Tekst / Artykuł - Polskie Towarzystwo Geofizyczne

PRZEGLĄD GEOFIZYCZNY
Rocznik LVIII
2013
Zeszyt 1–2
Sławomir MAJ
Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN – Warszawa
Z ARCHIWUM PROFESORA TADEUSZA OLCZAKA (1907-1983):
BIEG WIEKOWY DEKLINACJI MAGNETYCZNEJ W ŁODZI
(1800-1950)
SCIENTIFIC MATERIALS FROM PROFESSOR TADEUSZ OLCZAK
(1907-1983) ARCHIVES: SECULAR VARIATIONS
OF THE MAGNETIC DECLINATION IN ŁÓDŹ (1800-1950)
W materiałach archiwalnych Konstantego Tadeusza O l c z a k a (1907-1983),
wybitnego polskiego geofizyka i astronoma, profesora Uniwersytetu Warszawskiego (patrz np. Kozłowski, 1984; Maj i Guterch, 1993), natrafiliśmy na nieznane
fragmenty wstępnych rozważań dotyczących długookresowych (wiekowych) zmian
deklinacji magnetycznej D w Łodzi w XIX wieku i pierwszej połowie wieku XX.
Są to: dwa egzemplarze odręcznych wykresów (sporządzonych w lipcu 1982 r.)
przypuszczalnego przebiegu deklinacji D w Łodzi w latach 1800-1950 w porównaniu z analogicznym fragmentem tzw. krzywej warszawskiej (krzywa wiekowych
zmian D w Warszawie); pierwowzór listu do kierownika (kustosza?) Archiwum
Miejskiego w Łodzi; skrawki mini-notatek zawierających liczbowe oszacowania
deklinacji D w różnych latach. Prawdopodobnie próbę wykreślenia „krzywej łódzkiej” zainspirowały efekty wcześniejszego opracowania T. Olczaka pt. Orientacja
niektórych dawnych planów Warszawy a zmiany wiekowe deklinacji magnetycznej. Informacja wstępna (tekst ukazał się drukiem w Kwartalniku Historii Nauki i Techniki, tom
21(1), 101-122, 1984). Nadto trzeba pamiętać, że prof. Tadeusz Olczak był związany z Łodzią uczuciowo – w tym mieście bowiem uczęszczał do gimnazjum im.
Józefa Piłsudskiego, gdzie w 1924 r. uzyskał świadectwo dojrzałości. Zresztą
zagadnienie zmian wiekowych elementów pola geomagnetycznego na terenie
94
S. Maj
Rys. 1. Kopia oryginalnego wykresu Wiekowe zmiany deklinacji magnetycznej w Warszawie i Łodzi, wykonanego odręcznie przez prof. Tadeusza Olczaka w lipcu 1982 r.
Fig. 1. Copy of the original diagram by professor T. Olczak (July, 1982 ), entitled: Secular changes of
the magnetic declinations in Warsaw and Łódź
Polski zawsze mieściło się w kręgu szczególnych zainteresowań profesora (patrz
np. Olczak, 1948, 1952a; 1955a,b; 1958; 1991; Olczak i Stenz, 1936).
Na rysunku 1 przedstawiono kopię jednego z dwóch oryginalnych szkiców
wykreślonych ręką samego prof. T. Olczaka w 1982 r. Do opisu tej kopii najlepiej
nadaje się fragment wspomnianego listu: „Przesyłam przy niniejszym szkic z przebiegu D w Łodzi za około 130 lat, licząc od epoki planików z pracy p. Rynkowskiej1; jest to szkic wstępny, do publikacji się nienadający, który choć już coś
niecoś stwierdzi pozytywnego, to raczej o dużo więcej zapytuje. Zielona krzywa
1
Anna Rynkowska (1903-1984), doc. dr historyk, historyk Łodzi, archiwista i regionalista. Nauczyciel akademicki w Uniwersytecie Łódzkim. W latach 1950-1973 kustosz i pracownik naukowy Archiwum
Państwowego w Łodzi, od 1969 r. członek Łódzkiej Rady Ochrony Dóbr Kultury. Autorka m.in. znanej
monografii Ulica Piotrkowska (Wyd. Łódzkie, 1970).
Z archiwum profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983)...
95
łódzka (na rys. 1 linia przerywana – S.M.) nieźle się trzyma czarnej warszawskiej,
a ta ostatnia od roku 1921 (gdy ruszyło Obserwatorium Magnetyczne Kalinowskiego w Świdrze p. Warszawą) jest dokładna, tzn. wartości roczne obarczone są
błędem rzędu 1’ najwyżej. Starzyński też notuje swą deklinację D = -6o15’, jak
gdyby pragnąc podnieść, że i jego wartość również jest tejże dokładności; ale nie
można wykluczyć motywów mniej trywialnych; istotnie, bez specjalnych i długich
starań było to nieosiągalne u nas jego czasów.
Ogromny rozrzut łódzkiej D z lat 1823-27 przypisywać skłonny jestem raczej
mało starannemu przerysowi oryginałów niż „błędom sztuki” ówczesnych łódzkich
mierniczych. Luki 1827-1895 oraz 1895-1955 warto by spróbować zapełnić kilkoma przykładami choćby z jakichś drukowanych przewodników, informatorów
lub kalendarzy łódzkich”.
W przypadku „pełnej krzywej warszawskiej” T. Olczak dysponował bardzo
skromnym zbiorem danych liczbowych, przydatnych do jej nakreślenia. Wyniki
pomiarów instrumentalnych wielkości magnetycznej deklinacji D w Warszawie,
utrwalone w piśmie lub druku, pojawiają się właściwie dopiero pod koniec XVIII
wieku; wyjątkiem jest pomiar z roku 1647, przeprowadzony przez Piotra D e s
N o y e r s (1606-1693), sekretarza małżonki króla Władysława IV Wazy. Prawie
250-letni okres (1647-1905) dał ogółem ledwie 12 pozycji (wraz z przekazem na
zegarze słonecznym konstrukcji Salomona K r i e g n e r a lub K r i g n e r a (16941737) z Warszawy i wartością z katalogu Sir Edwarda S a b i n e ’ a (1788-1883),
angielskiego topografa i magnetologia; patrz Dodatek, tab. 1 i 2). Według słów
T. Olczaka jednak „cenny to wszelako materiał, bo dostarczający węzłowych punktów, leżących na względnie gładkiej krzywej obrazującej generalny przebieg zmian
wiekowych deklinacji w centrum naszego kraju aż do 1905 r. włącznie” (Olczak,
1984). Trzeba było zatem sięgnąć do źródeł danych zupełnie innego rodzaju.
Okazały się nimi dawne plany i mapy Warszawy, kreślone przez ówczesnych mierniczych (kartografów) z wykorzystaniem orientacji magnetycznej (czyli po prostu
sporządzanych przy użyciu busoli).
Takim planem jest na przykład tzw. plan szwedzki Warszawy z roku 1667,
zamieszczony w 6-tomowym zbiorowo-zeszytowym dziele pt. Starożytności Warszawy, wydawanym przez Alexandra We j n e r t a 2 (1809-1879), w latach 18481858). Treść planu wyraźnie sugeruje, że jego orientacja jest busolowa, a deklinacja magnetyczna daje się z grubsza oszacować na ok. +6o. Następne pozycje
kartograficzne (o orientacji magnetycznej), przydatne w szacowaniu wiekowego
biegu deklinacji D, pochodzą dopiero z końca czwartej dekady XVIII wieku.
Aleksander Wejnert, polski historyk czeskiego pochodzenia; ukończył (1827-1830) nauki prawne
i administracyjne na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim; urzędnik miejski w Warszawie, Główny
Kasjer Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, honorowy konserwator akt dawnych miasta Warszawy, autor
licznych publikacji w Bibliotece Warszawskiej, Gazecie Polskiej, Gazecie Warszawskiej, Encyklopedii Powszechnej S. Orgelbranda.
2
96
S. Maj
Schematyczna mapka południowych okolic Warszawy, autorstwa zasłużonego
saskiego kartografa Adama F. Z u r n e r a (1679-1742), ma orientacje busolową,
czego zazwyczaj A.F. Zurner nie czynił (Olczak, 1984). Wartość deklinacji magnetycznej szacuje się na podstawie tej mapki na ok. -9o. Podobnie plan Parku Ujazdowskiego (zbiory drezdeńskie), sporządzony prawdopodobnie ok. roku 1737,
jest zorientowany magnetycznie i także sugeruje deklinację D = -9o.
Plan tzw. Zwierzyńca Ujazdowskiego, wykreślony w 1765 r. przez inż.
H.G. M a r x a , porucznika artylerii koronnej, ma również orientację magnetyczną
i daje deklinację o wartości 11o,7 (czyli -11o42’).
Znany plan Warszawy z Atlasu Ziem Polski (Carte de la Pologne) edycji Giovanni
A. Rizzi Z a n n o n i e g o (1736-1814) z 1772 r., jest sygnowany wyraźną orientacją busolową; wynika z niej deklinacja o wartości ok. -12o,5 (-12o30’). Istnieją
jednak przypuszczenia, że w rzeczywistości plan ten jest redukcją planu Warszawy,
jaki – prawie 10 lat wcześniej – sporządził podpułkownik inż. R. Ricaud d e T i r r e g a i l l e . Zgodność deklinacji magnetycznej z obu planów (Marxa i Tirregaille’a)
tylko to potwierdza. Następne dekady dostarczają już nieco obfitszego materiału
kartograficznego. I tak, Planta Łazienek Królewskich z roku 1787, wykreślona przez
Korpus Kadetów, ma orientację magnetyczną, która daje deklinację D o charakterystycznej, wyjątkowo dużej (bezwzględnej), wielkości, mianowicie -17o. Późniejszy o trzy lata plan gruntów dziedzicznych na terenie miasta „od ulicy Nalewki
do Gęsiej”, znany jako Mappa Winnickiego, o starannie wykonanej orientacji (magnetycznej), także sugeruje podobną wartość: D = -16o,7 (-16o42’). Było to, jak się
wydaje, minimum w badanym biegu deklinacji (maksymalne wychylenie igły
magnetycznej na zachód); rozpoczął się „wzrost” deklinacji warszawskiej.
Na pierwszą połowę XIX wieku przypadają dosyć liczne opracowania, publikacje i przeróbki planów Warszawy o przeważnie busolowej orientacji (Olczak,
1984). Na przykład, ogólne plany miasta z lat 1819 i 1820, sporządzone przez
inżynierów wojskowych (Generalne Kwatermistrzostwo) pod kierunkiem kartografa i topografa pułkownika Józefa K o r i o t a (1785-1855), dają deklinację magnetyczną o wartości D = -16o,3 (-16o18’). Z opracowanego w Kwatermistrzostwie
Generalnym Wojska Polskiego Planu okolic Warszawy (wydany w 1829 r.) uzyskuje
się deklinację magnetyczną mnie więcej równą -14o,5 (-14o30’). W latach 18271848 żywa i bardzo efektywna była (m.in. w zakresie kartografii) działalność
Krzysztofa Juliusza K o l b e r g a (1776-1831), profesora miernictwa i geodezji
Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, oraz Wilhelma Karola K o l b e r g a ,
syna (1807-1877), hydrografa, inżyniera budowy dróg i mostów. Plan Warszawy
Wilhelma Kolberga z 1848 r., zorientowany według południka magnetycznego
(ale w sposób nietypowy) daje po przeliczeniu deklinację o wartości D = -12o,5
(-12o30’).
Jak zauważył T. Olczak (1984), lata 1840-1850 to okres powolnego znikania
orientacji magnetycznej z dużych planów starej Warszawy. Przekształcenie się
Z archiwum profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983)...
97
Warszawskiego Obserwatorium Astronomicznego w centralne Obserwatorium
Astronomiczno-Geodezyjne dla Królestwa Polskiego pociągnęło za sobą uzyskanie
przez warszawskie fragmenty sieci triangulacyjnej orientacji astronomicznej najwyższej dokładności. Wydany w roku 1852 Plan Ogólny Miasta Warszawy i Przedmieścia Pragi został oparty już na takiej orientacji.
Jest oczywiste, że orientacja busolowa (magnetyczna) mogła zachować się
w różnych planach czy planikach drobnych fragmentów miasta, ogrodów, działek
lub poszczególnych posesji. Wszelako na większą dokładność tego typu danych
nie można liczyć. Sytuacja „magnetyczna” Warszawy zmieniła się radykalnie po
1905 r. Profesor Stanisław K a l i n o w s k i (1873-1946) rozpoczął w tym okresie
systematyczne pomiary elementów pola geomagnetycznego na terenie byłego
Królestwa Polskiego, a niebawem podjął budowę pierwszego polskiego obserwatorium magnetycznego w Świdrze pod Warszawą. Obserwatorium, wyposażone w aparaturę według nowoczesnych standardów, mogło zacząć swoją służbę
dopiero po zakończeniu I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej 1920, a więc
na przełomie lat 1920/1921. Wyniki próbnych pomiarów deklinacji magnetycznej uzyskane przez St. Kalinowskiego w jesieni 1907 r. wyniosły, średnio biorąc,
D = -5o,6 (-5o36’).
Z drugiej strony, na kilka interesujących danych liczbowych dotyczących deklinacji magnetycznej w Warszawie w ćwierćwieczu 1875-1900, natrafił prof.
T. Olczak (1984) w publikacjach astronomów i magnetologów rosyjskich (np.
I.N. S m i r n o v, W. D u b i n s k i j , H. F r i t s c h e , A.V. T i l l o ). I tak: deklinacje
o wartości D = -8o,8 (-8o48’) i D = -8o,5 (-8o30’) zostały zmierzone kolejno w roku
1875 i 1876 na Placu Ujazdowskim. W 1885 r. na Polu Mokotowskim stwierdzono,
że D = -7o,4 (-7o24’), a w 1893 r. na terenie Parku Łazienkowskiego uzyskano
deklinację D = -6o,8 (-6o48’) . Deklinację o wartości D = -5o,9 (-5o54’) zmierzono
w 1905 r. na Mokotowie (być może autorem pomiaru był W. E h r e n f e u t c h t ,
pracownik warszawskiego Obserwatorium Astronomicznego i Politechniki
Warszawskiej).
Pomiary terenowe z lat 1910-1913 prof. St. Kalinowski opublikował w 1919 r.
Wśród różnych dat znajduje się, obliczona dla epoki 1912,0, deklinacja magnetyczna z Pola Mokotowskiego w Warszawie, o wartości ok. -5o (dokładniej:
D = -4o58’,7). Ponowny pomiar wykonany w Warszawie w 1925 r. dał wynik
(zredukowany do epoki 1924,5) D = -3o02’. Nieprzerwaną serią średnich rocznych
wartości deklinacji, opartych na bazie danych Świdra, dysponujemy za lata 19211975 (aż do chwili zawieszenia czynnej działalności Obserwatorium).
Wszystkie wymienione dane o deklinacji magnetycznej w Warszawie i jej
zmienności czasowej w pełni ilustruje wykres na rys. 2 (Olczak, 1984). Wykres
obejmuje okres 335 lat, jaki w 1982 r. minął od pierwszego znanego pomiaru
deklinacji magnetycznej w Warszawie (Des Noyers, 1647 r.). Przytoczymy tutaj
dosłowny tekst z opracowania T. Olczaka: „Na wykresie wyniki pomiarowe ozna-
98
S. Maj
Rys. 2. Prawdopodobny bieg wiekowy deklinacji magnetycznej D w Warszawie w latach 1650-1975,
wg T. Olczaka (1984); o – dane pomiarowe, + – wartości oszacowane z danych kartograficznych
Fig. 2. Probable secular variations of magnetic declination in Warsaw from about 1650 to 1975,
according to T. Olczak (1984); open circles present the empirical measured data, crosses are the calculated values from cartographic data
czone zostały kółkami pełnymi (punktami); dla „serii świderskiej”, tzn. od 1921
r., podawaliśmy je co trzy lata; kółka puste użyte zostały dla oznaczenia 12 wcześniejszych wyników pomiarowych z lat 1647-1905-1912; krzyżykami wyróżniliśmy
deklinacje odczytane z 9 omówionych w tekście magnetycznie zorientowanych
planów i mapek ....” (z rozważań zostały wyłączone oczywiście mapy i plany nie
datowane – S.M.) „Zbędne jest dodawanie, iż wagi wszystkich trzech rodzajów
danych są od siebie zasadniczo różne; dokładność danych oznaczonych kółkami
pełnymi jest rzędu setnych części stopnia, gdy dokładność danych oznaczonych
kółkami pustymi ocenić można na kilka dziesiątych stopnia (przy najwcześniejszych pomiarach nawet tylko na 1o ), a dokładność danych oznaczonych krzyżykami
jest początkowo na ogół rzędu 1o-1o,6 , ale wyraźnie wzrasta, poczynając od okresu
prac Łęskiego oraz następnie prac Kwatermistrzostwa” (Olczak, 1984).
Tak przedstawia się – w skrócie – geneza krzywej warszawskiej, stanowiącej
swego rodzaju „krzywą odniesienia” w omawianych próbnych badaniach charakteru biegu wiekowego deklinacji magnetycznej na terenie XIX-wiecznej Łodzi. Jak
Z archiwum profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983)...
99
łatwo zauważyć, T. Olczak dysponował tylko czterema danymi i to pochodzenia
kartograficzno-magnetycznego ze stulecia 1801-1900. Brak było chociaż jednego
autentycznego pomiaru deklinacji magnetycznej. Pierwszym sytuacyjnym planem
miasta był plan sporządzony przez Franciszka J o h n n e y a , Geometrę Przysięgłego
rządu Księstwa Warszawskiego w latach 1812-1813. Plan znajduje się w zbiorach
kartograficznych Archiwum Państwowego w Łodzi; jest to bardzo zniszczony fragment oryginalnej mapy, tzw. Klucza Łódzkiego w Powiecie Zgiersko-Łęczyckim sytuowanego. Mapa została sporządzona jako opracowanie jednostkowe. Jest zorientowana
w kierunku zachodnim, z zaznaczeniem strzałką północy magnetycznej. Mapę
wykreślono w skali 1:5000, według „miar pruskich”. Na zachowanym fragmencie
można odnaleźć – wkreślony później – projekt „traktu piotrkowskiego”, czyli późniejszej ulicy Piotrkowskiej, oraz projektowaną wschodnią granicę miasta z lasem
rządowym (Czochański, Kowalski, 2008). Miasto (jako miasto „rolnicze” aż do
1820 r.) miało charakter otwarty (nie było otoczone murami obronnymi), bez
granic naturalnego typu, z wyjątkiem granicy południowej w postaci rzeki „Łódki”.
Na wzniesieniu (212 m n.p.m) usytuowany był drewniany kościół, stanowiący
punkt orientacyjny przy trakcie przecinającym miasto. Na południe od kościoła,
oddzielony zabudową miejską, rozciągał się rynek. Wzdłuż jego zachodniej krawędzi ciągnął się, z południa na północ, ów „trakt piotrkowski”. Sieć uliczek
wychodzących z rynku nie miała jakiegoś regularnego charakteru (Pawlak, 2007).
W roku 1821 Łódź (rolnicza) uzyskała prawa „osady fabrycznej”. W tym samym
roku przyjęto także rządowy program rozwoju przemysłowego oraz wydano rozporządzenie regulujące kwestie osadnictwa na terenie nowo planowanych rejonów
(dzielnic) Łódka i Nowe Miasto. Na powiększony obszar miasta weszli mierniczy
przysięgli Królestwa Kongresowego – Filip d e V i e b i g i Jan L e ś n i e w s k i .
F. de Viebig „pomierzył” i sporządził w 1823 r. plan Osady Sukienniczej „Nowe
Miasto”, natomiast J. L e ś n i e w s k i w listopadzie roku 1827 plan sytuacyjny
Osady Rękodzielniczej „Łódka” (Pawlak, 2007; Czochański, Kowalski, 2008a).
Według M. C z o c h a ń s k i e g o i G. K o w a l s k i e g o, plan osady „Łódka” jest
mapą podziału sporządzoną w skali 1:10 000 według miary nowopolskiej, zorientowaną w kierunku północnym ściśle wzdłuż osi ulicy Piotrkowskiej; zawiera
również kierunek północy magnetycznej. Podobny plan J. Leśniewski opracował
nieco wcześniej, w 1826 r. Wszystkie te plany mają orientacje busolowe i wykorzystane zostały przez T. Olczaka do prób oszacowania wielkości zmian deklinacji magnetycznej miasta Łodzi w okresie 1823-1827. Na przykład, azymut osi
współczesnej ulicy Piotrkowskiej (kierunek „na Zgierz”) wynosi w przybliżeniu
7o,8 (czyli 7o48’). Jeśli przyjąć, że taką samą wartość ma oś „traktu piotrkowskiego” z planu de Viebiga (1823), to szacując kąt między kierunkiem traktu
piotrkowskiego a zaznaczonym na tym planie kierunkiem północy magnetycznej
na ok. 8o, otrzymamy dla epoki 1823 prawdopodobną deklinację magnetyczną
D = -15o,8 (-15o48’).
100
S. Maj
Wartość tę T. Olczak przyjął jako początek „krzywej łódzkiej” (rys. 1). Następny
„punkt doświadczalny” uzyskał, niestety, dopiero dla roku 1895. Stanowi go wartość deklinacji magnetycznej D = -6o15’ zaznaczona na mapie miasta Łodzi, opracowanej w latach 1894-1897 przez Władysława S t a r z y ń s k i e g o , geometrę
przysięgłego z Warszawy. Jest to pierwsza kompletna wielkoskalowa i szczegółowa
mapa sytuacyjna w układzie sekcyjnym. Nie można wykluczyć, że prototypem
tejże mapy był wcześniejszy o prawie dziesięć lat plan Łodzi, jaki sporządził
w 1887 r. mierniczy przysięgły Zdzisław K u ł a k o w s k i (Czochański, Kowalski,
2008b).
Trzy pozostałe punkty zaznaczone na „krzywej łódzkiej”, odnoszące się już do
stanu pola magnetycznego w XX-wiecznej Łodzi (tj. dla epoki 1912,5; 1924,5 oraz
w roku 1955) są związane z działalnością S. Kalinowskiego i pracami Obserwatorium Magnetycznego (Geofizycznego) w Świdrze.
Jak widać, T. Olczak dysponował niezwykle skromnym zbiorem danych liczbowych, zwłaszcza że oszacowania D z planów J. Leśniewskiego i F. de Viebiga
odnoszą się – praktycznie biorąc – do tej samej epoki i wykazują dość duży rozrzut.
Niepokojąca jest przede wszystkim „biała plama” obejmująca nieomal siedemdziesięcioletni okres w XIX wieku, tj. lata 1827-1895.
Znany Plan miasta Łodzi, zamieszczony w 1853 r. jako załącznik do monografii
Oskara F l a t t a (dziennikarz warszawskiej Gazety Codziennej) pt. Opis miasta Łodzi
pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym (Warszawa, 1853), ma tylko
orientację czysto astronomiczną; był to litografowany plan autorstwa Seweryna
O l e s z c z y ń s k i e g o , oparty w dużej mierze na opracowanym w 1849 r. przez
sekretarza magistratu łódzkiego, Jana L e w a r t o w s k i e g o , tzw. Rysie ręcznym
miasta fabrycznego Łodzi (Pawlak, 2007). Podobnie zorientowane są i inne dostępne
opracowania, np. Projekt rozprzestrzenienia rewiru dla starozakonnych w mieście Łodzi
w granicach przez mieszczan staromiejskich na ten cel przeznaczonych, sporządzony w roku
1859, czy Plan miasta Łodzi w kalendarzu na rok 1903 (Czas. Kalendarz na 1903 r. –
Druk. Lit. A. Łubieński w Łodzi, 1902); (Archiwum Państwowe w Łodzi, 2008).
W takiej sytuacji, jak postulował prof. Olczak, źródeł niezbędnych danych
kartograficzno-magnetycznych należałoby poszukiwać w archiwalnych planach
geodezyjnych (szkicach geodezyjnych) drobnych „elementów miejskich”, jak np.
indywidualne posesje, małe zakłady przemysłowe, parki, ogrody i ogródki, działki
itp. Warunek jest tylko jeden – szkice tego rodzaju muszą mieć zaznaczoną orientację busolową oraz – co jest oczywiste – muszą być wyraźnie datowane.
Jako przykład na rys. 3 zamieszczono taki właśnie szkic geodezyjny (pochodzi
wprawdzie z pierwszej połowy XX wieku, a dokładniej z roku 1936, ale jego walory
„dydaktyczne” są bezsprzeczne). Jest to projekt gmachu Biblioteki Publicznej im.
J. Piłsudskiego w Łodzi (Augustyniak, 1938).
Na ten interesujący i bardzo starannie wykonany szkic z terenu miasta Łodzi
autor natknął się zupełnie przypadkowo, wertując przedwojenne roczniki
Z archiwum profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983)...
101
Rys. 3. Plan budowy Biblioteki Publicznej im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi (Augustyniak, 1938).
Busolowa orientacja planu sugeruje deklinację magnetyczną ok. -1o,2 (-1o12’) w 1936 r. Strzałka
wskazuje kierunek osi ulicy Piotrkowskiej; jej azymut astronomiczny wynosi 7o48’
Fig. 3. A scheme of Józef Piłsudski Public Library bulding in Łódź (Augustyniak, 1938). Its magnetic
orientation suggests the magnetic declination D of about -1o.2 (or -1o12’) at 1936 yr. Arrow presents
the Piotrkowska Street direction; its astronom ical azimuth is 7o48’
miesięcznika Bibliotekarz, wystawione do sprzedaży wśród staroci na bazarze przy
ul. Obozowej w Warszawie. Sam szkic składa się z dwu części wykonanych w skalach 1:5000 i 1:600, opatrzony orientacją busolową, zawiera usytuowanie posesji
w stosunku do ulicy Piotrkowskiej. Jeśli przyjmiemy teraz, że azymut osi ul.
Piotrkowskiej (kierunek na Zgierz) wynosi, z dobrym przybliżeniem, ok. 7o,8
(7o48’) i oszacujemy kąt między kierunkiem północy magnetycznej a osią Piotrkowskiej na ok. 9o, to stosunkowo prosto (choć z grubsza) można ocenić przypuszczalną wartość deklinacji magnetycznej D = -1o,2 (-1o12’) w roku powstania
rysunku (1936). Wartość ta nie tylko dobrze pasuje do „krzywej łódzkiej” biegu
wiekowego deklinacji sugerowanej przez T. Olczaka, ale ponadto jest w pełni
102
S. Maj
konsystentna z eksperymentalną wartością deklinacji magnetycznej miasta Łodzi,
zamieszczoną w niemieckojęzycznym okupacyjnym wydawnictwie z 1942 r.
Verzeichnis der Deklinationswerte (Kriegs-Karten- und Vermessungsamt, Warszawa 19423,
a zawierającym rezultaty terenowych pomiarów deklinacji pola magnetycznego
Ziemi w różnych miejscowościach Polski w czasie II wojny światowej (Olczak,
1952b).
Materiały wpłynęły do redakcji 4 V 2013.
Literatura
Archiwum Państwowe w Łodzi, 2009, Dawne plany Łodzi (www.Lodz.ap.gov.pl.).
Augustyniak J., 1938, Budowa nowego gmachu biblioteki publicznej w Łodzi. Bibliotekarz, 10(8), 93-102.
Czochański M., Kowalski G., 2008a, Udział prac geodezyjnych w tworzeniu układu przestrzennego Łodzi
przemysłowej. Czasopismo Techniczne, 19 Ś (Środowisko), 2-ś, 70-76.
Czochański M., Kowalski G., 2008b, Prototyp wielkoskalowej mapy sytuacyjnej w układzie sekcyjnym dla
miasta Łodzi. Czasopismo Techniczne, 19 Ś (Środowisko), 2-ś, 78-84.
Kozłowski M.F., 1984, Profesor doktor Tadeusz Konstanty Olczak (1907-1983). Prz. Geof., 29, 213-219.
Maj S., Guterch A., 1993, Działalność profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983) w geofizyce. Prz. Geof.,
38(2), 169-174.
Olczak T., 1948, Pomiary deklinacji magnetycznej w Krakowie. Docum. Physiograph. Pol. (Pol. Akad.
Um.), 15, 1-19.
Olczak T., 1952a, Zmiany wiekowe magnetyzmu ziemskiego na ziemiach polskich w pięćdziesięcioleciu 19001950. Państwowy Instytut Geologiczny, Biuletyn, 82, seria geofizyczna, 8, 5-20.
Olczak T., 1952b, Wyniki pomiarów magnetycznych absolutnych wykonanych w 1942 r. Państwowy Instytut
Geologiczny, Biuletyn 82, seria geofizyczna, 8, 43-46.
Olczak T., 1955a, Jan Heweliusz i magnetyzm ziemski. Postępy Astronomii, 3, 65-70.
Olczak T., 1955b, Secular variation of the magnetic declination at Gdańsk. Acta Geoph. Pol. 3, 27-33.
Olczak T., 1958, Badania nad magnetyzmem ziemskim w Polsce. [w:] B.M. Janowski, Magnetyzm ziemski,
PWN, Warszawa, 25-34.
Olczak T., 1984, Orientacja niektórych dawnych planów Warszawy a zmiany wiekowe deklinacji magnetycznej.
Informacja wstępna. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 29(1), 101-122.
Olczak T., 1991, Studia z historii geofizyki na ziemiach polskich. Prz. Geof., 36(1), 37-54, (wydanie
pośmiertne).
Olczak T., Stenz E., 1936, O zmianach wiekowych składowej pionowej magnetyzmu ziemskiego na ziemiach
polskich. Biul. Tow. Geofizyków W Warszawie, 13, 18-28.
Pawlak M., 2007, Ex navicula navis, z Łódki-Łódź – rozwój przestrzenny Łodzi w 1. poł. XIX w. w świetle
źródeł kartograficznych i wybranych przekazów pisanych. [w:] Studia z historii Krakowa, (Materiały
z Ogólnopolskiej Studenckiej Konferencji Lokacyjnej, Kraków 5-6 czerwca 2007), 95-105.
3
W archiwum Oddziału Fizyki Wnętrza Ziemi i Przestrzeni Okołoziemskiej Polskiego Towarzystwa
Geofizycznego w Warszawie.
Z archiwum profesora Tadeusza Olczaka (1907-1983)...
103
Inne materiały źródłowe
Ołpińska-Warzechowa K., 1985, Obserwatorium Geofizyczne imienia Stanisława Kalinowskiego w Świdrze,
Prz. Geof., 30(2), 213-229.
Plan de Varsovie. 1772, [w:] Giovanni Antonio Bartolomeo Ricci Zannoni, Carte de la Pologne divisee par
provinces et palatinats (Mapa Polski z podziałem na prowincje i palatynaty), Paris.
Prace Obserwatorium Geofizycznego im. St. Kalinowskiego w Świdrze. Księga Jubileuszowa 1910-1960. Instytut Geofizyki PAN / PWN, Łódź-Warszawa, 23, ss. 169.
Przypkowski T., 1958, Deklinacja magnetyczna Warszawy z roku 1737 i problem wiarygodności przekazów
deklinacji magnetycznej z zabytkowych zegarów słonecznych. Prz. Geof., 3(1), 33-40.
Starożytności Warszawy, dzieło zbiorowo-zeszytowe wydawane przez Alexandra Wejnerta, Magistra
obojga Praw i nauk Administracyjnych, konserwatora akt dawnych miasta Warszawy. Tom trzeci
z Rycinami, Warszawa. W drukarni Stanisława Strąbskiego przy ul. Daniłowiczowskiej Nr. 617,
w dawnej Bibliotece Załuskich, 1854.
Streszczenie
Przedstawiono wyniki wstępnych badań kartograficzno-magnetycznych prowadzonych przez prof.
Tadeusza Olczaka (1907-1983), dotyczących przypuszczalnego przebiegu wiekowych zmian magnetycznej deklinacji D na terenie Łodzi przemysłowej w okresie 1800-1950. Ich fragmenty zostały
odnalezione w rodzinnych materiałach archiwalnych Profesora.
W artykule omówiono ponadto wyniki analogicznych rozważań kartograficznych i magnetologicznych dotyczących Warszawy XVIII, XIX i pierwszej połowy XX wieku. Wykorzystano również
informacje geodezyjno-historyczne i geograficzno-historyczne związane z dziejami Łodzi, pochodzące
z Państwowego Archiwum w Łodzi i współczesnej literatury naukowej lat 2007/2008.
S ł o w a k l u c z o w e : deklinacja magnetyczna, zmiany wiekowe, Tadeusz Olczak, historia geofizyki w Polsce
Summary
The results of preliminary cartographic/geomagnetic studies, led by Professor Tadeusz Olczak
(1907-1983) on the secular changes of magnetic declination D in city Łódź (from 1800 to 1950) are
presented. Several main fragments of the above considerations were found in the family archival
documents of T. Olczak. In addition, this article discusses the results of similar cartographic/magnetic researches for territory of Warsaw city of XVIII, XIX and XX centuries. In particular, many interesting geodetic and geographic historical data connected with the records of Łódź from the Łódź
State Archive and contemporary 2007/2008 scientific literature were also used.
K e y w o r d s : magnetic declination, secular changes, Tadeusz Olczak, history of geophysics in
Poland
Sławomir Maj
[email protected]
Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN w Warszawie
S. Maj
104
Dodatek
Tabela 1. Empiryczne wartości deklinacji magnetycznej D w Warszawie w latach 1647-1924 (Olczak,
1984)
Table 1. Empirical magnetic declination data in Warsaw from 1647 to 1924 (Olczak, 1984)
Rok
Deklinacja D
P. Des Noyers
1647
+3o
S. Kriegner (Krigner)
1737
-10o
1778/1779
-14o30’
A. Radwański
1837
-14o
F. Armiński
1837
-14o30’
1842,5
-11o54’
I.N. Smirnov
1875
-8o48’
I.N. Smirnov
1876
-8o30’
H. Fritsche
1885
-7o40’
W. Dubinskij
1893
-6o48’
W. Ehrenfeucht
1905
-5o54’
St. Kalinowski
1907
-5o36’
St. Kalinowski
1912
-4o58’
St. Kalinowski
1924,5
-3o03’
Autor
J. Łęski
wg E. Sabine’a
Tabela 2. Wartości deklinacji magnetycznej D w Warszawie w latach 1667-1848, oszacowane na
podstawie danych kartograficznych (Olczak, 1984)
Table 2. Magnetic declination values in Warsaw (1667-1848) calculated from cartographic data
according to T. Olczak (1984)
Rok
Deklinacja D
Plan szwedzki (A.Wejnert)
1667
+6o
A.F. Zurner
1738
-9o
R.R. de Tirregaille
1762
-12o30’
H.G. Marx
1765
-11o42’
“Kadeci” (J. Łęski)
1787
-17o
F.K. Winnicki
1790
-16o42’
J. Koriot
1819
-16o18’
„Kwatermistrzostwo”
1829
-14o30’
W. Kolberg
1848
-12o30’
Źródło