Wpływ wychowania fizycznego na kształtowanie osobowości uczniów

© by Krzysztof Baranowski
Wpływ wychowania fizycznego na kształtowanie osobowości uczniów
Opracowanie: Krzysztof Baranowski
Pierwszym krokiem koniecznym do zrozumienia i analizy postaw, jest odpowiednie
zdefiniowanie pojęcia „postawy”. Według Jana Jerschiny, (choć po części podobne
stanowisko obiera także Popularna Encyklopedia Powszechna), „postawa to skłonność
jednostek lub zbiorów jednostek do względnie trwałego w czasie postrzegania w określony
sposób pewnego obiektu, oceniania go w pewien sposób i emocjonalnego nastawienia wobec
niego oraz zachowania się wobec niego”1. By wyjaśnić to w sposób oczywisty, posłużę się
prostym przykładem – podczas zakupów decydujemy się na nabycie produktu x i y. Po
dłuższym użytkowaniu obu z nich dochodzimy do wniosku, że produkt y zdecydowanie
przewyższa jakościowo produkt x. W związku z tym, idąc następnym razem do sklepu,
nabywamy jedynie produkt, który uważamy za lepszy. Po pewnym czasie do obrotu wchodzi
nowy produkt, który umownie nazwijmy produktem z. Mimo, iż nie wypróbowaliśmy go, ani
nie słyszeliśmy żadnych wiążących opinii na jego temat, nie kupujemy go, ponieważ produkt
y mamy już sprawdzony i darzymy go zaufaniem (z podobną sytuacją możemy spotkać się
w relacjach społecznych - jeżeli spotykamy kogoś po raz pierwszy i wywrze on na nas
wrażenie odpowiedniego rodzaju (pozytywne bądź negatywne), to w przyszłości będziemy go
oceniać w sposób tendencyjny, a istotą tego jest tzw. efekt aureoli, stawiający ocenianą przez
nas osobę w takim świetle, jakim postrzegamy ją od początku znajomości). Postawę można
przedstawiać także, jako stosunek człowieka do szeroko pojętego życia oraz pewnej wyraźnej
sfery zjawisk w nim występujących2.
Na postawę pełną składają się trzy warstwy - poznawcza (zwana również kognitywną,
jest to neutralny, pozbawiony emocji wizerunek obiektu, którego źródłem jest dana postawa),
emocjonalno – wartościująca (są to pozytywne lub negatywne emocje powiązane z obiektem
postawy, które determinują późniejsze zachowania z nim związane) oraz zachowaniowa
(zwana również behawioralną, czyli zachowania adekwatne do emocji powstałych w związku
z dwoma poprzednimi warstwami, np. konsumpcja, zakup, pochwała lub negacja produktu).
Wszystkie postawy – zarówno negatywne, jak i pozytywne – posiadają pewne cechy
umożliwiające ich charakteryzację. Podstawową z nich jest przedmiotowość postawy. Każdy
element otaczającego nas świata, każda dziedzina życia, czy cokolwiek innego mającego
możliwość aktywnego zaspokajania ludzkich potrzeb, może być przedmiotem postawy.
Pozostałymi czynnikami składowymi postawy są:
•
Zakres – określa ilość czynników wchodzących w skład danej postawy,
np. mnogość idei, ludzi, produktów,
•
Kierunek – oznacza pozytywne lub negatywne ukierunkowanie względem
przedmiotu postawy,
1
Jerschina J., Wartość marki [online]. CEM Instytut Badań Rynku i Opinii Publicznej [dostęp: 11.03.2010].
Dostępny w Internecie: http://www.cem.pl/?a=pages&id=48 oraz Pieszczachowicz J. (red.), Popularna
Encyklopedia Powszechna, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1996, ISBN 83-85719-24-5
2
Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1982, ISBN 83-01-00283-2
wychowaniefizyczne.pl
© by Krzysztof Baranowski
•
Trwałość – każda postawa może ulegać zmianom, np. postawa człowieka
dojrzałego zwykle będzie trwalsza, niż postawa gimnazjalisty dotycząca tego
samego lub podobnego problemu badawczego,
•
Współzależność – możemy o niej mówić wówczas, gdy zaobserwować
jesteśmy w stanie występowanie postaw ze sobą powiązanych,
•
Intensywność – określa, jak często występują zjawiska typowe dla danej
postawy.
Trzeba mieć również świadomość, że postawy mogą występować w postaci rozwiniętej
i nierozwiniętej (podział ten nazywany jest również postawami pełnymi i niepełnymi).
Możliwe są przypadki, w których postawa zbudowana jest z warstwy kognitywnej oraz
emocjonalno – wartościującej, ale pozbawiona jest części zachowaniowej. Przykładowo –
osoba, która jest miłośnikiem słodyczy, zmuszona jest do zmiany swoich deserowych
posiłków ze względu na chorobę – w tym przypadku byłaby to cukrzyca. Innym razem,
nałogowy palacz, który nie wyobraża sobie poranku bez odpowiedniej dawki nikotyny,
odstawia papierosy pod wpływem postępującego raka płuc.
W takich przypadkach posłużyć możemy się definicjami opracowanymi przez Jerschinę,
rozróżniającego następujące postawy:
• Pełną – składającą się ze wszystkich trzech warstw,
• Niepełną pierwszą – opisywaną w powyższych przykładach, czyli obejmującą
warstwę emocjonalno – wartościującą i poznawczą, a pozbawioną warstwy
zachowaniowej,
• Niepełną drugą – posiadającą warstwę poznawczą i zachowaniową, bez
emocjonalno – wartościującej,
• Niepełną trzecią – posiadającą warstwę zachowaniową i emocjonalno –
wartościującą, bez poznawczej,
• Początkową – złożoną wyłącznie z jednej z trzech możliwych warstw.
Każdy człowiek cechuje się własną, „wypracowaną” osobowością, w związku z tym
najważniejszym czynnikiem przejawiającym się w jej kształtowaniu będzie tzw. „aktywność
własna”. Już na etapie wczesnego dzieciństwa uczymy się otaczającego nas świata poprzez
kontakt, rozwijamy swoje zainteresowania, a co za tym idzie, kształtujemy swoje postawy
obcując ze środowiskiem. Tak nabyte doświadczenia procentują w przyszłości umiejętnością
nabywania odpowiednich relacji międzyludzkich, ułatwia podejmowanie i realizację sytuacji
problemowych, a także wpływa na ogólny zarys osobowości. Bardzo duży wpływ na
wychowanka wywierają osoby dla niego ważne – głównie rodzice, rodzeństwo, dalsi krewni
i bliscy koledzy, czy koleżanki. W oparciu o literaturę Urie Bronfrenbrenner`a, nauczycielka
jednej ze szkół podstawowych stwierdza, że są to również nauczyciele3 oraz postaci
literackie. Niestety, w świetle obecnej sytuacji, jaka panuje w polskich szkołach, nie można
się z tym zgodzić. Dla młodzieży, która swoją wiedzę pozostawia – nierzadko z własnej woli
– na poziomie marginalnym, wzorami godnymi naśladowań zostają głównie osoby medialne
3
Hulbój G., Czynniki wpływające na kształtowanie osobowości dziecka [online]. Platforma edukacyjna
szkolnictwo.pl [dostęp: 11.03.2010]. Dostępny w Internecie: http://szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5668
wychowaniefizyczne.pl
© by Krzysztof Baranowski
– artyści, czy sportowcy4. Nie jest to oczywiście zjawisko godne potępienia, jednak niektórzy,
– aby nie użyć stwierdzenia większość - tych postaci nie stanowi kręgosłupa moralnego
społeczeństwa, ponieważ nie przejawiają odpowiednich wzorców zachowań i sposobów
postępowania i egzystencji obowiązujących w grupach społecznych5. Bronfrenbrenner
doszedł do oczywistych wniosków, że im ważniejsza jest rola osoby znaczącej w życiu
wychowanka, tym częściej będzie on dążył do naśladownictwa względem swojego idola6.
Ten proces Niemiec nazwał „identyfikacją”, czyli chęcią całkowitego upodobnienia się do
osoby znaczącej. Przykładów takich zachowań nie trzeba długo szukać – oglądając
codziennie telewizję można napotkać na kilka programów, w których nastolatki przebierają
się, czy wyrażają się w sposób identyczny jak znana piosenkarka, nie w związku z własnym
stylem, a chęcią „bycia takim samym” jak osoba ważna. Fundamentem osobowości jest
jednak umiejętność postrzegania samego siebie, jako jednostki ludzkiej, wraz ze wszystkimi
jej możliwościami i ograniczeniami włącznie.
W obecnej kulturze ugruntowanej głównie na Internecie i telewizji, kształtowanie
światopoglądu oparte jest na tym, co przeczytamy, bądź usłyszymy. Informacje, zwykle
oparte na tym samym schemacie (przemoc i afery, czyli to, co dobrze się sprzedaje) wywołują
w nas negatywne zachowania wobec świata. Amerykański badacz mediów – George Gerbner
– w wyniku eksperymentu doszedł do wniosku, że osoby spędzające większość czasu przed
telewizorem są uprzedzone rasowo, (co ciekawe, większość z nich deklaruje, że tak nie jest,
by na widok osoby o innej karnacji zachowywać się agresywnie), uważają, że większość
starszego społeczeństwa tęskni za dawnymi czasami, a także uznają i zachowują się zgodnie
z wypracowanymi stereotypami płciowymi7. Takie jednostki są zwykle wrogo nastawione
do życia, pojmując świat, jako zagrożenie, a społeczeństwo dookoła siebie uważają za
egoistów pracujących tylko i wyłącznie na własną wygodę. Gerbner doszedł więc do
wniosku, że telewizja tworzy fałszywy obraz świata. Nie sposób przy tej okazji zapomnieć
o fakcie, że kultura – nazwijmy ją umownie – elektroniczna, zastępuje obecnie swoją fizyczną
imienniczkę. Uzależnienie od telewizji sięgnęło już takiego stopnia, że społeczeństwo
z każdym dniem jest biologicznie ukierunkowywane coraz słabiej, rozleniwione i coraz mniej
sprawne8. Sport – zarówno w pojęciu nauczycielskim, jak i rodziców dzieci – uważany jest za
mniej ważny od przedmiotów ścisłych, bądź humanistycznych9, dlatego opiekunowie
krzywdzą swoje pociechy masowymi zwolnieniami z lekcji wychowania fizycznego. Te
swoiste „inteligenckie” tradycje, gardzące ciałem i jego sprawnością, negują ruch, zmieniając
w oczach dziecka radosną zabawę w niepotrzebną udrękę10. Zagrożenie to jest o tyle istotne,
że zdrowie człowieka nadwyrężane jest przez zbytnie ułatwianie egzystencji, a refleksja
dotycząca stanu, w jakim się znajdujemy przychodzi zazwyczaj o wiele za późno. Krzysztof
4
Krawczyk Z., Studia z filozofii i socjologii kultury fizycznej, Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1978, str. 81
Ziemilski A., Dziwna kraina sportu, Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1984, ISBN 83-217-2495-7, str. 5
6
Bronfrenbrenner U., Czynniki społeczne rozwoju osobowości, [w:] Psychologia Wychowawcza, 1998, nr 1
7
Gerbner G., Morgan M., Media violence & the cultivation of fear [online], Media Education Foundation
Production
[dostęp.
11.03.2010].
Dostępny
w
internecie:
http://www.mediaed.org/assets/products/143/presskit_143.pdf
8
Zuchora K., Wychowanie w kulturze fizycznej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1980, ISBN 83-203-0220-x,
9
Hądzelek K, Sport jako czynnik identyfikacji narodowej, [w:] Sport i kultura, Krawczyk Z. (red.), PWN,
Warszawa 1981, ISBN 83-01-0304-0, str. 70
10
Ziemilski A., op.cit., str. 138
5
wychowaniefizyczne.pl
© by Krzysztof Baranowski
Zuchora doskonale porównuje takie zachowanie do konserwacji zabytków11, które im starsze,
tym bardziej pielęgnujemy. Bo przecież póki nie przeżyjemy zawału, stołujemy się w fastfoodach, a zamiast spaceru, wybieramy podróż samochodem. Mało kto ma również
świadomość, że nieużywane mięśnie może dosięgnąć poważna choroba, jak chociażby atrofia
(wolniejsza reakcja na stymulację nerwową)12.
Rozróżnić możemy również kulturę „szeroko pojętą”, jako całkowity dorobek
ludzkości, nie tylko, jeśli chodzi o zabytki (kultura materialna), ale również dzieła literackie,
wiedzę przekazywaną z pokolenia na pokolenie, zwyczaje i normy zachowań (kultura
duchowa) oraz kulturę fizyczną rozumianą, jako współczesną sztukę o zasięgu globalnym
(wyróżniającą twórców, odbiorców, artystów zawodowych i zapaleńców – amatorów)13.
Proces socjalizacyjny obejmuje przekazywanie wiadomości wypracowanych w danym kręgu
kulturowym, tak by człowiek mógł spełniać powierzone mu role (wzrasta wówczas poczucie
odpowiedzialności i pojawia się uczucie solidarności z innymi jednostkami w grupie)14. Ten
rodzaj kształtowania postaw można jednak uznać już za znikomy, gdy większość z nas uważa
się za „obywateli świata”. Od kiedy Polska weszła w skład Unii Europejskiej i innych
organizacji zrzeszających ludność na większych terytoriach, lokalne zachowania są
skutecznie wypierane i zastępowane nowymi.
Wracając do postaw - ewoluować mogą się one również pod wypływem
bezpośredniego obcowania z czynnikiem ją kształtującym. Jeśli często biegamy, gramy
w piłkę nożną, czy rzucamy oszczepem, możemy dojść do wniosku, że większą radość
sprawiają nam sporty drużynowe niż indywidualne i to im poświęcimy więcej uwagi. Może to
być związane z naszą osobowością, której – przykładowo - przebywanie w licznej grupie
rówieśniczej dostarcza większą dawkę pozytywnych emocji (wszak człowiek ma możliwość
rozwoju wyłącznie poprzez kontakt z innym człowiekiem, rywalizację z nim). W sporcie,
ukształtować postawę może w końcu także nagły, jednorazowy przypadek, w postaci
nieoczekiwanego sukcesu. Kto wie, czy np. Janusz Kusociński zyskałby taką sławę, gdyby
nie porzucił futbolu na rzecz biegów długodystansowych.
Przebieg historii uświadamia nam, że w latach wcześniejszych podejmowano wiele
prób ustalenia, co pomaga w identyfikacji osobowości (powstały nawet tak absurdalne teorie,
jak frenologia Johana Spurzheima i Franza Josefa Galla, zakładająca, że iloraz inteligencji
i charakter wyczytać można w kształcie głowy). Obecnie takie zabiegi stosowane są niemal
wszędzie – niektóre uniwersytety sprawdzają kandydatów na studentów, służby mundurowe
badają swoich potencjalnych funkcjonariuszy, a testy osobowości pomocne są także
w leczeniu zaburzeń psychicznych. Niezależnie od tego, jak planuje się je wykorzystać,
przeprowadzone w sposób rzetelny mają olbrzymie znaczenie praktyczne dla psychologów
i pedagogów.
11
Zuchora K., op.cit., str. 226
Gumułka W., Rewerski W., Encyklopedia Zdrowia, wyd. II tom I, PWN, Warszawa 1994, ISBN 83-01-09964-X,
str. 333-335
13
Zuchora K., op. cit., str. 208
14
Żukowska Z., Wzory osobowe we współczesnym ruchu sportowym, [w:] Sport i kultura, Krawczyk Z. (red.),
PWN, Warszawa 1981, ISBN 83-01-0304-0
12
wychowaniefizyczne.pl
© by Krzysztof Baranowski
Rozpoczynając jeden z rozdziałów swojej książki poświęconej studiom nad
wychowaniem fizycznym, Ireneusz Bittner pisze: „W świecie kultury fizycznej działania
człowieka stanowią formę jego doskonalenia się jako istoty biopsychicznej i wyraz jego
ustosunkowania się do ciała upodmiotowionego i uspołecznionego. W działaniach tych
człowiek ujawnia się jako istota samorealizująca się, dążąca do osiągnięcia pełni swych
możliwości psychofizycznych, gruntujących rozwój wewnętrzny, przezwyciężających opory
ciała i materii. Działania te, otwarte na świat wartości kulturowych, dokonywanych głównie
w kategorii powinienem, zmierzają do pełnego rozwoju człowieka we wszystkich jego
wymiarach (…).15” Oznacza to, że człowiek – poprzez szeroko rozumiane pojęcie ruchu –
dąży do samodoskonalenia, które gwarantuje mu trening, dający możliwość realizacji potrzeb
duchowych, pozwalający przezwyciężać własne słabości i przygotowujący ciało do
wzmożonego wysiłku. Jest to zjawisko wyrażania samego siebie w sposób fizyczny – jedni
komponują piosenki, drudzy piszą wiersze, a w końcu trzeci skaczą w dal. Ciało nie jest tylko
i wyłącznie obiektem, ale również „paszportem” naszej duchowości, reprezentującym nas
w całokształcie stosunków społecznych16, a wchodząc w korelację ciała ze świadomością,
tworzy zintegrowaną, sprawnie działająca całość17. Kulturę fizyczną uznać można, więc za
pewnego typu przejaw postaw, dążących do osiągnięcia rezultatu w postaci sprawności,
piękna i samorealizacji, a człowieka postrzegać w roli maszyny ubierającej swoje cele
w czyny.
Psychologia sportowa jest, więc ważnym czynnikiem kultury fizycznej, powodującym
rozwój takich cech mentalnych, jak chociażby pracowitość, czy pewność siebie. Ponadto na
arenach zmagań sportowych, gdzie rozgrywki toczą się pod bacznym okiem arbitrów
i publiczności, konieczna jest uczciwa i czysta gra. Każdy wyłom spod tej zasady jest karany
poprzez wykluczenie z udziału w nich, bądź dezaprobatę widowni. Najpiękniejszym zaś
aspektem rywalizacji międzyludzkich są emocje targające ich uczestnikami – poprzez radość,
dumę i euforię wygranych, poprzez zazdrość, podziw, złość, a nierzadko wręcz furię
pokonanych, gdzie doskonale widać dojrzałość społeczną zawodników. Pozytywny efekt
sportowy, którego wyznacznikiem jest satysfakcjonujący wynik, nierzadko jest nie tylko
sumą umiejętności dobieranych zawodników, lecz także siły psychicznej poszczególnych
jednostek. Każda drużyna (zarówno profesjonalna, jak i złożona ze szkolnych kolegów)
potrzebuje liderów, potrafiących w trudnych momentach wziąć na siebie odpowiedzialność.
Wychowanie fizyczne zapewnia, bowiem potrzeby zwycięstw i sukcesów grupowych, jak
i indywidualnych18, a sytuacje wychowawcze, występujące we współzawodnictwie to
sytuacje niespotykane w innych dziedzinach wychowania. Często zdarzają się także jednostki
15
Bittner I., Kultura fizyczna jako sfera psychofizycznej aktywności człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 1995, ISBN 83-7016-857-4, str. 37
16
Tamże, str. 46
17
Tamże, str. 38
18
Parniewska-Wrona K., Kształtowanie osobowości uczniów poprzez wychowanie fizyczne i sport [online],
Serwis
edukacyjny
Profesor.pl
[dostęp:
28.09.2010].
Dostępny
w
internecie:
http://www.profesor.pl/mat/n13/pokaz_material_tmp.php?plik=n13/n13_k_wrona_050505_2.php&id_m=146
83
wychowaniefizyczne.pl
© by Krzysztof Baranowski
„ciężkie” wychowawczo, oporne na rutynowe środki i metody wychowania, a ich kręgosłup
społeczno-moralny kształtuje się głównie w procesie aktywności fizycznej19.
Według szerokiego grona pedagogów, zajęcia wychowania fizycznego uznawane są za
jedno z podstawowych miejsc uprawnionych do prowadzenia edukacji w zakresie moralnym,
wspomagającym proces podnoszenia własnej siły psychicznej i poczucia wartości,
odpowiedzialności za siebie i innych, umiejętności rozładowywania stresu i agresji, czy
poprawy relacji pomiędzy dziećmi, a dorosłymi. Ponadto ruch jest czynnikiem
motywacyjnym dla zachowań prozdrowotnych, unikania czynników destrukcyjnych dla
zdrowia (alkohol, narkotyki, „dopalacze”), ewolucji cech mentalnych takich jak ambicja,
dyscyplina, systematyczność, a także kontrola nad negatywnymi zachowaniami. Priorytetem
zajęć jest także ich prawidłowość wychowawcza, bowiem nieodpowiednia atmosfera może
mieć destrukcyjny wpływ na rozwój moralny, społeczny i emocjonalny. W sportowym
przypadku mogłaby to być obecność niejednolitego współczynnika rywalizacji, w postaci
chociażby nierównych zasad rozgrywek. Jedynie odpowiedni kontekst sytuacyjny może
dostarczyć odpowiednich bodźców. Temat ten istotnie podejmuje K. Zuchora, stwierdzając,
iż „wychowanie fizyczne (…) musi być czymś więcej, niż było dotychczas, a więc wyjść poza
swe dotychczasowe przedmiotowe ramy i stać się dynamicznym procesem, przenikającym całe
życie szkoły i środowisko społeczne, z którym szkoła współpracuje i współdziała. Musi być
także czymś innym niż była dotychczas (…), musi włączyć się aktywnie i twórczo w pełny
proces (…) wychowania – obejmujący swym wpływem potrzeby i marzenia, tradycyjną
obyczajowość i zwyczaje w rodzinie, uprzedzenia i obawy, nieufność i kompleksy, braki
fizyczne i duchowe niedostatki”20.
Szkoła – nie tylko, jako placówka, ale również, jako czynnik wychowujący – ma
służyć przede wszystkim dziecku. Jej nadrzędnym celem powinno być stwarzanie warunków
do rozwoju zindywidualizowanego, opartego na dążeniu do samorealizacji. Kultura fizyczna
wzbogaca osobowość uczniów o cenne doświadczenia życiowe, bowiem do dziecka
najefektywniej trafia się przez serce, a nie umysł. Rozwój emocjonalny jest więc potrzebny do
samodzielnego funkcjonowania w przyszłości i podejmowania odpowiednich zachowań,
dlatego zarówno w wychowaniu fizycznym, jak i wychowaniu rozumianym ogólnie ważna
jest rola poczynań pedagogicznych, odpowiadających systemowi wartości ucznia21. Sam
zawód nauczyciela jest pełny zadań i obowiązków, gdzie praca z młodym organizmem –
nieukształtowanym psychofizycznie – udostępnia szeroki wachlarz możliwości, jak i pokaźne
grono pułapek22. Błędna weryfikacja predyspozycji może później rzutować na dalszym życiu
wychowanka, co oznacza, że na nauczycielach spoczywa ogromna odpowiedzialność.
19
Kraut B., Wpływ zajęć wychowania fizycznego na kształtowanie się osobowości dziecka [online], Serwis
profesor.edu.pl
[dostęp:
27.10.2010].
Dostępny
w
internecie:
http://www.bolgraph.com.pl/ftp/publikacje/3538.pdf
20
Zuchora K., Wychowanie fizyczne: bliżej dziecka – bliżej zdrowia, Kultura Fizyczna 2001, nr 11
21
Kraut B., op. cit.
22
Czerwiński M., Znaczenie lekcji wychowania fizycznego w kształtowaniu osobowości uczniów [online], Serwis
Profesor.pl [dostęp: 12.11.2010]. Dostępny w internecie:
http://nauczyciele.pl/mat/n14/pokaz_material_tmp.php?plik=n14/n14_m_czerwinski_200506_1.php&id_m=1
6995
wychowaniefizyczne.pl