzaƒ jest budowa linii przesy∏owych
o napićiu 400 kV, przy czym - w zale˝noÊci od przesy∏anej mocy - stosowany jest uk∏ad jednolub dwutorowy. Linie te, w porównaniu z uk∏adami o napićiu 220 czy 110 kV wymagajà relatywnie najmniejszego terenu koniecznego pod ich budow´ (rys.4.2).
W niektórych sytuacjach, wobec znacznego wzrostu zapotrzebowania na energi´ elektrycznà oraz w celu zapewnienia bezprzerwowego zasilania odbiorców, niezwykle korzystnym rozwiàzaniem jest budowa linii napowietrznych wielotorowych, kilkunapićiowych. Linie takie
eksploatowane sà w Europie Zachodniej od wielu lat, natomiast w Polsce analizowana jest
obecnie mo˝liwoÊç przebudowy niektórych mocno wyeksploatowanych linii napowietrznych
220 kV na linie czterotorowe, dwunapićiowe (400 + 220 kV). Jeden z projektów takiej przebudowy jest aktualnie na ukoƒczeniu.
82
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 83
RYS. 4.1. Sieç przesy∏owa najwy˝szych napi´ç w Polsce
Niewàtpliwà zaletà wspomnianego rozwiàzania jest to, ˝e mo˝na wykorzystaç w ca∏oÊci trasy istniejàcych linii 220 kV, które nie tylko wpisa∏y si´ ju˝ w okoliczny krajobraz, lecz sà uwidocznione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Warto te˝ zwróciç
uwag´, ˝e dzi´ki odpowiedniemu rozmieszczeniu na s∏upie przewodów takiej linii, mo˝liwe
jest zmniejszenie – w stosunku do rozwiàzaƒ tradycyjnych – terenu pod linià, na którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Linie wielotorowe, kilkunapićiowe
w porównaniu z uk∏adami jednotorowymi o napićiu 400 czy 220 kV wymagajà te˝ relatywnie
najmniejszego terenu koniecznego pod ich budow´ (rys.4.3).
83
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 84
Eksploatacja jedno- i dwutorowych linii 220 i 400 kV jest przyczynà wyst´powania pewnych
ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska. Podobnych ucià˝liwoÊci mo˝na spodziewaç si´ te˝ w czasie eksploatacji planowanych do wybudowania uk∏adów czterotorowych 400+220 kV.
Czynnikami zwiàzanymi z pracà linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç sà: pole elektromagnetyczne, ha∏as oraz zak∏ócenia radioelektryczne. W przypadku linii 400 i 220 kV czynniki te
obejmujà swym zasi´giem stosunkowo niewielki obszar terenu, w porównaniu z oddzia∏ywaniem kilku czy kilkunastu linii o ni˝szym napićiu i równowa˝nej mocy przesy∏owej, jakkolwiek
poziom ich oddzia∏ywaƒ mo˝e okazaç si´ lokalnie wi´kszy.
Alternatywà dla przesy∏u energii elektrycznej liniami napowietrznymi jest budowa linii kablowych. Jakkolwiek oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii kablowych nie jest du˝e, to przy ich
budowie nale˝y liczyç si´ ze znacznymi zniszczeniami terenu w obr´bie trasy kabla. Przy podejmowaniu decyzji dotyczàcej wyboru linii - kablowej lub napowietrznej - rozstrzygajàce znaczenie majà jednak koszty, które w ostatecznym rozrachunku obcià˝ajà ka˝dego odbiorc´
energii elektrycznej. Poniewa˝ budowa linii kablowych wysokiego napićia jest wielokrotnie
dro˝sza ni˝ linii napowietrznych, zarówno w Polsce, jak i w wielu innych krajach, budowane
sà g∏ównie linie napowietrzne. Linie kablowe najwy˝szych napi´ç budowane sà prawie wy∏àcznie, jako niezbyt d∏ugie odcinki, które prowadzone sà przez tereny silnie zurbanizowane,
gdzie lokalizacja linii napowietrznych jest technicznie niemo˝liwa lub przez obszary, gdzie konieczna jest ochrona bardzo cennych walorów przyrodniczo-krajobrazowych.
RYS. 4.2. Pasy technologiczne dla linii napowietrznych o napićiach 400, 220 i 110 kV
Jedna dwutorowa linia o napićiu 400 kV
jest w stanie przes∏aç tyle energii, co:
4 jednotorowe linie 220 kV
albo
15 jednotorowych linii 110 kV
ok. 70 m
dla linii 400 kV
Stosujàc lini´ o wy˝szym napićiu w uk∏adzie
dwutorowym zamiast jednotorowego
zmniejsza si´:
ok. 200 m
dla linii 220 kV
• ucià˝liwoÊç linii dla Êrodowiska
• obszar zajmowany przez lini´
• materia∏och∏onnoÊç linii
ok. 450 m dla linii 110 kV
84
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 85
4.1.2. Elementy linii napowietrznych
Ka˝da linia napowietrzna sk∏ada si´ z podstawowych elementów, które podlegajà doborowi
w procesie jej projektowania. Nale˝à do nich:
• s∏upy (zazwyczaj stalowe, kratowe lub rurowe konstrukcje wsporcze),
• przewody fazowe (robocze) i odgromowe,
• izolatory, stosowane w postaci odpowiednio d∏ugich ∏aƒcuchów.
S∏upy
W krajowych liniach przesy∏owych o napićiu 220 lub 400 kV najcz´Êciej stosowane sà stalowe s∏upy kratowe o standardowych rozwiàzaniach konstrukcyjnych. Podstawowà cz´Êcià
s∏upa jest jego trzon, na którym osadzony jest jeden lub kilka poprzeczników, do których mocowane sà uchwyty ∏aƒcuchów izolatorów utrzymujàcych przewody robocze. W zale˝noÊci od
mocy, napićia znamionowego linii, liczby torów oraz przewidywanego uk∏adu przewodów
korzysta si´ ze s∏upów okreÊlonej serii (rys. 4.5). W niektórych seriach, zale˝nie od zadania, jakie ma spe∏niaç okreÊlony s∏up, wyró˝nia si´ nast´pujàce jego typy:
• s∏up przelotowy (P), przeznaczony do podtrzymywania przewodów bez przejmowania
naciàgu, ustawiany na szlaku prostym,
• s∏up odporowy (O), przejmujàcy naciàg linii, ustawiany na szlaku prostym lub na za∏omie,
RYS. 4.3. Pas technologiczny dla linii czterotorowej, dwunapićiowej 400 kV+220 kV
Jedna linia czterotorowa dwunapićiowa jest w stanie
przes∏aç tyle energii, co:
1 linia dwutorowa 400 kV
i 1 linia dwutorowa 220 kV
Stosujàc lini´ wielotorowà
dwunapićiowà
ok. 56 m
2 x 400 kV + 2 x 220 kV
• zmniejsza si´ jej ucià˝liwoÊç dla Êrodowiska
• prawie trzykrotnie zmniejsza si´ obszar zajmowany
przez linie
• zmniejsza si´ materia∏och∏onnoÊç linii
ok. 120m
2 x 400 kV
2 x 220 kV
85
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 86
• s∏up odporowo-naro˝ny (ON), przeznaczony do przejmowania naciàgu i spe∏niajàcy funkcj´
s∏upa odporowego i naro˝nego,
• s∏up kraƒcowy (K) ustawiany na zakoƒczeniu linii,
• s∏up rozga∏´êny (R) ustawiany w punkcie rozga∏´zienia linii.
Podstawowe wymiary najbardziej rozpowszechnionych s∏upów podawane sà w odpowiednich
katalogach. Dotyczy to zw∏aszcza wysokoÊci do poprzecznika oraz odst´pu pomi´dzy poszczególnymi przewodami fazowymi (tak˝e w przypadku s∏upów linii dwutorowych i czterotorowych). W uzasadnionych przypadkach, w celu ograniczenia nat´˝enia pola elektrycznego na
1
obszarze lokalnym, stosuje si´ s∏upy danej serii i okreÊlonego typu o podwy˝szonej wysokoÊci .
Istotnà, choç niewidocznà cz´Êç s∏upa stanowi uziemienie. Spe∏nia ono przede wszystkim
funkcj´ ochrony odgromowej linii, a niekiedy Êrodka ochrony przed pora˝eniem pràdem elektrycznym w sytuacji zak∏óceniowej, w przypadku dotknićia konstrukcji stalowej s∏upa.
Przewody robocze i odgromowe
W liniach napowietrznych wysokiego napićia jako przewody robocze, przewodzàce pràd obcià˝enia linii oraz przewody odgromowe stosuje si´ stalowo-aluminiowe, wielodrutowe przewody go∏e (bez izolacji). W liniach 110 kV stosuje si´ przewody robocze pojedyncze, a w liniach 220
i 400 kV wiàzki dwu- lub trójprzewodowe. Linia wyposa˝ona w przewody wiàzkowe charaktery-
RYS. 4.4. Elementy linii napowietrznej wysokiego napićia
PRZEWODY
ODGROMOWE
IZOLATOR
(¸A¡CUCH
IZOLATORÓW)
PRZEWODY
FAZOWE
WIÑZKOWE
ODST¢PNIK
POPRZECZNIK
S¸UPA
TRZON
S¸UPA
86
1)
Np. dla s∏upa przelotowego (P) danej serii, podwy˝szonego o 5 m stosuje si´ oznaczenie (P+5).
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 87
Widok izolatora odciàgowego linii
z ∏aƒcuchem podwójnym
zuje si´ przede wszystkim mniejszymi stratami ulotowymi. Ograniczenie ulotu z przewodów
wiàzkowych wp∏ywa bardzo korzystnie na obni˝enie poziomu ha∏asu oraz zak∏óceƒ radioelektrycznych wytwarzanych przez linie. Te niewàtpliwe zalety przewodów wiàzkowych sprawiajà,
˝e w celu ograniczenia wp∏ywu linii na Êrodowisko, w nowych uk∏adach przesy∏owych 400 kV
powszechnie stosuje si´ wiàzki trójprzewodowe - uznawane za nowoczesne rozwiàzanie techniczne, eliminujàce w znacznym stopniu ha∏as wytwarzany przez linie, szczególnie w czasie z∏ej
pogody.
Przekroje przewodów stosowanych w liniach zale˝ne sà przede wszystkim od pràdu obcià˝enia linii oraz wymagaƒ mechanicznych (parcie wiatru, obcià˝enie sadzià itd.). Warto podkreÊliç,
˝e przewody linii dobierane sà w taki sposób, by wykluczyç mo˝liwoÊç ich zerwania si´, nawet
w sytuacjach ekstremalnych tj. przy obcià˝eniu przewodu sadzià i wietrze o znacznej pr´dkoÊci.
W celu zabezpieczenia przewodów roboczych, a w konsekwencji ca∏ej linii przed skutkami wy∏adowaƒ atmosferycznych, linie o napićiach od 110 kV wyposa˝a si´ w przewody (1 lub 2 przewody) odgromowe umieszczone w odpowiedniej odleg∏oÊci nad przewodami roboczymi.
Zastosowanie przewodów odgromowych sprawia, ˝e przebywanie bezpoÊrednio pod linià
w Êrodku prz´s∏a w czasie burzy jest ca∏kowicie bezpieczne, gdy˝ linia stanowi dla tego obszaru
skuteczny piorunochron (rys.4.6).
W nowych konstrukcjach linii przesy∏owych stosuje si´ przewody odgromowe wyposa˝one
w Êwiat∏owód, s∏u˝àcy do transmisji sygna∏ów (∏àcznoÊç i sterowanie) pomi´dzy u˝ytkownikami sieci przesy∏owej.
Izolatory
Zadaniem izolatorów jest zapewnienie dostatecznego odst´pu pomi´dzy przewodami roboczymi (fazowymi) a stalowà konstrukcjà s∏upa. Przy obecnie stosowanych napićiach przesy∏u
wymagane odst´py elektroizolacyjne sà doÊç znaczne, co wymaga stosowania ∏aƒcuchów izolatorów, których d∏ugoÊç - dla linii 400 kV - mo˝e dochodziç do kilku metrów. Typ izolatora oraz
d∏ugoÊç ∏aƒcucha zale˝à przede wszystkim od napićia linii i typu zastosowanych przewodów roboczych, gdy˝ izolatory muszà wytrzymaç, z okreÊlonym wspó∏czynnikiem bezpieczeƒstwa,
znaczne obcià˝enia mechaniczne pochodzàce od ci´˝aru samego przewodu oraz si∏ parcia wiatru. W niektórych sytuacjach (tzw. obostrzenia) wzgl´dy bezpieczeƒstwa nakazujà stosowanie
podwójnych a niekiedy potrójnych ∏aƒcuchów izolatorów, co zabezpiecza przed skutkami opad-
87
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 88
RYS. 4.5. Sylwetki typowych s∏upów przelotowych (P) stosowanych w krajowych liniach
napowietrznych 400 i 220 kV oraz sylwetka prototypowego s∏upa czterotorowego (400 kV + 220 kV)
WysokoÊci s∏upów, w zale˝noÊci od napićia (220 kV lub 400 kV) oraz terenu, na jakim sà posadawiane
220 kV
SERIA HL 52
linia jednotorowa
SERIA H 52
linia jednotorowa
SERIA M 52
SERIA ML 52
linia dwutorowa
linia dwutorowa
SERIA Z 33
S¸UP RUROWY
S¸UP RUROWY
linia dwutorowa
400 kV
SERIA Y 52
linia jednotorowa
SERIA Z 52
linia dwutorowa
linia dwutorowa
linia dwutorowa
SERIA LH-P
linia czterotorowa
nićia przewodu na skutek uszkodzenia jednego rz´du ∏aƒcucha.
Rodzaj i typ zastosowanych izolatorów nie ma wp∏ywu na Êrodowisko naturalne, chocia˝ zdarzajà si´ sytuacje, w których stwierdza si´ zwi´kszony poziom ha∏asu pod linià (w okolicach s∏upa) w nast´pstwie wy∏adowaƒ niezupe∏nych zachodzàcych na uszkodzonym izolatorze.
88
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 89
Widok izolatora odciàgowego
linii z ∏aƒcuchem potrójnym
4.1.3. Awarie linii
Jak ju˝ wspomniano wczeÊniej sprawna technicznie i czynna linia napowietrzna wysokiego
napićia jest êród∏em pola elektromagnetycznego, ha∏asu i zak∏óceƒ radioelektrycznych. Analizujàc jej wp∏yw na otoczenie nale˝y tak˝e rozwa˝yç mo˝liwe zagro˝enia zwiàzane z jej potencjalnà awarià.
Do mo˝liwych, chocia˝ nies∏ychanie rzadko wyst´pujàcych awarii linii napowietrznych wysokiego napićia mo˝na zaliczyç:
• zerwanie przewodu lub przewodów roboczych b´dàcych pod napićiem,
• uszkodzenie izolatorów,
• odkszta∏cenie lub przewrócenie konstrukcji s∏upa.
RYS. 4.6. Obszar chroniony
przed uderzeniem pioruna
Strefa
o minimalnym
zagro˝eniu
uderzeniem
pioruna
Zerwanie przewodów
Przewody linii wysokiego napićia dobierane
sà zawsze pod wzgl´dem mechanicznym (wytrzyma∏oÊciowym) w taki sposób, by wykluczyç
mo˝liwoÊç ich zerwania si´. Czasami jednak
ekstremalne warunki atmosferyczne (huraganowy wiatr, wzmo˝one opady mokrego, szybko
zamarzajàcego Êniegu) mogà doprowadziç do
zerwania przewodu pod napićiem. Nast´puje
wówczas przerwa w przep∏ywie pràdu przez
uszkodzony przewód, co powoduje zadzia∏anie
systemu zabezpieczeƒ, które w bardzo krótkim
czasie (poni˝ej 100 ms) wy∏àczajà lini´ spod napićia. Opadajàcy przewód linii, ze wzgl´du na
znacznà mas´, mo˝e stanowiç potencjalne zagro˝enie dla cz∏owieka przebywajàcego w okolicy miejsca awarii. Z ca∏à pewnoÊcià jednak nie
jest mo˝liwe wystàpienie pora˝enia elektrycznego, gdy˝ w takiej sytuacji dzia∏ajà zabezpie-
89
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 90
czenia odleg∏oÊciowe, które wy∏àczajà lini´ w bardzo krótkim czasie.
Zerwania przewodów fazowych w liniach najwy˝szych napi´ç wyst´pujà niezwykle rzadko.
W Polsce odnotowuje si´ pojedyncze takie przypadki w ciàgu kilku lat, jednak w ˝adnym
z nich urywajàcy si´ przewód nie spowodowa∏ pora˝enia pràdem, ani innych niekorzystnych
skutków.
Uszkodzenia izolatorów
Prawid∏owo dobrany izolator powinien zapewniç odpowiednià separacj´ (odizolowanie)
przewodów pod napićiem od konstrukcji s∏upa oraz przenieÊç obcià˝enie mechaniczne pochodzàce od ci´˝aru przewodu. W przypadku p´knićia izolatora mo˝e nastàpiç opadnićie
przewodu i zwarcie doziemne, które zostaje szybko zlokalizowane przez zabezpieczenia linii
i powoduje jej prawie natychmiastowe wy∏àczenie. W niektórych sytuacjach, w celu zapewnienia dodatkowej ochrony przed skutkami zerwania si´ przewodu linii, stosowane sà podwójne
a czasem potrójne ∏aƒcuchy izolatorów, tak dobrane, ˝e uszkodzenie jednego z ich nie powoduje opadnićia przewodu.
Nale˝y zaznaczyç, ˝e przypadki p´kni´ç izolatorów na s∏upach linii najwy˝szych napi´ç sà
bardzo rzadkie i w zwiàzku z tym prawdopodobieƒstwo opadnićia przewodu w takich sytuacjach oceniane jest jako pomijalnie ma∏e.
Pewne wady materia∏owe wyst´pujàce w ceramice izolatorów lub eksploatacja ich w ekstremalnych warunkach atmosferycznych (du˝a wilgotnoÊç i temperatura) mogà byç natomiast
przyczynà powstawania wy∏adowaƒ niezupe∏nych na powierzchni izolatorów. Tak uszkodzony
izolator nie stwarza jednak ˝adnego zagro˝enia dla cz∏owieka, mo˝e staç si´ jedynie êród∏em
zwi´kszonego poziomu ha∏asu.
Odkszta∏cenie lub przewrócenie s∏upa
Stalowe konstrukcje s∏upów sà tak obliczane pod wzgl´dem wytrzyma∏oÊciowym, ˝e mo˝liwoÊç ich z∏amania lub przewrócenia si´ jest bardzo ma∏a. Jedynie w czasie kataklizmu (huragan,
trz´sienie ziemi) mo˝e dojÊç do naruszenia stabilnoÊci konstrukcji s∏upa. W ciàgu ostatnich kilkudziesićiu lat odnotowano jeden przypadek odkszta∏cenia kilku s∏upów na jednej z linii 400 kV,
biegnàcej przez tereny o wyjàtkowo niekorzystnych warunkach klimatycznych. Zdarza∏y si´ tak˝e pojedyncze przypadki z∏amania, a tak˝e przewrócenia si´ s∏upów linii 110 kV. Mia∏y one miejsce w wyjàtkowo niekorzystnych warunkach atmosferycznych (gwa∏towne opady szybko
marznàcego Êniegu) i nie spowodowa∏y ˝adnego zagro˝enia dla ludzi.
4.1.4. Porównanie krajowych i zagranicznych uk∏adów przesy∏owych najwy˝szych napi´ç
Porównanie najwa˝niejszych parametrów techniczno - eksploatacyjnych uk∏adów przesy∏owych najwy˝szych napi´ç u˝ytkowanych w kraju i zagranicà nie wskazuje na wyst´powanie
istotnych ró˝nic. Tak wić podobne sà: zdolnoÊci przesy∏owe i napićia znamionowe linii2 o porównywalnych d∏ugoÊciach. Konstrukcje wsporcze linii eksploatowanych za granicà ró˝nià si´
nieznacznie, przede wszystkim sylwetkà. W krajach zachodnich obserwuje si´ coraz powszechniejsze stosowanie s∏upów, które charakteryzujà si´ atrakcyjnà wizualnie, smuk∏à sylwetkà. Sà to
najcz´Êciej tzw. s∏upy rurowe, uznawane przez niektórych specjalistów za lepiej wpisujàce si´
w krajobraz.
90
2)
Np. w USA (w zale˝noÊci od kompanii energetycznej): 115, 230, 345, 500 i 765 kV, w Anglii: 132, 275 i 400 kV, a w Grecji: 230 i 420 kV.
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 91
W ostatnich latach w krajach zachodnich, szczególnie w USA, buduje si´ odcinki eksperymentalnych linii przesy∏owych, zwykle o napićiu powy˝ej 400 kV, gdzie sprawdza si´ wp∏yw na Êrodowisko nowych rozwiàzaƒ3 uk∏adów przesy∏owych.
4.1.5. Normy i przepisy dotyczàce budowy linii elektroenergetycznych
Obecnie eksploatowane linie elektroenergetyczne projektowane by∏y w oparciu o zasady zawarte w nieobowiàzujàcej ju˝ normie PN-E-05100-1 [48]. Norma ta w sposób bardzo precyzyjny
okreÊla∏a zasady doboru podstawowych elementów linii, takich jak: przewody (pkt 3), izolatory
(pkt 4), osprz´t (pkt 5) oraz konstrukcje wsporcze (pkt 7). W normie okreÊlono m. in. sposób wykonywania skrzy˝owaƒ i zbli˝eƒ linii z ró˝nego typu obiektami, przede wszystkim z budynkami,
drogami, kolejami, mostami, rurociàgami, deszczowniami, opryskiwaczami itd. Norma ta precyzowa∏a ponadto sposób prowadzenia linii przez lasy i obszary zadrzewieƒ, a tak˝e w pobli˝u
lotnisk, budowli o specjalnym przeznaczeniu (budynki ∏atwopalne, obiekty o znaczeniu artystycznym itp.) oraz w pobli˝u stref dzia∏ania maszyn i urzàdzeƒ przemys∏owych.
Od dwóch lat obowiàzuje w Polsce nowa norma PN-EN 50341-1:2005 [51] b´dàca t∏umaczeniem normy europejskiej. Sk∏ada si´ ona z trzech cz´Êci. Cz´Êç 1 [51] nazywana tak˝e Cz´Êcià Zasadniczà zawiera rozdzia∏y wspólne dla wszystkich krajów. Cz´Êç 2 to indeks normatywnych
warunków krajowych, których dok∏adny opis znajduj´ si´ w Cz´Êci 3. Zbiór normatywnych warunków krajowych Polski jest obecnie w etapie opracowywania [56].
Norma [51] dotyczy napowietrznych linii elektroenergetycznych o znamionowym napićiu
przemiennym powy˝ej 45 kV i znamionowych cz´stotliwoÊciach poni˝ej 100 Hz. W normie tej
okreÊlono ogólne wymagania, które powinny byç spe∏nione przy projektowaniu i budowie nowych
linii napowietrznych, aby zapewniç bezpieczeƒstwo ludzi, sprawnà eksploatacj´ oraz w∏aÊciwy
poziom ochrony Êrodowiska.
Rozdzia∏ 3 normy [51] zawiera podstawy i ogólne zasady projektowania konstrukcyjnego,
geotechnicznego i mechanicznego linii napowietrznych pràdu przemiennego o napićiu powy˝ej
45 kV. Zasady te okreÊlajà, ˝e linià nale˝y zbudowaç w taki sposób, aby w przewidywanym okresie u˝ytkowania:
• spe∏nia∏a swojà funkcj´ dla okreÊlonego zbioru warunków, z akceptowalnymi poziomami
niezawodnoÊci i w ekonomiczny sposób,
• nie by∏a nara˝ona na katastrof´ post´pujàcà, jeÊli uszkodzenie powsta∏o w okreÊlonym podzespole,
• nie nara˝a∏a ludzi na obra˝enia lub utrat´ ˝ycia podczas budowy i eksploatacji.
Powy˝sze wymagania zostajà spe∏nione poprzez wybór odpowiednich materia∏ów, w∏aÊciwe zaprojektowanie i dobór elementów oraz przez wyspecyfikowanie procedur kontroli obliczeƒ, wytwarzania, budowy i ich stosowanie odpowiednio do okreÊlonego projektu. Norma
[51] okreÊla wić zasady doboru podstawowych elementów linii, takich jak: konstrukcje
wsporcze (rozdzia∏ 7), fundamenty (rozdzia∏ 8), przewody fazowe i przewody odgromowe
z telekomunikacyjnymi w∏óknami Êwiat∏owodowymi lub bez nich (rozdzia∏ 9), izolatory (rozdzia∏ 10), a tak˝e osprz´t (rozdzia∏ 11).
We wspomnianej normie scharakteryzowano równie˝ podstawowe oddzia∏ywania na linie
elektroenergetyczne zwiàzane z obcià˝eniami sta∏ymi (ci´˝arem w∏asnym s∏upów, ∏aƒcuchów
izolatorów i przewodów), obcià˝eniem wiatrem, obcià˝eniem oblodzeniem oraz kombinacjà
91
3)
Np. uk∏ady szeÊciofazowe, czy linie na s∏upach typu „T” lub „V”, w otoczeniu których stwierdza si´ znacznie mniejsze nat´˝enia sk∏adowej elektrycznej i magnetycznej pola.
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 92
tych oddzia∏ywaƒ.
SpoÊród zapisów normy [51], które nawiàzujà bezpoÊrednio lub poÊrednio do zagadnieƒ
wp∏ywu napowietrznych linii elektroenergetycznych na Êrodowisko, szczególne znaczenie majà
fragmenty dotyczàce:
• okreÊlenia wewn´trznych i zewn´trznych odst´pów izolacyjnych (rozdzia∏ 5.4),
• oddzia∏ywania linii wywo∏ane przez zjawisko ulotu, zwiàzane z zak∏óceniami radioelektrycznymi, ha∏asem oraz stratami ulotowymi (rozdzia∏ 5.5),
• oddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego (rozdzia∏ 5.6),
• wymagaƒ dotyczàcych uk∏adów uziemiajàcych (rozdzia∏ 6).
Cz´Êç z wymienionych wy˝ej zagadnieƒ (oddzia∏ywanie na odbiór radiowy i telewizyjny, oddzia∏ywanie akustyczne oraz wp∏yw pola elektrycznego i magnetycznego) potraktowano w analizowanej normie jedynie has∏owo wskazujàc, by przy projektowaniu i eksploatacji linii
przestrzegane by∏y postanowienia innych norm i przepisów szczególnych, tj.:
• w zakresie oddzia∏ywaƒ akustycznych:
rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów ha∏asu w Êrodowisku [61]
• w zakresie oddzia∏ywaƒ na odbiór radiowy i telewizyjny:
Polskiej Normy: PN-E-05118/A1:1998. Przemys∏owe zak∏ócenia radioelektryczne. Elektroenergetyczne linie i stacje wysokiego napićia. Dopuszczalny poziom zak∏óceƒ. Ogólne wymagania i badania terenowe [47]
• w zakresie oddzia∏ywania pola elektromagnetycznego:
rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów [64].
4.1.6. Wybór trasy linii przesy∏owej
Decyzje dotyczàce budowy nowej linii elektroenergetycznej podejmowane sà w przypadku koniecznoÊci po∏àczenia niedostatecznie powiàzanych fragmentów systemu elektroenergetycznego
lub w sytuacji, gdy konieczne staje si´ wyprowadzenie mocy z nowej lub gruntownie modernizowanej elektrowni. Sà one zawsze poprzedzone dok∏adnà analizà obejmujàcà zagadnienia rozp∏ywu mocy, a tak˝e studiami techniczno-ekonomicznymi, w zakresie mo˝liwoÊci realizacji
i op∏acalnoÊci przedsi´wzićia. W wi´kszoÊci przypadków decyzje te dotyczà linii napowietrznych o ró˝nych poziomach napi´ç, uzale˝nionych od d∏ugoÊci trasy (ze wzgl´du na straty w linii)
i przy uwzgl´dnieniu istniejàcych uwarunkowaƒ systemowych.
Linie kablowe o napićiu 220 kV4 i wy˝szym buduje si´ bardzo rzadko, wy∏àcznie w przypadkach, kiedy budowa linii napowietrznej jest niemo˝liwa ze wzgl´dów technicznych lub ochrony
Êrodowiska. Dotyczy to w szczególnoÊci indywidualnych rozwiàzaƒ g∏ównych punktów zasilania
(GPZ) na poziomie napićia 110 kV, zlokalizowanych w centrach miast, gdzie wprowadzenie linii napowietrznej, ze wzgl´du na istniejàcà, g´stà zabudow´, jest cz´sto praktycznie niemo˝liwe.
Nale˝y jednak pami´taç, ˝e linie kablowe sà znacznie dro˝sze od napowietrznych i ponoszenie
znacznych nak∏adów inwestycyjnych na ich budow´ wp∏ywa w konsekwencji na wzrost ceny
energii elektrycznej u odbiorcy.
Szczególnie skomplikowanym etapem projektowania nowej linii przesy∏owej jest wybór jej tra-
92
4)
W Polsce istnieje linia kablowa 220 kV o izolacji XLPE ∏àczàca blok energetyczny Pàtnów II w stacji energetycznej 110/220/400 kV z rozdzielnià napowietrznà 220 kV.
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 93
sy. Linia o napićiu 400 lub 220 kV – cz´sto o d∏ugoÊci przekraczajàcej sto kilometrów – przecinaç
musi tereny o ró˝nym przeznaczeniu i odmiennych walorach krajobrazowych. Podczas projektowania dà˝y si´, aby lini´ poprowadziç najkrótszà drogà. Cz´sto warunek ten jest nie do spe∏nienia,
gdy˝ projektowana linia mog∏aby przecinaç obszary o szczególnych walorach przyrodniczych oraz
zak∏ócaç u˝ytkowanie terenów eksploatowanych gospodarczo lub rekreacyjnie. Projektant musi
wić uwzgl´dniç nie tylko naruszenia stanu Êrodowiska powodowane samà obecnoÊcià linii przesy∏owej (faza eksploatacji), ale tak˝e powstajàce podczas jej budowy (faza budowy). Decyzja dotyczàca wyboru trasy linii jest wić zawsze kompromisem pomi´dzy koniecznoÊcià zachowania
cennych walorów Êrodowiska otaczajàcego lini´, a mo˝liwoÊciami technicznymi i finansowymi.
Wynikiem takich w∏aÊnie kompromisów jest fakt, i˝ linie elektroenergetyczne sà o oko∏o 30% d∏u˝sze ni˝ wynika∏oby to z po∏o˝enia ∏àczonych miejsc i ukszta∏towania terenu.
Do ustalenia trasy linii przyst´puje si´ najcz´Êciej znajàc, przynajmniej w formie wariantowej,
moc i napićie linii, liczb´ torów oraz seri´ s∏upów podstawowych. Przy wyborze trasy linii
uwzgl´dnia si´ nie tylko aspekty ekonomiczne przedsi´wzićia oraz wymagania obowiàzujàcych
przepisów dotyczàcych budowy napowietrznych linii przesy∏owych, lecz tak˝e szereg zagadnieƒ
dotyczàcych ochrony Êrodowiska nie uj´tych w przepisach, w formie szczegó∏owych zapisów.
W procesie projektowania dà˝y si´ zatem do wytyczenia trasy linii w taki sposób, aby w maksymalnym stopniu ograniczyç:
• d∏ugoÊç linii (z ekonomicznego punktu widzenia najkorzystniejsze jest poprowadzenie linii
wzd∏u˝ prostej ∏àczàcej punkty: poczàtkowy i koƒcowy),
• wycink´ lasu lub innego drzewostanu,
• oddzia∏ywanie na Êrodowisko pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez lini´,
• obszar obj´ty oddzia∏ywaniem ha∏asu spowodowanego eksploatacjà linii,
• skutki zak∏óceƒ radioelektrycznych w nast´pstwie pracy linii,
• liczb´ miejsc, w których linia przebiega w bliskiej odleg∏oÊci od budynków, w szczególnoÊci
mieszkalnych,
• ingerencj´ linii w krajobraz o wyjàtkowych walorach widokowych,
• powierzchni´ terenu zajmowanego przez lini´ na obszarach wykorzystywanych do upraw
polowych, je˝eli w pobli˝u znajdujà si´ nieu˝ytki.
Wiele z wymienionych zagadnieƒ, to zamierzenia wzajemnie sprzeczne, tote˝ osiàgnićie akceptowalnego ekonomicznie kompromisu pomi´dzy wieloma wariantami przebiegu trasy linii, nale˝y
uznaç za zadanie niezwykle trudne. Warto dodaç, ˝e cz´Êç z wymienionych wy˝ej kwestii dotyczy
równie˝ lokalizacji stacji elektroenergetycznych, w szczególnoÊci tych o najwy˝szych napićiach.
4.1.7. Prowadzenie linii elektroenergetycznych przez lasy i w pobli˝u drzew
W miar´ mo˝liwoÊci tras´ linii elektroenergetycznej ustala si´ w taki sposób, by ograniczyç jej
przejÊcie przez tereny leÊne, gdy˝ dzia∏anie takie wià˝e si´ ka˝dorazowo z koniecznoÊcià dokonania wycinki drzew, zazwyczaj na znacznym obszarze. W sytuacji, gdy przejÊcie linii przez las jest
nieuniknione, tras´ linii ustala si´ w taki sposób, aby w maksymalnym stopniu wykorzystaç siatk´ linii podzia∏u powierzchniowego lasu, drogi leÊne, pasy przeciwpo˝arowe, wycinki leÊne wykonane dla innych obiektów lub grunty leÊne o najs∏abszych siedliskach.
W przypadku koniecznoÊci prowadzenia przez tereny leÊne kilku linii elektroenergetycznych
93
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 94
o przebiegu równoleg∏ym, w miar´ mo˝liwoÊci buduje si´ linie dwu- lub wielotorowe. Nale˝y
przy tym unikaç prowadzenia linii przez kompleksy leÊne, które stanowià przedmiot szczególnej
ochrony lub wyst´pujà na obszarach s∏abo zalesionych. Warto podkreÊliç, ˝e prowadzenie linii
przez zespo∏y leÊne wchodzàce w sk∏ad parków narodowych jest zabronione.
Zamiar przeprowadzenia linii elektroenergetycznej przez las lub tereny zadrzewione wymaga
wyznaczenia pasa terenu, którego szerokoÊç zale˝na jest od napićia oraz typu linii (rodzaju zastosowanych s∏upów). Minimalne odleg∏oÊci przewodów linii napowietrznej od koron drzew,
które rosnà pod linià lub obok niej, podane sà w rozdziale 5 normy [51]. Dla typowych uk∏adów
przesy∏owych i rozdzielczych eksploatowanych w kraju szerokoÊç pasa wycinki leÊnej wynosi od
7,5 m (linie wàskogabarytowe 110 kV) do 32 m (linie 400 kV w uk∏adzie tradycyjnym). Zatem
przy najbardziej niekorzystnym uk∏adzie przesy∏owym (jednotorowa linia 400 kV na s∏upach serii Y52) wycince podlega ok. 3,2 ha lasu na ka˝dy kilometr d∏ugoÊci linii. Sà to zatem istotne straty w Êrodowisku, a bioràc pod uwag´, ˝e wycinka i usuwanie drzew podlega wysokim op∏atom,
prowadzenie linii przez tereny zalesione podnosi znacznie koszty jej budowy.
W celu ograniczenia strat w nieraz bardzo wartoÊciowym drzewostanie nale˝y stosowaç specjalne serie s∏upów wàskogabarytowych, s∏u˝àcych do prowadzenia linii przez tereny leÊne.
W s∏upach tych zrezygnowano z poziomego czy trójkàtnego uk∏adu przewodów fazowych na
RYS. 4.7. Przebieg linii napowietrznej przez tereny leÊne w uk∏adzie tradycyjnym (a)
i na s∏upach nadleÊnych (b)
Uk∏ad tradycyjny (a)
94
S∏upy nadleÊne (b)
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 95
rzecz uk∏adu pionowego. W liniach dwutorowych wprowadzono ∏aƒcuchy izolatorów w uk∏adzie
V, co umo˝liwia wzajemne zbli˝enie przewodów poszczególnych torów. Zastosowanie s∏upów
wàskogabarytowych pozwala zatem na istotne zmniejszenie szerokoÊci wycinek leÊnych. Niezale˝ne jednak od rodzaju s∏upów zastosowanych do odcinków linii prowadzonych przez las, wykorzystanie obszaru pod liniami, dla celów specjalnej gospodarki leÊnej (np. szkó∏ek leÊnych)
nale˝y uznaç za niezwykle po˝yteczne.
W ostatnim czasie wielu zwolenników zyskujà tak˝e rozwiàzania polegajàce na budowie linii
przechodzàcej przez tereny leÊne na tzw. s∏upach nadleÊnych. Linie takie nie wymagajà wykonywania przecinki leÊnej wzd∏u˝ trasy linii, a jedynie usunićia niewielu drzew w miejscach planowanego ustawienia s∏upów. WysokoÊç zawieszenia przewodów na s∏upach nadleÊnych musi
uwzgl´dniaç maksymalnà wysokoÊç drzew w ca∏ym okresie ich wzrostu. Przewody takiej linii
biegnà wić dostatecznie wysoko nad koronami drzew, a o jej obecnoÊci w lesie Êwiadczà jedynie
górne fragmenty s∏upów widoczne ponad lasem.
4.1.8. Trasa linii elektroenergetycznej a ochrona terenu i krajobrazu
Ochrona terenu przed jego wykorzystaniem na cele przemys∏owe i infrastrukturalne polega na tym, by w maksymalnym stopniu ograniczyç:
• powierzchni´ terenu zajmowanego przez obiekt (lini´ lub stacj´ elektroenergetycznà),
• obszar obj´ty oddzia∏ywaniami zwiàzanymi z sàsiedztwem inwestycji elektroenergetycznej.
Przy lokalizacji obiektów elektroenergetycznych uwzgl´dnia si´ równie˝ rodzaj terenów
przeznaczonych do zajćia. Dà˝y si´ zatem do zajmowania terenów o charakterze nierolniczym (nieu˝ytki) lub o niewielkiej przydatnoÊci do upraw rolnych (grunty rolne kl. IV i ni˝szej, ∏àki, pastwiska itp.). Tendencje te znajdujà odzwierciedlenie w stosownych przepisach
dotyczàcych procedury lokalizacyjnej. Gdy lokalizowana inwestycja przebiegaç ma przez
grunty rolne najwy˝szych klas inwestor zobowiàzany jest uzyskaç zgod´ na ich przeznaczenie na cele nierolnicze. Decyzj´ takà, w uzasadnionych przypadkach, wydaje odpowiedni organ administracji rzàdowej.
95
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 96
Przy analizie zagadnieƒ zwiàzanych z ochronà terenu w dzia∏alnoÊci inwestycyjnej oszacowaniu podlega cz´sto powierzchnia terenu zajmowanego przez napowietrzne linie elektroenergetyczne. OkreÊla si´ przede wszystkim obszar, który w zwiàzku z budowà linii
zostanie ca∏kowicie wy∏àczony z eksploatacji (powierzchnia terenu zajmowanego przez fundamenty wszystkich s∏upów linii). Szacuje si´ tak˝e powierzchni´ terenu, na którym wystàpià pewne ograniczenia w zagospodarowaniu.
Przy porównywaniu powierzchni zajmowanej przez linie elektroenergetyczne ró˝nych typów mo˝na korzystaç z okreÊlenia „pas technologiczny”, który oznacza najcz´Êciej obszar
pod linià, na którym nat´˝enie pola elektrycznego mo˝e przekroczyç 1 kV/m lub poziom ha∏asu mo˝e byç wi´kszy ni˝ 45 dB. SzerokoÊç pasa ograniczonego u˝ytkowania zale˝y przede
wszystkim od napićia znamionowego linii i rodzaju (serii) zastosowanych s∏upów. UÊrednionà szerokoÊç tego pasa dla ró˝nych rodzajów linii najwy˝szych napi´ç eksploatowanych
w kraju podano w tabeli 4.1.
TABELA 4.1. SzerokoÊç pasa ograniczonego u˝ytkowania pod eksploatowanymi w kraju
liniami napowietrznymi najwy˝szych napi´ç, wykonanymi na ró˝nego rodzaju
konstrukcjach wsporczych
Napićie
znamionowe
linii
(w kV)
UÊredniona
szerokoÊç pasa
ograniczonego
u˝ytkowania
(w metrach)
Powierzchnia
obszaru pod linià,
na którym mogà
wystàpiç ograniczenia w zagospodarowaniu terenu
na kilometr
d∏ugoÊci linii
( w arach)
45,2
452
44,0
440
Hc525
42,4
424
M52
39,6
396
40,0
400
T
40,2
402
Y52
73,0
730
84,0
840
Y52
80,0
800
Z52
78,0
780
50,0
500
52,8
528
Rodzaj konstrukcji
wsporczych
(seria s∏upów)
Liczba torów linii
H52
H
220
M1
N25
1
2
1
400
ZL52
Z33
96
2
Informator ok_03
7/10/08
20:55
Page 97
Interesujàce wydaje si´ te˝
porównanie powierzchni terenu koniecznego do wybudowania ró˝nego typu uk∏adów
przesy∏owych, przeznaczonych
do przesy∏u za∏o˝onej mocy.
Rysunki 4.2 i 4.3 ilustrujà fakt,
˝e im wy˝sze jest napićie linii,
tym mniejsza jest powierzchnia
terenu zajmowanego przez linie s∏u˝àce do przesy∏u takiej
samej mocy.
Równie interesujàce wydajà si´
oszacowania przeprowadzone przez
Energoprojekt [91], które wykaza∏y,
˝e dla za∏o˝onego przesy∏u mocy 4000 MW na odleg∏oÊç 180 km najmniejsza powierzchnia terenu zajmowanego przez fundamenty s∏upów linii oró˝nym napićiu wynosi ok.:
• 150 ha dla linii 110 kV,
• 37 ha dla linii 220 kV,
• 7 ha dla linii 400 kV.
Przy przesyle du˝ej mocy, zapotrzebowanie na tak znaczne obszary terenu niezb´dne do wybudowania linii o napićiu 220 kV, a szczególnie 110 kV, wynika z koniecznoÊci wykonania kilkunastu linii 110 kV lub kilku linii 220 kV, które w uzasadnionych przypadkach mo˝na zastàpiç
jednà dwutorowà linià 400 kV (rys.4.2). Warto przy tym zwróciç uwag´, ˝e budowa linii wielotorowych, kilkunapićiowych (np. 400+220 kV) mo˝e przyczyniç si´ do znacznie oszcz´dniejszego gospodarowania terenem, bowiem obszar zajmowany przez takà lini´, jest znacznie mniejszy
ni˝ teren konieczny do zajćia przez dwie linie dwutorowe (400 kV i 220 kV), umo˝liwiajàce
przesy∏ tej samej mocy, co jedna linia wielotorowa, dwunapićiowa.
Odr´bnym zagadnieniem, które nale˝y uwzgl´dniç podczas projektowania obiektów elektroenergetycznych jest ochrona krajobrazu wokó∏ planowanej inwestycji. Krajobraz stanowià cechy
widokowe oraz wartoÊci estetyczne danego obszaru. Ka˝dy mo˝e wić inaczej oceniç wp∏yw
okreÊlonej dzia∏alnoÊci inwestycyjnej na otaczajàcy krajobraz i zawsze b´dzie to ocena subiektywna. Powszechnie uwa˝a si´, ˝e prawie ka˝da dzia∏alnoÊç inwestycyjna wprowadza zaburzenia do krajobrazu. Nie ulega zatem wàtpliwoÊci, ˝e przy wytyczaniu trasy linii napowietrznej
nale˝y uwzgl´dniaç zagadnienia ochrony krajobrazu, w szczególnoÊci w obszarach widokowo
cennych. Istotnym ograniczeniom podlega wić budowa linii elektroenergetycznych na obszarach krajobrazu chronionego1, a prowadzenie linii przez tereny parków narodowych i rezerwatów przyrody jest zabronione, co wynika bezpoÊrednio z postanowieƒ przepisów [78].
Znaczne utrudnienia wyst´pujà te˝ przy budowie linii, która przechodziç ma przez obszary
europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami [78] procedura lokalizacyjna tego rodzaju inwestycji podlega wyjàtkowym rygorom, a jej realizacja jest
mo˝liwa tylko w przypadku, gdy nie spowoduje ona znaczàcego pogorszenia stanu siedlisk
przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roÊlin i zwierzàt, znajdujàcych si´ na terenie obszarów
sieci Natura 2000.
Linia czterotorowa,
dwunapićiowa, Niemcy
97
1)
Krajobraz chroniony to obszar odznaczajàcy si´ wyjàtkowà atrakcyjnoÊcià krajobrazowà i rekreacyjnà.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 98
W ostatnim czasie przy projektowaniu i wykonywaniu linii przesy∏owych,
na zagadnienia zwiàzane z ochronà
krajobrazu zwraca si´ coraz wi´kszà
uwag´. Ukaza∏o si´ te˝ na ten temat kilka interesujàcych prac studialnych. Niektóre krajowe biura projektowe pos∏ugujà si´ ju˝ nowoczesnym oprogramowaniem wspomagajàcym projektowanie
linii elektroenergetycznych z uwzgl´dnieniem zagadnieƒ w∏aÊciwego wkomponowania linii w istniejàcy krajobraz.
Niezwykle trudno jest na etapie
projektowania oceniç, czy i w jakim
stopniu linia napowietrzna spowoduje
obni˝enie walorów krajobrazu - mo˝na jednak sformu∏owaç ogólne zalecenia, których przestrzeganie w wielu
Linia czterotorowa,
dwunapićiowa,
przypadkach zminimalizuje negatywPolska
ne wra˝enia estetyczne:
• korzystne jest, by linii elektroenergetycznej nie by∏o widaç z miejsc najbardziej ucz´szczanych
w danym rejonie,
• „ukrycie” linii w krajobrazie pagórkowatym zapewniç mo˝na unikajàc jej prowadzenia
szczytami pagórków i wzniesieƒ, wytyczajàc jej tras´ w zag∏´bieniach terenu, na stokach
wzniesieƒ lub mi´dzy wzgórzami,
• przy przechodzeniu linii przez szczyt wzniesienia, wzgl´dy estetyczne sugerujà lokalizowanie s∏upów po obu stronach pagórka, a nie na jego szczycie,
• za rozwiàzanie w∏aÊciwe nale˝y uznaç oddalenie linii napowietrznej od zabytków, terenów
podlegajàcych ochronie przyrodniczej (obszary sieci Natura 2000, rezerwaty przyrody),
parków czy terenów rekreacyjnych o du˝ym nasileniu ruchu turystycznego,
• w przypadku prowadzenia linii równolegle do dróg o du˝ym nat´˝eniu ruchu, pomi´dzy
linià a drogà korzystne jest usytuowanie pasa zadrzewieƒ dla zas∏onićia linii,
• stosowanie krótszych, bardziej wytrzyma∏ych elektrycznie i mechanicznie ∏aƒcuchów izolatorów powoduje, ˝e konstrukcja linii sprawia wra˝enie lekkoÊci.
Z ochronà krajobrazu wià˝e si´ tak˝e zagadnienie wyboru pomi´dzy stosowaniem wysokich s∏upów, przy stosunkowo rozleg∏ych prz´s∏ach lub ni˝szych s∏upów wymuszajàcych budow´ prz´se∏ krótkich. Wzgl´dy ekonomiczne i ch´ç obni˝enia nat´˝enia pola elektrycznego
w otoczeniu linii pozostajà wić w sprzecznoÊci z wymogami ochrony krajobrazu i powodujà
koniecznoÊç znalezienia rozsàdnego kompromisu.
Uwzgl´dnienie wszystkich zagadnieƒ zwiàzanych z ochronà krajobrazu na etapie opracowywania studium trasy linii przesy∏owej wymaga konsultacji ze specjalistami przede wszystkim z zakresu ekologii. W wielu jednak przypadkach uwzgl´dnienie wszystkich wymagaƒ
zwiàzanych z ochronà krajobrazu b´dzie niezwykle trudne, gdy˝ spowodowaç mo˝e znaczne
wyd∏u˝enie trasy linii.
98
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 99
4.2. CHARAKTERYSTYKA CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH WYTWARZANYCH PRZEZ LINIE
ELEKTROENERGETYCZNE I ICH WP¸YW NA ÂRODOWISKO
Do podstawowych czynników oddzia∏ujàcych na Êrodowisko, zwiàzanych z pracà czynnej
i sprawnej technicznie napowietrznej linii wysokiego napićia pràdu przemiennego mo˝na zaliczyç:
• pole elektromagnetyczne (sk∏adowa elektryczna i magnetyczna),
• ha∏as (szumy akustyczne),
• zak∏ócenia radioelektryczne.
Czynniki te mogà wp∏ywaç jedynie na organizm cz∏owieka. Nie stwierdzono bowiem do tej
pory ich wp∏ywu na inne elementy Êrodowiska, takie jak gleba, roÊliny, woda itd.
4.2.1. Pole elektryczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç
Zagadnienia zwiàzane z oddzia∏ywaniem na Êrodowisko pól elektromagnetycznych, wytwarzanych przez urzàdzenia elektroenergetyczne wysokiego napićia, regulujà nast´pujàce przepisy:
1) w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pola elektromagnetycznego
• rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r., w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów [64]
2) w zakresie projektowania i budowy linii elektroenergetycznych
• norma PN-EN 50341-1:2005 Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemiennego powy˝ej 45 kV. Cz´Êç 1: Wymagania ogólne. Specyfikacje wspólne [51].
Chocia˝ norma [51] nie precyzuje wartoÊci granicznych nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego, to wskazuje wyraênie, ˝e powinny one wynikaç z ustaleƒ odpowiednich norm
i przepisów bezpieczeƒstwa. Oznacza to odwo∏anie do zapisów wspomnianego rozporzàdzenia
Ministra Ârodowiska [64]. Norma ta nie okreÊla równie˝ najmniejszych dopuszczalnych odleg∏oÊci przewodów roboczych linii napowietrznej od ziemi, koniecznych do ograniczenia pola elektrycznego do wartoÊci dopuszczalnych okreÊlonych w przepisach [64]. Precyzuje jednak
minimalne odst´py izolacyjne w prz´Êle i na s∏upie, minimalne odleg∏oÊci przewodów linii od powierzchni ziemi na obszarach oddalonych od budynków, dróg, linii kolejowych i ˝aglowych dróg
wodnych, minimalne odst´py izolacyjne od budynków mieszkalnych oraz minimalne odst´py
przewodów w przypadku skrzy˝owaƒ i zbli˝eƒ linii do ró˝nych obiektów.
Zgodnie z zapisami zawartymi w tabeli 5.4.4. normy [51] najmniejsza odleg∏oÊç pionowa od
ziemi przewodu roboczego linii (hmin) powinna wynosiç:
• 6,0 m dla linii o napićiu 110 kV,
• 6,7 m dla linii o napićiu 220 kV,
• 7,8 m dla linii o napićiu 400 kV.
W rozdziale 5 normy [51] okreÊlono równie˝ minimalne odleg∏oÊci pionowe i poziome przewodów linii od budynków mieszkalnych. Brak jest jednak informacji o zakazie prowadzenia linii
nad budynkami, w szczególnoÊci mieszkalnymi. Trzeba przypomnieç, ˝e przepisy nieobowiàzujàcej ju˝ normy [48], zabrania∏y prowadzenia linii o napićiu 400 kV oraz nowobudowanych linii
220 kV nad budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami u˝ytecznoÊci publicznej, w których mogà stale przebywaç ludzie. Dopuszcza∏y jednak przy zachowaniu odpowiednich odleg∏o-
99
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 100
Êci przewodów od budynków, prowadzenie linii 110 kV i modernizowanych linii 220 kV nad takimi budynkami.
Jak ju˝ wspomniano, zagadnienia dotyczàce ochrony ludzi i Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem pola elektromagnetycznego wytwarzanego m.in. przez linie napowietrzne i stacje elektroenergetyczne wysokiego napićia, zosta∏y uj´te w rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiska
z dnia 30 paêdziernika 2003 r., w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych
w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów [64], które okreÊla:
1) dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych w Êrodowisku, zró˝nicowane dla:
• terenów przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà,
• miejsc dost´pnych dla ludnoÊci;
2) zakresy cz´stotliwoÊci pól elektromagnetycznych, dla których okreÊla si´ parametry fizyczne charakteryzujàce oddzia∏ywanie pól elektromagnetycznych na Êrodowisko;
3) metody sprawdzania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych;
4) metody wyznaczania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych.
Zgodnie z zapisami zawartymi w tym rozporzàdzeniu (za∏àcznik nr 1 do rozporzàdzenia [64]),
dopuszczalne w Êrodowisku poziomy pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz dla
miejsc dost´pnych dla ludnoÊci, wynoszà
• dla sk∏adowej elektrycznej (E) - 10 kV/m,
• dla sk∏adowej magnetycznej (H) - 60 A/m.
Wspomniane przepisy stanowià ponadto, ˝e na terenach przeznaczonych pod zabudow´
RYS. 4.8. Pole elektryczne w otoczeniu linii przesy∏owej
POLE ELEKTRYCZNE SZYBKO MALEJE PRZY ODDALANIU SI¢ OD OSI LINII, A TAK˚E PRZY ZBLI˚ANIU SI¢ DO KONSTRUKCJI S¸UPÓW.
POLE ELEKTRYCZNE JEST NAJSILNIEJSZE
W ÂRODKU PRZ¢S¸A – NAJCZ¢ÂCIEJ W PO¸OWIE
ODLEG¸OÂCI POMI¢DZY S¸UPAMI. TAM ODLEG¸OÂå
PRZEWODÓW OD ZIEMI JEST NAJMNIEJSZA.
1,7 kV/m
5,8 kV/m
1,9 kV/m
0,4 kV/m
0m
10m
20m
30m
DO WYSOKOÂCI 2 m NAD ZIEMIÑ NAT¢˚ENIE POLA ELEKTRYCZNEGO JEST MNIEJSZE OD 10 kV / m. W ODLEG¸OÂCI
OK. 23 – 28 m OD OSI LINII 400 kV NAT¢˚ENIE POLA SPADA DO 1 kV / m.
100
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 101
RYS. 4.9. Widok prz´s∏a prostego
S¸UP A
S¸UP B
PRZ¢S¸O PROSTE (POZIOME)
f
h
a
–a
2
a – rozpi´toÊç prz´s∏a; f – zwis linii; h– odleg∏oÊç przewodów fazowych (najni˝ej zawieszonych) od ziemi.
W przypadku takiego prz´s∏a najwi´kszy zwis linii (f=fmax) wyst´puje w po∏owie odleg∏oÊci pomi´dzy sàsiednimi s∏upami (a/2).
W tym miejscu odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi jest najmniejsza (h=hmin).
mieszkaniowà nat´˝enie pola elektrycznego nie mo˝e przekraczaç wartoÊci 1 kV/m, a nat´˝enie
pola magnetycznego wartoÊci 60 A/m.
Za∏àcznik nr 2 do rozporzàdzenia [64] okreÊla metody sprawdzania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku. Sprawdzenia tego dokonuje si´ metodà
pomiaru pól elektromagnetycznych w otoczeniu linii lub stacji elektroenergetycznych wytwarzajàcych takie pola i porównania otrzymanych wyników pomiarów z wartoÊciami dopuszczalnymi dla
obu sk∏adowych pola elektromagnetycznego. Pomiary poziomów pól elektromagnetycznych wykonuje si´ bezpoÊrednio po pierwszym uruchomieniu obiektu elektroenergetycznego lub ka˝dorazowo w razie zmiany warunków jego pracy, o ile zmiany te mogà mieç wp∏yw na poziomy pól
elektromagnetycznych, których êród∏em jest linia bàdê stacja elektroenergetyczna.
W kontekÊcie wskazanych ograniczeƒ, istotnà kwestià przy projektowaniu, tak linii jak i stacji elektroenergetycznych, jest identyfikacja rozk∏adu pola elektrycznego w otoczeniu planowanego do realizacji obiektu elektroenergetycznego.
Na wartoÊç maksymalnà i rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu linii napowietrznej wp∏ywajà g∏ównie nast´pujàce jej parametry:
• napićie robocze linii,
• odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi,
• odst´py pomi´dzy przewodami ró˝nych faz lub wiàzkami przewodów,
• geometryczny uk∏ad przewodów fazowych, a w liniach dwu- i wielotorowych - wzajemne
usytuowanie przewodów (lub wiàzek) tej samej fazy w ró˝nych torach,
• Êrednica przewodów, a w przypadku przewodów wiàzkowych równie˝ odst´p przewodów
w wiàzce.
101
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 102
TABELA 4.2. Maksymalne zmierzone nat´˝enia pól elektrycznych w otoczeniu krajowych linii
napowietrznych 110, 220 i 400 kV przy najwi´kszym zwisie linii, na wysokoÊci 2 m nad ziemià
Napićie linii, kV
Nat´˝enie pola elektrycznego, w kV/m
110
3,3
220
5,2
400
9,9
Inne elementy konstrukcyjne linii, np. przewody odgromowe majà mniejszy wp∏yw na rozk∏ad
nat´˝enia pola elektrycznego pod linià.
Na rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej wp∏ywajà tak˝e
elementy otoczenia po∏o˝one w bezpoÊredniej jej bliskoÊci, takie jak: zabudowania (w tym domy
mieszkalne, w szczególnoÊci o znacznej wysokoÊci), drzewa, p∏oty oraz inne konstrukcje przewodzàce. Wp∏yw wspomnianych elementów na rozk∏ad pola elektrycznego jest ró˝ny i w zwiàzku
z tym, do scharakteryzowania rozk∏adu tego pola w sàsiedztwie linii napowietrznych nale˝y pos∏ugiwaç si´ tzw. polem niezniekszta∏conym (niezak∏óconym), czyli takim, jakie wyst´puje w pobli˝u linii przy braku jakichkolwiek elementów zaburzajàcych jego rozk∏ad. Taki sposób
post´powania eliminuje trudnoÊci zwiàzane z uwzgl´dnieniem elementów zniekszta∏cajàcych
pole elektryczne w procesie obliczeƒ, a ponadto pozwala na jednoznaczne porównywanie rozk∏adów pól dla ró˝nych typów linii. Warto przy tym podkreÊliç, ˝e wyznaczenie rozk∏adu pola
elektrycznego, uwzgl´dniajàcego wyst´pujàce zniekszta∏cenia, jest mo˝liwe dopiero podczas pomiarów przeprowadzanych w warunkach rzeczywistych.
Dla linii o danym napićiu wybór okreÊlonego s∏upa. narzuca uk∏ad geometryczny przewodów
fazowych oraz w wi´kszoÊci przypadków rodzaj (przekrój) przewodów roboczych. Nat´˝enie pola
elektrycznego w otoczeniu linii zale˝y wtedy wy∏àcznie (przy braku obiektów przewodzàcych
w sàsiedztwie linii) od odleg∏oÊci przewód fazowy - ziemia. Wzrasta ono wraz ze zmniejszaniem
si´ tej odleg∏oÊci, a najwi´ksza jego wartoÊç wyst´puje w miejscu, gdzie odleg∏oÊç przewodów od
ziemi jest najmniejsza - zazwyczaj w Êrodku prz´s∏a (rys.4.8 i 4.9), tj. w po∏owie odleg∏oÊci pomi´dzy sàsiednimi s∏upami. Stwierdzenie to jest prawdziwe jedynie dla tzw. prz´se∏ prostych (rys.4.9).
W przypadku prz´se∏ pochy∏ych maksymalna wartoÊç nat´˝enia pola wyst´puje w miejscu, w którym odleg∏oÊç od ziemi przewodów linii jest najmniejsza, lecz nie jest to wtedy Êrodek prz´s∏a.
Poniewa˝ odleg∏oÊç przewód fazowy-ziemia zale˝y od wielu czynników (napr´˝enie przewodów, temperatura otoczenia, temperatura przewodów, rozpi´toÊç prz´s∏a itd.), przy obliczeniach
rozk∏adu pola elektrycznego rozpatruje si´ najcz´Êciej tzw. najwi´kszy zwis normalny tj. wyst´puo
jàcy w temperaturze +60 C. Warto podkreÊliç, ˝e wyznaczona w ten sposób maksymalna wartoÊç
nat´˝enia pola elektrycznego pod linià, b´dzie wyst´powa∏a tylko sporadycznie, w wyjàtkowo
rzadkich warunkach pogodowych (upalne lato) i przy maksymalnym obcià˝eniu linii. Przez wi´kszoÊç dni w roku nat´˝enie pola elektrycznego b´dzie z pewnoÊcià znacznie mniejsze.
Wyznaczenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego (Emax) w otoczeniu linii nie
nastrćza wi´kszych problemów. Dla linii projektowanych wyznacza si´ jà metodami obliczeniowymi, natomiast dla obiektów eksploatowanych korzysta si´ z metod pomiarowych. Nale˝y jed-
102
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 103
nak pami´taç, ˝e przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych, szczególnie zaÊ przy pomiarze maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, nale˝y uwzgl´dniç fakt, ˝e pomiary zazwyczaj
nie sà przeprowadzane wtedy, gdy odleg∏oÊç przewodów roboczych od ziemi jest najmniejsza
(maksymalny zwis przewodów). W takiej sytuacji wartoÊci zmierzone nale˝y skorygowaç,
uwzgl´dniajàc zarówno aktualnà w chwili wykonywania pomiarów odleg∏oÊç przewodów od
ziemi, jak i odleg∏oÊç najmniejszà, wynikajàcà z najwi´kszego zwisu przewodów.
Zgodnie z rozporzàdzeniem Ministra Ârodowiska [64], w otoczeniu linii elektroenergetycznych pomiary pola elektrycznego nale˝y wykonywaç nad powierzchnià ziemi lub nad innymi powierzchniami, na których mogà przebywaç ludzie, w szczególnoÊci dachami spe∏niajàcymi role
tarasów, tarasami, balkonami, podestami - na wysokoÊci 2 m, a w pobli˝u obiektów budowlanych, w odleg∏oÊci nie mniejszej ni˝ 1,6 m od Êcian tych obiektów (ze wzgl´du zak∏ócajàcy
wp∏yw obiektów przewodzàcych).
W tabeli 4.2 przedstawiono zmierzone, z uwzgl´dnieniem wy˝ej sprecyzowanych zaleceƒ,
maksymalne wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego w otoczeniu krajowych linii napowietrznych
ró˝nych napi´ç.
Równie istotne, jak okreÊlenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego Emax, jest
TABELA 4.3. Obliczone wartoÊci maksymalne nat´˝enia pola elektrycznego E oraz zasi´gi obszarów,
w których nat´˝enie pola elektrycznego (E) jest wi´ksze od 1 kV/m dla typowych linii najwy˝szych napi´ç
Nat´˝enie pola elektrycznego wyznaczane na wysokoÊci 2 m nad ziemià
max
S∏upy
seria
typ
h1
Emax
przy h=hf
Zasi´g obszaru,
w którym E>1 kV/m
[m]
[kV/m]
[m]
5,6
5,8
4,3
4,2
4,9
4,7
± 20,0
± 21,5
± 19,5
± 20,0
± 14,5
± 13,5
8,5
8,9
7,8
7,7
8,7
8,7
8,3
± 31,5
± 33,0
± 23,0
± 23,0
± 24,0
± 25,0
± 22,0
LINIE 220 kV
H 52
H 52
M 52
M 52
ML 52
ML52
P
ON150
P
ON150
P
ON150
17,6
18,5
19,0
17,5
15,0
14,5
LINIE 400 kV
Y52
Y52
Z52
Z52
Z33
Z33
E33
P
ON150
P
ON150
P
M3
P
31,0
31,0
26,5
26,5
28,5
29,0
27,0
ObjaÊnienia:
Dla linii 220 kV przyj´to najmniejszà odleg∏oÊç od ziemi najni˝ej zawieszonego przewodu fazowego hmin = 6,7m i maksymalne napićie
robocze 245 kV.
Dla linii 400 kV przyj´to najmniejszà odleg∏oÊç od ziemi najni˝ej zawieszonego przewodu fazowego hmin = 9,0m i maksymalne napićie
robocze 420 kV.
h1 – odleg∏oÊç od ziemi przewodu fazowego, przy której maksymalna wartoÊç nat´˝enia pola elektrycznego pod linià na wysokoÊci 2 m
wynosi 1 kV/m (przy wi´kszej odleg∏oÊci od h1 w ˝adnym miejscu pod linià – na wysokoÊci 2 m nad ziemià – nat´˝enie pola elektrycznego
nie przekroczy wartoÊci 1 kV/m.
103
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 104
ustalenie granic obszaru, w którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Wyznaczenie tego obszaru jest nieod∏àcznym etapem projektowania linii, bowiem ma podstawowe
znaczenie przy okreÊleniu potencjalnej ucià˝liwoÊci linii elektroenergetycznej na Êrodowisko.
W przeciwieƒstwie do wyznaczania wartoÊci maksymalnej (Emax), okreÊlenie takiego obszaru jest
ju˝ obliczeniowo zagadnieniem z∏o˝onym. SzerokoÊç obszaru, w którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m, zale˝y od wielu parametrów. W wi´kszoÊci przypadków najwi´ksza szerokoÊç tego obszaru wyst´powaç b´dzie na wysokoÊci przekraczajàcej 2 m nad ziemià.
W celu dotrzymania warunków okreÊlonych w rozporzàdzeniu [64] oraz koniecznoÊci rezerwowania terenów pod budow´ linii w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, obliczenia szerokoÊci takiego obszaru nale˝y przeprowadzaç dla ka˝dego prz´s∏a linii. Sà one
szczególnie istotne w sytuacji, gdy planowana do wybudowania linia ma przebiegaç niedaleko od
terenów przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà.
Obliczenia rozk∏adu pola elektrycznego oraz wyznaczenie obszarów pod liniami napowietrznymi, w których nat´˝enie pola zawiera si´ w przedziale od 1 do 10 kV/m wymaga specjalistycznego oprogramowania. Cennà pomocà w tym zakresie, szczególnie dla projektantów,
wydajà si´ byç programy komputerowe przygotowane w Instytucie Energoelektryki Politechniki
Wroc∏awskiej oraz opracowania Instytutu Energetyki [39,43], w których podano praktyczne
sposoby wyznaczania maksymalnych wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego
dla typowych uk∏adów przesy∏owych (linie 220 i 400 kV) i rozdzielczych (linie 110 kV) projektowanych i eksploatowanych w kraju. Opracowania te pozwalajà te˝ na wyznaczenie zasi´gu
oddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego, w szczególnoÊci umo˝liwiajà okreÊlenie
RYS. 4.10. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV
na s∏upach kratowych serii M52, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy
minimalnej dopuszczalnej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m
6
nat´˝enie pola elektrycznego E [kV/m]
5
4
3
1
-40
104
2
M 52
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
odleg∏oÊç od osi linii [m]
10
15
20
25
30
35
40
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 105
Tabela 4.4. Odleg∏oÊci (l ) pomi´dzy najbli˝szym przewodem linii a cz´Êcià budynku, przy których
nat´˝enie pola elektrycznego na pewno nie przekracza wartoÊci 1kV/m i 10 kV/m
0
Odleg∏oÊç (l0) w metrach mi´dzy najbli˝szym przewodem linii (lub innà
cz´Êcià pod napićiem) a kraw´dzià balkonu lub tarasu oraz dachem, tarasem
lub p∏aszczyznà poziomà, przy której nat´˝enie pola elektrycznego na pewno
nie przekroczy wartoÊci 1kV/m (kolumna a) i 10 kV/m (kolumna b)
Napićie
znamionowe
linii [kV]
a
b
110
14,5
4,0
220
26,0
5,5
400
33,0
8,5
Uwaga: W odniesieniu do linii elektroenergetycznych o napićiach znamionowych 400 kV wartoÊci podane w kolumnie b oznaczajà poziomà
odleg∏oÊç przewodu od kraw´dzi balkonu lub tarasu.
odleg∏oÊci od osi linii, gdzie nat´˝enie pola elektrycznego - wyznaczane na wysokoÊci 2 m nad
ziemià – spada poni˝ej wartoÊci 1 kV/m.
Korzystajàc z dost´pnych wyników obliczeƒ w tabeli 4.3 zestawiono obliczone wartoÊci maksymalne nat´˝enia pola elektrycznego (Emax) oraz zasi´gi obszarów, w których nat´˝enie pola elektrycznego (E) jest wi´ksze od 1 kV/m dla typowych linii napowietrznych o napićiu 220 i 400 kV.
Dla zilustrowania typowych rozk∏adów pola elektrycznego w otoczeniu linii napowietrznych,
na rys. 4.10 – 4.14 przedstawiono je dla linii o napićiach 220 i 400 kV oraz realizowanej aktualnie czterotorowej linii dwunapićiowej 400+220 kV.
Jak ju˝ wspomniano, powa˝ny problem stwarza prowadzenie linii napowietrznych nad budynkami mieszkalnymi lub w niewielkiej odleg∏oÊci od takich budynków. Sytuacje takie prowadzà czasami do konfliktów pomi´dzy w∏aÊcicielem linii, a mieszkaƒcami domów, nad którymi lub
obok których przebiega lub ma przebiegaç linia.
W przypadku, gdy linia poprowadzona ma byç w niewielkiej odleg∏oÊci od budynku mieszkalnego lub u˝ytecznoÊci publicznej, w którym stale mogà przebywaç ludzie, projektanci najcz´Êciej
pos∏ugujà si´ wytycznymi zawartymi w nieobowiàzujàcym5 ju˝ zarzàdzeniu Ministra Górnictwa
i Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r., w sprawie szczegó∏owych wytycznych projektowania
i eksploatacji urzàdzeƒ elektroenergetycznych w zakresie ochrony ludzi i Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem pola elektromagnetycznego (M.P. nr 3, 1985, poz.24).
TABELA 4.5. Maksymalne zmierzone nat´˝enia pól magnetycznych w otoczeniu krajowych linii
napowietrznych 110, 220 i 400 kV przy najwi´kszym zwisie linii, na wysokoÊci 2 m nad ziemià
Napićie linii, kV
Nat´˝enie pola magnetycznego, A/m
110
15,3
220
32,6
400
37,7
105
5)
Zarzàdzenie to obowiàzywa∏o do 31.12.1997 r.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 106
Tabela stanowiàca za∏àcznik do tego zarzàdzenia okreÊla minimalnà odleg∏oÊç (lo) przewodów linii od budynku (Êciany budynku, tarasu, balkonu lub innego miejsca budynku, w którym mo˝liwy
jest sta∏y pobyt ludzi), która zapewnia obni˝enie nat´˝enia pola elektrycznego do poziomu
1 kV/m. Je˝eli zatem projektowana odleg∏oÊç (l) przewodu linii po∏o˝onego najbli˝ej analizowanego
budynku jest wi´ksza od odleg∏oÊci (lo) podanej w tabeli 4.4 - to oznacza, ˝e w budynku, w miejscach
sta∏ego przebywania ludzi, nat´˝enie pola elektrycznego b´dzie na pewno mniejsze ni˝ 1 kV/m.
Warto podkreÊliç, ˝e jeÊli l < lo, to nie oznacza wcale, ˝e w miejscu, gdzie zlokalizowany b´dzie
budynek, wartoÊç dopuszczalna nat´˝enia pola elektrycznego (1 kV/m - na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà) okreÊlona w rozporzàdzeniu [64] zostanie przekroczona.
W takim przypadku konieczne jest wykonanie obliczeƒ, które doprowadzà do ustalenia rzeczywistego nat´˝enia pola elektrycznego w interesujàcych miejscach.
Korzystanie przy projektowaniu linii z doÊç wygodnej tabelarycznej formu∏y napotyka jednak
na coraz wi´ksze trudnoÊci. Nie∏atwo bowiem, szczególnie dla linii lokalizowanych w obszarach
zurbanizowanych, zaproponowaç tras´, która pozwala na dotrzymanie tak znacznych odleg∏oÊci
przewodów od zabudowy mieszkaniowej.
4.2.2. Pole magnetyczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç
Jak ju˝ wspomniano, zagadnienie oddzia∏ywania na Êrodowisko pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz jest przedmiotem wielu ostatnio ukazujàcych si´ prac z dziedziny bioelektromagnetyzmu. Wyniki tych badaƒ eksperymentalnych wskazujà, ˝e przemienne pole magnetyczne
o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz mo˝e, w pewnych warunkach, wp∏ywaç w sposób niekorzystny na orRYS. 4.11. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upach
rurowych, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczalnej
przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m
8
7
6
5
4
3
2
S¸UP
RUROWY
1
-40
106
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 107
na s∏upach kratowych serii Z33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów,
przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9 m
10
9
8
7
6
5
4
3
Z 33
2
1
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
na s∏upach kratowych serii E33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów,
przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9 m
10
9
8
7
6
5
4
3
E 33
2
1
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
107
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 108
ganizm cz∏owieka. Z tego powodu w wielu krajach wprowadzono przepisy i zalecenia w zakresie
ochrony przed polami magnetycznymi o cz´stotliwoÊci 50 Hz. Przepisy dotyczàce wartoÊci dopuszczalnej pola magnetycznego obowiàzujà równie˝ w Polsce. Reguluje je rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska [64], które stanowi, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego, jakie mo˝e wyst´powaç
w Êrodowisku (w tym równie˝ na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà) nie
powinno przekraczaç 60 A/m. Z punktu widzenia zagro˝enia Êrodowiska polem magnetycznym
za najistotniejsze nale˝y uznaç ustalenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego
w otoczeniu napowietrznej linii elektroenergetycznej.
Na wartoÊç maksymalnà i rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrznej wp∏ywajà przede wszystkim nast´pujàce parametry:
• nat´˝enie pràdu w linii,
• odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi,
• odst´py pomi´dzy przewodami ró˝nych faz lub wiàzkami przewodów, je˝eli w linii stosowane sà przewody wiàzkowe,
• geometryczny uk∏ad przewodów fazowych, a w liniach dwu- i wielotorowych wzajemne
usytuowanie przewodów (lub wiàzek) tej samej fazy.
Dla zilustrowania typowych rozk∏adów pola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrznych, na rys. 4.15 – 4.19 przedstawiono je dla linii o napićiach 220 i 400 kV oraz realizowanej
czterotorowej linii dwunapićiowej 400+220 kV.
Pole magnetyczne - w przeciwieƒstwie do pola elektrycznego - nie ulega zniekszta∏ceniu w pobli˝u obiektów przewodzàcych i w zwiàzku z tym elementy otoczenia po∏o˝one w bezpoÊredniej bliskoÊci linii, takie jak: zabudowania, drzewa, p∏oty oraz inne konstrukcje przewodzàce nie wp∏ywajà
RYS. 4.14. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu realizowanej czterotorowej, dwunapićiowej
(400kV+220kV) linii napowietrznej na s∏upach typu LHP, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu
przewodów, przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=7 m
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
LHP
1
0,5
-40
108
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 109
RYS. 4.15. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upach
kratowych serii M52, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczalnej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m (pràd linii I = 1220 A)
30
nat´˝enie pola magnetycznego H [A/m]
25
20
15
10
M52
5
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
RYS. 4.16. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upach rurowych, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczalnej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m (pràd linii I = 1220 A)
40
35
30
25
20
15
S¸UP
RUROWY
10
5
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
109
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 110
RYS. 4.17. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏upach kratowych serii Z33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej
wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9,0m (pràd linii I = 2850 A)
50
40
30
20
Z33
10
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
RYS. 4.18. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏upach kratowych serii E33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej
wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9,0m (pràd linii I = 2850 A)
50
40
30
20
E33
-40
110
-35
-30
10
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 111
na jego rozk∏ad. Pole magnetyczne przenika bez zniekszta∏ceƒ przez wi´kszoÊç materia∏ów i obiektów. WartoÊç nat´˝enia pola magnetycznego nie ulega wić zmianie po przejÊciu przez te obiekty.
Przy okreÊlonym uk∏adzie geometrycznym przewodów fazowych, nat´˝enie pola magnetycznego w otoczeniu linii zale˝y wy∏àcznie od pràdu linii i odleg∏oÊci przewód fazowy-ziemia. Nat´˝enie to wzrasta ze zmniejszaniem si´ tej odleg∏oÊci, a najwi´ksza jego wartoÊç wyst´puje
w Êrodku prz´s∏a, tam gdzie odleg∏oÊç przewodów od ziemi jest najmniejsza.
Do obliczeƒ rozk∏adu pola magnetycznego, podobnie jak w przypadku pola elektrycznego, nale˝y ka˝dorazowo przyjmowaç sytuacj´, w której zwis linii jest najwi´kszy (najcz´Êciej przy temo
peraturze +60 C). Nale˝y podkreÊliç, ˝e wyznaczona w ten sposób maksymalna wartoÊç
nat´˝enia pola magnetycznego, b´dzie wyst´powa∏a tylko sporadycznie, w wyjàtkowo rzadkich
warunkach pogodowych (upalne lato) i przy maksymalnym obcià˝eniu linii. Przez wi´kszoÊç dni
w roku wartoÊç ta b´dzie z pewnoÊcià mniejsza, równie˝ na skutek zmieniajàcego si´ obcià˝enia
linii, o czym wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach opracowania. Ustalenia te potwierdzajà wyniki pomiarów nat´˝enia pola magnetycznego, jakie wyst´puje w otoczeniu krajowych linii napowietrznych wysokiego napićia (tab.4.5)
Zgodnie z wymogami rozporzàdzenia [64] - obliczenia rozk∏adu pola magnetycznego powinny staç si´ nieod∏àcznym elementem projektowania linii. Poniewa˝ metody obliczania rozk∏adu
pola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrznych - podobnie jak w przypadku pola elektrycznego - sà stosunkowo skomplikowane, wydaje si´ wić, ˝e cennà pomocà przy oszacowaniach rozk∏adu pól magnetycznych b´dzie opracowanie Instytutu Energetyki [39], w którym
podano praktyczne sposoby wyznaczania nat´˝eƒ tych pól dla typowych uk∏adów przesy∏owych
(linie 220 i 400 kV) najwy˝szych napi´ç.
RYS. 4.19. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu realizowanej czterotorowej, dwunapićiowej
(400kV+220kV) linii napowietrznej na s∏upach typu LHP, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu
przewodów, przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=7 m (pràd linii toru
400 kV, I = 2850 A, pràd linii toru 220 kV, I = 1220 A)
25
20
15
10
LHP
5
-40
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
111
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 112
Dla zobrazowania typowych wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego, jakie mogà wystàpiç
w otoczeniu krajowych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç, w tabeli 4.6. zestawiono wyniki
stosownych obliczeƒ. Warto zwróciç uwag´, ˝e obliczone i zaprezentowane tam wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego H - to wartoÊci, które mogà wystàpiç w sytuacji, gdy zwis linii jest
najwi´kszy, a linia obcià˝ona jest maksymalnym pràdem. W praktyce eksploatacyjnej tak znaczne obcià˝enie linii zdarza si´ to bardzo rzadko i zazwyczaj wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego pod liniami sà znacznie mniejsze. Nietrudno zauwa˝yç, ˝e zaprezentowane w tabeli 4.6.
wartoÊci sà kilkakrotnie ni˝sze od wartoÊci dopuszczalnej obowiàzujàcej w Polsce (60 A/m).
4.2.3. Techniki kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ
elektroenergetycznych
Istniejà metody kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego w otoczeniu linii napowietrznych, a tak˝e elementów wyposa˝enia stacji elektroenergetycznych. W odniesieniu do pola elektrycznego techniki takie wykorzystywane sà g∏ównie w celu poprawy warunków pracy
uk∏adów izolacyjnych, ale niekiedy bywajà stosowane w celu ograniczenia nat´˝enia pola elektrycznego do poziomu dopuszczalnego lub zmniejszenia szerokoÊci obszaru, w którym nat´˝enie
pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.
W specyficznych i rzadkich przypadkach, kiedy przewody linii przebiegajà tak blisko obiektów
RYS. 4.20. Pole magnetyczne w otoczeniu linii przesy∏owej
POLE MAGNETYCZNE SZYBKO MALEJE PRZY ODDALANIU SI¢ OD OSI LINII, A TAK˚E PRZY ZBLI˚ANIU SI¢ DO KONSTRUKCJI S¸UPÓW.
POLE MAGNETYCZNE JEST NAJSILNIEJSZE W
ÂRODKU PRZ¢S¸A – NAJCZ¢ÂCIEJ W PO¸OWIE
ODLEG¸OÂCI POMI¢DZY S¸UPAMI, TAM ODLEG¸OÂå
PRZEWODÓW OD ZIEMI JEST NAJMNIEJSZA.
28,9 A/m
23,8 A/m
10 A/m
4,4 A/m
0m
10m
20m
30m
NAT¢˚ENIE POLA MAGNETYCZNEGO POD LINIAMI 400 I 200 kV JEST ZNACZNIE MNIEJSZE NIè
WARTOÂå DOPUSZCZALNA PRZEPISAMI (60 A /m).
112
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 113
TABELA 4.6. Obliczone nat´˝enia pola magnetycznego Hmax na wysokoÊci 2 m nad ziemià
dla typowych warunków pracy krajowych linii najwy˝szych napi´ç
Hmax
dla h = hmin
S∏upy
seria
typ
[m]
LINIE 220 kV
H 52
H 52
M 52
M 52
ML 52
ML52
P
ON150
P
ON150
P
ON150
19,6
19,9
12,8
12,9
14,9
14,4
LINIE 400 kV
Y52
Y52
Z52
Z52
Z33
Z33
E33
P
ON150
P
ON150
P
M3
P
19,6
20,2
15,3
14,6
16,0
15,5
15,7
Dla linii 220 kV przyj´to hmin = 6,7m i pràd obcià˝enia 600 A.
Dla linii 400 kV przyj´to hmin = 9,0m i pràd obcià˝enia 900 A.
podlegajàcych szczególnej ochronie (budynki mieszkalne, stacje benzynowe, rozdzielnie i przepompownie gazu itp.), ˝e nat´˝enie pola elektrycznego jest wi´ksze od wartoÊci dopuszczalnej
przepisami, istnieje mo˝liwoÊç ograniczania pola elektrycznego (ekranowania) za pomocà przewodów ekranujàcych.
Ekranowanie pola magnetycznego wytwarzanego przez linie przesy∏owe nie jest proste, gdy˝
jak wczeÊniej wspomniano pole to przenika bez zniekszta∏ceƒ przez wi´kszoÊç materia∏ów
i obiektów. Jedynymi metodami ekranowania niskocz´stotliwoÊciowych êróde∏ magnetycznych
sà: odchylenie strumienia magnetycznego przez materia∏y o wysokiej przenikalnoÊci magnetycznej oraz generowanie przeciwnego strumienia, tzw. metoda zwoju zwartego. Metod tych nie stosuje si´ jednak do ekranowania pola magnetycznego wytwarzanego przez linie napowietrzne.
Wynika to przede wszystkim z bardzo wysokich kosztów wykonania takich ekranów. Ponadto nat´˝enia pól rejestrowane pod linià i w jej pobli˝u sà znacznie mniejsze ni˝ wartoÊci dopuszczalne
zawarte w przepisach wielu krajów, tak˝e polskich [64].
Z technicznego punktu widzenia mo˝liwe sà równie˝ dzia∏ania zmierzajàce do obni˝enia poziomów pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez linie przesy∏owe. SpoÊród dost´pnych
w tym zakresie Êrodków mo˝na wymieniç:
• optymalizacj´ konstrukcji s∏upów, zapewniajàcà zminimalizowanie odleg∏oÊci pomi´dzy
przewodami fazowymi,
• zwi´kszenie wysokoÊci zawieszenia przewodów linii (rys. 4.21),
• w∏aÊciwe ustalenie kolejnoÊci faz w poszczególnych przewodach linii dwutorowych,
113
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 114
RYS. 4.21. Wp∏yw wysokoÊci zawieszenia przewodów roboczych na nat´˝enie pola elektrycznego
(E) i magnetycznego (H) pod dwutorowà linià 400 kV na s∏upach kratowych serii E33
H [ A/m]
E [kV/m]
10
60
Nat´˝enie pola magnetycznego H [A/m]
Nat´˝enie pola elektrycznego E [kV/m]
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
50
40
30
20
10
0
1
1,5
2
h/hmin
2,5
3
3,5
4
h/hmin
h – wysokoÊç zawieszenia przewodów roboczych
hmin– minimalna odleg∏oÊç przewodów roboczych od ziemi (hmin = 9 m)
h/hmin– wzgl´dna wysokoÊç zawieszenia przewodów roboczych
• w∏aÊciwy dobór konfiguracji geometrycznej przewodów w liniach wielotorowych, kilkunapićiowych.
Obowiàzujàce w praktyce rygorystyczne przepisy budowy linii elektroenergetycznych zapewniajà zachowanie w∏aÊciwych odleg∏oÊci pomi´dzy obiektami budowlanymi a linià i gwarantujà,
˝e nawet w najgorszych warunkach pogodowych przewody znajdà si´ powy˝ej minimalnej dopuszczalnej wysokoÊci nad ziemià. W ten sposób, poÊrednio, ograniczane sà wartoÊci ka˝dej ze
sk∏adowych pola elektromagnetycznego wokó∏ linii.
4.2.4. Rozk∏ad pola elektromagnetycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej w aspekcie ustanawiania obszaru ograniczonego u˝ytkowania
Rozpatrujàc dzia∏alnoÊç inwestycyjnà w zakresie budowy obiektów elektroenergetycznych
podstawowà kwestià jest, czy w otoczeniu planowanej do wybudowania stacji lub linii przesy∏owej wystàpi pole elektryczne i magnetyczne, którego poziomy przekroczà wartoÊci dopuszczalne
okreÊlone w rozporzàdzeniu [45]. Nale˝y bowiem pami´taç, ˝e zgodnie z art. 121 ustawy prawo
ochrony Êrodowiska [81] „...Ochrona przed polami elektromagnetycznymi polega na zapewnieniu
jak najlepszego stanu Êrodowiska poprzez:
a) utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poni˝ej dopuszczalnych lub co najmniej na
tych poziomach,
b) zmniejszanie poziomów pól elektromagnetycznych co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie sà
one dotrzymane....”.
114
6)
7)
W rozumieniu ustawy Prawo ochrony Êrodowiska napowietrzna linia elektroenergetyczna stanowi instalacj´.
W zale˝noÊci od klasyfikacji przedsi´wzićia inwestycyjnego. Zagadnienie klasyfikacji przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycznej zostanie zaprezentowane
w dalszej cz´Êci Informatora.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 115
W dalszej cz´Êci wspomnianej ustawy poÊwićonej problematyce eksploatacji instalacji6, znajduje si´ zapis dotyczàcy dopuszczalnego zasi´gu jej oddzia∏ywania, w brzmieniu:
art. 144, ust.1. „Eksploatacja instalacji nie powinna powodowaç przekroczenia standardów jakoÊci Êrodowiska”,
art. 144, ust.2. „Eksploatacja instalacji powodujàca wprowadzanie gazów lub py∏ów, emisj´ ha∏asu oraz wytwarzanie pól elektromagnetycznych nie powinna powodowaç przekroczenia standardów jakoÊci Êrodowiska poza terenem, do którego prowadzàcy
instalacj´ ma tytu∏ prawny”.
Artyku∏ 135, ust. 1 wspomnianej ustawy stanowi ponadto, ˝e „...jeÊli z post´powania w sprawie
oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, z analizy porealizacyjnej albo z przeglàdu ekologicznego wynika, ˝e mimo zastosowania dost´pnych rozwiàzaƒ technicznych, technologicznych i organizacyjnych
nie mogà byç dotrzymane standardy jakoÊci Êrodowiska poza terenem zak∏adu lub innego obiektu, to
dla oczyszczalni Êcieków, sk∏adowisk odpadów komunalnych, kompostowni, trasy komunikacyjnej,
lotniska, linii i stacji elektroenergetycznej oraz instalacji radiokomunikacyjnej, radionawigacyjnej
i radiolokacyjnej tworzy si´ obszar ograniczonego u˝ytkowania”. Obszar ten tworzy wojewoda
w drodze rozporzàdzenia lub rada powiatu w drodze uchwa∏y7, okreÊlajàc (art.135, ust.3a)
„..granice obszaru, ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu, wymagania techniczne dotyczàce
budynków oraz sposób korzystania z terenu wynikajàcy z post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko lub analizy porealizacyjnej albo przeglàdu ekologicznego...”.
W kontekÊcie postanowieƒ zawartych w obu aktach prawnych tj. ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] oraz rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiska [64]) niezwykle istotne jest zatem ustalenie czy ucià˝liwe oddzia∏ywanie obiektu (stacji lub linii elektroenergetycznej) na Êrodowisko
mieÊci si´ w granicach terenu, do którego jednostka organizacyjna (inwestor, a nast´pnie w∏aÊciciel i u˝ytkownik linii lub stacji) posiada tytu∏ prawny8.
Wieloletnie doÊwiadczenia eksploatacyjne wskazujà, ˝e ucià˝liwe oddzia∏ywanie na Êrodowisko stacji elektroenergetycznych ogranicza si´ najcz´Êciej do ogrodzonego terenu obiektu. Wyjàtkiem sà tutaj zdarzajàce si´ niekiedy przekroczenia poziomów ha∏asu poza terenem stacji, na
obszarach sàsiadujàcej z nià zabudowy mieszkaniowej lub na terenach, gdzie obowiàzujà ograniczenia ha∏asu powodowane innymi wzgl´dami. Najcz´Êciej poza terenem stacji nie wyst´pujà te˝
ponadnormatywne nat´˝enia pól elektrycznych i magnetycznych wytwarzanych przez jej oszynowanie i aparatur´. Istotnym problemem mo˝e byç jednak wyst´powanie ponadnormatywnych
wartoÊci pola elektrycznego w otoczeniu napowietrznych linii elektroenergetycznych.
Z oczywistych wzgl´dów ekonomicznych w∏aÊciciel (u˝ytkownik) linii nie posiada najcz´Êciej
tytu∏u prawnego do terenu znajdujàcego si´ pod linià, a tak˝e le˝àcego w jej bezpoÊrednim sàsiedztwie.
W przypadku linii przesy∏owych zrealizowanych w ciàgu ostatnich kilku lat, ich w∏aÊciciel uzyska∏ taki tytu∏ poprzez zawarcie stosownych umów realizujàcych tzw. ograniczone prawo rzeczowe. Jest tak˝e oczywiste, ˝e w∏aÊciciel linii posiada tytu∏ prawny do terenu zaj´tego przez s∏upy
liniowe.
Oddzia∏ywanie pracujàcej linii elektroenergetycznej (przekroczenie dopuszczalnych standardów jakoÊci Êrodowiska) mo˝e wyst´powaç na terenie (np. w sàsiedztwie linii), do którego w∏aÊciciel (u˝ytkownik) linii nie ma tytu∏u prawnego. W przypadku pola elektrycznego, o ucià˝liwoÊci
linii elektroenergetycznej dla otoczenia rozstrzyga fakt przekroczenia jednego z dopuszczalnych
standardów jakoÊci Êrodowiska, tj. wartoÊci 1 kV/m nat´˝enia pola elektrycznego na terenach
115
8)
Zgodnie z art. 3, pkt. 41 ustawy [78] przez tytu∏ prawny nale˝y rozumieç prawo w∏asnoÊci, u˝ytkowanie wieczyste, trwa∏y zarzàd, ograniczone prawo rzeczowe albo stosunek
zobowiàzaniowy.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 116
przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà lub 10 kV/m w miejscach dost´pnych dla ludzi.
Uwzgl´dniajàc zatem zapisy zawarte w obowiàzujàcych obecnie przepisach, tj. w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] oraz rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiska, [64] jest oczywiste, ˝e
wyznaczenie obszaru9, w którym nat´˝enie pola elektrycznego10 przekracza wartoÊç 1 kV/m, ma
podstawowe znaczenie przy okreÊlaniu potencjalnej ucià˝liwoÊci planowanej do realizacji inwestycji.
Wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach opracowania, ˝e w przypadku linii napowietrznej szerokoÊç obszaru, w którym E > 1 kV/m zale˝y przede wszystkim od odleg∏oÊci
przewody fazowe - ziemia. Zale˝noÊç ta jednak nie jest prosta. Nie zawsze bowiem podwy˝szenie wysokoÊci zawieszenia przewodów roboczych powoduje, ˝e obszar pod linià, w którym
E > 1 kV/m ma najmniejszà szerokoÊç.
Na etapie projektowania linii obliczeniowe wyznaczenie obszaru, w którym E > 1 kV/m nie
jest zagadnieniem skomplikowanym, jakkolwiek doÊç pracoch∏onnym, bowiem ka˝dorazowo nale˝y szczegó∏owo przeanalizowaç rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego we wszystkich prz´s∏ach
linii. Analizy takie dokonywane sà, kiedy znane sà wszystkie parametry techniczne linii decydujàce o rozk∏adzie pola, a najistotniejsze wnioski wynikajàce z obliczeƒ rozk∏adu pola elektrycznego
w otoczeniu linii mo˝na sformu∏owaç nast´pujàco:
1) wyznaczany (na wysokoÊci 2 m nad ziemià) rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego w oto
czeniu linii elektroenergetycznej charakteryzuje znaczna nierównomiernoÊç ujawniajàca
si´ tym, ˝e wi´ksze wartoÊci nat´˝enia tego pola stwierdza si´ w pobli˝u Êrodka prz´s∏a,
a mniejsze w pobli˝u konstrukcji wsporczych (s∏upów),
2) obszar terenu pod linià elektroenergetycznà, w którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m nie ma jednakowej szerokoÊci wzd∏u˝ trasy linii; najcz´Êciej szerokoÊç tego obszaru jest najwi´ksza w pobli˝u Êrodka prz´s∏a i maleje przy zbli˝aniu si´ do
konstrukcji wsporczych.
Uwzgl´dniajàc powy˝sze wnioski oraz majàc na uwadze fakt, ˝e obszar w którym nat´˝enie
pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m, w uzasadnionych przypadkach11 powinien znaleêç si´ w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego w postaci obszaru ograniczonego u˝ytkowania. Mo˝na przyjàç, ˝e granic´ tego obszaru powinna stanowiç izolinia o wartoÊci
1 kV/m, najbardziej oddalona od osi linii elektroenergetycznej. Trzeba podkreÊliç, ˝e praktyka taka by∏a stosowana przez wiele lat przy wyznaczaniu zasi´gu strefy ochronnej II stopnia.
W uzasadnionych przypadkach, przy wprowadzaniu wyznaczonego w ten sposób obszaru
ograniczonego u˝ytkowania do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, trzeba mieç ÊwiadomoÊç, ˝e obejmie on cz´Êç terenu pod linià, na którym nat´˝enie pola elektrycznego b´dzie mniejsze ni˝ 1 kV/m (np. obszary le˝àce w niewielkiej odleg∏oÊci od s∏upów
linii). W zwiàzku z tym, ka˝dorazowo wydaje si´ konieczne sprecyzowanie szczegó∏owych
wymagaƒ dotyczàcych sposobu zagospodarowania tak wyznaczonego obszaru, o czym stanowi art. 135 ust. 3 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81]. Nale˝y bowiem pami´taç, ˝e stosownie do ustaleƒ zawartych w art.73 ust.1 tej˝e ustawy, ograniczenia w zakresie
przeznaczenia terenu, a w szczególnoÊci wymagania techniczne dotyczàce budynków oraz
sposób korzystania z obszaru ograniczonego u˝ytkowania uwzgl´dnia si´ w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz przy ustalaniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu.
Analizujàc zagadnienia zwiàzane z kwestià ustalania obszaru ograniczonego u˝ytkowania na-
116
9)
W przepisach obowiàzujàcych do 31.12.1997 r obszar ten (1 kV/m < E < 10 kV/m) nazywany by∏ strefà ochronnà II stopnia.
Wyniki obliczeƒ i liczne pomiary rozk∏adu pola magnetycznego pod liniami napowietrznymi wskazujà jednoznacznie, ˝e obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego
przekracza wartoÊç dopuszczalnà (60 A/m w miejscach dost´pnych dla ludzi) nie wyst´puje w ogóle lub jest pomijalnie ma∏y w stosunku do obszaru, w którym nat´˝enie
pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.
10)
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 117
le˝y wyraênie stwierdziç, ˝e utworzenie w uzasadnionych przypadkach12 obszaru ograniczonego
u˝ytkowania ma za zadanie z jednej strony zabezpieczenie podstawowych interesów inwestora
(w∏aÊciciela linii), z drugiej zaÊ - niedopuszczenie do potencjalnych konfliktów pomi´dzy przysz∏ymi inwestorami obiektów budowlanych (w tym w szczególnoÊci budynków mieszkalnych)
planowanych do realizacji w bezpoÊrednim sàsiedztwie linii.
Chocia˝ przepisy nie rozstrzygajà tego jednoznacznie, wydaje si´, ˝e decyzja o utworzeniu obszaru ograniczonego u˝ytkowania powinna byç podejmowana na wniosek gminy i wy∏àcznie
w przypadkach, w których w obszarze pod linià (lub w jej bezpoÊrednim sàsiedztwie) miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego przewiduje realizacj´ zabudowy mieszkaniowej, a inwestor (w∏aÊciciel linii) nie posiada tytu∏u prawnego (ograniczone prawo rzeczowe) do terenu znajdujàcego si´ pod linià napowietrznà, lub jest pomijalnie ma∏y w stosunku do obszaru, w którym
nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.
4.2.5. Ha∏as (szumy akustyczne)
Problem wp∏ywu ha∏asu na organizm cz∏owieka jest niezwykle z∏o˝ony. Ha∏as oddzia∏uje bowiem na ogólny stan zdrowia, funkcje poszczególnych organów, a tak˝e poprzez centralny
uk∏ad nerwowy wp∏ywa na kondycj´ psychicznà, sprawnoÊç umys∏owà oraz efektywnoÊç pracy.
Ucià˝liwoÊç ha∏asu zale˝na jest od jego poziomu, charakterystyki w funkcji cz´stotliwoÊci,
czasu trwania, a tak˝e od cech indywidualnych osoby, na którà oddzia∏uje ha∏as.
èród∏em ha∏asu (szumu akustycznego), wytwarzanego przez linie elektroenergetyczne sà:
ulot z elementów przewodzàcych linii znajdujàcych si´ pod napićiem (g∏ównie z przewodów
roboczych) oraz wy∏adowania powierzchniowe na elementach uk∏adu elektroizolacyjnego (izolatorach). Zjawiska te, nie stanowiàce ˝adnego zagro˝enia dla zdrowia ludzi, mogà byç obserwowane wy∏àcznie w porze nocnej, jako „Êwiecàca otoczka” na przewodach linii.
Ulot jest zjawiskiem polegajàcym na wy∏adowaniu elektrycznym do przestrzeni, pojawiajàcym si´, gdy wartoÊç maksymalna nat´˝enia na powierzchni przewodu przekroczy wartoÊç krytycznà. W prawid∏owo zaprojektowanej linii podczas dobrych warunków atmosferycznych (gdy
przewody sà suche) zjawisko ulotu nie powinno wyst´powaç, bowiem maksymalne nat´˝enie
pola elektrycznego na powierzchni przewodu wynosi najcz´Êciej 15 – 17 kV/cm, podczas gdy
nat´˝enie krytyczne (przy którym zaczyna si´ ulot) wynosi oko∏o 19 – 20 kV/cm. Podczas z∏ych
warunków atmosferycznych (du˝a wilgotnoÊç, Êrednio intensywny opad, sadê) nat´˝enie krytyczne spada nawet do wartoÊci 10 – 12 kV/cm [92]. Powoduje to powstawanie intensywnego
zjawiska ulotu, który mo˝e pojawiç si´ tak˝e podczas dobrych warunków atmosferycznych,
w przypadku wyst´powania du˝ych nierównomiernoÊci powierzchni przewodów roboczych lub
osprz´tu liniowego, spowodowanych np. zabrudzeniem, zadrapaniem czy rozwarstwieniami
przewodów.
Poziom ha∏asu wytwarzanego przez linie zale˝y od ich konstrukcji, w szczególnoÊci zaÊ od rodzaju zastosowanych przewodów roboczych oraz od warunków pogodowych, niezale˝nych od
projektanta. Wiadomo, ˝e linie wyposa˝one w przewody wiàzkowe, szczególnie w wiàzki trzylub czteroprzewodowe wykonane z przewodów segmentowych, powodujà znacznie mniejszy
ha∏as ni˝ linie wyposa˝one w przewody pojedyncze. Poziom ha∏asu znacznie wzrasta w czasie
z∏ej pogody (m˝awka, deszcz, Ênieg, sadê), kiedy, jak wspomniano wczeÊniej, intensywnoÊç ulotu z przewodów roboczych istotnie si´ zwi´ksza. Wysoki poziom ha∏asu rejestruje si´ tak˝e
117
Je˝eli na terenach, na których nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m przewidywana jest w przysz∏oÊci zabudowa mieszkalna lub inna przeznaczona
na sta∏y pobyt ludzi. O fakcie tym rozstrzygajà ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
12) Wtedy, gdy w miejscach, w których nat´˝enie pola elektrycznego wytwarzanego przez lini´ przekracza wartoÊç 1 kV/m, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dopuszcza lokalizacj´ budownictwa mieszkaniowego.
11)
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 118
w obszarach, gdzie wyst´pujà wyjàtkowo niekorzystne warunki zabrudzeniowe. Wzrost poziomu ha∏asu jest wtedy spowodowany wzmo˝onymi wy∏adowaniami na osprzćie izolacyjnym
(izolatorach). W sytuacji, gdy linia przebiega przez obszary zabudowy mieszkalnej, ha∏as mo˝e
byç dokuczliwy dla mieszkajàcej tam ludnoÊci, przede wszystkim podczas z∏ej pogody.
W krajowej praktyce projektowej, na podstawie wieloletnich badaƒ, opracowano metody pozwalajàce oszacowaç poziom ha∏asu linii ju˝ na etapie projektowania. Wyjàtkowo przydatne
w tych oszacowaniach mogà okazaç si´ opracowania [4,37].
Nale˝y zdecydowanie podkreÊliç, ˝e ha∏as emitowany przez linie elektroenergetyczne wysokiego napićia ró˝ni si´ znacznie od ha∏asu powodowanego przez inne êród∏a – przede wszystkim
eksploatowane w przemyÊle. Chocia˝ powszechnie wiadomo, ˝e ha∏as linii wysokiego napićia
wzrasta w czasie m˝awki czy niezbyt obfitych opadów deszczu – co jest mo˝liwe do stwierdzenia
przy wykonywaniu pomiarów ha∏asu w sàsiedztwie linii – to przy bardziej intensywnych opadach
– podstawowym êród∏em ha∏asu mierzonego w otoczeniu linii - sà same opady. Odseparowanie
ha∏asu linii od ha∏asu powodowanego przez same opady atmosferyczne nie jest praktycznie mo˝liwe, gdy˝ nie ma mo˝liwoÊci wy∏àczenia linii w czasie wykonywania tego rodzaju pomiarów.
Ten specyficzny zwiàzek pomi´dzy poziomem ha∏asu wytwarzanego przez lini´ a warunkami
atmosferycznymi sta∏ si´ podstawà do innego – ni˝ w przypadku êróde∏ ha∏asu przemys∏owego
– sposobu okreÊlania równowa˝nego poziomu dêwi´ku A, emitowanego przez elektroenergetyczne linie wysokiego napićia. Znalaz∏ on odzwierciedlenie w normie [53], która – stosownie
do ustaleƒ normy PN-ISO 1996 [52] – wprowadza wartoÊci poziomów d∏ugotrwa∏ych jako podstaw´ oceny ha∏asu wytwarzanego przez linie elektroenergetyczne. W celu wyznaczenia równowa˝nego poziomu dêwi´ku wspomniana norma nakazuje wykonanie pomiarów ha∏asu
zarówno przy dobrej pogodzie, jak i podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych (lekki
lub Êredni deszcz, m˝awka, mokry Ênieg itd.). Uzyskane w tych warunkach wyniki pomiarów
stanowià podstaw´ do wyznaczenia d∏ugotrwa∏ego równowa˝nego poziomu dêwi´ku. Poziom
ten oblicza si´ przyjmujàc, ˝e czas trwania dobrych warunków pogodowych wynosi 90%, a tylko przez 10% czasu pracy linii warunki atmosferyczne okreÊlane sà jako z∏e. Ustalenia te oparte
sà o wieloletnie dane dotyczàce zmiennoÊci warunków pogodowych w Polsce.
Ten statystyczny sposób ujćia zagadnienia – uznawany przez wielu specjalistów
nie znajduje niestety odzwierciedlenia
w metodach pomiarowych rekomendowanych przez obowiàzujàce przepisy
prawa ochrony Êrodowiska [81]. Przepisy
te nakazujà stosowanie w pomiarach
ha∏asu – tak˝e w sàsiedztwie linii elektroenergetycznych – tzw. referencyjnej
metody pomiarowej, którà scharakteryzowano w rozporzàdzeniu [63].
Metoda referencyjna pomiaru ha∏asu pozwala na wyznaczenie równowa˝nego poziomu dêwi´ku poprzez
wykonanie pomiarów w sposób ciàg∏y
118
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 119
TABELA 4.7. Dopuszczalne poziomy ha∏asu na obszarach zaliczonych do kategorii terenów obj´tych
ochronà przed ha∏asem powodowanym przez linie elektroenergetyczne wyra˝one wskaênikami
LAeq D i LAeq N – za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]
Dopuszczalny poziom ha∏asu, w dB
LAeq D
Pora dnia – przedzia∏ czasu
odniesienia równy
16 godzinom
LAeq N
Pora nocy – przedzia∏ czasu
odniesienia równy
8 godzinom
a) Strefa ochronna „A” uzdrowiska
b) Tereny szpitali, domów opieki spo∏ecznej
c) Tereny zabudowy zwiàzanej ze sta∏ym
lub czasowym pobytem dzieci i m∏odzie˝y1)
45
40
a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jednoi wielorodzinnej oraz zabudowy zagrodowej
i zamieszkania zbiorowego
b) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe1)
c) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe
d) Tereny w strefie Êródmiejskiej miast powy˝ej
100 tys. mieszkaƒców
50
45
Rodzaj terenu
1)
W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcjà, w porze nocy, nie obowiàzuje na nich dopuszczalny poziom
ha∏asu w porze nocy.
w czasie odniesienia T lub za pomocà elementarnych krótkookresowych próbek ha∏asu (metoda
próbkowania). Zarówno pierwsza jak i druga metoda nie uwzgl´dnia specyfiki silnej zale˝noÊci
poziomu ha∏asu wytwarzanego przez linie napowietrzne od warunków atmosferycznych. Mo˝na
je stosowaç, gdy istnieje wiele êróde∏ ha∏asu i gdy pracujà one ze zmiennym w czasie poziomem
dêwi´ku. W przypadku linii elektroenergetycznych, ha∏as przez nie wytwarzany przy ustalonych
warunkach atmosferycznych, jest praktycznie niezmienny, w zwiàzku z tym pomiary tej wielkoÊci
nale˝y wykonywaç metodà próbkowania. Do obliczeƒ równowa˝nego poziomu dêwi´ku, zgodnie
z rozporzàdzeniem [63], nale˝y przyjàç: dla pory dnia - czas odniesienia T równy 16 h, a dla pory
nocnej - T równe 8 h. Nast´pnie dla czasu odniesienia T nale˝y przyjàç przedzia∏ czasu tp i w tym
przedziale czasu wykonywaç w poszczególnych pionach pomiarowych elementarne próbki (pomiary ha∏asu) w czasie t0 sprecyzowanym w [63].
Niezale˝nie od zastosowanej metody pomiarowej (przepisy zawarte w rozporzàdzeniu [81] nakazujà stosowanie metody referencyjnej), aby okreÊliç ucià˝liwoÊç ha∏asu emitowanego do Êrodowiska przez lini´ elektroenergetycznà wysokiego napićia nale˝y wyznaczony pomiarowo
d∏ugotrwa∏y równowa˝ny poziom dêwi´ku A w badanych punktach porównaç z wartoÊciami normatywnymi. Dopuszczalne poziomy ha∏asu emitowanego do Êrodowiska, okreÊlone wskaênikami
ha∏asu LDWN, LN, LAeq D i LAeqN precyzuje rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca
2007 r. [61]. Ze wzgl´du na specyficzny rodzaj ha∏asu generowanego przez linie elektroenergetyczne, wspomniane wy˝ej przypisy wyró˝niajà linie elektroenergetyczne jako szczególne êród∏o
ha∏asu (podobnie jak wyró˝niony zosta∏ ha∏as powodowany przez starty, làdowania i przeloty statków powietrznych), ustalajàc dopuszczalne poziomy dêwi´ku od tego rodzaju êróde∏ na nieco innym poziomie ni˝ ha∏as powodowany przez inne grupy êróde∏ (np. urzàdzenia przemys∏owe).
Przepisy te ustalajà dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku wed∏ug rodzaju terenu, w szcze-
119
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 120
gólnoÊci wyró˝niajàc obszary uzdrowiskowe i chronione, klasyfikujàc rodzaj i g´stoÊç zabudowy
na terenie nara˝onym na dzia∏anie ró˝nych êróde∏ ha∏asu, co ilustrujà tabele 4.7. i 4.8.
W przepisach [61] pojawi∏ si´ nowy wskaênik ha∏asu LDWN (tzw. poziom dzienno-wieczorowo-nocny), którego sposób ustalania precyzuje rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia
4 czerwca 2007 r. [65]. Wed∏ug tego rozporzàdzenia wartoÊç wskaênika LDWN okreÊla si´ wed∏ug nast´pujàcego wzoru:
LDWN = 10 log
0,1L D
( – 10
12
24
0,1(L W +5)
+ 24
–4 10
–8 10
+ 24
0,1(L N +10)
)
gdzie:
LDWN – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczony
w ciàgu wszystkich dób w roku, z uwzgl´dnieniem pory dnia (rozumianej jako przedzia∏ czasu
od godz. 600 do godz. 1800), pory wieczoru (rozumianej jako przedzia∏ czasu od godz. 1800 do
godz. 2200) oraz pory nocy (rozumianej jako przedzia∏ czasu od godz. 2200 do godz. 600),
LD – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczony
w ciàgu wszystkich pór dnia w roku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 600 do godz. 1800),
LW – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczony
w ciàgu wszystkich pór wieczoru w roku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 1800 do
godz. 2200),
LN – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczony
w ciàgu wszystkich pór nocy w roku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 2200 do
godz. 600).
Podstaw´ do wydania rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [65] stanowi art. 112b ustawy
Prawo ochrony Êrodowiska [81] oraz postanowienia wynikajàce z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/49/WE odnoszàcej si´ do oceny i zarzàdzania poziomem ha∏asu w ÊroTABELA 4.8. Dopuszczalne poziomy ha∏asu na obszarach zaliczonych do kategorii terenów obj´tych
ochronà przed ha∏asem powodowanym przez linie elektroenergetyczne, wyra˝one wskaênikami
LDWN i LN - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]
LDWN
przedzia∏ czasu odniesienia
równy wszystkim dobom
w roku
LN
przedzia∏ czasu odniesienia
równy wszystkim
porom nocy
b) Tereny szpitali, domów opieki spo∏ecznej
c) Tereny zabudowy zwiàzanej ze sta∏ym
lub czasowym pobytem dzieci i m∏odzie˝y
45
40
a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jednoi wielorodzinnej oraz zabudowy zagrodowej
b) Tereny rekreacyjno - wypoczynkowe
c) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe
d) Tereny w strefie Êródmiejskiej miast powy˝ej
100 tys. mieszkaƒców
50
45
Rodzaj terenu
120
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 121
dowisku, o których mowa w Za∏àczniku II tej dyrektywy. Wskaênik LDWN ma zastosowanie do
prowadzenia, w jednorodny sposób, w paƒstwach cz∏onkowskich Unii Europejskiej, d∏ugookresowej polityki w zakresie ochrony Êrodowiska przed ha∏asem, a w szczególnoÊci do sporzàdzania map akustycznych i programów ochrony Êrodowiska przed ha∏asem.
Przy ustalaniu wartoÊci wskaênika ha∏asu LDWN uwzgl´dnia si´ zmiennoÊç funkcjonowania
rozwa˝anych êróde∏ ha∏asu w ciàgu roku oraz zmiennoÊç warunków atmosferycznych i ró˝norodnoÊç czynników wp∏ywajàcych na rozchodzenie si´ ha∏asu w Êrodowisku. Wskaêniki LD, LW
i LN, b´dàce sk∏adowymi wskaênika LDWN wyznacza si´ w sposób obliczeniowo-pomiarowy stosujàc metodyki referencyjne zawarte w rozporzàdzeniu [63] i weryfikuje pomiarowo równie˝
zgodnie z metodykà referencyjnà.
Z licznych badaƒ ha∏asu przeprowadzonych wokó∏ krajowych linii elektroenergetycznych
najwy˝szych napi´ç wynika, ˝e poziom ha∏asu wytwarzanego przez te linie nie przekracza najcz´Êciej w odleg∏oÊci kilkunastu metrów od linii nawet w najgorszych warunkach pogodowych, wartoÊci:
•
30-35 dB(A) - dla linii 110 kV,
•
32-40 dB(A) - dla linii 220 kV,
•
36-46 dB(A) - dla linii 400 kV.
Charakterystyczne jest, ˝e poziom ha∏asu silnie maleje przy oddalaniu si´ od linii. I tak, dla
dwutorowej linii 400 kV z wiàzkà trójprzewodowà, zmierzone poziomy ha∏asu w ró˝nych odleg∏oÊciach od osi linii wynosi∏y:
V pod skrajnà fazà:
• 36-39 dB(A) – przy dobrej pogodzie, 39-45 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,
V w odleg∏oÊci 25 m od skrajnego przewodu,
• 35-37 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 38-44 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,
• 28-35 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 32-42 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,
• 28-34 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 32-42 dB(A) – przy z∏ej pogodzie.
Jak wynika z zaprezentowanych danych wyst´puje du˝a rozbie˝noÊç wyników pomiarów
spowodowana nie tylko ró˝nymi warunkami pogodowymi wyst´pujàcymi w czasie pomiarów,
lecz tak˝e klimatem akustycznym, którego wp∏ywu w sposób jednoznaczny nie mo˝na
uwzgl´dniç. Przytoczone przyk∏ady wskazujà, ˝e zasadniczym problemem w ocenie poziomu
ha∏asu wytwarzanego przez linie przesy∏owe sà trudnoÊci pomiarowe oraz k∏opoty z interpretacjà wyników pomiarów. W szczególnoÊci trudny do wyeliminowania jest szelest drzew, wyst´pujàcy nawet przy lekkim wietrze, którego brzmienie jest zbli˝one do szumu pochodzàcego
od ulotu. Podobnie nie∏atwy do oszacowania jest szum towarzyszàcy opadom deszczu.
Obni˝enie poziomu dêwi´ku wokó∏ linii napowietrznych mo˝na uzyskaç poprzez zastosowanie wiàzek trój- lub czteroprzewodowych. Rozwiàzania takie stosuje si´ powszechnie w liniach nowobudowanych i modernizowanych.
Warto zauwa˝yç, ˝e w wielu przypadkach linia elektroenergetyczna, z uwagi na swojà d∏ugoÊç, przebiega przez ró˝ne tereny i w zwiàzku z tym dopuszczalne przepisami poziomy emitowanego ha∏asu mogà byç nieco inne dla poszczególnych odcinków linii, chocia˝ w wi´kszoÊci
przypadków - ze wzgl´du na przebieg linii przez tereny rolnicze i leÊne - dopuszczalny poziom
ha∏asu nie b´dzie normowany.
121
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 122
Podsumowujàc zagadnienia dotyczàce ucià˝liwoÊci akustycznej krajowych linii przesy∏owych
najwy˝szych napi´ç, mo˝na sformu∏owaç nast´pujàce wnioski:
1) Wyniki pomiarów ha∏asu linii 110 i 220 kV wskazujà, ˝e jedynie w przypadku linii 220 kV
z przewodami roboczymi typu AFL-8 350 mm2 zaobserwowaç mo˝na akustyczny efekt zjawiska ulotu podczas z∏ych warunków atmosferycznych. Jednak poziom ha∏asu tych linii
nale˝y oceniç jako niski (poni˝ej 40 dB(A) w odleg∏oÊci 15 m od linii), a zastosowanie w tego typu liniach przewodów AFL-8 525 mm2 lub nowoczeÊniejszych przewodów o konstrukcji segmentowej, spowoduje, ˝e ha∏as powodowany przez te linie nie b´dzie ucià˝liwy
dla Êrodowiska;
2) Linie elektroenergetyczne o napićiu 400 kV sà êród∏em ha∏asu przede wszystkim podczas
z∏ych warunków atmosferycznych (lekki i Êredni deszcz, m˝awka oraz w mniejszym stopniu mg∏a). Nale˝y podkreÊliç, ˝e przy intensywnym deszczu ha∏as wytwarzany przez lini´
jest porównywalny z ha∏asem samych opadów ju˝ w odleg∏oÊci ok. 30 m od linii;
3) Podczas dobrych warunków atmosferycznych linie 400 kV na ogó∏ nie stwarzajà ucià˝liwoÊci akustycznej i w wi´kszoÊci przypadków poziom szumów akustycznych przez nie wytwarzanych jest porównywalny z poziomem t∏a Êrodowiska. Poziom ha∏asu tego typu linii
najcz´Êciej waha si´ w granicach 36-38 dB(A), w odleg∏oÊci 15 m od linii - jest wić ni˝szy
od najbardziej rygorystycznych wymagaƒ (40 dB) ustalonych rozporzàdzeniem [61]. Trzeba jednak zaznaczyç, ˝e lokalnie mogà wyst´powaç du˝e zró˝nicowania poziomów ha∏asu,
a niekiedy wzrost tego poziomu dochodzi do 46 dB(A). Przyczyny tych obserwowanych
nierównomiernoÊci nie sà dok∏adnie znane, chocia˝ z pewnoÊcià zaliczyç do nich mo˝na
lokalne uszkodzenia przewodów czy zabrudzenia izolatorów;
4) Prognozowane poziomy ha∏asu w otoczeniu czterotorowych, dwunapićiowych (400+220 kV)
linii napowietrznych nie powinny przekroczyç w odleg∏oÊci 20-22 m od osi linii: 35 dB(A)
podczas dobrych warunków atmosferycznych oraz 46 dB(A) w czasie z∏ych warunków
pogodowych, przy czym jako z∏ewarunki pogodowe przyj´to wyst´powanie deszczu,
mokrego Êniegu, m˝awki oraz intensywnie skraplajàcej si´ mg∏y. Czas trwania takich
warunków pogodowych ocenia si´ na niewićej ni˝ 36 dni w roku.
4.2.6. Zak∏ócenia radioelektryczne
Jak ju˝ wspomniano, w pobli˝u linii przesy∏owych mo˝e wyst´powaç podwy˝szony poziom
zak∏óceƒ radioelektrycznych, co czasami mo˝e powodowaç pogorszenie odbioru radiowego
i telewizyjnego. Zjawisko to mo˝e mieç miejsce jedynie w sytuacjach, gdy urzàdzenia odbiorcze
(radioodbiorniki lub telewizory) lub ich anteny zlokalizowane sà w bezpoÊredniej bliskoÊci linii.
W zakresie problematyki zak∏óceƒ radioelektrycznych, które mogà byç spowodowane pracà
elektroenergetycznych obiektów wysokonapićiowych obowiàzuje w kraju norma [47], która
wymaga, aby poziom nat´˝enia pola zak∏óceƒ mierzony w warunkach eksploatacyjnych w odleg∏oÊci 20 m od rzutu poziomego najbli˝szego przewodu linii, przy cz´stotliwoÊci
500±10 kHz nie przekracza∏ 57,5 dB (750 µV/m), przy wilgotnoÊci wzgl´dnej nie wi´kszej ni˝
o
80 % i temperaturze nie ni˝szej ni˝ 5 C.
W praktyce eksploatacyjnej iloÊciowà ocen´ poziomu zak∏óceƒ radioelektrycznych przeprowadza si´ mierzàc nat´˝enie pola zak∏óceƒ, przy cz´stotliwoÊci 0,5 MHz w odleg∏oÊci 20 m od
rzutu skrajnego przewodu linii.
122
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 123
Liczne wyniki pomiarów poziomu zak∏óceƒ radioelektrycznych powstajàcych w zwiàzku
z pracà linii najwy˝szych napi´ç (220 i 400 kV) wskazujà, ˝e sà one mniejsze od dopuszczalnych przepisami (57,5 dB). Dotyczy to w szczególnoÊci nowouruchomionych linii 400 kV, wyposa˝onych w przewody wiàzkowe (wiàzka trójprzewodowa) tradycyjne lub segmentowe,
które przyczyniajà si´ do istotnego zmniejszenia zak∏óceƒ radioelektrycznych - do poziomu,
przy którym zak∏ócenia odbioru radiowego i telewizyjnego sà przez u˝ytkowników niezauwa˝alne.
4.3. PROJEKTOWANIE I BUDOWA STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWY˚SZYCH NAPI¢å
W ASPEKCIE ZAGADNIE¡ OCHRONY ÂRODOWISKA
4.3.1. Cz´Êci funkcjonalne stacji i ich przeznaczenie
Stacje elektroenergetyczne sà elementami sieci przesy∏owej, które ∏àczà poszczególne fragmenty systemu elektroenergetycznego, pozwalajàc na zmian´ poziomów napi´ç przy znacznych mocach przesy∏u. Sà obiektami zamkni´tymi i ogrodzonymi, na które wst´p majà
wy∏àcznie osoby posiadajàce stosowne upowa˝nienie.
PSE–Operator S.A. jest w∏aÊcicielem zarówno stacji elektroenergetycznych o napićiu górnym 400 kV jak i 220 kV. Liczne stacje 110 kV o dolnych napićiach z zakresu 6-30 kV sà eksploatowane przez spó∏ki dystrybucyjne (dawne zak∏ady energetyczne) w poszczególnych
regionach kraju.
Wszystkie planowane do realizacji w przysz∏oÊci, a tak˝e aktualnie modernizowane i rozbudowywane stacje elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç, sà projektowane i wykonywane w oparciu o obowiàzujàcà w tym zakresie norm´ [49].
Do podstawowych fragmentów funkcjonalnych stacji zaliczyç nale˝y:
• rozdzielnie napowietrzne napićia górnego (zazwyczaj 400 lub 220 kV),
TABELA 4.9. Powierzchnia terenu zajmowana przez napowietrzne stacje elektroenergetyczne
POWIERZCHNIA
ZAJMOWANA PRZEZ
STACJ¢ [ha]
UWAGI
110/SN
1
np. stacja w uk∏adzie H4, 5 pól rozdzielni 110 kV, wn´trzowa
rozdzielnia SN i transformator 110/SN
220/110
5
np. 5 pól rozdzielni 220 kV, 3 pola rozdzielni 110 kV
i transformator 220/110 kV
5
np. 3 pola rozdzielni 400 kV, 10 pól rozdzielni 220
lub 110 kV i 2 transformatory 400/220 lub 400/110 kV,
lub 16 pól rozdzielni 400 kV, 32 pola rozdzielni 110 kV,
2 transformatory 400/110 kV
POZIOMY NAPI¢å
STACJI [kV]
400/220
400/110
400/220/110
15 – 20
np. 15 pól rozdzielni 400 kV, 12 pól rozdzielni 220 kV,
24 pola rozdzielni 110 kV, 1 autotransformator 400/220 kV,
1 transformator 400/110 kV
i 2 autotransformatory 220/110 kV
SN – napićie Êrednie (6,10, 15, 20 lub 30 kV)
123
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 124
• rozdzielnie napowietrzne napićia dolnego (najcz´Êciej 110 kV).
W du˝ych stacjach systemowych i regulacyjnych wyst´pujà niekiedy rozdzielnie o poÊrednim
poziomie napićia (np. rozdzielnia 220 kV w stacji 400/220/110 kV). Poszczególne rozdzielnie
po∏àczone sà ze sobà uk∏adami sprz´gajàcymi, w sk∏ad których wchodzà:
• transformatory lub autotransformatory, w których odbywa si´ zmiana poziomu napićia,
• aparatura ∏àczeniowa (wy∏àczniki, od∏àczniki),
• aparatura pomiarowo-kontrolna (przek∏adniki z uk∏adami pomiarowymi).
Na wi´kszoÊci stacji najwy˝szych napi´ç wyst´puje doÊç znaczna liczba aparatury ∏àczeniowej,
w tym wy∏àczników i od∏àczników, gdy˝ stanowià one podstawowy rodzaj aparatury stacyjnej.
Na terenie niektórych, du˝ych stacji systemowych spotkaç mo˝na tak˝e budynki zaplecza technicznego (warsztaty, magazyny itp.) czy nawet budynki mieszkalne pracowników obs∏ugi stacji.
4.3.2. Lokalizacja stacji elektroenergetycznych
Wybudowanie napowietrznej stacji wysokiego napićia, niezale˝nie od wyboru jej miejsca
spowoduje zawsze obni˝enie walorów krajobrazowych terenu, a tak˝e mo˝e staç si´ powodem
pewnych ucià˝liwoÊci zwiàzanych ze zjawiskami wyst´pujàcymi podczas jej eksploatacji. SpoÊród technicznie mo˝liwych i ekonomicznie uzasadnionych miejsc usytuowania stacji najbardziej
korzystnym rozwiàzaniem wydaje si´ byç jej lokalizacja na obszarach niezurbanizowanych, po∏o˝onych z dala od miast, wsi czy osad. Przemawia za tym fakt sporadycznego przebywania ludzi
w sàsiedztwie stacji lub - w przypadku lokalizacji stacji na terenach rolniczych - zazwyczaj
krótki czas ich przebywania w bezpoÊrednim jej otoczeniu. Nie bez znaczenia jest tak˝e aspekt
ekonomiczny zagadnienia. Usytuowanie stacji na terenach niezurbanizowanych (nieu˝ytki,
grunty rolne itp.) obni˝a koszt przedsi´wzićia (stosunkowo niskie koszty terenu), lecz powoduje koniecznoÊç wy∏àczenia terenu z dzia∏alnoÊci rolniczej. Powierzchnia terenu zajmowana
przez stacj´ elektroenergetycznà zale˝y przede wszystkim od napićia górnego stacji, liczby linii elektroenergetycznych wprowadzanych na jej teren oraz uk∏adu pracy stacji, przy czym decydujàcym parametrem jest tu iloÊç pól ka˝dej z rozdzielni (wysokiego i Êredniego napićia).
Szacunkowe zapotrzebowanie na teren dla typowych stacji elektroenergetycznych projektowanych i wykonywanych w kraju przedstawia tabela 4.9.
4.3.3. Stacje elektroenergetyczne z rozdzielnicami w izolacji gazowej
W celu ograniczenia powierzchni terenu zajmowanego przez stacje elektroenergetyczne oraz
zmniejszenia ucià˝liwoÊci zwiàzanych ze zjawiskami wyst´pujàcymi podczas ich eksploatacji coraz
cz´Êciej stosuje si´ w nich rozdzielnice okapturzone z izolacjà gazowà (szeÊciofluorek siarki SF6), tzw.
GIS (Gas Insulated Switchgear). Rozdzielnice takie cechujà si´ wieloma zaletami w porównaniu
z tradycyjnà aparaturà stacyjnà z izolacjà powietrznà. Charakteryzujà si´ przede wszystkim du˝à
niezawodnoÊcià, niskimi kosztami eksploatacyjnymi oraz du˝à trwa∏oÊcià. Rozdzielnice tego
typu wykonywane sà przez szereg firm produkujàcych urzàdzenia elektroenergetyczne dla zakresu napi´ç znamionowych 145, 170, 300, 550 a nawet 800 kV. Bardzo dobre w∏aÊciwoÊci
izolacyjne szeÊciofluorku siarki (SF6) pozwoli∏y na istotne zmniejszenie odst´pów elektroizolacyjnych poszczególnych elementów i w konsekwencji przyczyni∏y si´ do znacznego ograniczenia
rozmiarów rozdzielnic wysokiego napićia. Dzi´ki niewielkiej emisji ha∏asu oraz pomijalnych po-
124
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 125
ziomach generowanych pól elektromagnetycznych, rozdzielnice tego typu zaleca si´ montowaç
na terenie stacji elektroenergetycznych zlokalizowanych blisko zabudowaƒ mieszkaniowych.
Zasadniczà cz´Êcià rozdzielnicy typu GIS jest trójbiegunowo okapturzony modu∏ wy∏àcznika z komorà gaszeniowà i systemem nap´dowym. Za pomocà tzw. modu∏ów ∏àczàcych do takiego wy∏àcznika przy∏àcza si´ inne elementy, np. od∏àczniki, uziemniki, przek∏adniki
pràdowe i napićiowe oraz odgromniki okapturzone. Modu∏y przy∏àczeniowe realizujà tak˝e
po∏àczenie odpowiedniego pola rozdzielnicy z izolacjà gazowà z liniami napowietrznymi,
transformatorami, d∏awikami lub kablami. Monta˝ poszczególnych elementów rozdzielnicy
jest prosty, a obszar (teren), który zajmujà po zmontowaniu jest wielokrotnie mniejszy ni˝
w przypadku rozwiàzaƒ tradycyjnych z izolacjà powietrznà. Zastosowanie rozdzielnic typu
GIS wraz z transformatorami ca∏kowicie okapturzonymi, znajdujàcymi si´ w izolacji gazowej
(SF6), powoduje, ˝e tak zaprojektowana i wykonana stacja elektroenergetyczna mo˝e byç
uznana jako ca∏kowicie przyjazna dla Êrodowiska.
4.4. CHARAKTERYSTYKA CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH WYTWARZANYCH PRZEZ STACJE
ELEKTROENERGETYCZNE I ICH WP¸YW NA ÂRODOWISKO
Rozwa˝ania na temat potencjalnych ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska stacji elektroenergetycznych wymagajà w pierwszej
kolejnoÊci ustalenia czynników
fizycznych i chemicznych emitowanych przez tego rodzaju inwestycj´ (eksploatowanà bàdê
przewidywanà do realizacji)
lub wytwarzanych w zwiàzku
z jej istnieniem.
Pracujàca stacja elektroenergetyczna o napićiu górnym 110 kV
lub wy˝szym jest êród∏em powstawania - przede wszystkim
w bezpoÊrednim sàsiedztwie torów wysokonapićiowych i wielkopràdowych - czynników, które
w pewnych warunkach mogà oddzia∏ywaç na Êrodowisko w sposób niekorzystny. Do czynników
tych zaliczyç mo˝na:
1) pole elektryczne,
2) pole magnetyczne,
3) ha∏as.
125
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 126
Przy analizie wp∏ywu na Êrodowisko stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç nale˝y
równie˝ uwzgl´dniaç zagadnienia dotyczàce:
• gospodarki wodno-Êciekowej (zarówno w zakresie sposobu odprowadzania wód opadowych, wód pochodzàcych z akcji gaÊniczej czy Êcieków sanitarnych),
• gospodarki odpadami, w szczególnoÊci niebezpiecznymi (olej transformatorowy, szlamy
z separatora itp.),
• emisji zanieczyszczeƒ pochodzàcych z istniejàcych na niektórych stacjach kot∏owni w´glowych (do opalania budynków mieszkalnych).
W sytuacjach awaryjnych, powa˝ny problem mo˝e stanowiç konieczna ochrona gruntu
(a tak˝e wód powierzchniowych i podziemnych) przed przedostaniem si´ do nich znacznej iloÊci oleju transformatorowego, stosowanego jako izolacja w transformatorach, autotransformatorach, przek∏adnikach czy aparaturze ∏àczeniowej, g∏ównie w wy∏àcznikach starszego typu.
Skutecznym zabezpieczeniem przed skutkami tego rodzaju awarii jest budowa szczelnych mis
pod stanowiskami transformatorów. W przypadku uszkodzenia transformatora mogà one pomieÊciç 100% oleju zgromadzonego w kadzi oraz zapewniç rezerw´ pojemnoÊci na zaolejonà
wod´ opadowà sp∏ywajàcà po obudowie transformatora, a tak˝e wod´ z akcji gaÊniczej. Od kilku lat misy takie wykonuje si´ zarówno na stacjach modernizowanych, rozbudowywanych jak
i nowoprojektowanych.
Stosowane w ciàgach kanalizacji deszczowej, szczególnie w instalacjach odwodnienia stanowisk transformatorów, wysokosprawne koalescencyjne separatory olejowe, zapobiegajà przedo-
126
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 127
staniu si´ zaolejonych wód opadowych do gruntu.
Eksploatacja akumulatorów kwasowych na terenie stacji mo˝e, w pewnych sytuacjach, stwarzaç problemy z ochronà gruntu, a w skrajnych przypadkach, tak˝e wód powierzchniowych. Zadowalajàcà ochron´ stanowià w takich przypadkach, powszechnie stosowane na stacjach
elektroenergetycznych, neutralizatory Êcieków kwaÊnych. W nowszych rozwiàzaniach stacji preferowane jest natomiast stosowanie baterii akumulatorów ˝elowych, w których zwiàzany elektrolit praktycznie nie mo˝e wydostaç si´ poza obudow´ akumulatora.
4.4.2. Pole elektryczne
Jak ju˝ wspomniano w p. 4.2 niekorzystne oddzia∏ywanie na Êrodowisko pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz mo˝e wyst´powaç w sytuacji, gdy jego nat´˝enie przekracza wartoÊç
1 kV/m. Przebywanie w polach o nat´˝eniach poni˝ej tej wartoÊci, nawet przez bardzo d∏ugi
czas, mo˝na uwa˝aç - w myÊl aktualnej wiedzy z dziedziny bioelektromagnetyki - za ca∏kowicie bezpieczne dla zdrowia.
Ustalenie poziomów pól wytwarzanych w otoczeniu lub na terenie istniejàcej stacji elektroenergetycznej wysokiego napićia odbywa si´ zwykle drogà pomiarowà. Obliczeniowe wyznaczanie rozk∏adu pola na terenie stacji projektowanej, która charakteryzuje si´ z∏o˝onà
konfiguracjà geometrycznà torów pràdowych i elementów konstrukcyjnych, jest zagadnieniem
skomplikowanym, chocia˝ znane sà próby tego rodzaju analiz. Dla projektowanych stacji wyznaczenie rozk∏adu pola na terenie obiektu, a tak˝e w bezpoÊrednim jego sàsiedztwie, odbywa
si´ najcz´Êciej poprzez pomiary na modelach. Stosunkowo dobre oszacowania otrzymuje si´
tak˝e poprzez porównanie wyników pomiarów uzyskanych z innych podobnych obiektów.
Dla przeprowadzenia merytorycznie poprawnej oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko pól
elektrycznych wytwarzanych przez uk∏ady wysokonapićiowe eksploatowane w stacji elektroenergetycznej istotne jest zagadnienie identyfikacji tych pól, przede wszystkim w bezpoÊrednim
sàsiedztwie stacji (poza ogrodzeniem). Ocenie takiej nie podlega w zasadzie ogrodzony obszar stacji, jako teren ruchu elektrycznego, niedost´pny dla osób postronnych.
Odr´bnym problemem, wyst´pujàcym przede wszystkim przy sporzàdzaniu raportów oddzia∏ywania na Êrodowisko stacji elektroenergetycznych, jest zagadnienie wp∏ywu na ludzi
oraz Êrodowisko przyrodnicze napowietrznych linii wysokiego napićia wprowadzanych na teren stacji. Z formalnego punktu widzenia linie takie stanowià odr´bne obiekty elektroenergetyczne (przedsi´wzićia inwestycje), a ich wp∏yw na Êrodowisko, nawet w obszarach
sàsiadujàcych ze stacjà powinien byç uwzgl´dniony przy sporzàdzaniu raportów oddzia∏ywania na Êrodowisko dla poszczególnych linii, traktowanych jako odr´bne przedsi´wzićia inwestycyjne (lub dla linii jako obiektu istniejàcego).
Mo˝na jednak zaproponowaç równie˝ innà interpretacj´ uznajàc, ˝e oba obiekty (linia i stacja)
sà ze sobà funkcjonalnie zwiàzane. Wi´kszoÊç specjalistów zajmujàcych si´ zagadnieniami oddzia∏ywania inwestycji elektroenergetycznych na Êrodowisko uwa˝a, ˝e przy analizie zagro˝eƒ
elektromagnetycznych dla takiej sytuacji nale˝y uwzgl´dniaç nie tylko wp∏yw na Êrodowisko pól
wytwarzanych przez urzàdzenia stacyjne, lecz tak˝e oddzia∏ywanie linii napowietrznych, w obszarze ograniczonym pierwszà konstrukcjà wsporczà zlokalizowanà poza terenem stacji
(pierwszy s∏up linii ustawiony poza terenem stacji). Taka interpretacja daje mo˝liwoÊç ∏àcznego rozpatrywania ewentualnych zagro˝eƒ pochodzàcych od wielu êróde∏ pól (oszynowania
127
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 128
stacji i fragmentów linii napowietrznych) i jest szczególnie przydatna przy wyznaczaniu i prognozowaniu (dla linii przewidywanych do realizacji w przysz∏oÊci) zasi´gu obszaru, w którym
nat´˝enie pola elektrycznego mogà przekroczyç wartoÊci dopuszczalne.
Warto w tym miejscu podkreÊliç, ˝e przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych nat´˝enia pola
elektrycznego, w obszarach przylegajàcych do stacji (do odleg∏oÊci wyznaczonej przez pierwszy
s∏up zlokalizowany poza terenem stacji), nale˝y przestrzegaç procedury pomiarowej opisanej
w rozporzàdzeniu [64]. Oznacza to, ˝e pomiary nale˝y wykonywaç:
• nad powierzchnià ziemi lub innymi powierzchniami, na których mogà przebywaç ludzie,
w szczególnoÊci dachami, tarasami, balkonami, podestami - na wysokoÊci 2 m,
• w pobli˝u obiektów budowlanych, w odleg∏oÊci nie mniejszej ni˝ 1,6 m od Êcian tych obiektów.
Pomiary kontrolne nale˝y wykonywaç w pionach pomiarowych, na wysokoÊciach od 0,3 m do
2 m nad powierzchnià ziemi lub nad innymi powierzchniami, na których mogà przebywaç ludzie. Podobne zasady przeprowadzania pomiarów nat´˝enia pola elektrycznego obowiàzujà
w przypadku pomiarów kontrolnych wykonywanych w otoczeniu linii napowietrznych, przy
czym w ka˝dym przypadku pomiary nale˝y wykonywaç przy dobrej pogodzie, bez opadów atmosferycznych. Do pomiarów nale˝y u˝ywaç odpowiedniego miernika, spe∏niajàcego wymagaRYS. 4.22. Przyk∏adowy zasi´g obszaru, w którym wokó∏ stacji elektroenergetycznej
nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m
OGRODZENIE STACJI ELEKTROENERGETYCZNEJ
ROZDZIELNIA
400 kV
ROZDZIELNIA
220 kV
LINIE 400 kV
LINIE 220 kV
NASTAWNIA
OBJAÂNIENIA:
obszar, w którym nat´˝enie
pola elektromagnetycznego
jest wi´ksze od 1 kV/m
128
linie 400 kV
linie 220 kV
linie 110 kV
LINIE 110 kV
ROZDZIELNIA
110 kV
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 129
nia przepisów (dokument IEC 833), przy czym w czasie wykonywania pomiarów, sondy miernika nie nale˝y zbli˝aç do konstrukcji przewodzàcych (np. ogrodzenia stacji). Zapobiega to zniekszta∏ceniu pola i zak∏óceniu wskazaƒ miernika. W celu ustalenia najwi´kszych spodziewanych
wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, wyniki pomiarów (wykonanych przy aktualnym w chwili
pomiarów napićiu roboczym) nale˝y przeliczyç na najwi´ksze dopuszczalne napićie robocze
stacji lub na najwy˝sze napićie robocze linii wprowadzanych na jej teren.
Trzeba w tym miejscu zaznaczyç, ˝e dost´pne nieraz w dokumentacji istniejàcych stacji wyniki
pomiarów pola elektrycznego nie majà zwykle wi´kszej przydatnoÊci dla potrzeb oceny wp∏ywu
pól elektrycznych na Êrodowisko. Zakres takich pomiarów obejmowa∏ najcz´Êciej jedynie wyznaczenie rozk∏adu pola elektrycznego na terenie rozdzielni 400 lub 220 kV - nie dotyczy∏ natomiast
otoczenia obiektu, w szczególnoÊci terenu po∏o˝onego w pobli˝u wprowadzanych na teren stacji
linii napowietrznych. Celem takich pomiarów, wymaganych przez przepisy zawarte w rozporzàdzeniu [60], by∏a bowiem jedynie identyfikacja pola elektrycznego na terenie obiektu.
Wyniki pomiarów pola elektrycznego przeprowadzone dla wielu krajowych stacji elektroenergetycznych o napićiu górnym 400, 220 i 110 kV wskazujà, ˝e w ich otoczeniu nie stwierdza si´
pól elektrycznych o nat´˝eniach przekraczajàcych 1 kV/m (wartoÊç dopuszczalna dla terenów
przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà [64]). Wyjàtkiem sà zwykle miejsca zlokalizowane w otoczeniu linii napowietrznych wysokiego napićia wprowadzanych na teren stacji, gdzie
w obszarze do pierwszej konstrukcji wsporczej stwierdza si´ doÊç cz´sto pola o nat´˝eniu nie
przekraczajàcym kilku kV/m. Nale˝y jednak stwierdziç, ˝e êród∏em tych pól nie sà obiekty stacyjne, lecz wprowadzane na jej teren linie napowietrzne.
Z punktu widzenia oddzia∏ywania na Êrodowisko pola elektrycznego, istotne jest nie tylko
ustalenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola jakie mo˝e wystàpiç w analizowanym obszarze,
lecz tak˝e wyznaczenie szerokoÊci obszaru, w którym nat´˝enie pola przekracza wartoÊç 1 kV/m,
w najbardziej niekorzystnych warunkach pracy êróde∏ pól, tj. przy najwy˝szym napićiu roboczym i maksymalnym zwisie linii wprowadzanych na teren stacji. Ka˝dorazowo (w obszarach podejÊcia do stacji ka˝dej linii) wymaga to wykonania stosownych pomiarów pola lub, w przypadku
obiektu projektowanego, analiz teoretycznych, uwzgl´dniajàcych wp∏yw zmian wysokoÊci zawieszenia przewodów wprowadzanych linii wskutek ich nagrzewania, a tak˝e wp∏yw konfiguracji faz. Post´pujàc w opisany powy˝ej sposób, nale˝y wyznaczyç w sàsiedztwie ka˝dej
wprowadzanej na teren stacji linii napowietrznej, szerokoÊç obszaru, w którym nat´˝enie pola
elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Pozwoli to na wyciàgnićie stosownych wniosków dotyczàcych mo˝liwoÊci zagospodarowania terenów przyleg∏ych do stacji elektroenergetycznej.
4.4.3. Pole magnetyczne
G∏ównym êród∏em pola magnetycznego wyst´pujàcego na obszarach przyleg∏ych do stacji
elektroenergetycznej sà linie napowietrzne wysokiego napićia wprowadzane na jej teren.
Znacznie mniejsze poziomy pola rejestruje si´ w obszarach (poza ogrodzonym terenem stacji),
gdzie brak jest wprowadzeƒ liniowych, a êród∏em pola magnetycznego jest oszynowanie stacji
(po∏àczenia w rozdzielniach) oraz aparatura stacyjna (wy∏àczniki, przek∏adniki itd.).
Oszacowanie nat´˝enia pola magnetycznego, wytwarzanego przez tory pràdowe stacji oraz
fragmenty linii napowietrznych wprowadzanych na jej teren wykonuje si´ metodami pomiarowymi (dla obiektów istniejàcych) lub obliczeniowymi (dla obiektów projektowanych). Przy wy-
129
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 130
konywaniu pomiarów kontrolnych najcz´Êciej wykorzystywana jest aparatura pomiarowa spe∏niajàca wymagania normy [55], a pomiary prowadziç nale˝y wg procedury okreÊlonej w:
• normie [54], w przypadku pomiarów wykonywanych na terenie stacji,
• rozporzàdzeniu [64], w przypadku pomiarów kontrolnych wykonywanych w otoczeniu stacji.
Ze wzgl´du na zmiennoÊç obcià˝eƒ poszczególnych elementów stacji (w tym przede wszystkim linii napowietrznych wprowadzanych do stacji) konieczne jest przeliczanie wyników pomiarów na najwi´ksze dopuszczalne obcià˝enie poszczególnych obwodów.
W otoczeniu krajowych stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia najwi´ksze wartoÊci
nat´˝enia pola magnetycznego stwierdza si´ w sàsiedztwie linii napowietrznych wchodzàcych
na teren stacji, co jest uzasadnione mniejszà odleg∏oÊcià od sondy miernika przewodów linii ni˝
torów pràdowych (oszynowania) stacji. Warto przy tym zwróciç uwag´ na fakt, ˝e nat´˝enia pól
magnetycznych sà tam zwykle znacznie mniejsze od 30 A/m - le˝à wić poni˝ej wartoÊci granicznej (60 A/m) ustalonej w rozporzàdzeniu [64] dla miejsc dost´pnych dla ludzi. W pozosta∏ych
miejscach (poza ogrodzeniem stacji) wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego sà bardzo niewielkie: od niemierzalnych do kilkunastu A/m.
Wyniki pomiarów nat´˝enia pola magnetycznego, które wykonano w otoczeniu kilkunastu
krajowych stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia sk∏aniajà do stwierdzenia, ˝e pola
magnetyczne wytwarzane przez linie przesy∏owe wchodzàce do stacji, sà tak niewielkie, ˝e
w Êwietle dzisiejszej wiedzy z dziedziny bioelektromagnetyki, nawet w powiàzaniu z wyst´pujàcymi tam polami elektrycznymi, nie b´dà oddzia∏ywaç w sposób niekorzystny na Êwiat roÊlinny i zwierzćy, w tym tak˝e na organizm cz∏owieka.
Uwzgl´dniajàc jednak szybki post´p wiedzy w dziedzinie badania oddzia∏ywaƒ czynników
elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe, nale˝y zalecaç wykonywanie pomiarów kontrolnych pól magnetycznych po ka˝dej istotnej przebudowie stacji. Pomiary takie nale˝y wykonywaç zarówno na terenie (dla celów ochrony pracy) jak i w otoczeniu stacji (dla celów ochrony
Êrodowiska).
4.4.4. Ha∏as (szumy akustyczne)
Istotnymi êród∏ami ha∏asu, który rejestruje si´ w otoczeniu istniejàcych stacji elektroenergetycznych, sà wentylatorowe uk∏ady ch∏odzenia transformatorów oraz zjawiska ulotowe i wy∏adowania powierzchniowe wyst´pujàce na izolatorach. Dotyczy to w szczególnoÊci stacji
najwy˝szych napi´ç (220 i 400 kV) wyposa˝onych w transformatory du˝ej mocy, gdzie zagadnienie ograniczania szumów akustycznych stanowi powa˝ny problem techniczny. Podobne trudnoÊci w ograniczeniu poziomu ha∏asu wyst´pujà przy eksploatacji stacji 110 kV zlokalizowanych na
terenie g´stej zabudowy mieszkaniowej.
Z przeprowadzonych badaƒ wynika, ˝e g∏ównym êród∏em ha∏asu w stacjach wysokiego napićia sà transformatory, a dok∏adnie zespo∏y wentylatorów przeznaczone do ich ch∏odzenia. Zjawisko magnetostrykcji wyst´pujàce w rdzeniach transformatorów du˝ej mocy powoduje
powstawanie ciàg∏ego ucià˝liwego ha∏asu, niezwykle trudnego do wyeliminowania, czy nawet
ograniczenia.
Innym, mniej znaczàcym êród∏em ha∏asu sà spr´˝arki stosowane do nap´du niektórych ∏àczników starszego typu. Urzàdzenia te, w zale˝noÊci od typu, mogà w ró˝nym stopniu wp∏ywaç na poziom ha∏asu w otoczeniu stacji. Wyjàtkowego rodzaju ha∏as powodujà wy∏àczniki powietrzne, np.
130
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 131
TABELA 4.10. Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku z wy∏àczeniem ha∏asu powodowanego przez
linie elektroenergetyczne oraz starty, làdowania i przeloty statków powietrznych wyra˝one wskaênikami
LAeq D i LAeq N - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]
LAeq D
Pora dnia – przedzia∏ czasu
odniesienia równy 8 najmniej
korzystnym godzinom dnia
kolejno po sobie nast´pujacym
LAeq N
Pora nocy – przedzia∏ czasu
odniesienia równy 1 najmniej
korzystnej godzinie nocy
b) Tereny szpitali poza miastem
45
40
a) Tereny zabudowy mieszkaniowej
jednorodzinnej
b) Tereny zabudowy zwiàzanej ze
sta∏ym lub czasowym pobytem
dzieci i m∏odzie˝y1)
c) Tereny domów opieki spo∏ecznej
d) Tereny szpitali w miastach
50
40
a) Tereny zabudowy
mieszkaniowej wielorodzinnej
b) Tereny zabudowy zagrodowej
c) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe
d) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe
55
45
Tereny w strefie Êródmiejskiej miast
powy˝ej 100 tys. mieszkaƒców
55
45
Rodzaj terenu
1)
W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcjà, w porze nocy, nie obowiàzuje na nich dopuszczalny poziom
ha∏asu w porze nocy.
typu DLF, które traktowaç nale˝y jako êród∏o ha∏asu impulsowego o bardzo wysokiej wartoÊci
szczytowej. Ustalenie stopnia ucià˝liwoÊci ha∏asu, szczególnie typu impulsowego mo˝e byç bardzo
trudne i powinno byç przeprowadzone z uwzgl´dnieniem zarówno jego poziomu, jak i cz´stoÊci
wyst´powania.
Innym êród∏em ha∏asu w stacjach elektroenergetycznych sà agregaty pràdotwórcze, stanowiàce rezerw´ zasilania dla szczególnie odpowiedzialnych fragmentów stacji. Pomimo, ˝e agregaty
te pracujà co najwy˝ej przez kilka godzin w ciàgu roku (z uwzgl´dnieniem czasu potrzebnego na
próbne uruchamianie tych urzàdzeƒ), to poziom ha∏asu wytwarzanego przez te urzàdzenia jest
dosyç znaczny.
Jak ju˝ wspomniano, krajowe przepisy dotyczàce ochrony Êrodowiska przed ha∏asem [61]
ustalajà dopuszczalne jego poziomy okreÊlone wskaênikami ha∏asu LAeqD, LAeqN, LDWN, i LN dla rodzajów terenu, w szczególnoÊci wyró˝niajàc obszary uzdrowiskowe i chronione, klasyfikujàc rodzaj i g´stoÊç zabudowy na terenie nara˝onym na dzia∏anie ró˝nych êróde∏ ha∏asu. Dla
charakterystycznych urzàdzeƒ eksploatowanych na terenie stacji elektroenergetycznych (z wy-
131
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 132
jàtkiem odcinków linii napowietrznych znajdujàcych si´ na terenie stacji) dopuszczalne poziomy
ha∏asu okreÊlane sà odr´bnie dla:
• pory dnia (przedzia∏ czasu odniesienia równy 8 najmniej korzystnym godzinom dnia kolejno
po sobie nast´pujàcym),
• pory nocy (przedzia∏ czasu odniesienia równy 1 najmniej korzystnej godzinie nocnej).
Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku wyra˝one wskaênikami LAeqD i LAeqN prezentuje
tabela 4.10. natomiast dopuszczalne poziomy ha∏asu wyra˝one wskaênikami LDWN, LN zamieszczono w tabeli 4.11.
Podstawà do oceny oddzia∏ywania akustycznego stacji sà zazwyczaj wyniki pomiarów ha∏asu, które przeprowadza si´ typowymi miernikami poziomu dêwi´ku. Pomiary wykonuje si´ na
odpowiednio du˝ym obszarze otaczajàcym stacje. W przypadku stacji najwy˝szych napi´ç jest
to obszar o promieniu 500 - 1000 m od stacji. Szczególnà uwag´ nale˝y poÊwićiç obszarom
zabudowy mieszkaniowej po∏o˝onym w sàsiedztwie stacji, przy czym zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami pomiary wykonuje si´ zarówno w dzieƒ jak i w porze nocnej.
Znacznie trudniejsze jest ustalenie oddzia∏ywania akustycznego stacji nowoprojektowanych.
W praktyce projektowej wykonuje si´ teoretycznà analiz´ ucià˝liwoÊci akustycznej obiektu, korzystajàc zarówno z dost´pnych programów obliczeniowych, jak równie˝ uwzgl´dniajàc wyniki
pomiarów ha∏asu z innych podobnych obiektów. Przy ocenie oddzia∏ywania akustycznego obiekTABELA 4.11. Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku z wy∏àczeniem ha∏asu powodowanego przez
linie elektroenergetyczne oraz starty, làdowania i przeloty statków powietrznych wyra˝one wskaênikami
LDWN i LN - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]
Rodzaj terenu
132
LDWN
Przedzia∏ czasu odniesienia równy
wszystkim dobom w roku
LN
Przedzia∏ czasu odniesienia równy
wszystkim porom nocy
b) Tereny szpitali poza miastem
45
40
a) Tereny zabudowy mieszkaniowej
jednorodzinnej
b) Tereny zabudowy zwiàzanej ze
sta∏ym lub czasowym pobytem
dzieci i m∏odzie˝y1)
c) Tereny domów opieki spo∏ecznej
d) Tereny szpitali w miastach
50
40
a) Tereny zabudowy
mieszkaniowej wielorodzinnej
b) Tereny zabudowy zagrodowej
c) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe
d) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe
55
45
Tereny w strefie Êródmiejskiej miast
powy˝ej 100 tys. mieszkaƒców
55
45
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 133
tów projektowanych uwzgl´dnia si´ tak˝e pewnà typowoÊç rozwiàzaƒ konstrukcyjnych, powtarzalnoÊç w wykonaniu, a wić i w emisji ha∏asu. W przypadku, gdy z przeprowadzonych obliczeƒ
wynika, ˝e dopuszczalny poziom ha∏asu jest przekroczony, projektant proponuje skuteczne os∏ony (ekrany) przeciwdêwi´kowe, którymi otacza si´ g∏ówne êród∏a ha∏asu. Warto w tym miejscu
wspomnieç, ˝e powszechnie stosowanym, w wielu wypadkach skutecznym, ekranem przeciwdêwi´kowym jest zadrzewienie lub zakrzewienie umiejscowione w otoczeniu êróde∏ ha∏asu. W stacjach, na terenie których zlokalizowane sà budynki mieszkalne przeznaczone dla obs∏ugi
obiektu, ten w∏aÊnie sposób ograniczania ha∏asu daje najcz´Êciej zadowalajàce wyniki.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e wi´kszoÊç funkcjonujàcych stacji elektroenergetycznych najwy˝szych
napi´ç zlokalizowana jest na terenach niezabudowanych, gdzie dopuszczalny poziom ha∏asu nie
jest limitowany. Najbli˝sze zabudowania mieszkalne oddalone sà od tych stacji, co najmniej
o 500 - 1000 m i w ich otoczeniu nie stwierdza si´ przekroczeƒ dopuszczalnego poziomu ha∏asu.
Tak wić w rozumieniu obowiàzujàcych przepisów, nie stwarzajà one ucià˝liwoÊci akustycznej
dla Êrodowiska.
4.4.5. Gospodarka wodno-Êciekowa na terenie stacji elektroenergetycznych
Stacje elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç to zazwyczaj obiekty o powierzchni kilkunastu
hektarów, na których usytuowane sà liczne zabudowania, w tym nastawnia, spr´˝arkownia, hydrofornia czy pompownia. Do celów technologicznych a tak˝e socjalno-bytowych (obs∏uga stacji) zu˝ywane sà pewne iloÊci wody. Zachodzi zatem koniecznoÊç odprowadzenia z terenu stacji
Êcieków, a tak˝e wód opadowych. Z formalnoprawnego punktu widzenia podstawà do prowadzenia dzia∏alnoÊci polegajàcej na poborze wody oraz odprowadzaniu Êcieków i opadów jest stosowne pozwolenie wodnoprawne. Reguluje ono zakres szczególnego korzystania z wód oraz
narzuca okreÊlone warunki dotyczàce prowadzenia gospodarki wodno-Êciekowej. Zapewnienie
w∏aÊciwego poziomu ochrony Êrodowiska polega w tym przypadku na przestrzeganiu wymagaƒ
zawartych w pozwoleniu wodnoprawnym.
W przypadku obiektów projektowanych, za zabiegi niezb´dne, s∏u˝àce ochronie gleby, wód
powierzchniowych i g∏´binowych, nale˝y uznaç:
1) W∏aÊciwe zaprojektowanie i wykonanie, w postaci betonowych zbiorników z zastosowaniem odpowiednich Êrodków uszczelniajàcych, szczelnych mis transformatorowych, mogàcych pomieÊciç 100% oleju zgromadzonego w transformatorze, a tak˝e dodatkowo - wod´
z krótkotrwa∏ej akcji gaÊniczej. W przypadku awarii rozwiàzanie takie w pe∏ni zabezpiecza
przed przedostaniem si´ oleju transformatorowego do gruntu;
2) Wykonanie sieci kanalizacji deszczowej, wyposa˝onej w wysokosprawne separatory koalescencyjne lub odoliwiacze, s∏u˝àce do oczyszczenia wód opadowych z resztek oleju sp∏ywajàcego na stanowiska transformatorów. Âcieki takie, po oczyszczeniu, nale˝y gromadziç
w szczelnych zbiornikach bezodp∏ywowych. Rozwiàzania te eliminujà mo˝liwoÊç przedostania si´ zanieczyszczonych olejem transformatorowym wód opadowych do sieci kanalizacji deszczowej, z której odp∏yw cz´sto prowadzi do opaskowych rowów melioracyjnych;
3) Wyposa˝anie pomieszczeƒ (akumulatornia), w których eksploatowane sà akumulatory
kwasowe w okresowo wymieniane, bezodp∏ywowe neutralizatory Êcieków kwaÊnych. Zabiegi te zabezpieczajà przed przedostaniem si´ Êcieków kwaÊnych do gruntu. W nowoprojektowanych stacjach zalecanym rozwiàzaniem jest stosowanie nowoczesnych akumulato-
133
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 134
rów ˝elowych, z których wyciek elektrolitu nie jest mo˝liwy;
4) Odprowadzanie Êcieków socjalno-bytowych do sieci kanalizacji sanitarnej lub wyposa˝enie
obiektu w szczelne, bezodp∏ywowe, okresowo opró˝niane zbiorniki takich Êcieków. Przy
stosunkowo niedu˝ej iloÊci tych Êcieków rozwiàzanie to wydaje si´ najw∏aÊciwsze, przede
wszystkim z ekonomicznego punktu widzenia, zabezpieczajàc jednoczeÊnie w dostatecznym stopniu Êrodowisko naturalne. W niektórych stacjach elektroenergetycznych eksploatuje si´ z powodzeniem niewielkie biologiczne oczyszczalnie Êcieków, co rozwiàzuje problem potencjalnego zagro˝enia Êrodowiska.
4.4.6. Gospodarka odpadami i zanieczyszczenie powietrza na terenie stacji elektroenergetycznych
W ostatnim czasie, skutkiem wprowadzenia w ˝ycie rygorystycznych przepisów dotyczàcych
gospodarki odpadami [80], zagadnienia zwiàzane z wytwarzaniem, usuwaniem i unieszkodliwianiem odpadów znalaz∏y si´ w kr´gu zainteresowania u˝ytkowników stacji elektroenergetycznych.
Gospodarka odpadami socjalno-bytowymi, których powstawanie zwiàzane jest z obecnoÊcià na terenie wi´kszoÊci stacji sta∏ej obs∏ugi a tak˝e okresowo przebywajàcych ekip remontowo-konserwacyjnych, nie stanowi problemu. Odpady tego rodzaju powstajàce na terenie
obiektu sà sk∏adowane przez krótki czas w standardowych kontenerach a nast´pnie usuwane
sà okresowo przez s∏u˝by komunalne na podstawie stosownych umów zawartych z w∏aÊcicielem stacji.
Istotnym problemem jest natomiast gospodarka odpadami powstajàcymi na terenie stacji
w czasie prowadzenia na jej terenie prac modernizacyjnych lub konserwacyjnych. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e kwestie zwiàzane z usuwaniem i unieszkodliwianiem odpadów, w tym przede wszystkim odpadów niebezpiecznych, nale˝y dostrzegaç w zwiàzku z koniecznoÊcià likwidacji obiektu.
Wszystkie zagadnienia zwiàzane z gospodarkà odpadami na obiektach modernizowanych
czy rozbudowywanych powinny byç rozpatrzone w ramach raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko, który sporzàdza si´ przed uzyskaniem pozwolenia na budow´ (rozbudow´, przebudow´, modernizacj´).
4.5. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO LINII NAPOWIETRZNYCH PRÑDU STA¸EGO
W porównaniu z liniami pràdu przemiennego o takich samych zdolnoÊciach przesy∏owych, linie napowietrzne pràdu sta∏ego wyró˝niajà si´ mniejszymi gabarytami oraz zajmujà mniejszy
obszar terenu.
Oddzia∏ywanie na Êrodowisko uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego jest odmienne w porównaniu z liniami wysokiego napićia pràdu przemiennego. Pola elektryczne i magnetyczne towarzyszàce pracy linii pràdu sta∏ego sà mniej odczuwalne i majà mniejszy wp∏yw na otoczenie.
Zagadnienie wp∏ywu na otoczenie uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego by∏o przedmiotem
wielu wnikliwych badaƒ, prowadzonych przez organizacje i autorytety mi´dzynarodowe. W rezultacie tych badaƒ, prowadzonych od wielu lat, stwierdzono, ˝e nie ma podstaw do obaw, by oddzia∏ywanie uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego mog∏o mieç negatywny wp∏yw na ˝ycie
i zdrowie ludzi lub zwierzàt. Badania i póêniejsze wnioski dotyczy∏y przede wszystkim otoczenia
linii napowietrznych pràdu sta∏ego, budzàcych zwykle najwićej wàtpliwoÊci. Zasadniczym ce-
134
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 135
lem tych badaƒ by∏a ch´ç uzyskania odpowiedzi na nast´pujàce
kwestie:
• czy i w jakich okolicznoÊciach
cz∏owiek znajdujàcy si´ pod linià
pràdu sta∏ego w naturalnych warunkach mo˝e odczuwaç oddzia∏ywanie tej linii; jest to wy∏àcznie
zagadnienie zapewnienia ludziom
komfortu;
• jaki jest poziom oddzia∏ywaƒ
na ˝ywe organizmy, przy którym
obawiaç si´ mo˝na negatywnych
ich skutków; badania takie sà prowadzone w laboratoriach na zwierz´tach a ich celem jest okreÊlenie,
o ile oddzia∏ywanie linii pràdu sta∏ego jest s∏absze od poziomu nara˝eƒ,
mogàcego stanowiç zagro˝enie.
Przy rozpatrywaniu oddzia∏ywania na Êrodowisko linii wysokiego
napićia pràdu sta∏ego uwzgl´dnia
si´ przede wszystkim nast´pujàce
czynniki:
• pole elektryczne oraz zwiàzane z tym zjawisko emisji ∏adunków (jonów) do otoczenia linii,
• pole magnetyczne,
• szum akustyczny (ha∏as).
S∏up koƒcowy
napowietrznej linii
pràdu sta∏ego
Pole elektryczne i ∏adunek przestrzenny
Pole elektryczne wraz z ∏adunkiem przestrzennym w otoczeniu linii pràdu sta∏ego mo˝e wywo∏ywaç u ludzi znajdujàcych si´ pod linià tak zwany „efekt dywanowy”. Efekt ten powstaje
w wyniku "∏adowania si´" cia∏a ludzkiego w czasie chodzenia po dywanie, a nast´pnie roz∏adowania przy dotyku do uziemionych metalowych przedmiotów. Podobne zjawisko wyst´puje pod
linià pràdu przemiennego, a nieprzyjemne uczucie uk∏ucia jest jedynym negatywnym skutkiem
tego zjawiska, przy czym efekt ten s∏abnie przy oddalaniu si´ od linii i zanika w odleg∏oÊci kilkudziesićiu metrów od niej.
Ze wzgl´du na wspomniane zjawisko nale˝y unikaç zatrzymywania pod linià pojazdów mechanicznych (samochodów, kombajnów, itp.), bowiem dotykanie na∏adowanej karoserii stojàcego pod linià samochodu powoduje powstawanie nieprzyjemnych „uk∏uç”. Aby ograniczyç do
minimum powstawanie takich sytuacji, przewiduje si´, ˝e na skrzy˝owaniach linii pràdu sta∏ego
z drogami, podobnie jak dla linii najwy˝szych napi´ç pràdu przemiennego, b´dzie ustawiany
znak drogowy - zakaz zatrzymywania si´ i postoju.
Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszàcym pracy linii pràdu sta∏ego jest emisja do otoczenia ∏adunku przestrzennego przez przewody pod napićiem. IloÊç jonów emitowanych
135
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 136
w przestrzeƒ zale˝y przede wszystkim od nat´˝enia pola elektrycznego na powierzchni przewodów roboczych. Istotny wp∏yw na emisj´ jonów majà równie˝ warunki atmosferyczne oraz stan
powierzchni przewodu. Si∏a i kierunek wiatru majà wp∏yw na ewentualne przemieszczanie lub
gromadzenie si´ ∏adunku przestrzennego w otoczeniu linii. W rezultacie zjawisk zwiàzanych
z powstawaniem i obecnoÊcià ∏adunku przestrzennego, a tak˝e jego zmiennoÊcià w czasie, nat´˝enie pola elektrycznego w otoczeniu linii zmienia si´ w doÊç szerokich granicach. Aby opis pola
elektrycznego towarzyszàcego pracy linii pràdu sta∏ego by∏ bardziej precyzyjny wprowadzone zosta∏y nast´pujàce pojćia:
• pole elektryczne pierwotne, które jest wywo∏ane wy∏àcznie przez ∏adunki na powierzchni
przewodu,
• pole elektryczne z∏o˝one, które tworzy si´ zarówno pod wp∏ywem ∏adunków na po
wierzchni przewodów roboczych, jak i ∏adunków przestrzennych, gromadzàcych si´
w otoczeniu linii.
Nat´˝enie pola elektrycznego w zasadzie nie mo˝e byç traktowane jako jednoznaczny parametr, stanowiàcy podstaw´ do formu∏owania wymagaƒ, wartoÊci granicznych, dopuszczalnych itp.
Pole magnetyczne
Pole magnetyczne w otoczeniu linii pràdu sta∏ego, wytwarzane przez p∏ynàcy w niej pràd, ma
ten sam charakter, jak naturalne pole ziemskie, do którego organizm ludzki jest dostosowany.
W praktyce, w pobli˝u linii pràdu sta∏ego, napowietrznej lub kablowej, wyst´pujà nat´˝enia pola
magnetycznego o poziomie niewiele wy˝szym ni˝ pole magnetyczne ziemskie. Dla porównania:
• pole naturalne ziemskie - 40÷64 A/m (ok. 50÷80 µT),
• pole magnetyczne w otoczeniu linii pràdu sta∏ego - 80 A/m (ok. 100 µT).
Wobec tak niewielkich wartoÊci, w praktyce w ogóle nie bierze si´ pod uwag´ pola magnetycznego jako czynnika oddzia∏ywania linii na Êrodowisko, gdy˝ wartoÊç graniczna dla pola magnetycznego sta∏ego, stosownie do zaleceƒ obowiàzujàcych w ró˝nych krajach, wynosi a˝
8000 A/m (ok.10 000 µT).
Szum akustyczny
Ha∏as pod linià pràdu sta∏ego jest znacznie ni˝szy ni˝ pod analogicznà linià pràdu przemiennego w czasie deszczu. Natomiast przy dobrej pogodzie ró˝nice sà niewielkie.
4.6. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO LINII KABLOWYCH PRÑDU STA¸EGO
Jednym z wykorzystywanych uk∏adów przesy∏owych jest kabel pràdu sta∏ego u∏o˝ony na dnie
morza. Kabel taki jest zwykle jedno˝y∏owy, a jego zewn´trzne warstwy stanowià ochron´ przed
uszkodzeniami mechanicznymi. Kabel uk∏adany jest na dnie morza, w wyp∏ukanym do tego celu
rowie. Ma to za zadanie chroniç kabel przed uszkodzeniem oraz eliminuje ograniczenia w eksploatacji cz´Êci przydennych akwenów morskich (np. ∏owienie ryb siecià wleczonà). Na trasie u∏o˝enia kabla obowiàzuje zakaz rzucania kotwicy i z tego wzgl´du trasa przebiegu kabla jest
odpowiednio oznakowana.
W otoczeniu kabla, uk∏adanego na dnie morza czy na làdzie, pod ziemià wyst´puje pole magnetyczne. Pole magnetyczne w miejscach dost´pnych dla ludzi osiàga wartoÊci znacznie mniejsze
w porównaniu z poziomem dopuszczalnym - podobnie jak w przypadku linii napowietrznych,
136
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 137
omówionych w poprzednim rozdziale. Nale˝y jednak mieç na
uwadze, ˝e w przypadku kabla
podmorskiego pole magnetyczne
mo˝e wprowadzaç na wàskim
obszarze anomalie magnetyczne.
Innych zauwa˝alnych oddzia∏ywaƒ na Êrodowisko kabel nie
wprowadza.
4.7. ZAGADNIENIA
ÂRODOWISKOWE
JEDNOPRZEWODOWEGO
(MONOPOLARNEGO) UK¸ADU
PRZESY¸OWEGO PRÑDU STA¸EGO
Przy pracy monopolarnego
uk∏adu pràdu sta∏ego, w którym
drugi przewód stanowi ziemia lub
woda morska, powstaje problem
oddzia∏ywania na Êrodowisko pràdu rozpraszanego przez uziom,
w uk∏adach tych nazywany elektrodà uziemiajàcà lub po prostu
elektrodà. Jednoprzewodowe uk∏ady pràdu sta∏ego z elektrodà uziemiajàcà, zlokalizowanà na dnie
morza, sà eksploatowane ju˝ od
kilkunastu lat, g∏ównie w krajach
skandynawskich. Na obszarze Ba∏tyku pracuje kilka takich uk∏adów,
Uk∏adanie kabla
∏àczàcych ró˝ne kraje, g∏ównie ze
podmorskiego
Szwecjà.
Przez wiele lat prowadzone by∏y wnikliwe badania mo˝liwych wp∏ywów takich rozwiàzaƒ na Êrodowisko. Przy analizie potencjalnych zagro˝eƒ dla Êrodowiska, zwiàzanych z oddzia∏ywaniem pràdów rozprowadzanych
przez elektrod´ uziemiajàcà, rozpatrywane sà nast´pujàce elementy Êrodowiska:
• woda morska na styku z powierzchnià elektrody,
• fauna morska, a w szczególnoÊci ryby,
• infrastruktura techniczna, a zw∏aszcza elementy metalowe o znacznych wymiarach (rurociàgi, kable itp.),
• statki przep∏ywajàce przez ten obszar.
Podstawowym problemem, zwiàzanym z oddzia∏ywaniem elektrody uziemiajàcej na Êrodowisko morskie, jest przep∏yw pràdów w wodzie oraz g´stoÊç pràdu w pobli˝u elektrody. Aby zmniej-
137
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 138
szyç g´stoÊç pràdu w sàsiedztwie elektrody, stosowane sà
elektrody o znacznej powierzchni. Na przyk∏ad, dla po∏àczenia kablowego 450 kV
Szwecja - Polska13, w pierwotnej wersji, przewidywano elektrod´ o Êrednicy 1000 m.
Wed∏ug dotychczasowych doÊwiadczeƒ, g´stoÊç pràdu na
powierzchni elektrody ograniczona do wartoÊci 0,5 mA/cm2
zapewnia nieszkodliwà dla Êrodowiska prac´ elektrody.
Na granicy elektroda - woda
rozpatrywane by∏y ró˝ne zjawiska chemiczne i elektrolityczne, wywo∏ane przep∏ywem pràdu.
Pod uwag´ brano wydzielanie si´ wodoru, wodorotlenku wapnia i magnezu, ∏ugu sodowego czy
nawet chloru. Wyniki badaƒ, prowadzonych przez ró˝ne instytucje (w szczególnoÊci niemieckie), doprowadzi∏y do wniosku, ˝e iloÊci wydzielanych w tych warunkach substancji sà pomijalnie ma∏e i niezauwa˝alne w Êrodowisku. Nie ma wić ˝adnych podstaw do obaw o faun´ na
obszarach, na których eksploatowane sà monopolarne uk∏ady przesy∏owe pràdu sta∏ego.
Szczegó∏owym badaniom i obserwacjom poddano równie˝ zachowanie si´ ryb ze wzgl´du
na ewentualny wp∏yw pola magnetycznego powstajàcego w trakcie eksploatacji tego rodzaju
uk∏adów przesy∏owych. Obserwowano w´drówki ∏ososia do miejsc l´gowych oraz wp∏yw pola
na zdolnoÊç orientacji w´gorzy. Nie stwierdzono ˝adnego ujemnego wp∏ywu analizowanych
czynników na zachowanie si´ ryb.
Infrastruktura techniczna: rurociàgi, kable, wielkogabarytowe konstrukcje stalowe usytuowane w ziemi lub w wodzie, znajdujàce si´ w zasi´gu oddzia∏ywania pràdów b∏àdzàcych,
mogà byç nara˝one na zwi´kszonà korozj´. Na podstawie wieloletnich doÊwiadczeƒ w tej
dziedzinie, mo˝na prognozowaç zasi´g i skutki takich nara˝eƒ, które sà tym wi´ksze im mniejsza jest odleg∏oÊç od elektrody, przy czym przy odleg∏oÊciach wi´kszych ni˝ 10 km od elektrody ochrona taka jest wymagana tylko w szczególnych przypadkach, np. przy d∏ugich
rurociàgach o du˝ej Êrednicy. W razie potrzeby, do ochrony przed korozjà stosowane sà powszechnie znane Êrodki zapobiegawcze - standardowe ochrony katodowe o odpowiednio dobranych charakterystykach, skutecznie przeciwdzia∏ajàce tego rodzaju zjawisku. Od szeregu
lat Êrodki te stosowane sà mi´dzy innymi przy ochronie antykorozyjnej ciàgów metalowych instalacji podziemnych nara˝onych na procesy korozyjne wynikajàce z eksploatacji trakcji elektrycznej kolejowej czy tramwajowej.
Nale˝y wyraênie podkreÊliç, ˝e ewentualne zagro˝enie procesami korozyjnymi nie dotyczy
elementów metalowych, pogrà˝onych w ziemi na terenie gospodarstw czy ogrodów przydomowych (np. uziomy otokowe budynków, instalacje wodociàgowe itp.).
Fragment stacji
elektroenergetycznej
pràdu sta∏ego
138
13)
Po∏àczenie kablowe Szwecja - Polska wykonane jest w uk∏adzie bipolarnym (dwu˝y∏owym).
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 139
4.8. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO ELEKTROENERGETYCZNYCH STACJI PRÑDU STA¸EGO
Stacje pràdu sta∏ego zwykle sà dobudowywane do istniejàcych elektroenergetycznych stacji
pràdu przemiennego i wyposa˝ane sà w urzàdzenia, których zadaniem jest przekszta∏canie
pràdu przemiennego na pràd sta∏y lub odwrotnie - w zale˝noÊci od kierunku przep∏ywu energii. Podstawowymi wić uk∏adami eksploatowanymi w stacjach pràdu sta∏ego sà zespo∏y prostowników tyrystorowych oraz falowników wraz z odpowiednimi filtrami.
Oddzia∏ywanie takiej stacji na Êrodowisko, praktycznie nie ró˝ni si´ od oddzia∏ywania istniejàcych i eksploatowanych powszechnie stacji pràdu przemiennego. Rejestrowane niekiedy oddzia∏ywanie zewn´trzne - ha∏as ("buczenie") jest w przypadkach koniecznych ograniczane przez
zastosowanie ekranów akustycznych montowanych w sàsiedztwie ha∏aÊliwych elementów stacji.
Pozosta∏e czynniki, które mog∏yby oddzia∏ywaç na otoczenie stacji sà pomijalnie ma∏e.
139
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 140
5. OCHRONA ÂRODOWISKA W ÂWIETLE OBOWIÑZUJÑCYCH PRZEPISÓW
5.1. PROCEDURA LOKALIZACYJNA INWESTYCJI ELEKTROENERGETYCZNYCH
Ochrona Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem linii i stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia realizowana jest w Polsce w oparciu o szereg przepisów ró˝nej rangi. Przepisem o podstawowym znaczeniu, okreÊlajàcym generalne zasady ochrony, a tak˝e prawa i obowiàzki wszystkich
stron procesu inwestycyjnego, jest uchwalona przez Sejm RP w dniu 27 kwietnia 2001 roku ustawa prawo ochrony Êrodowiska [81]. Przestrzeganie ustaleƒ zawartych w tej ustawie jest obowiàzkiem cià˝àcym na wszystkich uczestnikach procesu inwestycyjnego, zarówno w fazie
prognozowania, projektowania, wykonawstwa, jak i eksploatacji.
Analizujàc zagadnienia zwiàzane z procedurà lokalizacyjnà inwestycji, w tym tak˝e z bran˝y
elektroenergetycznej, nale˝y zwróciç uwag´ na przepisy ustawy prawo budowlane [85], które
140
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 141
dotyczà fazy realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego, w której kwestie zwiàzane z ochronà Êrodowiska sà nie mniej istotne ni˝ na etapie prognozowania i projektowania.
W wielu przypadkach spe∏nienie wymagaƒ dotyczàcych ochrony Êrodowiska sprecyzowanych
w ustawach [78,81,83,85] napotyka na wiele problemów, których podstawowym êród∏em jest
brak niektórych rozporzàdzeƒ wykonawczych do wspomnianych aktów prawnych oraz niezbyt
obszerne orzecznictwo w tym zakresie.
5.2. PRZYGOTOWANIE REALIZACJI INWESTYCJI ELEKTROENERGETYCZNYCH
Jednym z najistotniejszych uwarunkowaƒ okreÊlajàcych mo˝liwoÊci realizacji przysz∏oÊciowych inwestycji elektroenergetycznych sà skutki utraty wa˝noÊci miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego uchwalonych przed 1 stycznia 1995 r. W konsekwencji wi´kszoÊç
terenów nie posiada takich planów a jedynym dokumentem planistycznym, jakim dysponujà
gminy jest studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Ustalenia powy˝sze wskazujà na mo˝liwe i racjonalne kierunki dzia∏aƒ zmierzajàcych do zrealizowania
w przysz∏oÊci planowanych inwestycji elektroenergetycznych, z których wi´kszoÊç – na mocy zapisów ustawy [79] – kwalifikowana jest do grupy inwestycji celu publicznego.
Bioràc pod uwag´ mo˝liwoÊci ustalenia przeznaczenia terenów, rozmieszczenia inwestycji
oraz okreÊlenia warunków zabudowy i zagospodarowania terenów wynikajàce z zapisów ustawy
[83], nale˝y zwróciç uwag´, ˝e:
1) ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego oraz okreÊlenie
sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu nast´puje w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego,
2) w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego okreÊlenie
sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu nast´puje w drodze decyzji
o warunkach zabudowy, przy czym:
• lokalizacj´ inwestycji celu publicznego ustala si´ w drodze decyzji o lokalizacji inwestycji
celu publicznego,
• sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych inwestycji ustala si´
w drodze decyzji o warunkach zabudowy.
Obowiàzujàca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [83] stanowi zatem,
˝e w przypadku braku planu miejscowego, zmiana zagospodarowania terenu polegajàca na realizacji obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót budowlanych wymagajàcych decyzji
o pozwoleniu na budow´, a tak˝e zmiana sposobu u˝ytkowania obiektu budowlanego lub jego
cz´Êci, wymaga ustalenia warunków zabudowy. Ustalenie to odbywa si´ w drodze wydania decyzji administracyjnej, podlegajàcej przepisom ustawy kodeks post´powania administracyjnego,
jeÊli nie stanowi ona inaczej.
Projekt decyzji o warunkach zabudowy przygotowuje osoba wpisana na list´ izby samorzàdu
zawodowego urbanistów lub architektów (stosownie do zapisów zawartych w art. 60 ust.4 ustawy [83]). Warto podkreÊliç, ˝e decyzja o warunkach zabudowy zast´puje w pewnym zakresie
plan miejscowy. Jej treÊç wskazuje przeznaczenie terenu na okreÊlony cel i ustala zasady jego zabudowy i zagospodarowania, co stanowi realizacj´ zapisu art.1 ustawy [83], w myÊl którego
141
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 142
w zagospodarowaniu przestrzennym uwzgl´dnia si´ na pierwszym miejscu wymagania ∏adu
przestrzennego, urbanistyki i architektury oraz walory architektoniczne i krajobrazowe.
Szczególnym przypadkiem jest sytuacja, w której sporzàdzenie planu miejscowego jest obowiàzkowe – wtedy post´powanie administracyjne w sprawie ustalenia warunków zabudowy zawiesza si´ do czasu uchwalenia planu (art. 62 ust.2 ustawy [83]). Obowiàzek sporzàdzenia
planu miejscowego mo˝e wynikaç z ustaleƒ studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy lub z przepisów szczególnych.
5.2.2. Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia
Ustawa z dnia 18 maja 2005 r. o zmianie ustawy prawo ochrony Êrodowiska oraz niektórych innych ustaw [82] wprowadzi∏a szereg daleko idàcych zmian m.in. w regulacjach dotyczàcych
ochrony Êrodowiska w dzia∏alnoÊci inwestycyjnej. Dotyczà one zarówno post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko planów (m.in. post´powania przy uchwalaniu planów
wojewódzkich oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) i programów, jak
i post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko planowanych przedsi´wzi´ç inwestycyjnych.
Najdalej idàce zmiany w stosunku do przepisów obowiàzujàcych do dnia 27.07.2005 r., dotyczà systemu ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko (OOÂ). Poza koniecznoÊcià dostosowania polskich przepisów do wymogów prawa wspólnotowego, celowoÊç zmian w tym zakresie by∏a
sygnalizowana wielokrotnie. Dotychczasowy system procedur OOÂ by∏ zdaniem wi´kszoÊci specjalistów nadmiernie rozbudowany, a koniecznoÊç ograniczenia iloÊci post´powaƒ w odniesieniu
do tego samego przedsi´wzićia wydawa∏a si´ oczywistoÊcià. Chocia˝ z pewnoÊcià dyskusyjne
i nie w pe∏ni implementujàce wspólnotowe Dyrektywy OOÂ, najistotniejsze zmiany w systemie
oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzi´ç inwestycyjnych obejmujà:
• wprowadzenie nowej decyzji (administracyjnej) o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody
na realizacj´ przedsi´wzićia (zwanej „decyzjà Êrodowiskowà”),
• ograniczenie zakresu stosowania procedury OOÂ,
• wprowadzenie nowej kategorii przedsi´wzi´ç wymagajàcych przeprowadzenia procedury
OOÂ.
Nowela ustawy prawo ochrony Êrodowiska wprowadzona ustawà [82] obejmuje tak˝e szereg
zmian dotyczàcych:
• zakresu raportu OOÂ,
• jawnoÊci procedury OOÂ,
• procedury OOÂ dla inwestycji liniowych (jedna procedura),
• post´powania transgranicznego,
• rezygnacji z wydawania pozwoleƒ na emitowanie pól elektromagnetycznych i ha∏asu.
Najistotniejszà zmianà – korzystnà dla inwestorów realizujàcych przedsi´wzićia zaliczone na
mocy rozporzàdzenia [67] do grupy inwestycji mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko
(wi´kszoÊç napowietrznych linii elektroenergetycznych) – jest przepis zawarty w art. 46 ust.1
ustawy [81]. Nakazuje on uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach dla wspomnianych przedsi´wzi´ç wy∏àcznie raz – przed wystàpieniem z wnioskiem o wydanie pozwolenia na budow´. Skutkiem tego tylko raz przeprowadzane b´dzie czasoch∏onne post´powanie
w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko z udzia∏em spo∏eczeƒstwa. Nale˝y przypomnieç,
142
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 143
˝e przepisy obowiàzujàce do lipca 2005 r. wymaga∏y przeprowadzenia post´powania w sprawie
OOÂ na etapie ubiegania si´ o:
• decyzj´ o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzj´ ULICP),
• decyzj´ o pozwoleniu na budow´.
W przypadku przedsi´wzi´ç wymagajàcych z mocy ustawy [81] przeprowadzenia post´powania w sprawie OOÂ, lecz nie wymagajàcych stosownie do zapisów prawa budowlanego [85] pozwolenia na budow´, uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach b´dzie konieczne
na mocy art. 46 ust.4a znowelizowanej ustawy prawo ochrony Êrodowiska. Dotyczyç to b´dzie
m.in. przedsi´wzi´ç, dla których wymagane jest zg∏oszenie:
• budowy lub wykonywania robót budowlanych,
• zmiany sposobu u˝ytkowania obiektu budowlanego lub jego cz´Êci.
Zapisy te zapobiegnà wy∏àczeniu z procedury oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko niektórych
przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko podlegajàcych tylko zg∏oszeniu
do organu nadzoru budowlanego. Dotyczyç to b´dzie m.in. modernizacji krótkich fragmentów linii napowietrznych, dla których koniecznoÊç przeprowadzenia post´powania OOÂ - w dotychczasowych przepisach nieprecyzyjne wyartyku∏owana - wynika z faktu, ˝e sà to obiekty b´dàce
êród∏em pól elektromagnetycznych oraz ha∏asu.
Na mocy zapisów art.46, ust.1, pkt 4 ustawy prawo ochrony Êrodowiska, utrudnione b´dzie
tak cz´sto stosowane przez inwestorów „dzielenie” niektórych inwestycji liniowych (linie elektroenergetyczne) zaliczonych obligatoryjnie do grupy przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko. Dzia∏ania takie mia∏y na celu uzyskanie „czàstkowych” decyzji
administracyjnych (decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o pozwoleniu na budow´). Aktualnie, uzyskanie takich „czàstkowych” decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach b´dzie niemo˝liwe, gdy˝ ustawa nak∏ada obowiàzek objćia tà decyzjà ca∏ego
przedsi´wzićia realizowanego na obszarze województwa. Nale˝y tak˝e mieç na uwadze, ˝e
zgodnie z przepisami o ochronie Êrodowiska przedsi´wzićia powiàzane technologicznie kwalifikuje si´ jako jedno przedsi´wzićie, tak˝e je˝eli sà one realizowane przez ró˝ne podmioty.
Bardzo istotnym elementem zmian wprowadzonych ustawà [82] sà uregulowania prawne
zwiàzane z ocenà oddzia∏ywania planowanego przedsi´wzićia na Europejskà Sieç Ekologicznà
Natura 2000. Zgodnie bowiem z zapisami zawartymi w art. 46, ust.1, pkt.2 ustawy Prawo ochrony Êrodowiska „...Realizacja planowanego przedsi´wzićia, które nie jest bezpoÊrednio zwiàzane
z ochronà obszaru Natura 2000 lub nie wynika z tej ochrony, je˝eli mo˝e ono znaczàco oddzia∏ywaç
na ten obszar – jest dopuszczalna po uzyskaniu decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach...”.
Zgodnie z oficjalnymi dokumentami Ministerstwa Ârodowiska1 – do obszarów uznawanych za
sieç Natura 2000 zalicza si´:
• istniejàce obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) – ustanowione rozporzàdzeniem Ministra
Ârodowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura
2000 [62] (obszary zilustrowane mapami – w za∏àczniku do wspomnianego rozporzàdzenia),
• projektowane specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS) - zgodnie z listà przekazanà przez
Rzàd RP do Komisji Europejskiej w celu zatwierdzenia,
• potencjalne obszary Natura 2000, tj. obszary, które spe∏niajà kryteria Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej zg∏oszone przez organizacje ekologiczne na tzw. „Shadow list”.
Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e realizacja wielu elektroenergetycznych inwestycji liniowych przewidywanych do zlokalizowania na terenach zaliczonych do sieci Natura 2000 b´dzie napotykaç na
143
1)
Wytyczne dla wojewodów i beneficjentów w kwestii post´powania w stosunki do przepisów Dyrektywy 92/43/EWG, dotyczàcych ochrony siedlisk przyrodniczych.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 144
bardzo powa˝ne trudnoÊci. W szczególnoÊci trzeba zwróciç uwag´ na ograniczenia wynikajàce
z przepisów ustawy o ochronie przyrody (art. 34 i 35 ustawy [78]). W Êwietle jej przepisów, w sytuacji, gdy przemawiajà za tym konieczne wymogi nadrz´dnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze spo∏ecznym lub gospodarczym i wobec braku rozwiàzaƒ alternatywnych,
w∏aÊciwy miejscowo wojewoda, mo˝e wydaç decyzj´ o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia (decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach), które mo˝e
mieç negatywny wp∏yw na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roÊlin i zwierzàt, dla których
ochrony zosta∏ wyznaczony obszar Natura 2000, zapewniajàc wykonanie kompensacji przyrodniczej niezb´dnej do zapewnienia spójnoÊci i w∏aÊciwego funkcjonowania sieci obszarów Natura
2000. Nale˝y jednak˝e zauwa˝yç, ˝e w przypadku wyst´powania na obszarze Natura 2000 siedliska lub gatunku o znaczeniu priorytetowym decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach
mo˝e zostaç wydana wy∏àcznie w celu:
1) ochrony zdrowia i ˝ycia ludzi,
2) zapewnienia bezpieczeƒstwa powszechnego,
3) uzyskania korzystnych nast´pstw o pierwszorz´dnym znaczeniu dla Êrodowiska przyrodniczego,
wynikajàcym z koniecznych wymogów nadrz´dnego interesu publicznego, po uzyskaniu opinii
Komisji Europejskiej. W celu realizacji inwestycji wymagane jest wić wykazanie, ˝e wynika ona
z koniecznych wymogów nadrz´dnego interesu publicznego. Nale˝y zatem spodziewaç si´, ˝e
procedura taka b´dzie wyjàtkowo trudna i czasoch∏onna.
Komentujàc kompleks spraw zwiàzanych z wprowadzeniem nowej decyzji Êrodowiskowej
(decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach) nale˝y zauwa˝yç, ˝e:
• decyzja Êrodowiskowa wydawana jest na wniosek inwestora, podobnie jak wi´kszoÊç decyzji
towarzyszàcych procesowi inwestycyjnemu,
• o wydanie decyzji Êrodowiskowej mo˝na wystàpiç zarówno przed uzyskaniem decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzji ULICP), jak i po jej uzyskaniu2 –
przed wystàpieniem z wnioskiem o wydanie pozwolenia na budow´ (przepisy nie sà precyzyjne w tym zakresie),
• do wniosku o wydanie decyzji Êrodowiskowej inwestor zobowiàzany jest do∏àczyç, m.in.:
– raport OOÂ, w przypadku przedsi´wzi´ç zaliczonych do grupy mogàcych znaczàco
oddzia∏ywaç na Êrodowisko,
– informacj´ ekologicznà, w przypadku pozosta∏ych przedsi´wzi´ç,
• decyzja Êrodowiskowa wymaga uzgodnienia z:
– organem ochrony Êrodowiska,
– organem inspekcji sanitarnej,
• decyzja Êrodowiskowa wià˝e organ wydajàcy pozwolenie na budow´ lub przyjmujàcy zg∏oszenie robót budowlanych,
• zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] organem w∏aÊciwym do wydania decyzji Êrodowiskowej jest:
– wojewoda, dla przedsi´wzi´ç obligatoryjnie zaliczonych do grupy mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko (wi´kszoÊç linii i stacji 400 i 220 kV),
– wójt, burmistrz lub prezydent miasta, dla pozosta∏ych przedsi´wzi´ç wymagajàcych
uzyskania takiej decyzji (linie i stacje 110 kV zaliczone na mocy stosownego postanowienia w∏aÊciwego organu do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko).
144
2)
Jednak zapis zawarty w art. 56 ustawy [81] w brzmieniu: „...W∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o Êrodowiskowych uwarunkowaniach po stwierdzeniu zgodnoÊci lokalizacji
przedsi´wzićia z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, je˝eli plan ten zosta∏ uchwalony...” sugeruje, ˝e wniosek o wydanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach powinien byç z∏o˝ony bàdê po uchwaleniu planu miejscowego, bàdê uzyskaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 145
5.2.3. Mo˝liwe warianty przygotowywania do realizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych
W zale˝noÊci od posiadanych przez gmin´ obowiàzujàcych dokumentów o charakterze planistycznym (studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowy
plan zagospodarowania przestrzennego) mo˝liwe sà nast´pujàce warianty przygotowywania do
realizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych:
WARIANT I
Gmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego i uchwalony plan miejscowy (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji).
Stan wyjÊciowy
Planowane do realizacji przedsi´wzićie jest wprowadzone do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego po 01.01.1995 r., poprzez stosowne zapisy w cz´Êci tekstowej oraz uwidocznione w cz´Êci graficznej planu.
Kolejne kroki post´powania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego, to:
• uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia,
• uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane poprzez np. uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntowej,
• uzyskanie pozwolenia na budow´.
TABELA 5.1. Mo˝liwe dzia∏ania zmierzajàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego
w przypadku, gdy gmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków
zagospodarowania przestrzennego, ale nie posiada planu miejscowego
(dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji)
SPRAWDZENIE, CZY PLANOWANE DO REALIZACJI PRZEDSI¢WZI¢CIE ZNAJDUJE SI¢ W STUDIUM
UWARUNKOWA¡ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWYWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY
NIE
TAK
Procedura sporzàdzenia
planu miejscowego
Procedura uzyskania
decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach
Uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane lub uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntów
Uzyskanie pozwolenia
na budow´
Uzyskanie decyzji
o ustaleniu lokalizacji
inwestycji celu publicznego1)
Procedura zmiany studium uwarunkowaƒ
i wprowadzenie inwestycji do studium
Procedura uzyskania
decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu
publicznego1)
Procedura uzyskania decyzji o Êrodowiskowyc
uwarunkowaniach
Procedura sporzàdzenia
planu miejscowego
Procedura uzyskania
Uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane
lub uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntów
na budow´
Procedura uzyskania
na budow´
1)
Dla inwestycji nie zaliczonych do grupy inwestycji celu publicznego mo˝na tak˝e rozwa˝yç procedur´ uzyskania decyzji o warunkach zabudowy, chocia˝ post´powanie takie
wydaje si´ celowe i mo˝liwe do przeprowadzenia wy∏àcznie w przypadku inwestycji o charakterze punktowym.
145
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 146
WARIANT II
Gmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, ale nie posiada planu miejscowego (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji).
Stan wyjÊciowy
Kolejne kroki post´powania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego sà uzale˝nione od tego, czy planowane do realizacji przedsi´wzićie znajduje swoje odzwierciedlenie
w postaci zapisów w cz´Êci tekstowej oraz oznaczenia w cz´Êci graficznej studium uwarunkowaƒ
i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. W zale˝noÊci od wyników tej analizy
mo˝na wybraç odpowiedni kierunek dzia∏aƒ, co zilustrowano w tabeli 5.1.
WARIANT III
Gmina nie posiada uchwalonego studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania
przestrzennego oraz nie posiada planu miejscowego (dla terenów na których planuje si´ realizacj´ inwestycji celu publicznego).
Dzia∏ania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego mo˝na prowadziç wed∏ug
jednej z dróg wskazanych w tabeli 5.2.
Na podkreÊlenie zas∏uguje fakt, ˝e w niektórych przypadkach procedura uzyskiwania decyzji
o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, która w zamyÊle ustawodawcy mia∏a uproÊciç
i skróciç czas konieczny do uzyskania decyzji uprawniajàcej do wystàpienie z wnioskiem o pozwolenie na budow´, napotyka na powa˝ne trudnoÊci. Wynikajà one przede wszystkim z zapisów zawartych w art.7 ustawy [84], zgodnie z którym, je˝eli przeznaczenie gruntów rolnych
i leÊnych na cele nierolnicze i nieleÊne wymaga zgody jednego z organów wymienionych w treÊci
artyku∏u, to dokonuje si´ go w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W zwiàzku z tym, ˝e wspomnianej zgody wymaga przeznaczenie na cele nierolnicze u˝ytków rolnych
klas I-III o zwartym obszarze przekraczajàcym 0,5 ha, a tak˝e wi´kszoÊci u˝ytków rolnych klas IV,
TABELA 5.2. Mo˝liwe dzia∏ania zmierzajàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego w przypadku,
gdy gmina nie posiada uchwalonego studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania
przestrzennego i nie posiada planu miejscowego (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji)
KIERUNEK DZIA¸A¡ 1
Procedura sporzàdzenia studium uwarunkowaƒ
i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy
Procedura uzyskania decyzji o ustaleniu lokalizacji
inwestycji celu publicznego
Procedura sporzàdzenia planu miejscowego
Procedura uzyskania decyzji o Êrodowiskowych
uwarunkowaniach
Procedura uzyskania decyzji o Êrodowiskowych
uwarunkowaniach
Uzyskanie pozwolenia na budow´
Uzyskanie pozwolenia na budow´
146
KIERUNEK DZIA¸A¡ 2
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 147
V i VI o zwartym obszarze przekraczajàcym 1,0 ha, to realizacja linii napowietrznej, a tym bardziej stacji elektroenergetycznej na tego rodzaju gruntach, wymaga stosownego zapisu (uchwalenia, bàdê zmiany) w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
Przedstawione wy˝ej warianty dzia∏aƒ zmierzajàcych do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego wskazujà jednoznacznie na istotne znaczenie dwóch dokumentów planistycznych: studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowego
planu zagospodarowania przestrzennego, dla których podstawowym warunkiem jest ich wzajemna zgodnoÊç. Dokumenty te, uwzgl´dniajàce z mocy prawa ustalenia zawarte w dokumentach planistycznych wy˝szego rz´du (plan przestrzennego zagospodarowania województwa)
stanowià podstawowe narz´dzie polityki przestrzennej na szczeblu lokalnym. Ka˝dorazowo wić,
lokalizujàc przedsi´wzićie inwestycyjne celu publicznego nale˝y sprawdziç, czy w planie miejscowym uwzgl´dnione zosta∏y stosowne zapisy planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.
Pomimo pozornej prostoty i przejrzystoÊci uchwalania wspomnianych wy˝ej dokumentów
planistycznych zapisy ustawowe nie pozostawiajà w tym wzgl´dzie ˝adnych wàtpliwoÊci – tworzenie obu tych dokumentów to proces wielowàtkowy i rozciàgni´ty w czasie, czego potwierdzeniem sà zapisy zawarte zarówno w samej ustawie [83], jak i w rozporzàdzeniu wykonawczym do
tej ustawy [59].
5.2.4. Studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy
Podniesienie w ustawie [83] rangi studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania
przestrzennego gminy powoduje, ˝e brak wspomnianego dokumentu uniemo˝liwia uchwalenie
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, nawet jeÊli dotyczyç ma on terenu przeznaczonego wy∏àcznie pod okreÊlone przedsi´wzićie inwestycyjne. Konsekwencjà takiego stanu
rzeczy jest zapis art. 28 ust 1 ustawy [83] w brzmieniu „...naruszenie zasad sporzàdzania studium
lub planu miejscowego, istotne naruszenie trybu ich sporzàdzania, a tak˝e naruszenie w∏aÊciwoÊci
organów w tym zakresie, powodujà niewa˝noÊç uchwa∏y rady gminy w ca∏oÊci lub cz´Êci..”. Oznacza
to mo˝liwoÊç uchylenia przez wojewod´ w trybie nadzorczym uchwa∏y rady gminy w sprawie
przyjćia studium lub miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Ustalajàc d∏ugookresowà polityk´ przestrzennà gminy, studium okreÊla kierunki dzia∏ania
mi´dzy innymi: w zakresie przeznaczenia terenów, rozwoju systemów infrastruktury, obszary
i zasady ochrony Êrodowiska oraz jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego
i uzdrowisk oraz obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego.
Studium powinno wskazywaç mi´dzy innymi (art. 10 ust. 2 ustawy [83]):
1)obszary, na których b´dà rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu lokalnym,
2)obszary, na których b´dà rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwa
i ustaleniami programów realizacji celów publicznych o znaczeniu krajowym,
3) obszary, dla których obowiàzkowe jest sporzàdzenie miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego,
4)obszary, dla których gmina zamierza sporzàdziç miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w tym obszary wymagajàce zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i leÊnych
na cele nierolnicze i nieleÊne,
147
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 148
5)obszary nara˝one na niebezpieczeƒstwo powodzi i osuwania si´ mas ziemnych,
6) granice obszarów zamkni´tych i ich stref ochronnych.
Ju˝ zatem na etapie sporzàdzania studium ujawnia si´ ró˝norodnoÊç dzia∏aƒ zmierzajàcych
do zabezpieczenia przewidywanych zmian w zagospodarowaniu terenu gminy w zwiàzku z planowanà do realizacji inwestycjà. Planowane zamierzenia inwestycyjne uj´te w planach zagospodarowania przestrzennego województwa i w programach realizacji celów publicznych
o znaczeniu krajowym muszà (pod rygorem niewa˝noÊci studium) byç uwzgl´dnione (pkt. b)
w studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.
Wraz z wejÊciem w ˝ycie ostatniej nowelizacji ustawy [83] zasadniczo zmieni∏ si´ tryb sporzàdzania studium. Proces uchwalania studium przypomina zestaw dzia∏aƒ zmierzajàcych do
sporzàdzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Studium nie wymaga
opracowania ekofizjografii i prognozy skutków Êrodowiskowych, a zmiana istniejàcego studium wymaga takiej samej procedury jak jego uchwalenie. Przygotowanie studium nie wymaga te˝ przeprowadzenia post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko. Sposób
opracowywania studium gminnego przedstawiono schematycznie na rysunku 5.1.
Zaprezentowany schemat dzia∏aƒ zmierzajàcych do uchwalenia studium uwarunkowaƒ
i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy wskazuje jednoznacznie na niewielkà
rol´ w tworzeniu studium przez inwestora planowanego zamierzenia inwestycyjnego. W praktyce dzia∏ania inwestora sprowadzajà si´ do sporzàdzenia wniosku o wprowadzenie przedsi´wzićia do studium oraz Êledzenia – w miar´ mo˝liwoÊci – procesu jego uchwalania.
5.2.5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
Dotychczasowa praktyka dotyczàca lokalizacji inwestycji elektroenergetycznych wskazuje,
˝e istotnym krokiem zmierzajàcym do realizacji inwestycji elektroenergetycznej jest jej umieszczenie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, którego ustalenia stanowià
treÊç uchwa∏y rady gminy, a sam plan stanowi przepis gminny. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci,
˝e uchwalanie planu miejscowego, to proces skomplikowany, wielowàtkowy i niekiedy bardzo
czasoch∏onny. Âwiadczy o tym m.in. fakt, ˝e przed przystàpieniem do jego sporzàdzania obowiàzkowo przygotowuje si´ specjalistyczne opracowanie ekofizjograficzne (zgodnie z zasadami okreÊlonymi w rozporzàdzeniu [66]), a do planu miejscowego, na mocy wymagaƒ
zawartych w art. 41 ustawy [81], do∏àcza si´ prognoz´ skutków wp∏ywu ustaleƒ planu na Êrodowisko przyrodnicze.
Z punktu widzenia inwestora przedsi´wzićia, istotne wydajà si´ zasady uzgodnieƒ projektu planu miejscowego z przedstawicielami spo∏ecznoÊci lokalnych. Ustawa [83] przewiduje,
˝e osoby lub podmioty niezadowolone z zapisów projektu planu miejscowego mogà wnieÊç
uwagi, które uwzgl´dni wójt (burmistrz, prezydent miasta) lub przeka˝e radzie gminy do rozstrzygnićia podczas sesji, na której plan b´dzie uchwalany. Niemo˝liwe jest te˝ zaskar˝enie
uchwa∏y rady gminy do NSA, co istotnie skraca czas konieczny do uchwalenia planu miejscowego.
Zasygnalizowany wy˝ej wielowàtkowy i wielop∏aszczyznowy sposób opracowywania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zilustrowano na rys.5.2, prezentujàc struktur´ wzajemnych powiàzaƒ pomi´dzy ró˝nymi organami administracji publicznej w czasie
tworzenia planu. Ju˝ pobie˝na analiza tej struktury wskazuje jednoznacznie – podobnie jak
148
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 149
RYS. 5.1. Schemat dzia∏aƒ zmierzajàcych do uchwalenia studium uwarunkowaƒ i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy
INWESTOR
• OkreÊlenie obszarów, na których
rozmieszczone b´dà inwestycje liniowe
• Wniosek o wprowadzenie inwestycji
do studium uwarunkowaƒ
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
Skierowanie wniosku do Rady
Gminy (Miasta)
Podjćie uchwa∏y o przystàpieniu do
zmian studium uwarunkowaƒ
RADA GMINY
(MIASTA)
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
Opracowanie ekofizjograficzne
Sporzàdzenie projektu studium
uwarunkowaƒ
UZGODNIENIA:
• Zarzàd województwa
• Wojewoda
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
Wprowadzenie do projektu studium
uwarunkowaƒ
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
OPINIE:
• Komisja urbanistyczno–
architektoniczna
• Starosta
• Gminy sàsiednie
• Wojewódzki konserwator zabytków
• Organy wojskowe, ochrony granic, bezpieczeƒstwa paƒstwa
• Dyrektor urz´du morskiego
• Organ nadzoru górniczego
• Organ administracji geologicznej
• Minister ds zdrowia
• Dyrektor regionalnego zarzàdu
gospodarki wodnej
• Og∏oszenie o wy∏o˝eniu projektu
studium do publicznego wglàdu
• Wy∏o˝enie projektu studium uwarunkowaƒ do publicznego wglàdu
• Zorganizowanie dyskusji publicznej
Przedstawienie projektu studium
Radzie Gminy do uchwalenia
RADA GMINY
(MIASTA)
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
• Og∏oszenie w prasie, obwieszczenie, powiadomienie
w sposób zwyczajowo przyj´ty
• Pisemne zawiadomienie instytucji i organów uzgadniajàcych i opiniujàcych
• Rozpatrzenie zg∏oszonych
wniosków
Uchwalenie studium uwarunkowaƒ
Przedstawianie uchwa∏y
wojewodzie w celu oceny
zgodnoÊci z prawem
149
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 150
RYS. 5.2. Schemat dzia∏aƒ poprzedzajàcych uchwalenie miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego
INWESTOR
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
RADA GMINY
(MIASTA)
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
RADA GMINY
(MIASTA)
WÓJT,
BURMISTRZ,
PREZYDENT
MIASTA
Wniosek o sporzàdzenie mpzp
Podjćie uchwa∏y o przystàpieniu do
sporzàdzenia/zmian mpzp
• Og∏oszenie w prasie, obwieszczenie,
poinformowanie w sposób zwyczajowo przyj´ty
• Pisemne zawiadomienie instytucji i organów uzgadniajàcych i opiniujàcych
• Rozpatrzenie zg∏oszonych wniosków
OPINIE:
• Komisja urbanistyczno–
architektoniczna
• Gminy sàsiednie
Uzyskanie zgody na zmian´ przeznaczenia gruntów rolnych i leÊnych
• Wprowadzenie zmian wynikajàcych
z opinii i uzgodnieƒ
• Og∏oszenie o wy∏o˝eniu projektu
mpzp wraz z prognozà do publicznego wglàdu
• Wy∏o˝enie projektu planu
do publicznego wglàdu
• Organizacja dyskusji publicznej
Rozpatrzenie zg∏oszonych uwag
i wprowadzenie zmian w projekcie
mpzp, jeÊli to konieczne ponawia
uzgodnienia
• Analiza zasadnoÊci przystàpienia do zmian i stopnia zgodnoÊci ze studium uwarunkowaƒ
• Przygotowanie materia∏ów
geodezyjnych
• Ustalenie zakresu prac planistycznych
• Skierowanie wniosku do Rady
Gminy (Miasta)
• Opracowanie ekofizjograficzne
• Sporzàdzenie projektu/zmian
mpzp
• Sporzàdzenie prognozy oddzia∏ywania na Êrodowisko
• Sporzàdzenie prognozy skutków finansowych uchwalenia
mpzp
UZGODNIENIA:
• Wojewoda, zarzàd województwa, zarzàd powiatu - zadania
rzàdowe i samorzàdowe
• Wojewódzki Konserwator
Zabytków
• Organy w∏aÊciwe z przepisów
odr´bnych
• Zarzàdca drogi
• Organy wojskowe, ochrony
granic, bezpieczeƒstwa paƒstwa
• Dyrektor urz´du morskiego
• Organ nadzoru górniczego
• Organ administracji geologicznej
• Minister ds zdrowia
Przedstawienie projektu mpzp
Radzie Gminy do uchwalenia
Uchwalenie mpzp
Przedstawianie uchwa∏y wojewodzie
w celu oceny zgodnoÊci z prawem
WOJEWODA
150
Publikacja uchwa∏y w dzienniku
urz´dowym województwa
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 151
w przypadku studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy na niewielkà rol´ inwestora planowanego zamierzenia inwestycyjnego, którego dzia∏ania
sprowadzajà si´ w praktyce do:
• sporzàdzenia wniosku o wprowadzenie przedsi´wzićia do miejscowego planu,
• dzia∏aƒ prowadzonych w ramach post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko (projektu planu miejscowego) z udzia∏em spo∏eczeƒstwa, o którym mowa w art. 40
ust 1 ustawy [81].
5.2.6. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa
Analizujàc stopieƒ komplikacji kroków formalno-prawnych przy opracowywaniu zarówno
studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jak i miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego gminy, warto podkreÊliç koniecznoÊç umieszczenia w obu
wspomnianych dokumentach ustaleƒ zawartych w planie zagospodarowania województwa. Nale˝y bowiem pami´taç, ˝e na poziomie województwa realizowane sà opracowania planistyczne
o charakterze regionalnym, z których najistotniejszym jest plan zagospodarowania przestrzennego województwa, integralnie zwiàzany ze strategià rozwoju województwa, kreujàcà kierunki
rozwoju i zagospodarowania spo∏eczno-gospodarczego regionu.
Procedura uchwalania planu zagospodarowania przestrzennego województwa jest z∏o˝onym
procesem planistycznym, wymagajàcym szeregu uzgodnieƒ dokonywanych na ró˝nych szczeblach. Rola inwestora przedsi´wzićia o znaczeniu ponadlokalnym sprowadza si´ do przygotowania i z∏o˝enia wniosku o wprowadzenie inwestycji celu publicznego do planu wojewódzkiego
(lub zmiany planu wojewódzkiego). Dalszy bieg procedury odbywa si´ ju˝ bez udzia∏u inwestora
wnioskowanego przedsi´wzićia, natomiast jego rola mo˝e sprowadzaç si´ jedynie do monitorowania przebiegu poszczególnych etapów uchwalania planu.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e plan zagospodarowania przestrzennego województwa nie ma charakteru powszechnie obowiàzujàcego prawa lokalnego, jednak˝e jest dokumentem wià˝àcym w dzia-
151
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 152
∏aniach administracj´ publicznà, o czym Êwiadczà zapisy zawarte w art. 39 ust. 3 pkt 3 ustawy
[83] w brzmieniu „...w planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzgl´dnia si´ rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym...”.
W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzgl´dnia si´ wszystkie inwestycje celu publicznego, w tym tak˝e elektroenergetyczne, zapisane w stosownych dokumentach przyj´tych przez Sejm RP, Rad´ Ministrów, w∏aÊciwego ministra oraz sejmik wojewódzki
(art. 39 ust. 5 ustawy [83]). Jest wić oczywiste, ˝e wprowadzenie okreÊlonego zadania inwestycyjnego, jako inwestycji celu publicznego, do planu zagospodarowania przestrzennego województwa jest istotnà Êcie˝kà lokalizacyjnà stworzonà potencjalnym inwestorom przedsi´wzi´ç
celu publicznego. Potwierdza to tak˝e zapis zawarty w art. 47 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [83], który stanowi, ˝e „...Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju okreÊla uwarunkowania, cele i kierunki zrównowa˝onego rozwoju kraju oraz dzia∏ania
niezb´dne do jego osiàgnićia, a w szczególnoÊci: ......4) rozmieszczenie obiektów infrastruktury technicznej i transportowej.....o znaczeniu mi´dzynarodowym i krajowym...”. Za sporzàdzenie koncepcji oraz okresowych raportów o stanie zagospodarowania kraju odpowiada Rada Ministrów,
przedk∏adajàc je do uchwalenia Sejmowi. Uchwalony dokument stanowi podstaw´ do sporzàdzenia programów zawierajàcych zadania rzàdowe s∏u˝àce realizacji inwestycji celu publicznego
o znaczeniu krajowym. Programy te powinny byç przyj´te przez Rad´ Ministrów w drodze rozporzàdzenia po zaopiniowaniu przez sejmiki samorzàdowe województw. W tym w∏aÊnie trybie
wspomniane wy˝ej obiekty (infrastruktura techniczna) z mocy prawa mogà byç uwzgl´dnione
w planach zagospodarowania przestrzennego województwa.
5.2.7. Uzyskiwanie pozwolenia na budow´
Jak ju˝ wspomniano, uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budow´ dla wi´kszoÊci inwestycji
elektroenergetycznych, w szczególnoÊci linii i stacji elektroenergetycznych, zaliczonych obligatoryjnie lub fakultatywnie do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, jest
mo˝liwe na podstawie stosownych zapisów zawartych w miejscowym planie zagospodarowania
terenu lub ostatecznej decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Dla wspomnianych przedsi´wzi´ç konieczne jest te˝ posiadanie ostatecznej decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacje przedsi´wzićia. Dla przedsi´wzi´ç nie zaliczonych do inwestycji
celu publicznego, podstawà do ubiegania si´ o pozwolenie na budow´ mo˝e byç tak˝e ostateczna decyzja o warunkach zabudowy oraz decyzja Êrodowiskowa, je˝eli jej uzyskanie by∏o wymagane prawem.
Warunkiem koniecznym ubiegania si´ o wydanie pozwolenia na budow´ jest opracowanie
projektu budowlanego oraz z∏o˝enie stosownego wniosku wraz z decyzjà o ustaleniu lokalizacji
inwestycji celu publicznego i decyzjà Êrodowiskowà, je˝eli by∏a ona wymagana. Zakres, treÊç
i form´ projektu budowlanego okreÊlajà postanowienia art. 34, ust.3 ustawy [85]. Ponadto, co
niezwykle istotne, pozwolenie na budow´ mo˝e byç wydane jedynie temu, kto posiada prawo do
dysponowania nieruchomoÊcià na cele budowlane, o czym Êwiadczà stosowne tytu∏y prawne lub
oÊwiadczenie o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomoÊcià na cele budowlane. Przy
budowie linii przesy∏owych oznacza to koniecznoÊç posiadania:
• zgody u˝ytkowników nieruchomoÊci na przeprowadzenie linii po okreÊlonej, zaprojektowanej trasie,
152
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 153
• prawa do terenu koniecznego dla posadowienia s∏upów.
Warto zauwa˝yç, ˝e uzyskanie prawa do terenu dla przewidywanej do realizacji linii elektroenergetycznej o d∏ugoÊci kilkunastu czy kilkudziesićiu kilometrów, przebiegajàcej przez tereny
kilku gmin, jest zadaniem trudnym i czasoch∏onnym.
W przypadku budowy czy rozbudowy stacji elektroenergetycznej, inwestor najcz´Êciej dzier˝awi lub wykupuje konieczny do zajćia teren, co czyni zadoÊç wymaganiom przepisów i czasami
wià˝e si´ z koniecznoÊcià uzyskania decyzji o wy∏àczeniu gruntów z produkcji rolniczej. Ustalenie ceny za przejmowany pod budow´ (lub rozbudow´) teren odbywa si´ drogà negocjacji pomi´dzy sprzedajàcym i kupujàcym, przy czym po osiàgnićiu porozumienia strony zawierajà
notarialnà umow´ kupna-sprzeda˝y.
Uzyskanie prawa do dysponowania terenem w przypadku budowy linii napowietrznych jest
znacznie trudniejsze, gdy˝ wymaga przede wszystkim zgody w∏aÊcicieli gruntów na lokalizacj´
na ich terenie s∏upów linii. W ka˝dym indywidualnym przypadku lokalizacja s∏upa powoduje
pewne ograniczenia w u˝ytkowaniu terenu. W szczególnoÊci dotyczy to gruntów wykorzystywanych rolniczo, gdzie s∏upy stanowià pewne utrudnienie w korzystaniu z mechanicznego sprz´tu
rolniczego (kombajny, ciàgniki itd.). Dotychczasowa praktyka wskazuje, ˝e za umiejscowienie
s∏upa na gruncie rolniczym inwestor wyp∏aca jego w∏aÊcicielowi (lub u˝ytkownikowi) odszkodowanie rycza∏towe.
Nale˝y wspomnieç, ˝e w pewnych przypadkach inwestor zobowiàzany jest do wyp∏aty odszkodowania w wyniku zmiany wartoÊci u˝ytkowej gruntu, przez który prowadzona b´dzie linia.
Dotyczy to np. sytuacji przekwalifikowania dzia∏ki budowlanej na nieruchomoÊç (teren) o innym
przeznaczeniu. Inwestor wyp∏aca te˝ odszkodowanie za ustanowienie tzw. s∏u˝ebnoÊci gruntowej w pasie terenu pod linià. Zawierajàc z w∏aÊcicielem terenu, nad którym przebiegaç b´dà
przewody linii napowietrznej, cywilno-prawnà umow´ o ustanowieniu s∏u˝ebnoÊci gruntowej3,
inwestor z jednej strony pozyskuje wymagany przez prawo budowlane tytu∏ prawny do terenu,
a z drugiej, zabezpiecza sobie prawo do wykonywania zabiegów eksploatacyjnych w okresie
eksploatacji linii. Wynagrodzenie za ustanowienie s∏u˝ebnoÊci gruntowej ustalane jest w drodze negocjacji pomi´dzy u˝ytkownikiem dzia∏ki a inwestorem, przy wspó∏udziale licencjonowanych rzeczoznawców majàtkowych.
Wydanie pozwolenia na budow´ koƒczy procedur´ lokalizacyjnà i upowa˝nia do rozpoczćia
robót budowlanych, których przebieg powinien byç zgodny z zapisami zawartymi w ustawie [85].
5.3. PROCEDURA LOKALIZACYJNA PRZEDSI¢WZI¢å INWESTYCYJNYCH Z BRAN˚Y
ELEKTROENERGETYCZNEJ W ÂWIETLE ZAPISÓW ZAWARTYCH W USTAWIE PRAWO OCHRONY
ÂRODOWISKA
5.3.1. Klasyfikacja przedsi´wzi´ç
Z punktu widzenia dzia∏aƒ inwestora zmierzajàcych do uzyskania stosownych decyzji administracyjnych oraz czasu koniecznego do ich otrzymania, istotne znaczenie ma klasyfikacja
przedsi´wzi´ç inwestycyjnych. Wià˝e si´ ona bezpoÊrednio z koniecznoÊcià sporzàdzania tzw.
raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko (raport OOÂ), który stanowi jeden z elementów post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko (post´powania OOÂ) planowanego przedsi´wzićia.
3)
Potwierdzonà aktem notarialnym.
153
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 154
Ustawa prawo ochrony Êrodowiska [81] wprowadza podzia∏ na dwie grupy przedsi´wzi´ç:
• Grupa A - Planowane przedsi´wzićia mogàce znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, wymagajàce sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na Êrodowisko4;
• Grupa B - Planowane przedsi´wzićia, dla których obowiàzek sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na Êrodowisko mo˝e byç wymagany5.
Szczegó∏owà klasyfikacj´ inwestycji kwalifikowanych do jednej z grup A lub B precyzuje rozporzàdzenie [67]. W przypadku inwestycji elektroenergetycznych, grupa A, tj. planowane przedsi´wzićia mogàce znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, obejmuje:
• stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne, o napićiu znamionowym wynoszàcym nie mniej ni˝ 220 kV, o d∏ugoÊci nie mniejszej ni˝ 15 km (§ 2, ust.1, pkt 6
rozporzàdzenia [67]), natomiast do grupy B, tj. przedsi´wzi´ç dla których obowiàzek sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na Êrodowisko mo˝e byç wymagany, zaliczono:
• stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne, o napićiu znamionowym nie ni˝szym ni˝ 110 kV, niezaliczone do grupy A (§ 3, ust.1, pkt 7 rozporzàdzenia [67]).
Taka klasyfikacja powoduje, ˝e obowiàzek sporzàdzenia raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko dla przedsi´wzi´ç zaliczonych do grupy B nie jest obligatoryjny, lecz uzale˝niony o stanowiska w∏aÊciwego organu, który w formie postanowienia rozstrzyga o braku obowiàzku lub
o koniecznoÊci sporzàdzenia raportu, przy czym w tym drugim przypadku stosowne postanowienie okreÊla te˝ zakres takiego raportu. Warto zauwa˝yç, ˝e je˝eli obowiàzek sporzàdzenia raportu OOÂ jest obligatoryjny (grupa A) a tak˝e, gdy w przypadku przedsi´wzi´ç zaliczonych do
grupy B w∏aÊciwy organ rozstrzygnie o koniecznoÊci sporzàdzenia raportu OOÂ, to planowane do
realizacji przedsi´wzićie podlega procedurze oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko z udzia∏em
spo∏eczeƒstwa.
154
4)
5)
Odpowiednik przedsi´wzi´ç wymienionych w Aneksie II do Dyrektywy 337/85 Unii Europejskiej.
Odpowiednik przedsi´wzi´ç wymienionych w Aneksie II do Dyrektywy 337/85 Unii Europejskiej.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 155
5.3.2. Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko
Jak ju˝ wspomniano, przygotowanie raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko jest istotnà cz´Êcià
procedury oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko (procedura OOÂ). Zakres raportu, okreÊlony w art. 52 ustawy [81] powinien obejmowaç:
1) opis planowanego przedsi´wzićia, a w szczególnoÊci:
• charakterystyk´ ca∏ego przedsi´wzićia i warunki wykorzystywania terenu w fazie realizacji
i eksploatacji,
• g∏ówne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych,
• przewidywane wielkoÊci emisji wynikajàce z funkcjonowania planowanego przedsi´wzićia,
2) opis elementów przyrodniczych Êrodowiska obj´tych zakresem przewidywanego oddzia∏ywania planowanego przedsi´wzićia,
3) opis analizowanych wariantów, w tym wariantu:
• polegajàcego na niepodejmowaniu przedsi´wzićia,
• najkorzystniejszego dla Êrodowiska,
wraz z uzasadnieniem ich wyboru,
4) okreÊlenie przewidywanego oddzia∏ywania na Êrodowisko analizowanych wariantów,
w tym równie˝ w wypadku wystàpienia powa˝nej awarii przemys∏owej, a tak˝e mo˝liwego
transgranicznego oddzia∏ywania na Êrodowisko,
5) uzasadnienie wybranego przez wnioskodawc´ wariantu, ze wskazaniem jego oddzia∏ywania
na Êrodowisko, w szczególnoÊci na ludzi, zwierz´ta, roÊliny, powierzchni´ ziemi, gleb´, wod´,
powietrze, klimat, dobra materialne, dobra kultury, krajobraz oraz wzajemne oddzia∏ywanie
mi´dzy tymi elementami,
6) opis przewidywanych znaczàcych oddzia∏ywaƒ planowanego przedsi´wzićia na Êrodowisko,
obejmujàcy bezpoÊrednie, poÊrednie, wtórne, skumulowane, krótko-, Êrednio- i d∏ugoterminowe,
sta∏e i chwilowe oddzia∏ywania na Êrodowisko, wynikajàce z:
• istnienia przedsi´wzićia,
• wykorzystywania zasobów Êrodowiska,
• emisji,
oraz opis metod prognozowania, zastosowanych przez wnioskodawc´,
7) opis przewidywanych dzia∏aƒ majàcych na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj´
przyrodniczà negatywnych oddzia∏ywaƒ na Êrodowisko,
8) je˝eli planowane przedsi´wzićie jest zwiàzane z u˝yciem instalacji, porównanie, z zastrze˝eniem ust.2, proponowanej technologii z technologià spe∏niajàcà wymagania, o których mowa w art. 143 ustawy [81],
9) wskazanie, czy dla planowanego przedsi´wzićia konieczne jest ustanowienie obszaru
ograniczonego u˝ytkowania oraz okreÊlenie granic takiego obszaru, ograniczeƒ w zakresie
przeznaczenia terenu, wymagaƒ technicznych dotyczàcych obiektów budowlanych i sposobów korzystania z nich,
10) przedstawienie zagadnieƒ w formie graficznej,
11) analiz´ mo˝liwych konfliktów spo∏ecznych zwiàzanych z planowanym przedsi´wzićiem,
12) przedstawienie propozycji monitoringu oddzia∏ywania planowanego przedsi´wzićia na
etapie jego budowy i eksploatacji,
13) wskazanie trudnoÊci wynikajàcych z niedostatków techniki lub luk we wspó∏czesnej wie-
155
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 156
dzy, jakie napotkano opracowujàc raport,
14) streszczenie w j´zyku niespecjalistycznym informacji zawartych w raporcie,
15) nazwisko osoby lub osób sporzàdzajàcych raport,
16) êród∏a informacji stanowiàce podstaw´ do sporzàdzenia raportu.
Nale˝y przy tym zauwa˝yç, ˝e raport oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko powinien
uwzgl´dniaç oddzia∏ywanie przedsi´wzićia na etapach jego realizacji, eksploatacji oraz likwidacji.
Warto tak˝e zwróciç uwag´, ˝e uwzgl´dniajàc specyfik´ przedsi´wzi´ç elektroenergetycznych,
wnioskodawca – zgodnie z art. 49, ust. 1 ustawy [81] - przed wystàpieniem z wnioskiem o wydanie decyzji Êrodowiskowej, mo˝e zwróciç si´ z zapytaniem do w∏aÊciwego organu (wójt, burmistrz lub prezydent miasta) o okreÊlenie (uszczegó∏owienie) zakresu raportu oddzia∏ywania na
Êrodowisko. Do zapytania tego wnioskodawca do∏àcza informacje o planowanym przedsi´wzićiu, zawierajàce w szczególnoÊci dane o:
1) rodzaju, skali i usytuowaniu przedsi´wzićia,
2) powierzchni zajmowanej nieruchomoÊci, a tak˝e obiektu budowlanego oraz dotychczasowym sposobie ich wykorzystywania i pokryciu szatà roÊlinnà,
3) rodzaju technologii,
4) ewentualnych wariantach przedsi´wzićia,
5) przewidywanej iloÊci wykorzystywanej wody i innych wykorzystywanych surowców, materia∏ów, paliw oraz energii,
6) rozwiàzaniach chroniàcych Êrodowisko,
7) rodzajach i przewidywanej iloÊci wprowadzanych do Êrodowiska substancji lub energii
przy zastosowaniu rozwiàzaƒ chroniàcych Êrodowisko.
Organ, okreÊlajàc zakres raportu mo˝e, kierujàc si´ usytuowaniem, charakterem i skalà oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko, odstàpiç od niektórych6 wymagaƒ co do zawartoÊci
raportu oraz od wymagania opisu wariantu polegajàcego na niepodejmowaniu przedsi´wzićia
lub wariantu najkorzystniejszego dla Êrodowiska.
Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, po zasi´gnićiu opinii starosty lub marsza∏ka województwa, wydaje postanowienie ustalajàce zakres raportu. Zasi´gnićie opinii ma miejsce w trybie administracyjnym okreÊlonym w art.106 kodeksu post´powania administracyjnego (k.p.a.).
Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko jest interdyscyplinarnym dokumentem o charakterze
eksperckim, który wykonywany jest na zlecenie inwestora przez specjalistów z dziedziny ochrony
Êrodowiska, wspomaganych – stosownie do rodzaju analizowanego przedsi´wzićia – przez fachowców z ró˝nych dziedzin.
5.3.3. Post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko
Dzia∏ania zmierzajàce do oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko okreÊlonego przedsi´wzićia inwestycyjnego majà charakter procedury o doÊç szeroko zakrojonych ramach. Takie podejÊcie do
oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzićia (inwestycyjnego) oznacza, ˝e raport oddzia∏ywania na Êrodowisko jest tylko fragmentem dzia∏aƒ zmierzajàcych w konsekwencji do
gruntownego przeanalizowania wp∏ywu na Êrodowisko przewidywanego do realizacji przedsi´wzićia. W ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] mówi si´ zatem konsekwentnie o post´powaniu w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, którego jednym z elementów jest wykonanie
raportu oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko. Artyku∏ 48 ustawy [81] stanowi ponad-
156
6)
Wymienionych w p. 10-12, w art. 52 ust.1 ustawy [81].
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 157
to, ˝e post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przeprowadza organ w∏aÊciwy do wydania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach. Post´powanie to ma charakter
wielowàtkowego, dynamicznego procesu, w ramach którego okreÊla si´, analizuje oraz ocenia
(art.47 ustawy [81]):
1. BezpoÊredni i poÊredni wp∏yw danego przedsi´wzićia na:
• Êrodowisko oraz zdrowie i warunki ˝ycia ludzi,
• dobra materialne,
• dobra kultury,
• wzajemne oddzia∏ywanie mi´dzy wymienionymi wy˝ej czynnikami,
• dost´pnoÊç do z∏ó˝ kopalin;
2. Mo˝liwoÊci oraz sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddzia∏ywania na Êrodowisko;
3. Wymagany zakres monitoringu.
5.4. UZYSKIWANIE DECYZJI O POZWOLENIU NA BUDOW¢ DLA LINII LUB STACJI
ELEKTROENERGETYCZNEJ W PRZYPADKU, GDY PLANOWANE PRZEDSI¢WZI¢CIE JEST UJ¢TE
W MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
5.4.1. Uwagi wst´pne
Zaprezentowane poni˝ej dzia∏ania wskazujà drogi post´powania prowadzàce do uzyskania
pozwolenia na budow´ przedsi´wzićia inwestycyjnego w przypadku, gdy gmina posiada studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego i uchwalony na jego podstawie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w którym uj´te jest planowane do
zrealizowania przedsi´wzićie inwestycyjne.
Dzia∏ania inwestora w przedmiocie uzyskania pozwolenia na budow´ zale˝à od tego, czy dla
planowanego do realizacji przedsi´wzićia konieczne jest uzyskanie decyzji Êrodowiskowej
i w konsekwencji przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko. Decyduje o tym kwalifikacja inwestycji dokonana na podstawie zapisów zawartych w rozporzàdzeniu [67] oraz inne uwarunkowania (np. oddzia∏ywanie przedsi´wzićia
na obszary Natura 2000), o których mowa w art. 46 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].
5.4.2. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko jest wymagane
Po sporzàdzeniu raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu
wniosek o wydanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia. Po przeprowadzeniu przez w∏aÊciwy organ post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko i wydaniu decyzji Êrodowiskowej inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu
administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypadkach wojewoda)
wniosek o wydanie pozwolenia na budow´.
Zgodnie z zapisami art. 32. ustawy [85] pozwolenie na budow´ obiektu budowlanego mo˝e byç wydane po uprzednim:
1) przeprowadzeniu post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko wymaga-
157
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 158
nego przepisami o ochronie Êrodowiska7;
2) uzyskaniu przez inwestora, wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ
lub opinii innych organów.
Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr´bnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy [85]):
1) zgodnoÊç projektu budowlanego z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska, w szczególnoÊci okreÊlonymi
w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia,
2) zgodnoÊç projektu zagospodarowania dzia∏ki lub terenu z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi;
3) kompletnoÊç projektu budowlanego i posiadanie wymaganych opinii, uzgodnieƒ, pozwoleƒ i sprawdzeƒ oraz informacji dotyczàcej bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia.
Po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ w∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o pozwoleniu na budow´.
Poza ustaleniami zawartymi w decyzji o pozwoleniu na budow´ inwestora wià˝à tak˝e wymagania sprecyzowane w decyzji Êrodowiskowej do∏àczanej do wniosku o wydanie pozwolenia na
budow´. W decyzji Êrodowiskowej na inwestora mo˝e zostaç na∏o˝ony obowiàzek (art. 56 ustawy [81]):
• dotyczàcy zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddzia∏ywania przedsi´wzićia
na Êrodowisko, a tak˝e wykonania kompensacji przyrodniczej;
• przedstawienia w okreÊlonym terminie analizy porealizacyjnej o sprecyzowanym zakresie
(dla przedsi´wzi´ç, dla których sporzàdza si´ raport o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia na Êrodowisko).
W analizie porealizacyjnej dokonuje si´ porównania ustaleƒ zawartych w raporcie o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia na Êrodowisko i w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach z rzeczywistym oddzia∏ywaniem przedsi´wzićia na Êrodowisko i dzia∏aniami podj´tymi w celu jego
ograniczenia.
Fakt wydania decyzji o pozwoleniu na budow´ w∏aÊciwy organ podaje do publicznej wiadomoÊci.
przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko nie jest wymagane
W przypadku przedsi´wzi´ç, dla których post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na
Êrodowisko nie jest wymagane, uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budow´ nie sprawia na ogó∏
k∏opotów. Po uzyskaniu wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ lub opinii,
inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta,
a w niektórych przypadkach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´, a organ rozpoczyna post´powanie zmierzajàce do wydania tej decyzji. Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr´bnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organ
sprawdza (art. 35 ustawy [85]):
1) zgodnoÊç projektu budowlanego z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska;
158
7)
Post´powanie to prowadzone jest na etapie wydawania decyzji Êrodowiskowej, je˝eli jest ona wymagana.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 159
5.5. UZYSKIWANIE DECYZJI O LOKALIZACJI INWESTYCJI CELU PUBLICZNEGO ORAZ DECYZJI
O POZWOLENIU NA BUDOW¢ DLA LINII LUB STACJI ELEKTROENERGETYCZNEJ W PRZYPADKU,
GDY PLANOWANE PRZEDSI¢WZI¢CIE NIE JEST UJ¢TE W MIEJSCOWYM PLANIE
ZAGOSPODAROWYWANIA PRZESTRZENNEGO
5.5.1. Uwagi wst´pne
Zaprezentowane poni˝ej dzia∏ania wskazujà drog´ zmierzajàcà do realizacji przedsi´wzićia
inwestycyjnego w przypadku, gdy gmina nie posiada planu miejscowego dla terenów, na których
planuje si´ realizacj´ inwestycji, a lokalizacja inwestycji jest mo˝liwa na podstawie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego8.
Dzia∏ania inwestora zmierzajàce w rezultacie do uzyskania pozwolenia na budow´ zale˝à od
tego, czy dla planowanego do realizacji przedsi´wzićia konieczne jest uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia i w konsekwencji przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko. Decyduje
o tym kwalifikacja inwestycji dokonana w oparciu o zapisy zawarte w rozporzàdzeniu [67] oraz
inne uwarunkowania (np. oddzia∏ywanie przedsi´wzićia na obszary Natura 2000), o których
mowa w art. 46 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].
lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania
na Êrodowisko przedsi´wzićia jest wymagane
Punktem wyjÊcia procedury lokalizacyjnej jest wystàpienie inwestora do w∏aÊciwego organu
(wójt, burmistrz lub prezydent miasta) z wnioskiem o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Zgodnie z zapisami art.52, ust.1 ustawy [83] wniosek taki powinien
zawieraç:
1) okreÊlenie granic terenu obj´tego wnioskiem, przedstawionych na kopii mapy zasadniczej
lub, w przypadku jej braku, na kopii mapy katastralnej, przyj´tych do paƒstwowego zasobu
geodezyjnego i kartograficznego, obejmujàcych teren, którego wniosek dotyczy i obszaru, na
który ta inwestycja b´dzie oddzia∏ywaç, w skali 1:500 lub 1:1000, a w stosunku do inwestycji
liniowych równie˝ w skali 1:2000;
2) charakterystyk´ inwestycji, obejmujàcà:
a) okreÊlenie zapotrzebowania na wod´, energi´ oraz sposobu odprowadzania lub oczyszczania Êcieków, a tak˝e innych potrzeb w zakresie infrastruktury technicznej, a w razie potrzeby
równie˝ sposobu unieszkodliwiania odpadów,
b) okreÊlenie planowanego sposobu zagospodarowania terenu oraz charakterystyki zabudowy i zagospodarowania terenu, w tym przeznaczenia i gabarytów projektowanych obiektów
budowlanych, przedstawione w formie opisowej i graficznej,
c) okreÊlenie charakterystycznych parametrów technicznych inwestycji oraz dane charaktery-
159
8)
Przewa˝ajàcà cz´Êç przedsi´wzi´ç elektroenergetycznych (linie i stacje elektroenergetyczne) zaliczyç mo˝na na mocy zapisów art.6, pkt.2 ustawy o gospodarce
nieruchomoÊciami [79] do grupy inwestycji celu publicznego
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 160
zujàce jej wp∏yw na Êrodowisko.
W∏aÊciwy organ w post´powaniu zwiàzanym z wydaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego dokonuje analizy:
1) warunków i zasad zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy, wynikajàcych z przepisów odr´bnych;
2) stanu faktycznego i prawnego terenu, na którym przewiduje si´ realizacj´ inwestycji.
Po przeprowadzeniu stosownego post´powania, w ramach którego projekt decyzji uzgadniany jest z organami, o których mowa w art. 53, ust.4 ustawy [83], w∏aÊciwy organ wydaje inwestorowi decyzj´ o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.
Po otrzymaniu tej decyzji9 inwestor wyst´puje z wnioskiem o wydanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia. Z∏o˝enie wniosku poprzedzone jest
sporzàdzeniem raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko, który stanowi konieczny za∏àcznik do tego wniosku.
Po przeprowadzeniu przez w∏aÊciwy organ post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na
Êrodowisko z udzia∏em spo∏eczeƒstwa i wydaniu decyzji Êrodowiskowej inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypadkach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´.
Zgodnie z zapisami art. 32. ustawy [85] pozwolenie na budow´ obiektu budowlanego mo˝e byç wydane po uprzednim:
1) przeprowadzeniu post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko wymaganego przepisami o ochronie Êrodowiska;
2) uzyskaniu przez inwestora, wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ
lub opinii innych organów.
Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr´bnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy [85]):
1) zgodnoÊç projektu budowlanego z zapisami zawartymi w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska, w szczególnoÊci okreÊlonymi w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia,
Poza ustaleniami zawartymi w decyzji o pozwoleniu na budow´ inwestora wià˝à tak˝e wymagania sprecyzowane w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia, do∏àczanej do wniosku o wydanie pozwolenia na budow´. W decyzji Êrodowiskowej
na inwestora mo˝e zostaç na∏o˝ony obowiàzek (art. 56 ustawy [81]):
• dotyczàcy zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddzia∏ywania przedsi´wzićia
na Êrodowisko, a tak˝e wykonania kompensacji przyrodniczej;
• przedstawienia w okreÊlonym terminie analizy porealizacyjnej o sprecyzowanym zakresie
(dla przedsi´wzi´ç, dla których sporzàdza si´ raport o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia na
Êrodowisko).
W analizie porealizacyjnej dokonuje si´ porównania ustaleƒ zawartych w raporcie o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia na Êrodowisko i w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach z rzeczy-
160
9)
Chocia˝ interpretacja przepisów w tym wzgl´dzie nie jest jednoznaczna, to wi´kszoÊç specjalistów z tej dziedziny uwa˝a, ˝e w pierwszej kolejnoÊci inwestor powinien
uzyskaç decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a nast´pnie decyzj´ Êrodowiskowà.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 161
wistym oddzia∏ywaniem przedsi´wzićia na Êrodowisko i dzia∏aniami podj´tymi w celu jego
ograniczenia.
Fakt wydania decyzji o pozwoleniu na budow´ w∏aÊciwy organ podaje do publicznej wiadomoÊci.
lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania
na Êrodowisko przedsi´wzićia nie jest wymagane
W przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzićia nie jest wymagane, dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ inwestor
rozpoczyna od z∏o˝enia wniosku o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Zgodnie z zapisami art.52, ust.1 ustawy [83] wniosek taki powinien zawieraç:
1) okreÊlenie granic terenu obj´tego wnioskiem, przedstawionych na kopii mapy zasadniczej
lub, w przypadku jej braku, na kopii mapy katastralnej, przyj´tych do paƒstwowego zasobu
geodezyjnego i kartograficznego, obejmujàcych teren, którego wniosek dotyczy i obszaru, na
który ta inwestycja b´dzie oddzia∏ywaç, w skali 1:500 lub 1:1.000, a w stosunku do inwestycji
liniowych równie˝ w skali 1:2.000;
2) charakterystyk´ inwestycji, obejmujàcà:
• okreÊlenie zapotrzebowania na wod´, energi´ oraz sposobu odprowadzania lub oczyszczania Êcieków, a tak˝e innych potrzeb w zakresie infrastruktury technicznej, a w razie potrzeby
równie˝ sposobu unieszkodliwiania odpadów,
• okreÊlenie planowanego sposobu zagospodarowania terenu oraz charakterystyki zabudowy i zagospodarowania terenu, w tym przeznaczenia i gabarytów projektowanych obiektów
budowlanych, przedstawione w formie opisowej i graficznej,
• okreÊlenie charakterystycznych parametrów technicznych inwestycji oraz dane charakteryzujàce jej wp∏yw na Êrodowisko.
W∏aÊciwy organ w post´powaniu zwiàzanym z wydaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego dokonuje analizy:
1) warunków i zasad zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy, wynikajàcych z przepisów odr´bnych,
2) stanu faktycznego i prawnego terenu, na którym przewiduje si´ realizacj´ inwestycji.
Po przeprowadzeniu stosownego post´powania, w ramach którego projekt decyzji uzgadniany jest z organami, o których mowa w art. 53, ust.4 ustawy [83], w∏aÊciwy organ wydaje inwestorowi decyzj´ o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.
Po otrzymaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a tak˝e po uzyskaniu
wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ lub opinii, inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypadkach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´, a organ rozpoczyna post´powanie
zmierzajàce do wydania tej decyzji. Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr´bnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy
[85]):
1) zgodnoÊç projektu budowlanego z zapisami zawartymi w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska;
161
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 162
5.6. KONFLIKTY SPO¸ECZNE WOKÓ¸ INWESTYCJI A POLSKIE PRAWODAWSTWO
Praktycznie ka˝da wi´ksza inwestycja generuje konflikt interesów. Najcz´Êciej rozwija si´ on
pomi´dzy inwestorem a lokalnà spo∏ecznoÊcià, której przedstawiciele dà˝à do zachowania „czystego” i „spokojnego” Êrodowiska w miejscu zamieszkania i wypoczynku. Bywa jednak i tak, ˝e
projektowana inwestycja generuje konflikty pomi´dzy w∏adzami samorzàdowymi a spo∏ecznoÊcià lokalnà. Dzieje si´ tak np. w przypadku inwestycji infrastrukturalnych, takich jak: wysypiska
odpadów, kompostownie, spalarnie, oczyszczalnie Êcieków czy inwestycje w infrastrukturze drogowej i elektroenergetycznej.
Podejmowanie decyzji w warunkach konfliktu jest zadaniem trudnym i dlatego te˝ wymaga
stosowania odpowiednich procedur. Jednà z nich jest procedura oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko (procedura OOÂ), której zadaniem jest dostarczenie niezb´dnych informacji organom
przygotowujàcym rozstrzygnićia administracyjne, co odbywaç si´ powinno przy aktywnym zaanga˝owaniu spo∏eczeƒstwa w proces podejmowania decyzji. Procedura oceny oddzia∏ywania
na Êrodowisko jest zatem instrumentem umo˝liwiajàcym prowadzenie prewencji i kompleksowej
polityki ochrony Êrodowiska, kierujàcej si´ zasadà zrównowa˝onego rozwoju. Pozwala ona m.in.
na:
• okreÊlenie rodzajów i skali ewentualnych zagro˝eƒ zwiàzanych z planowanà dzia∏alnoÊcià
cz∏owieka,
• porównanie alternatywnych rozwiàzaƒ, w∏àczajàc w to opcj´ braku dzia∏aƒ,
• zidentyfikowanie mo˝liwych do zastosowania dzia∏aƒ minimalizujàcych oddzia∏ywanie
przedsi´wzićia na Êrodowisko.
Ocena oddzia∏ywania na Êrodowisko (OOÂ) jest zatem procedurà, która pozwala na obiektywne ostrzeganie przed pope∏nieniem b∏´dów, a tak˝e procesem umo˝liwiajàcym ochron´ zasobów
naturalnych, przeciwdzia∏ajàcym degradacji Êrodowiska i chroniàcym zdrowie ludzi. Prawid∏owo prowadzona mo˝e przyczyniç si´ do lepszego tworzenia warunków rozwoju ekonomicznego
i spo∏ecznego, w tym tak˝e do ochrony dóbr kultury.
W krajach posiadajàcych wieloletnià tradycj´ stosowania procedury OOÂ (Francja, W∏ochy,
Kanada) regulacje prawne w tym zakresie wyra˝ajà tendencj´ gwarancji udzia∏u spo∏eczeƒstwa
we wspomnianej procedurze OOÂ na jak najwczeÊniejszym etapie – najcz´Êciej w fazie prognozowania inwestycji. Stosowany w Polsce w latach dziewi´çdziesiàtych model podejmowania decyzji administracyjnych by∏ natomiast zupe∏nie inny. Utrwala∏ wypracowanà przez dziesićiolecia
tradycj´ wzajemnego wetowania si´ i narzucania ustalonych, najcz´Êciej przez inwestora, rozwiàzaƒ. Model ten cz´sto rodzi∏ frustracj´ spo∏ecznà i by∏ g∏ównà przyczynà podzia∏u na dwie
strony konfliktu (My i Oni). Pomimo formalnych pozorów demokracji, skutkowa∏ przy realizacji
szeregu inwestycji narastaniem agresji i niejednokrotnie prowadzi∏ do konfliktów, wielokrotnie
162
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 163
d∏ugotrwa∏ych i o znacznych rozmiarach.
Niedocenianie zagadnieƒ konsultacji spo∏ecznych na etapie prowadzenia procedury OOÂ wydaje si´ byç g∏ównà przyczynà generowania ostrych w formie konfliktów spo∏ecznych. Ujawniajà
si´ one zarówno w fazie post´powania administracyjnego, jak i co gorsze, w fazie realizacji inwestycji, kiedy rozstrzygnićie wielu kluczowych kwestii ze wzgl´dów technicznych i ekonomicznych, nie jest ju˝ mo˝liwe.
Procedura oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko, rozumiana jako system wspomagania decyzji, mo˝e dostarczyç informacji o rzeczywistym rozmiarze konfliktów i przyczyniç
si´ do uczynienia procesu podejmowania decyzji racjonalnym i przejrzystym, tak dla przedstawicieli inwestora, jak i dla spo∏eczeƒstwa. W przypadku zaistnienia konfliktu, u podstaw którego le˝y subiektywizm w ocenie skutków Êrodowiskowych przedsi´wzićia, konieczny wydaje si´
udzia∏ zainteresowanych stron w procesie podejmowania decyzji. Ma on na celu zebranie wszystkich informacji niezb´dnych dla podejmujàcych decyzj´, jak równie˝ umo˝liwienie wszystkim
zainteresowanym demokratycznej kontroli nad procesem decyzyjnym. Nale˝y podkreÊliç, ˝e tylko przez aktywne uczestnictwo zainteresowanych stron w procesie podejmowania decyzji mogà
ujawniç si´ realne alternatywy, rzeczywiste wzajemne interesy i parametry oceny stosowane
przez wszystkich uczestników procesu decyzyjnego. DoÊwiadczenia wielu krajów wskazujà, ˝e
metody stosowane w procedurach OOÂ okazujà si´ najskuteczniejsze w warunkach charakteryzujàcych si´ ogólnà gotowoÊcià i przyzwyczajeniem, tak decydentów jak i zainteresowanych
grup (w tym inwestora), do rozmów przy jednym stole, gdzie po przeanalizowaniu problemu,
majàc na uwadze odmienne punkty widzenia – dà˝y si´ do znalezienia rozwiàzania mo˝liwego
do zaakceptowania przez wszystkich zainteresowanych.
Krajowe uregulowania prawne nie nak∏adajà, na ˝adnym z etapów procedury lokalizacyjnej,
wymogu konsultowania rozwiàzaƒ (tak lokalizacyjnych, jak i technicznych) przedsi´wzićia inwestycyjnego z przedstawicielami spo∏eczeƒstwa. Niemniej jednak analiza obecnie istniejàcych
uregulowaƒ prawnych i wynikajàce stàd potencjalne konsekwencje wieloetapowego procesu odwo∏awczego sk∏aniaç powinny zarówno inwestora, wykonujàcego raporty oddzia∏ywania na Êrodowisko, a tak˝e administracj´ publicznà, do prowadzenia konsultacji spo∏ecznych ju˝ na etapie
sporzàdzania prognozy zmian stanu Êrodowiska w zwiàzku z planowanà realizacjà inwestycji. Za
konieczne uznaç natomiast nale˝y prowadzenie takich konsultacji na etapie wprowadzania
przedsi´wzićia inwestycyjnego do planów miejscowych oraz w ramach post´powania w sprawie
wydania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia.
5.6.2. System ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko w Êwietle ustawy Prawo ochrony Êrodowiska
W odniesieniu do obowiàzujàcych w latach dziewi´çdziesiàtych uregulowaƒ prawnych rozwiàzania zawarte w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81], zdaniem niektórych specjalistów,
nie stanowià skutecznego narz´dzia w rozstrzyganiu konfliktów spo∏ecznych wokó∏ inwestycji
majàcych istotny wp∏yw na stan Êrodowiska naturalnego. Ich zdaniem zapisy ustawy nie realizujà zasady uspo∏ecznienia podejmowania decyzji w zakresie ochrony Êrodowiska. Udzia∏ spo∏eczny w podejmowaniu decyzji, czasem nie do koƒca poprawnie nazywany konsultacjami
spo∏ecznymi, zapisy ustawy sprowadzajà do mo˝liwoÊci sk∏adania uwag i wniosków, które organ
administracji publicznej wydajàcy decyzj´ administracyjnà powinien rozpatrzyç przed jej podjćiem. Co wićej, ustawa prawo ochrony Êrodowiska nie wprowadza praktycznie ˝adnych mecha-
163
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 164
nizmów ograniczajàcych uznaniowoÊç przy podejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresie
ochrony Êrodowiska. Zdaniem cz´Êci specjalistów wywodzàcych si´ z kr´gów ekologicznych, zasadnicze mankamenty fragmentów ustawy [81] poÊwićonych udzia∏owi spo∏eczeƒstwa w podejmowaniu decyzji administracyjnych, to przede wszystkim:
• wy∏àczenie ze stosowania w procedurze OOÂ niektórych artyku∏ów kodeksu post´powania
administracyjnego,
• ograniczenie dost´pu organizacji ekologicznych do procedury OOÂ prowadzonej z udzia∏em
spo∏eczeƒstwa,
• likwidacja instytucji niezale˝nego bieg∏ego z zakresu ocen oddzia∏ywania.
• zbyt krótki termin na sk∏adanie uwag i wniosków (21 dni), co zmusza do ciàg∏ego Êledzenia
tablic informacyjnych w urz´dach i jest istotnym utrudnieniem dzia∏alnoÊci np. organizacji
spo∏ecznych zainteresowanych danà gminà, ale nie posiadajàcych w niej swojej siedziby czy
swoich przedstawicieli;
• tylko w przypadku, gdy siedziba w∏aÊciwego organu mieÊci si´ na terenie innej gminy ni˝
gmina w∏aÊciwa miejscowo ze wzgl´du na przedmiot og∏oszenia podanie do publicznej wiadomoÊci odbywa si´ tak˝e przez og∏oszenie w prasie regionalnej lub w sposób zwyczajowo
przyj´ty w miejscowoÊci lub w miejscowoÊciach w∏aÊciwych ze wzgl´du na przedmiot og∏oszenia;
• brak uprawnienia jednostek pomocniczych samorzàdu tj. komitetów osiedlowych i so∏ectw
do uczestnictwa w post´powaniu OOÂ na prawach strony;
• uznaniowoÊç przeprowadzenia rozprawy administracyjnej otwartej dla spo∏eczeƒstwa,
co mo˝e w wielu przypadkach skutkowaç rezygnacjà z jej przeprowadzenia.
5.7. PROBLEMY OCHRONY ÂRODOWISKA W CZASIE BUDOWY OBIEKTÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH
Zgodnie z ustaleniami zawartymi w art.75 ustawy [81] „... w trakcie prac budowlanych inwestor realizujàcy przedsi´wzićie jest obowiàzany uwzgl´dniç ochron´ Êrodowiska na obszarze prowadzenia prac,
a w szczególnoÊci ochron´ gleby, zieleni, naturalnego ukszta∏towania terenu i stosunków wodnych...”.
DoÊwiadczenia z realizacji szeregu przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycznej wskazujà, ˝e proces budowy linii czy stacji elektroenergetycznej nie pociàga za sobà istotnych
ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska.
Usunićie roÊlinnoÊci z powierzchni terenu przeznaczonego pod budow´ oraz z otaczajàcego
obszaru b´dàcego cz´sto w u˝ytkowaniu publicznym, budowa dróg dojazdowych i fundamentów pod s∏upy linii - to g∏ówne êród∏a ujemnych wp∏ywów w procesie budowy. Praca koparek
oraz specjalistycznego sprz´tu s∏u˝àcego do wznoszenia konstrukcji wsporczych czy naciàgu
przewodów nie stanowi zwykle zagro˝enia dla Êrodowiska, jakkolwiek na trasie linii oraz w jej
pobli˝u dochodzi najcz´Êciej do zniszczenia, choçby cz´Êciowego, upraw rolnych.
Znacznie wi´kszym obcià˝eniem dla Êrodowiska jest budowa linii na obszarach leÊnych czy
g´sto zadrzewionych. KoniecznoÊç u˝ycia ci´˝kiego sprz´tu przeznaczonego do wycinki, usunićia, czy transportu wyci´tych drzew sprawia, ˝e mo˝liwe sà zniszczenia nie tylko okolicznego
drzewostanu, lecz tak˝e wàskich dróg czy duktów leÊnych.
W ka˝dym jednak przypadku wykonawca linii zobowiàzany jest, bàdê do pokrycia kosztów
wszystkich wyrzàdzonych szkód, bàdê do ich naprawienia. Zobowiàzanie to obejmuje równie˝
ca∏kowità rekultywacj´ terenu po zakoƒczeniu budowy. Dotyczy to w szczególnoÊci terenów rol-
164
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 165
niczych zlokalizowanych pod nowo wybudowanà linià przesy∏owà, gdzie inwestor wyp∏aca pe∏ne odszkodowanie za zniszczenia upraw zwiàzane z budowà linii. Odszkodowania te, których
oszacowania i wyceny dokonujà uprawnieni rzeczoznawcy majàtkowi, wyp∏acane sà na zasadzie
obowiàzujàcych w tym wzgl´dzie przepisów.
W wyniku przyjćia okreÊlonych rozwiàzaƒ projektowych, których poprawnoÊç sprawdza si´
w toku procedury oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, mo˝liwe jest uznanie inwestycji za nieszkodliwà dla ludzi i Êrodowiska.
5.8. ODDAWANIE DO U˚YTKOWANIA LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWY˚SZYCH NAPI¢å
W ÂWIETLE ZAPISÓW ZAWARTYCH W USTAWIE PRAWO OCHRONY ÂRODOWISKA
Zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] oddanie instalacji10 do u˝ytkowania mo˝e byç, w niektórych przypadkach, poprzedzone koniecznoÊcià uzyskania pozwolenia ekologicznego. Realizujàc zadania kompleksowej ochrony Êrodowiska
uznano bowiem, ˝e korzystanie ze Êrodowiska wykraczajàce poza ramy korzystania powszechnego mo˝e byç, w drodze ustawy, obwarowane obowiàzkiem uzyskania pozwolenia, ustalajàcego w szczególnoÊci zakres i warunki tego korzystania, wydanego przez w∏aÊciwy organ
ochrony Êrodowiska. Tak wić nowo zbudowany lub zmodernizowany obiekt budowlany, zespó∏ obiektów lub instalacja nie mogà byç oddane do u˝ytku, je˝eli nie spe∏niajà nast´pujàcych
wymagaƒ ochrony Êrodowiska:
1) nie wykonano wymaganych przepisami lub okreÊlonych w decyzjach administracyjnych
Êrodków technicznych chroniàcych Êrodowisko,
2) nie zastosowano odpowiednich rozwiàzaƒ technologicznych, wynikajàcych z ustaw lub
decyzji,
3) nie uzyskano wymaganych decyzji okreÊlajàcych zakres i warunki korzystania ze Êrodowiska,
4) nie dotrzymywane sà, wynikajàce z mocy prawa standardy emisyjne oraz okreÊlone w pozwoleniu ekologicznym warunki emisji.
Ponadto, art.76, ust. 3 ustawy [81] stanowi, ˝e „...nowo zbudowany lub zmodernizowany obiekt
budowlany, zespó∏ obiektów lub instalacja nie mogà byç eksploatowane, je˝eli w okresie 30 dni od zakoƒczenia rozruchu nie sà dotrzymywane wynikajàce z mocy prawa standardy emisyjne albo okreÊlone w pozwoleniu warunki emisji, ustalone dla fazy po zakoƒczeniu rozruchu...”.
Uznajàc, ˝e niektóre instalacje mogà w trakcie eksploatacji wprowadzaç do Êrodowiska substancje i energie o poziomach wy˝szych ni˝ dopuszczalne, prawo ochrony Êrodowiska nakazuje
w takich przypadkach uzyskanie od organu ochrony Êrodowiska pozwolenia ekologicznego. Pozwoleniami obj´to instalacje powodujàce (art.180 ustawy [81]):
1) wprowadzanie gazów lub py∏ów do powietrza,
2) wprowadzanie Êcieków do wód lub do ziemi,
3) wytwarzanie odpadów.
W przypadku eksploatacji napowietrznych linii elektroenergetycznych pozwolenia tego rodzaju z pewnoÊcià nie b´dà wymagane. Dla oddawanych do u˝ytkowania stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç zakres wymaganych pozwoleƒ obejmowaç mo˝e pozwolenie na
wprowadzanie Êcieków do wód lub do ziemi oraz pozwolenie na wytwarzanie odpadów.
Wydawanie pozwoleƒ odbywa si´ na wniosek prowadzàcego instalacj´, a jego zawartoÊç precyzuje art. 184 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].
165
10)
Zarówno napowietrzna linia elektroenergetyczna, jak i stacja elektroenergetyczna jest w rozumieniu ustawy prawo ochrony Êrodowiska instalacjà.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 166
5.9. ZASADY U˚YTKOWANIA TERENU W OTOCZENIU LINII PRZESY¸OWYCH I STACJI
ELEKTROENERGETYCZNYCH
Jak wykazujà zarówno obliczenia teoretyczne, jak i liczne dane pomiarowe w otoczeniu linii
przesy∏owych najwy˝szych napi´ç eksploatowanych w kraju wyst´pujà obszary, w których nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Pole elektryczne o nat´˝eniu przekraczajàcym 10 kV/m, a tak˝e pole magnetyczne o nat´˝eniu powy˝ej 60 A/m wyst´puje wy∏àcznie
w pobli˝u przewodów linii, a wić w obszarach niedost´pnych dla ludzi.
Jednym z najistotniejszych problemów analizowanych w kontekÊcie zasad u˝ytkowania terenów w otoczeniu linii napowietrznych jest mo˝liwoÊç lokalizacji budynków, w szczególnoÊci
mieszkalnych, w sàsiedztwie linii elektroenergetycznej. Jak ju˝ wspomniano w poprzednich rozdzia∏ach Informatora, rozporzàdzenie [64] nakazuje ograniczenie nat´˝enia pola elektrycznego
na obszarach zabudowy mieszkaniowej do wartoÊci 1 kV/m. Mimo, ˝e przy projektowaniu linii
wybiera si´ takà jej tras´, by zabudowa mieszkaniowa nie wyst´powa∏a w pobli˝u linii, to jej powstania w przysz∏oÊci nie da si´ czasami wykluczyç. W zwiàzku z tym w uzasadnionych przypadkach w otoczeniu linii elektroenergetycznej, wzd∏u˝ jej trasy, nale˝y liczyç si´ z mo˝liwoÊcià
utworzenia obszaru ograniczonego u˝ytkowania w trybie art. 135 ustawy [81].
Jak ju˝ wspomniano we wczeÊniejszych fragmentach opracowania, granice takiego obszaru,
ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu, wymagania techniczne dotyczàce budynków oraz
sposób korzystania z terenu powinny wynikaç z post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania
166
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 167
na Êrodowisko sporzàdzonej dla konkretnej, projektowanej11 linii napowietrznej. Nale˝y raz jeszcze podkreÊliç, ˝e utworzenie obszaru ograniczonego u˝ytkowania ma za zadanie z jednej strony
zabezpieczenie podstawowych interesów inwestora (w∏aÊciciela linii), z drugiej zaÊ - niedopuszczenie do potencjalnych konfliktów pomi´dzy przysz∏ymi inwestorami obiektów budowlanych
(w tym w szczególnoÊci budynków mieszkalnych) planowanych do realizacji w bezpoÊrednim sàsiedztwie linii.
Nale˝y zauwa˝yç, ˝e utworzenie obszaru ograniczonego u˝ytkowania w otoczeniu linii napowietrznej nie wyklucza mo˝liwoÊci lokalizacji budynków w tym obszarze, jakkolwiek wydaje si´
konieczne, by lokalizacj´ obiektów budowlanych w obszarze ograniczonego u˝ytkowania uzgadniaç ka˝dorazowo z w∏aÊcicielem linii. Inwestorzy budynków mieszkalnych powinni bowiem pami´taç, ˝e zgodnie z zapisami zawartymi w §11 rozporzàdzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12
kwietnia 2002 r., w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaç budynki i ich usytuowanie [58] „...budynek z pomieszczeniami przeznaczonymi na pobyt ludzi powinien byç wznoszony poza zasi´giem ucià˝liwoÊci okreÊlonych w przepisach o ochronie Êrodowiska lub w ich zasi´gu,
pod warunkiem zastosowania Êrodków technicznych zmniejszajàcych ucià˝liwoÊci do poziomu okreÊlonego w tych przepisach oraz Polskich Normach...”.
Zagadnienie lokalizacji obiektów budowlanych pod liniami napowietrznymi lub w bezpoÊrednim ich sàsiedztwie od wielu lat budzi uzasadnione kontrowersje. Powoduje to, ˝e projektanci
starajà si´ unikaç nadmiernych zbli˝eƒ linii do obiektów budowlanych, a w∏aÊciciele linii niech´tnie uzgadniajà lokalizacje jakiejkolwiek zabudowy w sàsiedztwie linii napowietrznej.
Poza problemami zwiàzanymi z lokalizacjà budynków w obszarze dzia∏ania pola elektromagnetycznego, wytwarzanego przez linie przesy∏owe wysokiego napićia, nie istniejà ˝adne inne
istotne ograniczenia w zagospodarowaniu terenów po∏o˝onych pod liniami napowietrznymi.
U˝ytkowanie w sàsiedztwie linii przesy∏owej takich urzàdzeƒ jak: wielkogabarytowe maszyny
rolnicze, deszczownie, opryskiwacze, pastuchy elektryczne jest dopuszczalne i nie stwarza ˝adnego zagro˝enia dla ich obs∏ugi, pod warunkiem przestrzegania okreÊlonych zasad ich eksploatacji w tych szczególnych warunkach. Uziemianie cz´Êci metalowych tych urzàdzeƒ i sytuowanie
pastuchów elektrycznych pod linià w taki sposób, by unikaç równoleg∏ego z linià prowadzenia
d∏ugich odcinków ich przewodów - to sposoby zapewniajàce ca∏kowicie bezpieczne u˝ytkowanie
wspomnianych wy˝ej urzàdzeƒ w pobli˝u linii przesy∏owych. Szczegó∏y techniczne i zasady prowadzenia linii elektroenergetycznych w miejscach skrzy˝owaƒ czy zbli˝eƒ z deszczowniami
i opryskiwaczami zosta∏y okreÊlone (p.29) w nieobowiàzujàcej ju˝ normie [48].
W kontekÊcie problemów zwiàzanych z u˝ytkowaniem terenów usytuowanych pod liniami
i w sàsiedztwie stacji elektroenergetycznych, w szczególnoÊci zaÊ terenów rolniczych nale˝y
stwierdziç, ˝e:
• mo˝liwe jest wykorzystywanie terenów po∏o˝onych bezpoÊrednio pod liniami do
wszelkiego rodzaju upraw polowych; nie istniejà w tym wzgl´dzie ˝adne ograniczenia,
• zachowanie elementarnej ostro˝noÊci przy zbli˝aniu si´ do linii oraz konstrukcji s∏upów
przy korzystaniu (w szczególnoÊci pod przewodami linii) z maszyn s∏u˝àcych do mechanicznej uprawy roli (kombajny, ciàgniki, siewniki itp.) zapewnia pe∏ne bezpieczeƒstwo pracy,
• budujàc lini´ inwestor musi zadbaç, by w ka˝dej sytuacji zachowana zosta∏a okreÊlona
w przepisach minimalna odleg∏oÊç pomi´dzy przewodami linii, a elementami pracujàcych
maszyn12 czy urzàdzeƒ.
167
Dla linii przekazanej do u˝ytkowania – z analizy porealizacyjnej, a dla linii istniejàcej z przeglàdu ekologicznego, jeÊli sporzàdzenie takiego by∏o wymagane w trybie
ustawy [81].
11)
12)
Gabaryty obecnie eksploatowanych maszyn rolniczych zapewniajà w ka˝dym przypadku zachowanie bezpiecznej odleg∏oÊci od przewodów linii.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 168
S¸OWNIK WA˚NIEJSZYCH POJ¢å
Badania epidemiologiczne - sposób okreÊlania zagro˝enia zdrowotnego powodowanego przez okreÊlony czynnik fizyczny lub
chemiczny, wykorzystujàcy statystyczne metody porównania stanu zdrowia grupy nara˝onej ze stanem zdrowia grupy nienara˝onej.
punktami w przestrzeni o tej samej fazie drgaƒ
fali (np. sàsiednich maksimów).
Badania in vitro - badania laboratoryjne
przeprowadzane na preparatach biologicznych (in vitro - z ∏ac. - w probówce).
Efekt biologiczny - mierzalna reakcja organizmu ˝ywego na dzia∏anie czynnika zewn´trznego.
Cz´stotliwoÊç fali - iloÊç zmian amplitudy
fali w rozpatrywanym miejscu przestrzeni
w ciàgu jednej sekundy. Charakterystyczny
parametr promieniujàcego êród∏a, nie zmieniajàcy swej wartoÊci w czasie propagacji.
Emisja - wprowadzanie bezpoÊrednio lub poÊrednio, w wyniku dzia∏alnoÊci cz∏owieka, do
powietrza, wody, gleby lub ziemi substancji lub
energii takich jak ciep∏o, ha∏as, wibracje lub pola elektromagnetyczne.
Cz´stotliwoÊç pràdu (napićia) - liczba
zmian amplitudy przebiegu w ciàgu jednej
sekundy. Cz´stotliwoÊç pràdu (napićia)
w krajowym systemie elektroenergetycznym
wynosi 50 Hz (w USA – 60 Hz).
Ekranowanie pola elektromagnetycznego
- sposób obni˝ania nat´˝enia pola elektrycznego lub magnetycznego w drodze zastosowania odpowiednich urzàdzeƒ ochronnych np.
przewodów czy siatek ekranujàcych (ekranowanie pola elektrycznego) a tak˝e os∏on z materia∏ów o wysokiej przenikalnoÊci
magnetycznej (ekranowanie pola magnetycznego).
Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia (tzw. decycja Êrodowiskowa) - decyzja
administracyjna okreÊlajàca warunki, w tym
tak˝e ograniczenia dotyczàce ochrony Êrodowiska, na jakich mo˝liwa jest realizacja i eksploatacja przedsi´wzićia inwestycyjnego, by
spe∏nione by∏y wszystkie wymagania w zakresie ochrony Êrodowiska.
Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - decyzja administracyjna ustalajàca warunki zmiany
zagospodarowania terenu polegajàcej na budowie obiektu budowlanego lub wykonaniu
innych robót budowlanych, a tak˝e na zmianie sposobu u˝ytkowania obiektu budowlanego lub jego cz´Êci wydawana w przypadku,
gdy na analizowanym terenie brak jest miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Dla inwestycji celu publicznego
jest to decyzja o lokalizacji inwestycji celu publicznego, a dla innych przedsi´wzi´ç – decyzja o warunkach zabudowy.
D∏ugoÊç fali - odleg∏oÊç mi´dzy dwoma
168
Doza - miara poch∏oni´tej dawki czynnika.
Uwzgl´dnia intensywnoÊç czynnika i czas jego
oddzia∏ywania.
Ekspozycja Êrodowiskowa - nara˝enie na
oddzia∏ywanie czynników fizycznych lub chemicznych w miejscach ogólnie dost´pnych dla
ludnoÊci.
Ekspozycja zawodowa - nara˝enie na oddzia∏ywanie czynników fizycznych lub chemicznych w zwiàzku z wykonywaniem pracy
zawodowej.
Elektroenergetyczna linia napowietrzna urzàdzenie napowietrzne pràdu przemiennego
lub sta∏ego, przeznaczone do przesy∏ania energii elektrycznej, sk∏adajàca si´ z przewodów,
izolacji, konstrukcji wsporczych, osprz´tu oraz
innych elementów wynikajàcych ze sposobu
pracy linii.
ELF (Extra Low Frequency) - z ang. „skrajnie
niska cz´stotliwoÊç” - termin u˝ywany w odniesieniu do pól elektromagnetycznych z zakresu cz´stotliwoÊci 0 - 10 kHz.
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 169
Fala elektromagnetyczna - zaburzenie
pola elektromagnetycznego rozchodzàce si´
w oÊrodku materialnym z pr´dkoÊcià
v=c •√ε • µ gdzie c - pr´dkoÊç Êwiat∏a w pró˝ni;
ε , µ - przenikalnoÊç elektryczna i magnetyczna oÊrodka.
Faza - czasowe przesunićie przebiegu okresowego. Tak˝e: popularne okreÊlenie bieguna
w uk∏adzie trójfazowym lub przewodu pozostajàcego pod napićiem wzgl´dem ziemi.
GIS - z ang. Gas Insulated Schwichgear – termin u˝ywany w odniesieniu do rozdzielnic
okapturzonych z izolacjà gazowà szeÊciofluorku siarki SF6, charakteryzujàcych si´ du˝à
niezawodnoÊcià, trwa∏oÊcià oraz niewielkà
emisjà ha∏asu i pomijalnymi poziomami generowanych pól elektromagnetycznych.
Instalacja - stacjonarne urzàdzenie techniczne, zespó∏ stacjonarnych urzàdzeƒ technicznych powiàzanych technologicznie,
po∏o˝onych na terenie jednego zak∏adu, do
których tytu∏em prawnym dysponuje ten sam
podmiot lub obiekty budowlane nie b´dàce
urzàdzeniami technicznymi, których eksploatacja mo˝e spowodowaç emisj´.
Inwestycja celu publicznego - dzia∏ania
o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajowym), stanowiàce realizacj´ celów, o których
mowa w art. 6 ustawy [79]. Inwestycjami celu publicznego sà m.in. budowa i utrzymywanie przewodów i urzàdzeƒ s∏u˝àcych do
przesy∏ania energii elektrycznej, a tak˝e innych obiektów i urzàdzeƒ niezb´dnych do korzystania z tych przewodów i urzàdzeƒ (art.
6, pkt. 2 ustawy [79]).
do zneutralizowania oddzia∏ywania czynnika
zewn´trznego.
Mechanizm obronny regeneracyjny - zespó∏ reakcji organizmów ˝ywych, w szczególnoÊci organizmu cz∏owieka, zmierzajàcych do
poprawy funkcjonowania uk∏adów, których
dzia∏anie zosta∏o zak∏ócone wskutek oddzia∏ywania czynnika zewn´trznego.
Napićie znamionowe - zaprojektowane, typowe napićie pracy urzàdzenia. WartoÊci napi´ç znamionowych sà znormalizowane.
Napićie znamionowe linii - napićie mi´dzyprzewodowe, na które linia jest zbudowana.
Napićie robocze - rzeczywiste napićie pracy urzàdzenia w danej chwili. Na ogó∏ ró˝ni si´
ono nieznacznie od napićia znamionowego.
NDN - Najwi´ksze Dopuszczalne Nat´˝enie
czynnika szkodliwego w Êrodowisku pracy. Dla
poszczególnych czynników fizycznych i chemicznych dopuszczalne poziomy (NDN) okreÊlone zosta∏y w odpowiednich przepisach [60].
Obszar ograniczonego u˝ytkowania - obszar w otoczeniu niektórych, na którym – mimo
zastosowania dost´pnych rozwiàzaƒ technicznych, technologicznych i organizacyjnych - nie
mogà byç dotrzymane standardy jakoÊci Êrodowiska, poza terenem, do którego w∏aÊciciel inwestycji (instalacji) posiada tytu∏ prawny.
Obostrzenie - dodatkowe zabezpieczenia linii
na odcinku wymagajàcym zwi´kszonego bezpieczeƒstwa obiektów krzy˝owanych lub b´dàcych w zbli˝eniu; rozró˝nia si´ obostrzenia
pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia.
Izolacja linii - elementy z materia∏u nieprzewodzàcego mi´dzy przewodami roboczymi a konstrukcjami wsporczymi; izolacja linii
wyst´puje w formie izolatorów wiszàcych lub
∏aƒcuchów izolatorowych oraz w formie poprzeczników izolacyjnych.
Odleg∏oÊç przewodu - odleg∏oÊç osi geometrycznej przewodu od okreÊlonego przedmiotu.
Mechanizm obronny kompensacyjny zespó∏ reakcji organizmów ˝ywych, w szczególnoÊci organizmu cz∏owieka, zmierzajàcych
Okna cz´stotliwoÊciowe - hipotetyczne zakresy cz´stotliwoÊci, dla których obserwuje si´
specyficzne reakcje w przypadku oddzia∏ywa-
Od∏àcznik - urzàdzenie do przerywania obwodu elektrycznego w warunkach braku obcià˝enia.
169
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 170
nia pól elektromagnetycznych na struktury
biologiczne.
Ozon - alotropowa odmiana tlenu o czàsteczce z∏o˝onej z trzech atomów, która w niewielkich iloÊciach wydziela si´ wskutek ulotu na
aparaturze wysokonapićiowej.
Pole elektromagnetyczne - stan energetyczny przestrzeni wokó∏ ∏adunków elektrycznych
majàcych energi´ potencjalnà i kinetycznà. Pole elektromagnetyczne posiada dwie sk∏adowe:
elektrycznà (pole elektryczne) i magnetycznà
(pole magnetyczne).
Pole elektryczne - stan energetyczny przestrzeni wokó∏ ∏adunku elektrycznego (lub ∏adunków elektrycznych), w której ∏adunek ten
ma zgromadzonà energi´ potencjalnà o okreÊlonej g´stoÊci obj´toÊciowej i dzia∏a z okreÊlonà si∏à na inne ∏adunki elektryczne.
Pole magnetyczne - stan energetyczny przestrzeni wokó∏ przep∏ywajàcego pràdu elektrycznego, w której wyst´puje energia
kinetyczna ruchu ∏adunków elektrycznych pràdu dzia∏ajàcego z okreÊlonà si∏à na inne ∏adunki elektryczne b´dàce w ruchu.
Pozwolenie na budow´ - decyzja administracyjna wydawana przez urzàd administracji
paƒstwowej szczebla podstawowego. W odniesieniu do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco
oddzia∏ywaç na Êrodowisko pozwolenie na budow´ wydawane jest na podstawie m. in. stosownego wniosku z∏o˝onego przez inwestora
oraz danych zawartych w raporcie oddzia∏ywania inwestycji na Êrodowisko, po przeprowadzeniu post´powania w sprawie oceny
oddzia∏ywania na Êrodowisko.
Pràd kontaktowy (pràd pojemnoÊciowy,
pràd indukowany, pràd przesunićia) pràd przep∏ywajàcy przez cia∏o cz∏owieka majàcego kontakt z potencja∏em ziemi i znajdujàcego si´ w polu elektrycznym.
Przedsi´wzićie (inwestycja) mogàce znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko - przedsi´wzićie, dla którego zgodnie zapisami
ustawy [81], okreÊlono szczególny tryb proce-
170
dury lokalizacyjnej. Rodzaje przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko
okreÊlono w ustawie [67].
Przewód roboczy - przewód s∏u˝àcy do przesy∏u energii elektrycznej, który mo˝e byç przewodem pojedynczym lub wiàzkà przewodowà,
sk∏adajàca si´ z dwóch lub wićej przewodów
pojedynczych.
Przewód fazowy - przewód roboczy linii pràdy przemiennego, po∏àczony z okreÊlonà fazà
systemu przesy∏owego.
Przewód odgromowy - przewód uziemiony
chroniàcy przewody robocze przed bezpoÊrednimi wy∏adowaniami atmosferycznymi; mo˝e
byç wykorzystany równie˝ do innych celów, jak
zamykanie obwodu zwarcia doziemnego, ograniczania oddzia∏ywania zwarç na urzàdzenia
telekomunikacji, prowadzenie Êwiat∏owodów,
itp.
Przewód wiàzkowy - uk∏ad, zwykle 2-4 przewodów tej samej fazy, które rozmieszczone sà
w niewielkiej odleg∏oÊci od siebie.
Przewód ekranujàcy - przewód uziemiony
s∏u˝àcy do zmniejszania nat´˝enia pola elektrycznego pochodzàcego od przewodów roboczych, zawieszony mi´dzy nimi a ziemià lub
chronionymi obiektami.
Przewód Êwiat∏owodowy - przewód zawierajàcy w∏ókna Êwiat∏owodowe s∏u˝àce do przesy∏ania sygna∏ów Êwietlnych.
Przewód telekomunikacyjny - przewód metalowy s∏u˝àcy do przesy∏ania telekomunikacyjnych sygna∏ów elektrycznych.
Prz´s∏o - cz´Êç linii zawarta mi´dzy sàsiednimi konstrukcjami wsporczymi.
Raport oddzia∏ywania przedsi´wzićia na
Êrodowisko (OOÂ) - dokument w post´powaniu w sprawie oceny przedsi´wzićia oddzia∏ywania na Êrodowisko. OkreÊla on, analizuje
i ocenia bezpoÊredni i poÊredni wp∏yw przedsi´wzićia na: Êrodowisko oraz zdrowie i warunki ˝ycia ludzi, wzajemne oddzia∏ywanie
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 171
elementów Êrodowiska, dobra materialne, dobra kultury oraz mo˝liwoÊci, sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego
oddzia∏ywania na Êrodowisko. Dla inwestycji
zaliczonych (obligatoryjnie lub uznaniowo)
do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko raporty OOÂ za∏àczane
sà do wniosków o ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowania terenu oraz wykorzystywane w procedurze uzyskiwania decyzji
o pozwoleniu na budow´.
Ryzyko zdrowotne - stan przekroczenia dopuszczalnej intensywnoÊci czynnika szkodliwego, mogàcy spowodowaç szkodliwe dla
zdrowia skutki w organizmie.
S∏up linii - konstrukcja wsporcza linii, osadzona w gruncie bezpoÊrednio lub poÊrednio
za pomocà fundamentu.
Stacja elektroenergetyczna - zespó∏ urzàdzeƒ (oraz obiektów) s∏u˝àcych do zapewnienia wzajemnej wspó∏pracy linii
elektroenergetycznych (najcz´Êciej o ró˝nych
napićiach znamionowych), w celu przesy∏u
i rozdzia∏u energii elektrycznej.
Straty przesy∏u - straty powstajàce w procesie przep∏ywu pràdu elektrycznego przez lini´
elektroenergetycznà. Ich przyczynà sà m.in.
opornoÊç przewodów, ulot, transformacja, itd.
Strefa bezpieczna (dla pola o cz´stotliwoÊci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodowej obszar, w którym nat´˝enie pola
elektrycznego jest mniejsze od 5 kV/m i nat´˝enie pola magnetycznego jest mniejsze od
66,6 A/m.
Strefa poÊrednia (dla pola o cz´stotliwoÊci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodowej obszar, w którym nat´˝enie pola
elektrycznego zawiera si´ w przedziale od 5
do 10 kV/m i nat´˝enie pola magnetycznego
mieÊci si´ w granicach od 66,6 do 200 A/m
Strefa zagro˝enia (dla pola o cz´stotliwoÊci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodowej obszar, w którym nat´˝enie pola
elektrycznego zawiera si´ w przedziale od
10 kV/m do 20 kV/m i nat´˝enie pola magnetycznego mieÊci si´ w granicach od 200 do
2000 A/m.
Strefa niebezpieczna (dla pola o cz´stotliwoÊci 50 Hz) - OkreÊlany w ekspozycji zawodowej obszar, w którym nat´˝enie pola
elektrycznego jest wi´ksze od 20 kV/m i nat´˝enie pola magnetycznego przekracza wartoÊç 2000 A/m
System elektroenergetyczny - zespó∏
obiektów i urzàdzeƒ s∏u˝àcych do wytwarzania, przesy∏u i rozdzia∏u energii elektrycznej
w skali jednego lub wielu krajów.
Tlenki azotu - szkodliwe dla zdrowia zwiàzki
chemiczne wydzielajàce si´ w minimalnych
iloÊciach wskutek ulotu na urzàdzeniach wysokonapićiowych.
Ulot - wy∏adowania niezupe∏ne (koronowe),
które w pewnych warunkach mogà wyst´powaç na elementach (przewodach, izolatorach
itp.) urzàdzeƒ, w szczególnoÊci najwy˝szych
napi´ç.
WielkoÊç emisji - rodzaj i iloÊç wprowadzanych substancji lub energii w okreÊlonym czasie oraz st´˝enia lub poziomy substancji lub
energii, w szczególnoÊci w gazach odlotowych, wprowadzanych Êciekach oraz wytwarzanych odpadach.
Wy∏àcznik - urzàdzenie do przerywania obwodu elektrycznego w warunkach obcià˝enia
lub zwarcia.
Zak∏ócenia radioelektryczne - zak∏ócenia
w odbiorze radiowym i telewizyjnym w nast´pstwie niekorzystnego wp∏ywu na instalacje antenowe pól elektromagnetycznych
wielkiej cz´stotliwoÊci wytwarzanych m.in.
przez przewody linii najwy˝szych napi´ç.
Zanieczyszczenie - emisja, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu Êrodowiska,
powoduje szkod´ w dobrach materialnych,
pogarsza walory estetyczne Êrodowiska lub
koliduje z innymi uzasadnionymi sposobami
korzystania ze Êrodowiska.
171
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 172
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
172
Abbas A. H., Pour F. Ahmad Arabi A.M.: Acute childhood leukemias and exposure to magnetic
fields generated by high voltage overhead power lines - a risk factor in Iran. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 2007, Vol.8, pp. 69-72.
Ahlbom A. i wsp.: A pooled analysis of magnetic fields and childhood leukaemia. British Journal of Cancer, 2000, Vol.83, No.5, pp.692 - 698.
Ahlbom A., Cardis E. i wsp.: Review of epidemiological literature on EMF and health. Environmental Health Perspectives, 2001, Vol.109, pp.911-933.
Arciszewski J., Komorowska I., Kulikowski J.: Metodyka i zasady wyznaczania poziomu ha∏asu
w otoczeniu linii i stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia. (Projekt). Instytut Energetyki,
Warszawa 1992.
Bawin S.M., Adey W.R.: Sensitivity of calcium in cerebral tissue to weak environmental electric
fields oscillating at low frequency. Proc. of the National Academy of Science, 1976, Vol.73, No.6,
pp.1999-2023.
BioInitiative Report: A Rationale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF and RF). Sierpieƒ 2007 r.
Blackman C.F., Benane S.G., House D.E., Joines W.T.: Effects of ELF (1-120 Hz) and modulated
(50 Hz) RF fields on the efflux of calcium ions from brain tissue in vitro. Bioelectromagnetics,
1985, Vol.6, pp.1-11.
BNS 12.1.002-78. Electric Fields near High Voltage Substations and Lines with Voltage 400 kV
and more.
Byus C.V., Pieper S.E., Adey W.R.: The effects of low-energy 60 Hz environmental electromagnetic field upon growth-related enzyme Ornithine Decarboxylase. Carcinogenesis, 1986, Vol.8,
pp.128-133.
Council Recommendation of 12 July 1999 on the limitation of exposure of the general public to
electromagnetic fields (0 Hz to 300 GHz). Official Journal L199, 30/07/1999, pp. 59-70.
1999/519/EC.
Dodge C.H.: Power lines and electromagnetic fields: Issues for the Congress. March 4, 1992.
Do∏owy K., Duszyƒski J.: Wp∏yw pól elektromagnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci na struktury
biologiczne. Praca niepublikowana.
Draper G, Vincent T, Kroll M E, Swanson J.: Childhood cancer in relation to distance from high
voltage power lines in England and Wales: a case-control study. Britich Medical Journal (bmj.com),
3.06.2005.
EC Proposal for Council recommendation on the limitation of exposure of the general public to
electromagnetic fields 0 Hz - 300 GHz. 1998.
Electric and magnetic fields. The facts. Energy Network Association. Styczeƒ 2007. (energynetworks.org).
Electrical and biological effects of transmission lines. A review. Boneville Power Administration,
Portland, 1989.
EMF Exposure Standards Applicable in Europe and Elsewhere. Eurelectric, Ref. No 2006-450-006.
Engel Z., Wszo∏ek T.: Problematyka ucià˝liwoÊci akustycznej linii elektro-energetycznych 110-400 kV
w ocenach oddzia∏ywania na Êrodowisko. Materia∏y II Konferencji Naukowo-Technicznej „Pola
elektromagnetyczne, a energetyka i Êrodowisko”, Bielsko-Bia∏a, 24-25.11.1994.
Feychting M, Ahlbom A, Magnetic fields and cancer in children residing near Swedish high-voltage
power lines. Journal of Epidemiology, 1993, no.138, pp. 467-481.
Feychting M. i wsp.: Estimating exposure in studies of residential magnetic fields and cancer:
importance of short-term variability, time interval between diagnosis and measurement, and
distance to power line. Epidemiology, 1996, Vol. 7, pp.220-224.
Feychting M., Ahlbom A.: Magnetic fields and cancer in people residing near Swedish high voltage
power lines. American Journal of Epidemiology, 1993, Vol.138, pp.467-481.
Forseen U.M. i wsp.: Relative contribution of residential and occupational magnetic field exposure
over twenty-four hour among people living close to and far from a power line. Bioelectromagnetics, 2002, Vol.23, No.3, pp.239 - 244.
Greenland S. (Red.): An evaluation of the possible risks from electric and magnetic fields (EMF)
Informator ok_03
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
7/10/08
20:56
Page 173
from power lines, internal wiring, electrical occupations and appliances. California EMF Program.
Department of Health Services, State of California, Los Angeles, 2001, pp.1 - 236.
Greenland S., Sheppard A.R. i wsp.: A pooled analysis of magnetic fields, wirecodes and childhood
leukemia. Epidemiology. 2000, Vol.11, pp.624-634.
Heikkinen P., Kosma V.M. i wsp.: Effects of 50-Hz magnetic fields on cancer induced by ionizing
radiation in mice. Intern. Journ. Radiat. Biol. 2001, Vol.77, pp.483-495.
Hill A.B.: The environment and disease: Association or causation? Proc. Royal Soc. Med. 1965,
Vol.58, pp.295-300.
ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic
fields. Health Physics. 1998, Vol. 74, No.4.
International Agency for Research on Cancer (IARC): Static and extremely low frequency (ELF)
electric and magnetic fields. Monograph. No.80. IARC Lyon, 2002.
IRPA/INIRC Interim guidelines on limits of exposure to 50/60 Hz electric and magnetic fields.
Health Physics, 1990, Vol. 58, No.1, pp.113-122.
Li C.Y. i wsp.: Residential exposure to 60-hertz magnetic fields and adult cancers in Taiwan.
Epidemiology, 1997, Vol.8, No.1, pp.25 - 30.
Liboff A.R.: Cyclotron resonance in membrane transport. In: Chiabrera A., Nicolini C. and Schwan
H.P. (editor). Interaction between electromagnetic fields and cells. Plenum Press, London, 1986.
Loescher W. i wsp.: Tumour promotion in a breast cancer model by exposure to a weak alternating
magnetic fields. Cancer Letters. 1993, Vol.14, pp.17-27.
Lowenthal R.M., Tuck D.M.: Lymphoproliferative and myeloproliferative disorders: a case-control
study. International Medical Journal, 2007 r, June 2. pp. 1-6.
Lymangrover J.R., Keku E., Seto Y.J.: 60-Hz electric field alters the steroidogenic response of rat
adrenal tissue in vitro. Life Sciences, 1983, Vol.32, pp.691-696.
McBride M L, Gallagher R P, Theriault G, Armstrong B G, Tamaro S, Spinelli J J at al.: Power-frequency
electric and magnetic fields and risk of childhood leukemia in Canada. American Journal of
Epidemiology, 1999, Vol. 149, No. 831, pp. 831-842.
McLean J.R., Thansandote A. i wsp.: A 60 Hz magnetic field does not affect the incidence of squamous
cell carcinoma in SENCAR mice. Bioelectromagnetics, 2003, Vol.24, pp. 75-81.
Metodyka okreÊlania ucià˝liwoÊci i zasi´gu ha∏asów przemys∏owych. Instrukcja nr 308, Instytut
Techniki Budowlanej, Warszawa 1991.
Ministerstwo Zdrowia ZSRR. Maksymalne dopuszczalne poziomy pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz. Dokument nr 3206-85, Moskwa 1985.
Nat´˝enie pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii 220-750 kV. Katalog parametrów, charakterystyk i stref ochronnych. Instytut Energetyki, Warszawa 1994.
National Institute of Environmental Health Sciences (US NIEHS): Health Effects from Exposure
to Power-Line Frequency Electric and Magnetic Fields. Research Triangle Park, NC. 1999.
National Institute of Environmental Health Sciences, 1998 Working Group Report (EMF RAPID):
Assessment of health effects from exposure to power line frequency electric and magnetic fields.
NIESH Publication, 1998, No. 98-3981.
National Research Council (US): Possible Health Effects of Exposure to Residential Electric and
Magnetic Fields. National Academic Press, Washington, 1996.
Oddzia∏ywanie stacji i linii elektroenergetycznych o napićiu do 110 kV wy∏àcznie, na Êrodowisko.
Instytut Energetyki, Zak∏ad Wysokich Napi´ç, Warszawa 1993.
Olsen J.H. i wsp.: Residence near high voltage facilities and risk of cancer in children. British
Medical Journal, 1993, Vol. 307, pp.891 - 895.
PN-72/T-04900 Urzàdzenia mikrofalowe. Metody pomiaru g´stoÊci strumienia mocy mikrofalowej.
PN-74/T-06260 èród∏a promieniowania elektromagnetycznego. Znaki ostrzegawcze.
PN-77/E-05118/A1:1998 Przemys∏owe zak∏ócenia radioelektryczne. Elektroenergetyczne linie
i stacje wysokiego napićia. Dopuszczalny poziom zak∏óceƒ. Ogólne wymagania i badania terenowe.
PN-E-05100-1:1998 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projektowanie i budowa. Linie pràdu
przemiennego z przewodami roboczymi go∏ymi.
PN-E-05115:2002. Instalacje elektroenergetyczne pràdu przemiennego o napićiu wy˝szym od 1 kV.
173
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 174
[50] PN-EN 50160:2002 Parametry napićia zasilajàcego w publicznych sieciach rozdzielczych.
[51] PN-EN 50341-1:2005 Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemiennego powy˝ej 45 kV.
Cz´Êç 1: Wymagania ogólne. Specyfikacje wspólne.
[52] PN-ISO 1996 - 1, 2 i 3. Akustyka. Opis i pomiary ha∏asu Êrodowiskowego.
[53] PN-N-01339:2000. Ha∏as. Metody pomiaru i oceny ha∏asu linii elektroenergetycznych wysokiego
napićia.
[54] PN-T-06580-3:2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym o cz´stotliwoÊci do 300 GHz. Cz´Êç 3: Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy.
[55] PN-T-06584:1990 Ochrona pracy w polach elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz. Mierniki
i metody pomiaru nat´˝enia pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz.
[56] PrPN-EN 50341-3-xx Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemiennego powy˝ej 45 kV.
Cz´Êç 3-xx: Zbiór normatywnych warunków krajowych. Normatywne warunki krajowe Polski.
[57] Robinson J.G., Pendelton A.R. i wsp.: Decreased DNA repair rates and protection from heat-induced
apoptosis mediated by electromagnetic field exposure. Bioelectromagnetics. 2002, Vol.23,
pp. 106-112.
[58] Rozporzàdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r., w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaç budynki i ich usytuowanie.Dz. U. nr 75, poz. 690 ze zmianami: Dz. U. z 2003 r, nr 33, poz. 270 oraz z 2004 r. Nr 109, poz. 1156.
[59] Rozporzàdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Dz. U. nr 164, poz. 1587.
[60] Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych nat´˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy.
Dz. U. z 2002 r. nr 217, poz. 1833.
[61] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca 2007 r, w sprawie dopuszczalnych
poziomów ha∏asu w Êrodowisku. Dz. U. nr 120, poz.826
[62] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 21 lipca 2004 roku w sprawie obszarów specjalnej
ochrony ptaków Natura 2000. Dz.U. nr 229, poz. 2313.
[63] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 23 grudnia 2004 r., w sprawie wymagaƒ w zakresie
prowadzenia pomiarów wielkoÊci emisji. Dz. U. Nr 283, poz. 2842.
[64] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. w sprawie dopuszczalnych
poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania
tych poziomów. Dz. U. nr 192, poz. 1883.
[65] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 4 czerwca 2007 r, w sprawie ustalenia wartoÊci
wskaênika ha∏asu LDWN. Dz. U. nr 106, poz. 729.
[66] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 9 wrzeÊnia 2002 r. w sprawie opracowaƒ ekofizjograficznych. Dz. U. nr 155, poz. 1298.
[67] Rozporzàdzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r w sprawie okreÊlenia rodzajów przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko oraz szczegó∏owych uwarunkowaƒ
zwiàzanych z kwalifikowaniem przedsi´wzićia do sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na
Êrodowisko. Dz. U. nr 257, poz. 2573 ze zmianami: Dz. U. z 2005 r. nr 92, poz. 769 oraz Dz. U.
z 2007 r. nr 158, poz.1105.
[68] Savitz D.A. i wsp.: Case-control study of childhood cancer and exposure to 60 Hz magnetic fields.
American Journal of Epidemiology, 1998, Vol. 128, No.1, pp.21-38.
[69] Savitz D.A. i wsp.: Electrical occupations and neurodegenrative disease: analysis of US mortality
data. Archives of Environmental Health, 1998, Vol. 53, No.1, pp.1- 5.
[70] Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks SCENIHR. Possible effects
of Electromagnetic Fields (EMF) on Human Health. Marzec 2007
[71] Short B., Further legal considerations in relation to EMFs, powerlines and a precautionary
approach, following the SAGE report published April 2007. Lipiec 2007.
[72] Smith S.D. i inni: Calcium cyclotron resonanse and calcium mobility. Bioelectromagnetics, 1987,
Vol.8, pp.215-217.
[73] Stakeholder Advisory Group on ELF EMFs (SAGE). Precautionary approaches to ELF EMFs. First
Interim Assessment: Power Lines and Property, Wiring in Homes, and Electrical Equipment in
Homes. R K Partnership Ltd, kwiecieƒ 2007.
[74] Takebe H., Shiga T., Kato M., Masada E.: Biological and health effects from exposure to power-line
174
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 175
frequency electromagnetic fields. Ohmsha Ltd. Tokyo, 2001.
[75] Thun-Battersby S., Mevissen M i wsp.: Exposure of Spraque-Dawley rats to a 50-Hertz, 100-micro
Tesla magnetic field for 27 weeks facilitates mammary tumorigenesis in the 7,12-dimethyl[a]anthracene model of breast cancer. Cancer Research. 1999, Vol.59, pp.3627-3633.
[76] Tomatis. L. (Red) Cancer: Causes, Occurance and Control. IARC Scientific Publications No. 100,
IARC, Lyon, 1990, pp.1-352.
[77] Tynes T., Haldorsen T.: Electromagnetic Fields and Cancer in Children Residing. American Journal
of Epidemiology, 2007, Vol. 145, No. 3, pp. 219-226
[78] Ustawa z dnia 16 kwietnia.2004 r, o ochronie przyrody. Dz. U. nr 92, poz. 880. ze zmianami
(Zmiany: Mon. Pol. Nr 44, poz. 779 i z 2005 r. Nr 62, poz. 861; Dz. U. z 2005 r. Nr 113, poz.
954 i Nr 130, poz. 1087; Mon. Pol. z 2006 r. Nr 73, poz. 733; Dz. U. z 2007 r. Nr 75, poz. 493;
Mon. Pol. z 2007 r. Nr 77, poz. 828; Dz. U. z 2007 r. Nr 176, poz. 1238 i Nr 181, poz. 1286).
[79] Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomoÊciami. Tekst jednolity: Dz. U. z 2004
r. Nr 261, poz. 2603 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 281, poz. 2782; z 2005 r. Nr 130, poz.
1087, Nr 169, poz. 1420 i Nr 175, poz. 1459; z 2006 r. Nr 104, poz. 708, Nr 220, poz. 1600
i 1601; z 2007 r. Nr 69, poz. 468 i Nr 173, poz. 1218.
[80] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Tekst jednolity: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251
ze zmianà Dz. U. z 2007 r. Nr 88, poz. 587.
[81] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony Êrodowiska. Tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r.
Nr 129, poz. 902 ze zmianami: Mon. Pol. z 2006 r. Nr 71, poz. 714 i Nr 73, poz. 734; Dz. U.
z 2006 r. Nr 169, poz. 1199, Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 21, poz.
124, Nr 75, poz.493 i Nr 88, poz.587, Nr 124, poz. 859, Nr 147, poz. 1033, Nr 176, poz. 1238,
Nr 181, poz. 1286 i Nr 191, poz. 1374.
[82] Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony Êrodowiska, ustawy
o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw. Dz. U. Nr 100, poz. 1085 ze zmianami: Dz. U.
z 2002 r. Nr 143, poz. 1196; z 2003 r. Nr 7, poz. 78 i Nr 190, poz. 1865; z 2004 r. Nr 49, poz.
464 oraz z 2005 r., Nr 113, poz. 954.
[83] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. Nr 80,
poz. 717 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 6, poz. 41 Nr 141, poz. 1492 oraz z 2005 r. Nr 113,
poz. 954. i Nr 130, poz. 1087 oraz z 2006 r. Nr 45, poz. 319 i Nr 225, poz. 1635 oraz z 2007 r.
Nr 127, poz. 880.
[84] Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leÊnych. Tekst jednolity: Dz. U.
z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 49, poz. 464; z 2005 r. Nr 175,
poz. 1462; z 2006 r. Nr 12, poz. 63; z 2007 r. Nr 75, poz. 493, Nr 80, poz. 541 i Nr 191, poz. 1374.
[85] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane. Tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz.
1118 ze zmianà: Dz. U. z 2006 r. Nr 170, poz. 1217, z 2007 r. Nr 88, poz. 587, Nr 99, poz. 665
i Nr 127, poz. 880 i Nr 191, poz. 1373.
[86] Van Wijngaarden E et al. (2001b). Mortality patterns by occupation in a cohort of electric utility
workers. American Journal Ind. Medicine, 2001, Vol. 40, no 6, pp. 667-673.
[87] Verkasalo P.K. i wsp.: Magnetic fields of high voltage power lines and risk of cancer in Finnish
adults: nation-wide cohort study. British Medical Journal, 1996, Vol.313, pp.1047-1051.
[88] Wertheimer N., Leeper E.: Electrical wiring configuration and childhood cancer. American Journal
Epidemiology, 1979, Vol. 109, No.2, pp.273-284.
[89] Wilson B.W., Anderson L.E., Hilton D.I., Phillips R.D.: Chronic exposure to 60 Hz electric fields:
Effects of pineal function in the rat. Bioelectromagnetics, Vol.2, 1981, pp.371-380.
[90] World Health Organisation. Environmental Health Criteria nr 238 - Extremely Low Frequency
Fields, Genewa, Szwajcaria, 2007.
[91] Wskaêniki techniczne elektrowni, stacji i linii elektroenergetycznych zaprojektowanych przez
Energoprojekt. Praca niepublikowana.
[92] Wszo∏ek T.: Problemy oceny oddzia∏ywaƒ akustycznych linii elektroenergetycznych na Êrodowisko.
Konferencja naukowo-techniczna pt. „Pola elektromagnetyczne 50 Hz w Êrodowisku cz∏owieka”,
Poznaƒ 27-29.10.2003, str. 135 -148,
[93] Zafanella L. i wsp.: Modelling magnetic fields in residencies: validation of the Resicalc program.
Journal Exposure Analysis and Environmental Epidemiology, 1997, Vol, 7, No.2, pp.241-259.
175
Informator ok_03
7/10/08
20:56
Page 176

Linie i stacje elektroenergetyczne w środowisku człowieka

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zobacz film - Paco Cases

“STRONA DLA PACJENTÓW” - www.nfz

Echosonda Lowrance Elite 3x 83/200 zestaw 83/200 - Bass