Pobierz publikację w formacie *

SPIS TREŚCI:
Wprowadzenie
(Katarzyna Iwińska, Przemysław Derwich)
PRAWO:
WPROWADZENIE
03
06
47
56
68
82
88
100
106
Podstawy prawno-finansowe działalności
organizacji pozarządowych
(Radosław Skiba)
Możliwości współpracy organizacji pozarządowych
i administracji publicznej w kontekście znowelizowanej
ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
(Artur Gluziński)
Wybrane praktyczne aspekty zawierania umów
(Renata Szczepanowska)
Umowa o dzieło a umowa zlecenia
(Renata Szczepanowska)
LUDZIE:
Wypracowanie strategii zarządzania
zasobami ludzkimi w NGO
(Agnieszka Jastrzębska, Karolina Lignar-Paczocha)
Wolontariat w organizacjach pozarządowych
(Beata Kotlicka)
Jak motywować wolontariuszy i pracowników
organizacji pozarządowych?
(Karolina Lignar-Paczocha, Agnieszka Jastrzębska)
Użyteczne linki dla NGO
Oddajemy do Państwa rąk pierwszą z cyklu broszurę, która jest wynikiem prac w ramach projektu „Profesjonalny menedżer
w NGO”, realizowanego dzięki dofinansowaniu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Projekt ten jest odpowiedzią na ewolucję funkcji
państwa, w tym coraz większy udział organizacji pozarządowych w kształtowaniu i realizacji polityk publicznych oraz rosnący
w Polsce popyt na specjalistów z zakresu zarządzania organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Obecnie coraz większego
znaczenia nabiera profesjonalizacja kadr obywatelskich (animatorów, działaczy i liderów). Z poprzednich doświadczeń i realizacji
programów edukacyjnych Klubu Myśli Społecznej Inicjatywy i Collegium Civitas wynika, że bardzo duża liczba działaczy NGO
potrzebuje wsparcia merytorycznego w zakresie kwestii prawnych i menedżerskich (w tym zarządzania personelem, tzw. Human
Resources – HR). Potrzebę edukacji liderów NGO potwierdzają również dane z badań stowarzyszenia Klon /Jawor (2008). Długofalowym celem naszych projektów edukacyjnych jest wzmocnienie instytucji społeczeństwa obywatelskiego przez profesjonalizację
ich liderów, tj. kształcenie pracowników i działaczy organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Inicjatywa organizacji holistycznego programu szkoleń oraz przygotowanie cyklu publikacji w zakresie zarządzania stanowi także odpowiedź na potrzebę władz
publicznych i wspólnot lokalnych. Odczuwana jest bowiem konieczność posiadania twórczych i profesjonalnych menedżerów przygotowanych do zarządzania organizacjami realizującymi usługi publiczne. Sądzimy, że niedostatek profesjonalnie przygotowanych
działaczy organizacji trzeciego sektora jest istotną barierą w tworzeniu miejsc pracy i rozwoju usług publicznych w ramach stowarzyszeń, fundacji i pozostałych organizacji społeczeństwa obywatelskiego.
Koncepcja tej publikacji oparta jest na analizie wyników badań nad NGO i potrzeb uczestników i uczestniczek projektu „Profesjonalny menedżer w NGO”. Pierwsza część broszury dotyczy aspektów prawno-formalnych, wiąże się też z elementami księgowo-finansowymi (zawarte są tam też praktyczne wskazówki na temat zawierania umów). Jest to zatem swoiste abecadło działacza
NGO. Na drugą część broszury składają się artykuły obejmujące kwestie HR. Zarządzanie personelem oraz efektywna współpraca
z wolontariuszami należą bowiem do kluczowych kompetencji liderów organizacji. W prezentowanych tu tekstach położony jest nacisk przede wszystkim na wymiar praktyczny, z pominięciem analiz akademickich. Wszystkie teksty opierają się na doświadczeniu
autorek i autorów z pracy w organizacjach (zarówno w NGO, jak i sektorze publicznym i biznesowym).
Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej publikacji będą użyteczne dla działaczy i liderów organizacji pozarządowych oraz
przyczynią się do profesjonalizacji działań Państwa w trzecim sektorze.
Katarzyna Iwińska i Przemysław Derwich
Collegium Civitas, Klub Myśli Społecznej Inicjatywy
I.
ZAGADNIENIA OGÓLNE
przymusowej przynależności do zrzeszeń) nie dotyczy samorządów powoływanych przez ustawodawcę w ramach art. 17
Konstytucji.
Natomiast na podstawie art. 59 ust. 1 Konstytucji RP
zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych,
organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.
Wolność zrzeszania się nie ma jednak charakteru absolutnego. Konstytucja RP zawiera przepisy ją ograniczające
(art. 31, art. 58 ust. 2, art. 13 Konstytucji RP).
1.
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ1
1.1.
Zasada pomocniczości
Zasada pomocniczości (subsydiarności) zakłada takie zorganizowanie państwa, w którym kompetencje i zdolność
do działania przypisane są w pierwszej kolejności partnerom
społecznym. Jeśli działania tych partnerów okażą się niewystarczające, w drugiej kolejności owe kompetencje przechodzą
na bardziej złożone instancje wyższe, by wreszcie – jeżeli żadna
instancja społeczna nie okaże się skuteczna – przejść w gestię
państwa.
Zasada pomocniczości (subsydiarności) wymieniona
została w preambule Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (RP)
oraz w art. 5 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie2. Zgodnie z tym przepisem, „Współpraca,
o której mowa w ust. 1 (pomiędzy organizacjami a administracją)
odbywa się na zasadach: pomocniczości, suwerenności stron,
partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności”.
1.2.
Wolność zrzeszania się
Wolność zrzeszania się to podstawa działania i tworzenia stowarzyszeń i innych zrzeszeń. Wolność ta została wprowadzona w art. 58 i 59 Konstytucji RP. Zgodnie z art. 58 ust.
1 Konstytucji RP, „każdemu zapewnia się wolność zrzeszania
się”. Należy przyjąć, że art. 58 Konstytucji gwarantujący wolność zrzeszania (także w ujęciu negatywnym – wolność od
Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, mogą być ustanawiane ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych
wolności i praw, ale tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa
lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Ingerencja
w sferę praw i wolności określona w art. 31 ust. 3 Konstytucji
RP winna być rozumiana jako wymóg stosowania takich środków prawnych, które będą skuteczne, a więc rzeczywiście będą
służyły realizacji zamierzonych przez prawodawcę celów, jak
również niezbędne, w tym sensie, że chronić będą określone
wartości w sposób bądź w stopniu, który nie mógłby być osiągnięty przy zastosowaniu innych środków, jak również wymóg
korzystania ze środków jak najmniej uciążliwych dla podmiotów, których prawa lub wolności ulegną ograniczeniu3.
Art. 13 Konstytucji RP zakazuje tworzenia i istnienia
partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub
działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub
wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Natomiast zgodnie z art. 58 ust. 2 Konstytucji RP, zakazane jest tworzenie i działanie organizacji, których cel lub
działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie
rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd.
1.3.
Wolność tworzenia i działania
organizacji pozarządowych
Wolność działania organizacji pozarządowych gwarantuje art. 12 Konstytucji, który stanowi, że „Rzeczpospolita
Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”.
1.4.
Ochrona praw i wolności konstytucyjnych
1.4.1. Skarga konstytucyjna
Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP, każdy kogo
konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie
zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej
orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego
obowiązkach określonych w Konstytucji. Przedmiotem skargi
może być tylko normatywna podstawa ostatecznego rozstrzygnięcia, a nie kwestia konstytucyjności samego rozstrzygnięcia.
Nie podlega więc ocenie przeprowadzone postępowanie sądowe lub administracyjne, które kończy się merytorycznym rozstrzygnięciem, choćby nawet stanowiło o realnym pogwałceniu
konstytucyjnych praw jednostki, lecz unormowanie umożliwiające to naruszenie, czyli paradoksalnie „uprawniające” organ
władzy do wydania tego rozstrzygnięcia 4.
Szczegółowy tryb i zasady wnoszenia skargi konstytucyjnej reguluje ustawa z 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym5.
Zgodnie z art. 46 ust. 1 tej ustawy, skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile
droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia
skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub
innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Natomiast art. 48 wprowadza zasadę, że skargę musi sporządzić adwokat lub radca
prawny. W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy
prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego
miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub
radcy prawnego z urzędu. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd
wniosku nie biegnie termin przewidziany na wniesienie skargi.
1.4.2. Rzecznik Praw Obywatelskich
Zgodnie z art. 80 Konstytucji RP, każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika
Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich
wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich zostały określone w ustawie z 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich 6. Art. 9 tej ustawy stanowi, że podjęcie czynności
przez Rzecznika następuje między innymi na wniosek obywateli
lub ich organizacji. Wniosek kierowany do Rzecznika jest zwolniony od opłat, nie wymaga zachowania szczególnej formy, lecz
powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot
sprawy. Rzecznik jest uprawniony do podjęcia działań nawet
w sytuacji, gdy sprawa nie została prawomocnie (ostatecznie)
zakończona.
1.5.
Definicja organizacji pozarządowej
Pojęcie organizacji pozarządowej zostało zdefiniowane w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy, organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych,
w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, i niedziałające
w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna
ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. W przepisie tym jest mowa o jednostkach organizacyjnych, co wyklucza uznanie za organizacje pozarządowe osób
fizycznych oraz spółek cywilnych, które nie są traktowane jako
jednostki organizacyjne. Zgodnie z art. 33 Kodeksu cywilnego 7
(k.c.) osobami prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną.
Odrębne przepisy przyznają osobowość prawną stowarzyszeniom, związkom stowarzyszeń, fundacjom oraz spółdzielniom (por. art. 17 ust. 1 i 1a Prawa o stowarzyszeniach 8,
art. 7 ust. 2 ustawy o fundacjach 9 i art. 11 § 2 Prawa spółdzielczego 10).
Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie, działalność pożytku publicznego
może być prowadzona także przez:
1)
osoby prawne i jednostki organizacyjne działające
na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do
innych Kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe
obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;
2)
stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
3)
spółdzielnie socjalne (na mocy art. 3 ust. 3a nie stosuje się do nich wielu przepisów ustawy);
4)
spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na
podstawie przepisów ustawy z 18 stycznia 1996 roku o kulturze
fizycznej 11, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz
przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych
oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Odwołanie
do członków, udziałowców, akcjonariuszy wskazuje, że wymóg
ten należy odnosić do wszystkich podmiotów wymienionych w
art. 3 ust. 3, a nie tylko spółek sportowych.
Natomiast zgodnie z art. 3 ust. 4 przepisów działu
II ustawy nie stosuje się do:
•
partii politycznych;
•
związków zawodowych i organizacji pracodawców;
•
samorządów zawodowych;
•
fundacji utworzonych przez partie polityczne.
W związku z treścią art. 9 ustawy o finansach publicznych 12, do sektora publicznego zalicza się między innymi:
1) uczelnie publiczne;
2) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;
3) państwowe i samorządowe instytucje kultury, państwowe instytucje filmowe;
4) Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze;
5) Narodowy Fundusz Zdrowia;
6) Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki
organizacyjne;
7) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne
utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania
zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów
badawczych, banków i spółek prawa handlowego (np. fundacje
prawa publicznego).
1.6. Ogólne zasady działania osób prawnych
Stowarzyszenia, związki stowarzyszeń, fundacje
i spółdzielnie posiadają osobowość prawną. Zasadą jest, że
organizacje otrzymują osobowość prawną z chwilą uzyskania
wpisu do właściwego rejestru (art. 37 § 1 k.c.). Właściwym
rejestrem dla większości organizacji jest Krajowy Rejestr Sądowy (KRS). Zasady dokonywania wpisów w rejestrze regulują
przepisy kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.)13 o postępowaniu nieprocesowym oraz ustawy z 20 sierpnia 1997 roku
o Krajowym Rejestrze Sądowym14.
Rejestr jest prowadzony przez wydziały gospodarcze
sądów rejonowych. Czynności w postępowaniu rejestrowym
może prowadzić referendarz sądowy. Na orzeczenie referendarza sądowego przysługuje skarga do sądu rejonowego (środek odwoławczy). Skargę wnosi się w terminie tygodniowym.
Rozpatruje ją sędzia jednoosobowo. Od postanowienia sądu
rejonowego przysługuje apelacja do sądu okręgowego. Wpisów w rejestrze dokonuje się na wniosek złożony na specjalnym
formularzu. Art. 9 ust. 3 i 4 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym przewiduje obowiązek przedłożenia wraz z wnioskiem
o rejestrację statutu oraz tekstu jednolitego w razie zmiany statutu.
Wpis organizacji do rejestru ma charakter konstytutywny, natomiast istnieją wątpliwości, czy taki charakter mają
wpisy dotyczące zmian statutowych.
„Uchwała o zmianie statutu wywiera skutki prawne od
chwili jej podjęcia, a nie od daty wpisania do rejestru”15.
Wpisy zmian w organach (np. zarządzie) mają charakter deklaratoryjny, co oznacza, że obowiązują od chwili podjęcia
uchwały, a nie dokonania wpisu. Dlatego też wymóg przedkładania nie starszego niż 3 miesięczny odpisu z KRS, stosowany przez
niektórych grantodawców, nie ma uzasadnienia prawnego.
„Rejestracja danych dotyczących sposobu reprezentacji podmiotu w Krajowym Rejestrze Sądowym należy
do czynności o charakterze deklaratoryjnym. Tego rodzaju
zmiana jest skuteczna od chwili podjęcia uchwały (z ograniczeniami wobec osób dokonujących czynności w dobrej wierze
i w zaufaniu do rejestru stowarzyszeń). W przypadku, gdy zmiana sposobu reprezentacji nie została jeszcze ujawniona w Krajowym Rejestrze Sądowym, dla stanowczego ustalenia sposobu prawidłowej reprezentacji wystarczy, gdy osoba prawna
legitymuje się w postępowaniu przed sądem uchwałą o zmianie
statutu, bądź znowelizowanym, ujednoliconym tekstem statutu, albo tekstem nowo przyjętego statutu”16.
II.
Wpisów w rejestrze stowarzyszeń, fundacji i innych
organizacji nie ogłasza się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Dla każdego podmiotu wpisanego do rejestru prowadzone są akta rejestrowe, gdzie są przechowywane złożone
dokumenty (np. tekst statutu). Każdy ma prawo przeglądania
akt rejestrowych.
1.
Rejestracja dokonywana przez organ sądowy nie jest
jedynym rozwiązaniem stosowanym w systemach prawnych
państw europejskich. Stosowane są również modele, w których
rejestracja dokonywana jest przez organy administracyjne (organy nadzorujące działanie stowarzyszeń), notariuszy lub podmioty od państwa niezależne, jak np. izby handlowe. W wypadku
tego ostatniego rozwiązania organ dokonujący wpisu do rejestru
nie bada zgodności statutu stowarzyszenia z przepisami prawa.
Rejestracja jest bowiem wyłącznie techniczną czynnością poświadczającą, że określony podmiot funkcjonuje w obrocie gospodarczym, a nie że działalność jest zgodna z prawem.
Zgodnie z art. 38 k.c., osoba prawna działa poprzez
swoje organy w sposób przewidziany w ustawie oraz opartym
na niej statucie. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia
dla niej kuratora (art. 42 § 1 k.c.).
Działanie organu (tj. osób fizycznych pełniących stosowną funkcję np. w zarządzie) traktuje się jako działanie osoby prawnej. Czynność prawna dokonana przez osoby fizyczne
wchodzące w skład organu osoby prawnej, ale z przekroczeniem jego kompetencji, nie może wywołać skutku dla tej osoby
(prawnej) i jako sprzeczna z art. 38 k.c. jest nieważna.
PRZEPISY PRAWNE
DOTYCZĄCE TWORZENIA
I DZIAŁANIA
STOWARZYSZEŃ
Tworzenie i działalność i stowarzyszeń reguluje
ustawa z 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach.
DEFINICJA STOWARZYSZENIA
Prawo o stowarzyszeniach (art. 2 ust. 1) definiuje stowarzyszenie jako dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie
o celach niezarobkowych.
Dobrowolność stowarzyszenia polega na swobodzie
tworzenia stowarzyszeń i swobodzie zakończenia ich działalności, dobrowolności przystąpienia do istniejącego stowarzyszenia oraz na nieograniczonej swobodzie wystąpienia ze
stowarzyszenia. Prawo tworzenia i przystępowania do stowarzyszeń nie oznacza obowiązku przyjęcia danej osoby w poczet
członków.
Zgodnie z art. 6 ust. 2, nikogo nie wolno zmuszać do
udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia.
Samorządność oznacza, że stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury
organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne (art. 2 ust. 2).
Obejmuje również prawo wyznaczania kryterium członkostwa.
Trwałość stowarzyszenia oznacza, że istnieje ono
niezależnie od konkretnego składu swoich członków (pod warunkiem, że jest ich ponad 15).
Niezarobkowy cel stowarzyszenia odróżnia je od innych zrzeszeń. Oznacza on, że celem stowarzyszenia nie może
być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków.
Celem stowarzyszenia nie może być również przysporzenie ko-
rzyści majątkowych członkom stowarzyszenia. Dlatego też stowarzyszenia choć mogą prowadzić działalność gospodarczą, to
dochód z tej działalności powinien służyć wyłącznie realizacji
celów statutowych i nie może być dzielony pomiędzy członków.
„Statutowym celem stowarzyszenia nie może być
prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie zysku”17.
„Działalność statutowa i gospodarcza stowarzyszenia stanowią odrębne rodzaje działalności na gruncie prawa o stowarzyszeniach. Działalność gospodarcza o celach zarobkowych nie
może być celem statutowym stowarzyszenia, może być tylko
działalnością uboczną jako jedno ze źródeł dochodów służących realizacji celów statutowych”18.
2.
KTO MOŻE ZAŁOŻYĆ
I BYĆ CZŁONKIEM STOWARZYSZENIA?
Członkami stowarzyszenia mogą być wyłącznie osoby
fizyczne. Osoby prawne mogą być wyłącznie członkami wspierającymi. Nie jest dopuszczalne utworzenie stowarzyszenia
łączącego jako członków zwyczajnych osoby fizyczne i osoby
prawne.
2.1.
Obywatele polscy
Na podstawie art. 3 ust. 1, prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdol-ność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych.
2.2.
Cudzoziemcy
Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą zrzeszać się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich (art. 4 ust. 1). Cudzoziemcy niemający miejsca
zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą
wstępować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką
możliwość (art. 4 ust. 2).
2.2.1. Artykuł 12 Traktatu Ustanawiającego
Wspólnotę Europejską (TWE) 19
W zakresie zastosowania tego Traktatu, na podstawie art. 12 zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu
na przynależność państwową. „O ile ograniczenie [wolności
zrzeszania się, o którym mowa w art. 4 ust. 2 ustawy Prawo
o stowarzyszeniach] dotyczy obywateli państw członkowskich
Unii Europejskiej, należy zgłosić zastrzeżenia do jego zgodności
z zakazem dyskryminacji wyrażonym w art. 12 TWE. W konsekwencji, prawo wspólnotowe deroguje polskie przepisy, czyniąc
je nieobowiązującymi w odniesieniu do osób korzystających ze
swobód traktatowych”20.
2.3.
Niepełnoletni
Zgodnie z art. 3 ustawy, małoletni w wieku od 16 do 18
lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do
czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą należeć do
stowarzyszeń według zasad określonych w ich statutach tylko
za zgodą przedstawicieli ustawowych, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania
z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia
zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki.
3.
TWORZENIE STOWARZYSZENIA
3.1.
Zebranie założycielskie
Zgodnie z art. 9 osoby w liczbie co najmniej 15, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia
i wybierają komitet założycielski.
Polskie prawo wymaga relatywnie dużej liczby osób
do założenia stowarzyszenia – 15 osób, co jest istotną barierą
utrudniającą zakładanie stowarzyszeń i realizację prawa do
zrzeszania się. W Niemczech do założenia stowarzyszenia wystarczy 7 osób i prawo nie rozróżnia członkostwa osób fizycznych i osób prawnych. We Francji i Holandii do założenia stowarzyszenia wystarczą dwie osoby. W Polsce spółkę z o.o. można
założyć jednoosobowo. Minimalna liczba członków spółdzielni
jest różna w zależności od jej rodzaju (od 5 do 10 osób). Wysoka
liczba wymaganych członków stowarzyszenia oraz możliwość
zakładania fundacji nieposiadających majątku powoduje powstawanie fundacji dla realizacji przedsięwzięć, które powinny
być prowadzone przez stowarzyszenia.
Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego
powstają i funkcjonują na podstawie ustaw odnoszących się do
poszczególnych stopni samorządu terytorialnego. Stosuje się
do nich odpowiednio Prawo o stowarzyszeniach, zmniejszając
jednakże liczbę członków założycieli do 3. Również do założenia
związku stowarzyszeń wystarczą 3 stowarzyszenia.
Przebieg zebrania założycielskiego jest dokumentowany za pomocą protokołu. W trakcie zebrania tworzona jest
lista założycieli, zawierająca imiona i nazwiska, datę i miejsce
urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy
założycieli. Lista ta może być wzbogacona o inne informacje,
np. numery PESEL. Podczas zebrania założycielskiego członkowie założyciele przyjmują statut stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski, ponadto mogą wybrać pierwsze
władze stowarzyszenia. Udział w zgromadzeniu założycielskim
nie musi być osobisty i dopuszczalne jest działanie przez pełnomocników.
UWAGA!
Prawo o stowarzyszeniach, w odróżnieniu od prawa spółdzielczego, nie reguluje kwestii prowadzenia i aktualizowania listy
członków stowarzyszenia. Wobec powyższego należy kwestie te
uregulować w statucie lub innych aktach wewnętrznych stowarzyszenia.
Art. 30 Prawa spółdzielczego – „zarząd spółdzielni prowadzi rejestr członków zawierający ich imiona i nazwiska oraz miejsce
zamieszkania, (…), zmiany tych danych, datę przyjęcia w poczet
członków, datę wypowiedzenia członkostwa i jego ustania, a także inne dane przewidziane w statucie”.
3.2.
Uchwalenie statutu
Wymaganą przez prawo treść statutu określają art.
10 i 11 Prawa o stowarzyszeniach. Statut dochodzi do skutku
z mocy oświadczeń woli i jest umową zawartą przez zawiązujących stowarzyszenie (obecnie pogląd dominujący).
Przystąpienie do stowarzyszenia obejmuje oświadczenie członka, że przystępuje do stowarzyszenia i oświadczenie stowarzyszenia, że członka przyjmuje. Przystąpienie
do stowarzyszenia rodzi po obu stronach prawa i obowiązki.
Konsekwencją jest dopuszczalność drogi sądowej w sporach
wynikających ze stosunku członkostwa.
„Statut stowarzyszenia nie stanowi powszechnie obowiązującego przepisu prawa. Jest umową wiążącą członków
stowarzyszenia”21.
„Pomimo różnych teoretycznych ujęć charakteru
prawnego aktu przystąpienia/przyjęcia do stowarzyszenia,
można zaakceptować pogląd, że jest to umowa prawa cywilnego, rodząca po obu stronach prawa i obowiązki, obejmująca
oświadczenie woli członka, który wstępuje do stowarzyszenia
oraz oświadczenie stowarzyszenia, które członka przyjmuje.
Ocena ta jest aktualna nawet przy statutowym ograniczeniu
przystąpienia do złożenia deklaracji członkowskiej, bowiem
samo stowarzyszenie wyraziło już swoją wolę przyjęcia w statucie”22.
3.3.
Wybór władz stowarzyszenia
Prawo o stowarzyszeniach nie wskazuje, czy zebranie założycielskie może wybrać władze stowarzyszenia. Rozwiązanie takie jest korzystne z praktycznego punktu widzenia
i akceptowane przez sąd rejestrowy w Warszawie. Prawo spółdzielcze reguluje to zagadnienie wprost, stanowiąc w art. 6, że
osoby zakładające spółdzielnię uchwalają statut, składając pod
nim swoje podpisy, oraz dokonują wyboru organów spółdzielni
lub komisji organizacyjnej w składzie co najmniej 3 osób.
3.4.
Wybór komitetu założycielskiego
Przyjmuje się, że członkami komitetu założycielskiego mogą być wyłącznie założyciele stowarzyszenia. Prawo
o stowarzyszeniach nie określa liczby osób wchodzących
w skład komitetu założycielskiego. W praktyce przyjmuje się
najczęściej, że składa się on z 3 osób. Głównym zadaniem komitetu założycielskiego jest doprowadzenie do rejestracji stowarzyszenia.
3.5.
Złożenie przez komitet założycielski
dokumentów do KRS
(rejestracja stowarzyszenia)
Zgodnie z art. 12, komitet założycielski składa do
sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce
urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy
założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia.
Na podstawie art. 13 ust. 2 sąd rejestrowy doręcza
organowi nadzorującemu odpis wniosku o rejestrację wraz
z załącznikami. Organ ten ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie 14 dni, licząc od dnia jego doręczenia,
a także przystąpić, za zgodą sądu, do postępowania jako zainteresowany. Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego
stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć
działalność (art. 17).
„W świetle postanowień Konstytucji oraz w świetle
uregulowań zawartych w ustawie Prawo o stowarzyszeniach,
sąd nie jest władny oceniać, czy ustalony w statucie stowarzyszenia zakres działania będzie faktycznie realizowany. Sąd nie
może też ingerować w te uregulowania statutu, które nie są
sprzeczne z ustawą”23.
Postępowanie w sprawach o wpis stowarzyszenia do
rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej
do Krajowego Rejestru Sądowego jest wolne od opłat sądowych (art. 17 ust. 4).
3.6.
Terenowe jednostki organizacyjne
stowarzyszenia (oddziały)
Problematyka osobowości prawnej oddziałów stowarzyszenia jest zagadnieniem, które w praktyce wywołuje wiele
kontrowersji, ponieważ przepisy regulujące tę materię są bardzo lakoniczne. Na mocy art. 17 ust. 1a ustawy z 7 kwietnia 1989
roku Prawo o stowarzyszeniach, terenowa jednostka organizacyjna stowarzyszenia może uzyskać osobowość prawną, jeżeli
statut stowarzyszenia to przewiduje. Osobowość prawna przesądza o podmiotowości prawnej danej jednostki, o jej zdolności
prawnej i zdolności do czynności prawnych, a więc o prawie do
samodzielnego występowania w obrocie prawnym, w tym w obrocie gospodarczym, do zawierania we własnym imieniu umów,
a tym samym do zaciągania zobowiązań, gromadzenia środków
zgodnie ze statutem, składania ofert itp. Są to te czynności, które w większości jednostki terenowe stowarzyszeń wykonują bez
osobowości prawnej na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez zarząd główny.
„Uzyskanie osobowości prawnej nie oznacza pełnej samodzielności działania takiej jednostki. Jednostki te mają nadal
obowiązek realizacji zadań statutowych opartych na jednolitym
statucie oraz uchwałach władz naczelnych stowarzyszenia”24.
„Nabycie osobowości prawnej przez oddział nie oznacza nabycia przez niego pełnej samodzielności. Oddział, po
wpisaniu do rejestru jako osoba prawna, zyskuje zdolność do
samodzielnego działania i niezależność w sferze stosunków cywilnoprawnych, jak też praw majątkowych. Nie korzysta jednak
z autonomii w zakresie działalności statutowej. Oddziały, jako
jednostki organizacyjne stowarzyszenia, składają się na jednolitą
i scentralizowaną organizację, w której – będąc osobami prawnymi – stanowią jego wewnętrzne komórki organizacyjne”25.
Do rozpoznania wniosku o rejestrację regionalnej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia, posiadającej osobowość
prawną właściwy jest sąd rejestrowy siedziby tej jednostki organizacyjnej, a nie siedziby władz naczelnych ogólnopolskiego
stowarzyszenia, posiadającego odrębną osobowość prawną
i podlegającego osobnej rejestracji. Prawo uzyskiwania osobowości prawnej przez jednostki terenowe jest uzależnione od
zapisania tego prawa w statucie stowarzyszenia. Bez takiego
postanowienia nabycie osobowości prawnej nie jest możliwe.
Jednak o osobowości prawnej nie decyduje sam zapis
statutowy, nie mogą o tym zadecydować również władze naczelne stowarzyszenia, lecz wyłącznie organ uchwałodawczy
tej jednostki terenowej, która ma się stać osobą prawną.
Aby nabyć osobowość prawną, jednostka terenowa
powinna spełnić określone wymagania. Mianowicie organ pełniący funkcję walnego zebrania powinien:
1) podjąć uchwałę o przekształceniu się w osobę prawną;
2) wystąpić do właściwego sądu rejonowego - sądu rejestrowego o zarejestrowanie tej jednostki jako osoby prawnej.
Zarząd terenowej jednostki organizacyjnej stowarzyszenia jest obowiązany, w terminie 14 dni od chwili jej powołania, zawiadomić o tym organ nadzorujący (starostę) właściwy
ze względu na siedzibę tej jednostki, podając skład zarządu
i adres siedziby jednostki, oraz doręczyć statut stowarzyszenia.
Oddział funkcjonuje na podstawie statutu stowarzyszenia. W ustawie nie określono minimalnej liczby członków
oddziału stowarzyszenia. Prezentowane są zarówno poglądy,
że oddział powinien liczyć co najmniej 15 członków, jak i uznające, że nie ma w tym względzie żadnych ograniczeń prawnych
(ponieważ wymóg co najmniej 15 członków dotyczy stowarzyszenia jako całości). Członków stowarzyszenia zrzeszonych
w oddziale wiążą decyzje i uchwały organów stowarzyszenia.
3.7.
Zatrudnianie pracowników i społeczna działalność członków
Zgodnie z art. 2 ust. 3 Prawa o stowarzyszeniach,
stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej
członków, jednakże do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników. Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał za
dopuszczalne zatrudnianie członków zarządu stowarzyszenia. Zdaniem sądu jest to dopuszczalne, gdyż funkcjonowanie
w charakterze członka zarządu często wiąże się z koniecznością poświęcenia takiej ilości czasu, która odpowiada całodziennemu zatrudnieniu i uniemożliwia podjęcie zatrudnienia
u innego pracodawcy 26.
Wydaje się, że założenie, iż działalność stowarzyszenia opiera się na społecznej działalności jego członków, ma
pełne uzasadnienie w odniesieniu do małych organizacji, lecz
utrudnia profesjonalizację działalności większych stowarzyszeń. W wypadku członków władz stowarzyszenia, a zwłaszcza członków zarządu, powstaje problem praktyczny, kto powinien reprezentować stowarzyszenie w relacjach z członkiem
zarządu. Prawo o stowarzyszeniach nie reguluje tej kwestii.
Należy więc umieścić stosowne zapisy w statucie. Pomocne
mogą być dotyczące tej kwestii zapisy prawa spółdzielczego.
Zgodnie z art. 52 § 1 Prawa spółdzielczego, stosunek pracy
z członkami zarządu zatrudnianymi w spółdzielni nawiązuje
rada spółdzielni.
3.8.
„W pojęciu »reprezentowanie« nie mieści się zaciąganie zobowiązań. Z art. 40 ust. 2 ustawy nie wynika, aby
przedstawiciel reprezentujący stowarzyszenie mógł zaciągać
zobowiązania ze skutkiem dla stowarzyszenia. Skoro stowarzyszenie zwykłe stanowi grupa osób, oznacza to, że zaciągać
zobowiązania majątkowe mogą członkowie osobiście lub działając przez pełnomocnika na zasadach i w sposób określony
w przepisach kodeksu cywilnego o pełnomocnictwie. Wówczas też za takie zobowiązanie odpowiadać będą wszyscy
członkowie. Jeżeli zaś zobowiązanie powstanie w związku
z oświadczeniem woli złożonym przez osobę wybraną do reprezentowania stowarzyszenia, odpowiedzialność ponosić
będzie ta osoba”27.
IV. PRZEPISY PRAWNE
DOTYCZĄCE TWORZENIA
I DZIAŁANIA FUNDACJI
III.
1.
Stowarzyszenie zwykłe
Uproszczoną formą stowarzyszenia jest stowarzyszenie zwykłe, nieposiadające osobowości prawnej. Zgodnie z art.
40 ust.2, co najmniej 3 osoby, pragnące założyć stowarzyszenie
zwykłe, uchwalają regulamin działalności, określając w szczególności jego nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz
przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego jego założyciele informują na piśmie właściwy, ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia, organ nadzorujący.
PRZEPISY PRAWNE
DOTYCZĄCE TWORZENIA I DZIAŁANIA ZWIĄZKÓW STOWARZYSZEŃ
Art. 42 ust. 1 stanowi, że stowarzyszenie zwykłe nie może:
1) powoływać terenowych jednostek organizacyjnych;
2) łączyć się w związki stowarzyszeń;
3) zrzeszać osób prawnych;
4) prowadzić działalności gospodarczej;
5) przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej.
Stowarzyszenie zwykłe uzyskuje środki na swoją działalność ze składek członkowskich.
Istotnym problemem prawnym jest ustalenie, czy stowarzyszenie zwykłe posiada zdolność prawną oraz jaki jest zakres uprawnień osoby reprezentującej to stowarzyszenie.
Zgodnie z art. 22, stowarzyszenia w liczbie co najmniej 3 mogą założyć związek stowarzyszeń. Założycielami
i członkami związku mogą być także inne osoby prawne, z tym
że osoby prawne mające cele zarobkowe mogą być członkami
wspierającymi. Do związków stowarzyszeń stosuje się odpowiednio przepisy ustawy. Forma prawna związku stowarzyszeń
bywa wykorzystywana do tworzenia federacji organizacji pozarządowych. Cechą charakterystyczną takiej federacji jest to, że
ma ona własną osobowość prawną (OFOP).
Tworzenie i funkcjonowanie fundacji reguluje ustawa
z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 8 maja 2001 roku w sprawie ramowego
zakresu sprawozdania z działalności fundacji28.
DEFINICJA FUNDACJI
„1. Ofiarowanie czegoś, zbudowanie czegoś na własny
koszt do użytku społeczeństwa; ufundowanie czegoś.
2. Instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel (dobroczynny, kulturalny)”29.
Fundacja jest to „formalnie spersonifikowany (osobowość prawna) majątek, o którego przeznaczeniu (i sposobie
wykorzystania) decyduje wola fundatora”30.
Fundacja może być ustanawiana wyłącznie w celu realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych (nie dla
celów prywatnych).
1.2. Fundacja a organizacja społeczna
Zgodnie z art. 5 § 2 pkt 5 k.p.a., organizacjami społecznymi są organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne. Na podstawie art. 31 § 1 k.p.a.,
organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby
występować z żądaniem wszczęcia postępowania administracyjnego oraz dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy
przemawia za tym interes społeczny. Wobec tego istotne jest
ustalenie, czy fundacje są organizacjami społecznymi i mogą
korzystać z uprawnień określonych w k.p.a.
następstwa prawnego (są niezbywalne i nie podlegają dziedziczeniu). Zasadą jest, że fundator posiada tylko takie uprawnienia, jakie wynikają ze statutu fundacji.
Z uwagi na przyjęcie przez Sąd Najwyższy, iż fundacja
jest wyodrębnioną masą majątkową, przyjmowano również, że
fundacje nie są organizacjami społecznymi. Zgodnie z postanowieniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), „fundacja
nie jest korporacją obywateli, lecz wyodrębnioną masą majątkową (…), fundacja nie jest organizacją społeczną i nie może
również zostać uznana za organizację ekologiczną (…)”31.
„Uprawnienia fundatora dotyczące powoływania organów fundacji nie przechodzą na jego następcę prawnego”33.
Jednakże odmienne stanowisko zaprezentował NSA
w orzeczeniu z 12 grudnia 2005 roku, ustalając, że fundacji przysługuje status organizacji społecznej. Ta uchwała
NSA stanowi istotną zmianę orzecznictwa, które do tej pory
przyjmowało, że fundacje nie są organizacjami społecznymi
i nie mogą uczestniczyć jako strona w sprawach sądowych z zakresu ich działalności. NSA w siedmioosobowym składzie (przy
dwóch zdaniach odrębnych) orzekł, że fundacje, jako organizacje społeczne, mogą zgłaszać swój udział, w roli uczestników,
w postępowaniach przed sądami administracyjnymi. NSA przypomniał, że pojęcie „organizacji społecznej” jest często stosowane w prawie, ale nie są znane kryteria, na podstawie których
można zakwalifikować daną organizację jako organizację społeczną 32.
2.
FUNDATOR
Fundatorem może być zarówno osoba fizyczna, jak
i osoba prawna, fundator może być jeden, ale może być też kilku fundatorów, fundator może być obcokrajowcem lub osobą
prawną z siedzibą w innym kraju (art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach).
Fundatorem jest osoba (podmiot), która złożyła
oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji. Jest historycznym
twórcą fundacji. Kolejni darczyńcy i sponsorzy nie są fundatorami, nawet jeżeli przekazują znaczne środki na rzecz fundacji.
Wobec tego nie jest możliwe powołanie lub odwołanie kogoś
z funkcji fundatora. Uprawnienia fundatora mają charakter
osobisty w tym znaczeniu, że nie mogą być one przedmiotem
„Fundator nie jest uprawniony do odwołania członków
organu fundacji, jeżeli jej statut nie przyznaje mu tego uprawnienia”34.
„Fundator ma z mocy ustawy szczególne uprawnienia,
ale tylko do chwili zarejestrowania fundacji, z którą to uzyskuje
ona osobowość prawną. Uprawnienia fundatora mają charakter praw osobowych, nie mają charakteru cywilnego i nie tworzą praw podmiotowych. Są one niezbywalne”35.
3.
USTANOWIENIE FUNDACJI
3.1.
Akt fundacyjny
Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji można złożyć w formie aktu notarialnego lub w testamencie. Art. 3 ustawy o fundacjach stanowi, że oświadczenie woli o ustanowieniu
fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Zachowania tej formy nie wymaga się, jeżeli ustanowienie fundacji
następuje w testamencie. W oświadczeniu woli o ustanowieniu
fundacji fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki
majątkowe przeznaczone na jego realizację. O rodzajach testamentu mówi kodeks cywilny. Typową formą jest własnoręczne
sporządzenie testamentu i opatrzenie go własnym podpisem.
„Art. 949 § 1 k.c. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcz-nym, podpisze i opatrzy datą.
Art. 950 k.c. Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego”.
3.2.
Statut fundacji
Statut fundacji ustalany jest przez fundatora (art. 5
ust. 1 ustawy o fundacjach) lub upoważnioną przez niego osobę
fizyczną lub prawną (art. 6 ust. 1). Jeżeli fundator powołał fundację w testamencie i nie ustalił jej statutu, zobowiązani są do
tego jego spadkobiercy (art. 6 ust. 3).
Zgodnie z art. 5 ust. 1, fundator ustala statut fundacji,
określający jej nazwę, siedzibę i majątek, cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego
organu i jego członków.
Statut może zawierać również inne postanowienia,
w szczególności dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej, dopuszczalności i warunków jej połączenia
z inną fundacją, zmiany celu lub statutu, a także przewidywać
tworzenie obok zarządu innych organów fundacji. Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd.
3.3.
Kapitał potrzebny do założenia fundacji
Zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy o fundacjach, składnikami majątkowymi przeznaczonymi na założenie fundacji mogą
być pieniądze, papiery wartościowe, a także oddane fundacji na
własność rzeczy ruchome i nieruchomości.
„Majątek wniesiony do fundacji nie może być uznany
za darowiznę w rozumieniu art. 18 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1992
roku o podatku dochodowym od osób prawnych”36.
„Ustawodawca nie określił minimalnego pułapu początkowego majątku fundacji, stąd też poza zakresem kognicji Sądu Rejestrowego pozostaje oczywiście ocena, czy jest to
suma wystarczająca do osiągnięcia zakładanego celu fundacji.
Majątek pierwotny (założycielski) fundacji w trakcie jej trwania
i działania może ulegać zmianom in plus i in minus”37.
W niektórych krajach Unii Europejskiej istnieje wymóg
wniesienia przez fundatora minimalnego funduszu założycielskiego. W Niemczech, podobnie jak w Polsce, istnieje zapis wymagający, aby fundator określił środki finansowe wystarcza-
jące do zapewnienia stałego i długotrwałego propagowania
celu fundacji. Prawnie nie została więc określona minimalna
wysokość funduszu założycielskiego.
Praktyka natomiast wypracowała pogląd, iż wystarczający jest kapitał w wysokości co najmniej 100 tys. euro. Ten
bardzo wysoki poziom funduszu założycielskiego skutkuje relatywnie niewielką liczbą fundacji w Niemczech (ok. 15 tys.)
w porównaniu np. do Holandii (160 tys.) czy też do liczby stowarzyszeń działających w Niemczech (600 tys.). Ponadto prawo niemieckie dopuszcza możliwość tworzenia „fundacji bez
osobowości prawnej”, które są w zasadzie rodzajem darowizny
z przeznaczeniem na konkretny cel. Taki fundusz może zostać
przekazany w zarząd istniejącej organizacji. Nie ma żadnych
wymogów odnoszących się do minimalnej wartości przekazanych środków. W Hiszpanii przepisy wskazują kwotę wystarczającą do założenia fundacji. Jest nią 30 tys. euro. Jednakże
organ nadzoru może uznać, że jest to kwota niewystarczająca
z uwagi na statutowe cele fundacji. W Holandii fundacja może
zostać utworzona w każdym celu prawnie dozwolonym, nie ma
wymogu dotyczącego minimalnego kapitału, fundacje są rejestrowane w Izbie Gospodarczej bez żadnych szczególnych formalności.
3.4.
Rejestracja
Na podstawie art. 7 ustawy, fundacja podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i z tą chwilą
uzyskuje osobowość prawną. O wpisaniu fundacji do Krajowego
Rejestru Sądowego sąd zawiadamia ministra właściwego ze
względu na zakres jego działania oraz cele fundacji, zwanego
dalej „właściwym ministrem”, oraz właściwego ze względu na
siedzibę fundacji starostę, przesyłając jednocześnie statut (ma
to umożliwić sprawowanie nadzoru przez ministra i starostę).
Zasadniczo procedura rejestracji jest analogiczna do rejestracji
stowarzyszenia, z tą różnicą, że w toku postępowania na temat
wniosku o rejestrację nie wypowiada się organ nadzoru.
4.
ZMIANA STATUTU I CELU FUNDACJI
Statut fundacji powinien wyraźnie przewidywać możliwość zmian statutu oraz tryb ich dokonywania (np. określając
organ uprawniony do dokonywania zmian). Orzecznictwo sądów nie jest w tej materii spójne. Część sędziów uważa, że jeżeli
statut nie zawiera postanowienia o możliwości zmiany statutu,
to zmiana taka nie jest możliwa nawet wolą fundatora.
„Fundator nie może zmienić statutu fundacji, gdy jej
statut nie upoważnia go do dokonywania takich zmian”38.
Inni uważają, że fundator może zmienić statut fundacji
(jeżeli nie zmienia jej celu).
Inną kontrowersyjną kwestią jest możliwość zmiany
celu fundacji. Część prawników uważa, że zmiana celu fundacji nie jest możliwa, nawet jeżeli statut to przewiduje (chodzi
o brak możliwości zmiany zapisów zawartych w akcie założycielskim oraz kwestię zaufania publicznego do fundacji oraz do
tego, że zajmuje się ona określoną problematyką). Inni dopuszczają zmianę celu fundacji albo pod warunkiem, że chodzi wyłącznie o doprecyzowanie lub rozszerzenie celu fundacji, albo
w pełnym zakresie, ale pod warunkiem, że statut wyraźnie dopuszcza możliwość zmiany celu. Przykładowo można wskazać
następujące orzeczenia Sądu Najwyższego w tej sprawie:
„Jeżeli statut fundacji dopuszcza jego zmianę, nie
jest wykluczona zmiana tych postanowień, które zgodne są
z oświadczeniem woli o ustanowieniu fundacji i dotyczą wymagań innych niż określone w art. 3 ust. 2 ustawy z 6 kwietnia
1984 roku o fundacjach (a więc nie dotyczą celu oraz funduszu
założycielskiego)”39.
Ten pogląd został skrytykowany przez prawników jako
sprzeczny z art. 5 ust. 1 ustawy o fundacjach, która stanowi, że
statut fundacji określa warunki zmiany celu lub statutu40.
„Zmiana celu fundacji, ustalonego przez fundatora
i określonego w statucie, może zostać dokonana w razie, gdy
statut to przewiduje i z zachowaniem przewidzianych w nim warunków” 41.
5.
LIKWIDACJA FUNDACJI
Fundacja może zostać zlikwidowana tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w przepisach prawa. Ani fundator, ani zarząd fundacji nie może podjąć decyzji o zlikwidowaniu fundacji, jeżeli nie zachodzi żadna z przyczyn określonych
w ustawach. Inaczej jest w wypadku stowarzyszenia, które
może zostać w każdej chwili rozwiązane na mocy postanowienia walnego zgromadzenia członków.
„Przyczyny likwidacji fundacji są określone w art. 15
ustawy z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach w sposób wyczerpujący”42.
Zgodnie z art. 15 tej ustawy, w razie osiągnięcia celu,
dla którego fundacja była ustanowiona lub w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacji, fundacja podlega
likwidacji w sposób wskazany w statucie. W innych wypadkach
likwidacja fundacji może nastąpić tylko na mocy przepisu ustawy, np. na podstawie art. 42 k.c. § 1, który stanowi, że jeżeli
osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów
osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.
W Sejmie poprzedniej kadencji trwały prace nad projektem nowej
ustawy o fundacjach (projekt z dnia 26 października 2006 roku),
który przewidywał szereg zmian m.in. obowiązek powołania organu kontroli wewnętrznej, minimalny majątek przeznaczony na
działalność gospodarczą w wysokości co najmniej 20 tys. złotych,
możliwość zakładania związków fundacji (analogicznie do związków stowarzyszeń), doprecyzowanie przepisów dotyczących likwidacji fundacji. Ustawa ta nie została jednakże uchwalona.
V.
PRZEPISY PRAWNE
DOTYCZĄCE TWORZENIA
I DZIAŁANIA
SPÓŁDZIELNI
SOCJALNYCH
Zasady tworzenia i działalność spółdzielni socjalnych
reguluje ustawa z 16 września 1982 roku Prawo spółdzielcze43,
ustawa z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych 44
oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 3
sierpnia 2007 roku w sprawie określenia wzorów zaświadczeń
dołączanych do wniosku o wpis spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego 45.
1.
DEFINICJA SPÓŁDZIELNI
Zgodnie z art. 1 Prawa spółdzielczego, spółdzielnie są
dobrowolnymi zrzeszeniami, o zmiennym składzie osobowym
i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich
członków prowadzą działalność gospodarczą. Spółdzielnie
mogą również prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków (prowadzenie tej działalności jest fakultatywne).
Na podstawie przytoczonych definicji można wskazać
następujące cechy spółdzielni:
1.
Zasada dobrowolnego i otwartego członkostwa
– spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, otwartymi dla
wszystkich osób. Członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne i osoby prawne.
2.
Nieograniczona, zmienna liczba członków oraz
zmienny fundusz udziałowy – ta cecha jest konsekwencją wymienionej wcześniej zasady dobrowolności i otwartości ponieważ zmienność kapitału jest wynikiem prawa do wstępowania
i występowania ze spółdzielni.
3.
Zasada samorządności i demokratycznej kontroli
– spółdzielnie są organizacjami demokratycznymi, kontrolowanymi przez zrzeszonych w nich członków. Działając w granicach
obowiązywania prawa, samodzielnie kształtują swoją strukturę
organizacyjną, wyznaczają cele działania oraz dokonują wyboru władz. W spółdzielniach „podstawowych” członkowie mają
równe prawo głosu (zasada jeden członek – jeden głos).
4.
Zasada pierwszeństwa osoby przed kapitałem, która jest odzwierciedlana w specyficznych zasadach dotyczących
przyjmowania, występowania oraz wykluczania członków, jak
również w zasadzie jedna osoba, jeden głos.
5.
Zasada ekonomicznego uczestnictwa (współodpowiedzialności) członków. Członkowie uczestniczą w tworzeniu kapitału spółdzielni i przeznaczają nadwyżki na rozwój
przedsiębiorstwa spółdzielni i finansowanie wybranych przez
członków innych dziedzin działalności. Celem tworzenia spółdzielni jest wspólne prowadzenie działalności gospodarczej.
Spółdzielnie prowadzą działalność gospodarczą o charakterze
celowym, w tym sensie, że ma ona służyć zaspokojeniu potrzeb
i interesów członkowskich lub szerzej – danej społeczności.
W postanowieniu z 20 czerwca 1996 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż pojęcie spółdzielni oznacza powstanie
trwałego związku osób połączonych stosunkiem członkostwa
i współdziałających ze sobą dla osiągnięcia oznaczonych celów 46. Współdziałanie członków, pomimo iż nie zostało wymienione przez ustawodawcę, uznawane jest powszechnie za
istotną cechę spółdzielni. Ważnym przejawem współdziałania
jest obowiązek wniesienia wpłat na zadeklarowany udział.
Spółdzielnie są to zrzeszenia osób fizycznych i prawnych, do których stosuje się odmienne, szczególne zasady
funkcjonowania niż w stosunku do innych podmiotów gospodarczych. Spółdzielczość łączy w sobie dwa zasadniczo odrębne
elementy: typowej dla sektora przedsiębiorstw spółki handlowej (przedmiotem działalności spółdzielni może być prowadzenie działalności gospodarczej, przedsiębiorstwa) oraz najbardziej typowej formuły organizacji trzeciego sektora, a mianowicie stowarzyszenia (m.in. zasada jeden członek – jeden głos,
pozagospodarczy cel statutowy).
Wśród cech upodabniających spółdzielnię do stowarzyszenia można wskazać na zrzeszeniowy (członkowski)
charakter obu podmiotów, z tym, że członkami stowarzyszenia
mogą być w zasadzie wyłącznie osoby fizyczne, demokratyczną
i samorządną formę działania (najważniejsze decyzje podejmowane są przez członków organizacji) oraz działanie w oparciu
o statut. Spółdzielnie od stowarzyszeń odróżnia gospodarczy
cel utworzenia i działania oraz związane z nim kwestie wnoszenia udziałów oraz podziału wypracowanej nadwyżki.
Niektóre spółdzielnie działają w oparciu o założenie,
że członkowie spółdzielni są równocześnie jej klientami np.
spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, spółdzielnie
mieszkaniowe.
Działalność gospodarcza prowadzona przez spółdzielnie służy do zaspokajania potrzeb i interesów ekonomicznych członków spółdzielni. Niekoniecznie jednak jak w wypadku
spółek musi być to działalność stricte zarobkowa (np. spółdzielnie mieszkaniowe, socjalne)47.
2.
TRYB ZAKŁADANIA SPÓŁDZIELNI
Osoby pragnące założyć spółdzielnię zobowiązane są
uchwalić statut spółdzielni (i złożyć na nim swoje podpisy) oraz
dokonać wyboru władz lub komisji organizacyjnej (co najmniej
3 osoby). Spółdzielnie podlegają rejestracji w KRS. Z chwilą rejestracji nabywają osobowość prawną, a jej założyciele stają się
członkami spółdzielni.
2.1.
Założyciele spółdzielni
Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza
od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i trzech,
jeżeli założycielami są osoby prawne (chodzi o spółdzielnię,
której członkami są wyłącznie osoby prawne). W spółdzielniach produkcji rolnej i spółdzielniach socjalnych liczba założycieli osób fizycznych nie może być mniejsza niż pięć osób lub
dwie organizacje (wymagana liczba założycieli jest również minimalną liczbą członków spółdzielni).
2.2.
Statut
Spółdzielnie prowadzą działalność na podstawie
przepisów prawa oraz swojego statutu (art. 2). Niezbędną treść
statutu spółdzielni określa art. 5 Prawa spółdzielczego, stanowiąc jednocześnie, iż statut może zawierać także inne postanowienia. Zgodnie z komentowanym przepisem statut spółdzielni
powinien określać:
1)
oznaczenie nazwy z dodatkiem „spółdzielnia” lub
„spółdzielczy” i podaniem jej siedziby;
2)
przedmiot działalności spółdzielni oraz czas trwania,
o ile założono ją na czas określony;
3)
wysokość wpisowego oraz wysokość i liczbę udziałów,
które członek obowiązany jest zadeklarować, terminy wnoszenia i zwrotu oraz skutki niewniesienia udziału w terminie; jeżeli
statut przewiduje wnoszenie więcej niż jednego udziału, może
określać ich górną granicę;
4)
prawa i obowiązki członków;
5)
zasady i tryb przyjmowania członków, wypowiadania
członkostwa, wykreślania i wykluczania członków;
6)
zasady zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i podejmowania uchwał;
7)
zasady i tryb wyboru oraz odwoływania członków organów spółdzielni;
8)
zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) oraz pokrywania strat spółdzielni.
Natomiast art. 12a § 1 Prawa spółdzielczego stanowi,
że zmiana statutu spółdzielni wymaga uchwały walnego zgromadzenia podjętej większością 2/3 głosów, a dokonana zmiana
nie wywołuje skutków prawnych przed jej wpisaniem do Krajowego Rejestru Sądowego (wpis konstytutywny).
2.3.
Członkowie spółdzielni
Zgodnie z art. 5 § 1 pkt 4 i 5 Prawa spółdzielczego, statut spółdzielni powinien określać prawa i obowiązki członków
oraz zasady i tryb przyjmowania członków oraz utraty członkostwa. Członkowie założyciele stają się członkami spółdzielni
z chwilą jej zarejestrowania. Natomiast przystępujący do spółdzielni stają się jej członkami z chwilą ich przyjęcia. Warunkiem
przyjęcia na członka jest złożenie pisemnej deklaracji i podjęcie
decyzji przez właściwy organ spółdzielni wskazany w statucie.
W wypadku gdy tym organem nie jest walne zgromadzenie, statut musi wskazywać organ, do którego można wnieść odwołanie (art. 17 § 4). Zarząd spółdzielni zobowiązany jest prowadzić
rejestr członków.
2.3.1. Uprawnienia członków spółdzielni
Prawo członkostwa jest prawem niemajątkowym.
Prawa tego nie można przenieść na inny podmiot w drodze
czynności prawnej. Nie dochodzi do jego powstania poprzez
następstwo prawne.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 18 Prawa spółdzielczego, prawa i obowiązki wynikające z członkostwa w spółdzielni są dla wszystkich członków równe. Członek spółdzielni ma
prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, wybierania
i bycia wybieranym do organów spółdzielni (bierne i czynne
prawo wyborcze), zapoznawania się z wewnętrzną dokumentacją (statut, regulaminy, uchwały, protokoły), udziału w nadwyżce bilansowej, korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie
jej działalności statutowej.
2.3.2. Obowiązki członka
Wśród obowiązków wynikających z członkostwa
w spółdzielni można wyróżnić kilka grup obowiązków o odmiennym charakterze. Podstawowym obowiązkiem członka
jest obowiązek współdziałania dla dobra spółdzielni (obowiązek lojalności). Treść tego obowiązku znajduje swój wyraz
w aktywnym uczestnictwie w pracach organów spółdzielni.
Co więcej, członek spółdzielni ma obowiązek powstrzymywania się od wszelkich działań szkodzących spółdzielni.
Ponadto można wymienić obowiązki polegające na
dokonaniu określonych świadczeń pieniężnych na rzecz spółdzielni. Taki charakter mają obowiązki wniesienia wpisowego,
wniesienia wpłaty na udział oraz wniesienie wkładu (jeżeli statut przewiduje jego wniesienie) określone w art. 19 § 1 i 20 § 1
i 2 Prawa spółdzielczego.
2.3.3. Utrata członkostwa
Wypowiedzenie
Zgodnie z zasadą dobrowolnego i otwartego członkostwa, członek spółdzielni może z niej wystąpić za wypowiedzeniem. Termin wypowiedzenia powinien określać statut. W wypadku wystąpienia członka ze spółdzielni zwrotowi podlegają
wpłaty dokonane na udziały.
Wykluczenie lub wykreślenie
Spółdzielnia może rozwiązać stosunek członkostwa
poprzez wykluczenie lub wykreślenie członka (art. 24). Wykluczenie może nastąpić z przyczyn zawinionych przez członka
(np. umyślnego naruszenia obowiązków członka), natomiast
wykreślenie z przyczyn niezawinionych (choroba, umieszczenie
w zakładzie karnym, utrata określonych kwalifikacji, wyjazd za
granicę).
Organem właściwym do podjęcia decyzji w tym przedmiocie jest, zgodnie z ustawą, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie. Członek spółdzielni pozbawiony członkostwa (przez
radę nadzorczą) ma prawo odwołania się do walnego zgromadzenia (postępowanie wewnątrzspółdzielcze) oraz zaskarżenia
uchwały w ciągu 6 tygodni do sądu. Walne zgromadzenie może
utrzymać bądź uchylić uchwałę, tym samym przywracając
członkostwo.
2.4.
Majątek spółdzielni
Aby spółdzielnia mogła prowadzić działalność statutową (w szczególności gospodarczą), musi posiadać określoną
liczbę członków oraz musi dysponować określonymi funduszami (własnym majątkiem). Majątek spółdzielni powstaje głównie
z wpłat pieniężnych i innych składników majątkowych wnoszonych przez członków, dochodów z prowadzonego przez spółdzielnię przedsiębiorstwa oraz z innych źródeł.
Każda spółdzielnia musi posiadać dwa fundusze (art. 78):
- fundusz udziałowy;
- fundusz zasobowy.
Fundusz udziałowy
Uczestnictwo członka w spółdzielni ma charakter
osobowy (członkostwo w spółdzielni jest ściśle związane z osobą członka). Łączy się z nim nierozerwalnie majątkowe uczestnictwo w spółdzielni, które znajduje swój wyraz w obowiązku
zadeklarowania i objęcia co najmniej jednego udziału pieniężnego w wysokości przewidzianej przez statut spółdzielni (art.
20) 48. Statut może też przewidywać wnoszenie większej ilości
udziałów, ale jednakowej dla wszystkich członków. Są to tak
zwane udziały obligatoryjne, których wniesienie jest obowiązkiem członka, a jego niewykonanie może uzasadniać wykluczenie członka ze spółdzielni.
W wypadku spółdzielni socjalnych na fundusz zasobowy przeznaczane jest co najmniej 40% nadwyżki bilansowej.
Wysokość udziału zadeklarowanego jest wyrażona
w kwocie pieniężnej w złotych, ma stałą wartość i jest równa
dla wszystkich członków spółdzielni. Ustawa nie określa maksymalnej ani minimalnej wysokości udziałów. Zdeklarowane,
a ściślej, wniesione udziały, stanowią fundusz udziałowy spółdzielni, pozostający do jej wyłącznej dyspozycji przez okres
trwania członkostwa.
2.5.
Członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać zwrotu wpłat dokonanych na udziały. Zwrot nie
może nastąpić, jeżeli udziały zostały przeznaczone na pokrycie
strat spółdzielni.
Fundusz zasobowy
Fundusz zasobowy powstaje z wpisowego, części
nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach. Wpisowe jest pewnego rodzaju opłatą z tytułu
przystąpienia do spółdzielni. Statut powinien określać wysokość wpisowego, tryb oraz termin jego wnoszenia. Przyjmuje
się, że wpisowe może mieć jedynie postać pieniężną.
Fundusz zasobowy powstaje również z części nadwyżki
bilansowej. Spółdzielnia, prowadząc działalność gospodarczą,
osiąga określony wynik finansowy – zysk lub stratę. Zysk spółdzielni pomniejszony o podatek dochodowy i inne odpisy nazywany jest nadwyżką bilansową (art. 75 Prawa spółdzielczego).
Organem uprawnionym do podjęcia decyzji o podziale nadwyżki
jest walne zgromadzenie. Na fundusz zasobowy przeznacza się
także darowizny przekazane na rzecz spółdzielni.
Fundusze rezerwowe (zapasowe)
Zgodnie z art. 78 § 2 Prawa spółdzielczego, oprócz
funduszu udziałowego i funduszu zasobowego można utworzyć
na podstawie zapisów statutowych inne fundusze własne. Fundusze rezerwowe spółdzielni mogą powstać wyłącznie z nadwyżek bilansowych (art. 77).
W wypadku spółdzielni socjalnych część nadwyżki bilansowej przeznaczana jest na fundusz inwestycyjny.
Organy spółdzielni
Spółdzielnia, jako osoba prawna zgodnie z art. 38 k.c.,
działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie
i opartym na niej statucie. Warunkiem działania spółdzielni jest
funkcjonowanie trzech niezbędnych dla niej organów (art. 35):
1.
2.
3.
walnego zgromadzenia (zebranie grup członkowskich);
rady nadzorczej;
zarządu.
Obok powyższych organów, statut spółdzielni może
przewidywać tworzenie innych, tzw. organów fakultatywnych.
2.5.1. Walne zgromadzenie
Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni. Z tego określenia nie wynika żadna konsekwencja prawna, gdyż walne zgromadzenie, jak i inne organy, musi działać
w granicach kompetencji przewidzianych w statucie (i ustawie).
O znaczeniu tego organu świadczy zakres spraw określonych
w art. 38 Prawa spółdzielczego, zastrzeżonym wyłącznie do
jego kompetencji (np. uchwalanie zmian statutu czy podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości). Ustawa przewiduje, że walne zgromadzenie powinno być zwoływane minimum raz w roku obrachunkowym, nie później niż 6 miesięcy po
rozpoczęciu tegoż roku.
Organem zwołującym walne zgromadzenie jest zarząd spółdzielni. Organ ten może z własnej inicjatywy lub na
wniosek rady nadzorczej lub 1/10 członków spółdzielni zwołać
nadzwyczajne walne zgromadzenie, z tym, że wnioskodawcy
muszą określić, jakie sprawy mogą stanowić przedmiot obrad
walnego zgromadzenia (wniosek na piśmie ze wskazaniem celu
zwołania walnego). Walne zgromadzenie powinno odbyć się
w ciągu 6 tygodni od wniesienia żądania. Jeżeli to nie nastąpi,
prawo zwołania walnego mają rada nadzorcza, związek rewizyjny lub Krajowa Rada Spółdzielcza (art. 39 § 5).
Prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu mają
wszyscy członkowie spółdzielni, a zarząd zobowiązany jest zawiadomić ich o terminie, miejscu i porządku obrad w sposób
przewidziany w statucie (art. 40). Bardzo ważne jest ustalenie
porządku obrad, ponieważ walne może podejmować wyłącznie
uchwały w sprawach w nim wcześniej ujętych (art. 41). Możliwe
jest sądowe zaskarżenie każdej uchwały walnego zgromadzenia, a prawo to przysługuje wszystkim członkom spółdzielni
oraz zarządowi spółdzielni.
2.5.2. Rada nadzorcza
Drugim koniecznym organem spółdzielni jest rada
nadzorcza. W spółdzielni socjalnej, w której liczba członków nie
przekracza 15 osób, nie wybiera się rady nadzorczej, a jej zadania wykonuje walne zgromadzenie. Prawo kontroli przysługuje każdemu członkowi. Rada nadzorcza sprawuje kontrolę
i nadzór nad działalnością spółdzielni. W myśl ustawy jest to
zawsze organ kolegialny, składający się co najmniej z 3 członków spółdzielni.
Prawo spółdzielcze przewiduje możliwość zastąpienia rady nadzorczej organem o nazwie komisja rewizyjna
i przekazania szeregu uprawnień rady walnemu zgromadzeniu.
Dotyczy to małych spółdzielni, w których z tego powodu nie ma
problemów organizacyjnych ze względnie częstym zwoływaniem walnego zgromadzenia.
2.5.3. Zarząd
Trzecim organem spółdzielni jest jej zarząd. Zarząd
kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz
(art. 48 § 1 Prawa spółdzielczego). Do zarządu należy podejmowanie decyzji niezastrzeżonych w ustawie lub statucie do
kompetencji innych organów. Zarząd może być organem jednoosobowym (art. 49) lub wieloosobowym.
O składzie zarządu rozstrzyga statut spółdzielni, ponadto statut może określać wymagania, które powinien spełniać kandydat na członka zarządu. Wyboru zarządu dokonuje
rada nadzorcza albo walne zgromadzenie. Wyboru dokonuje się
w sposób zindywidualizowany, tzn. właściwy statutowo organ
dokonuje wyboru poszczególnych członków zarządu ze wskazaniem funkcji, jakie mają pełnić.
Członek zarządu może być w każdym czasie odwołany
przez organ, który dokonał jego wyboru. Odwołanie musi nastąpić w głosowaniu tajnym. Wynik głosowania przekazywany jest
w formie pisemnej wraz z uzasadnieniem osobie zainteresowanej. Ustawa przewiduje też szczególny tryb odwołania członków
zarządu, który ma miejsce na forum walnego zgromadzenia
w przypadku, gdy dany członek zarządu w poprzednim głosowaniu nie uzyskał absolutorium ze strony walnego zgromadzenia.
2.6.
Reprezentacja
Ponieważ pierwszą z podstawowych funkcji zarządu
jest reprezentowanie spółdzielni w stosunkach zewnętrznych
i wewnętrznych, ustawa określa zasady takiej reprezentacji.
Jest to tzw. zasada reprezentacji łącznej, tzn. że oświadczenia
za spółdzielnię, aby były prawnie skuteczne, muszą być składane przez co najmniej dwóch członków spółdzielni albo jednego
z członków wraz z pełnomocnikiem (art. 54).
2.7.
Powoływanie i odwoływanie
organów spółdzielni
Organy spółdzielni są wybierane w głosowaniu tajnym
spośród nieograniczonej liczby kandydatów. Odwołanie członków organów także następuje w głosowaniu tajnym. Organy
wybierane są na określoną kadencję. Członkami rady mogą
być wyłącznie członkowie spółdzielni (art. 45). O tym, czy osoba
niebędąca członkiem spółdzielni może być członkiem zarządu,
decyduje statut spółdzielni.
Organ, który zgodnie ze statutem jest uprawniony do
powołania członków zarządu, może ich odwołać. Walne zgromadzenie może odwołać tych członków zarządu, którym nie
udzieliło absolutorium, nawet jeżeli nie jest organem uprawnionym do powoływania zarządu.
3.
SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE
3.1.
Działalność spółdzielni socjalnej
Spółdzielnie socjalne działają na podstawie ustawy
z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych i są rodzajem spółdzielni pracy. W sprawach nieuregulowanych tą
ustawą stosuje się prawo spółdzielcze. Zgodnie z art. 2 ust. 1
ustawy o spółdzielniach socjalnych, przedmiotem działalności
spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa opartego na osobistej pracy członków. Ponadto spółdzielnie socjalne działają na rzecz:
1)
społecznej reintegracji jej członków, przez co należy
rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej
i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub
pobytu;
2)
zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy
rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku
pracy.
Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić działalność
społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków
oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność pożytku publicznego.
3.2.
Założyciele spółdzielni socjalnej
Spółdzielnie socjalne mogą tworzyć osoby bezrobotne
w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 49, niepełnosprawni, bezdomni realizujący
indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu, narkotyków po zakończeniu terapii, chorzy psychicznie, zwalniani z zakładów karnych, uchodźcy realizujący
indywidualny program integracji – mający pełną zdolność do
czynności prawnych. Ponadto założycielami spółdzielni socjalnej mogą być:
1)
inne osoby niż wcześniej wymienione, o ile liczba tych
osób nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli;
2)
organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego;
3)
kościelne osoby prawne.
Liczba założycieli spółdzielni socjalnej nie może być
mniejsza niż pięć, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i dwa,
jeżeli założycielami są osoby prawne.
Spółdzielnia socjalna liczy nie mniej niż pięciu i nie
więcej niż pięćdziesięciu członków. Wkład organizacji pozarządowych, kościelnych osób prawnych lub jednostek samorządu
terytorialnego może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu
własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych
świadczeń na rzecz spółdzielni socjalnej, w szczególności na
wykonywaniu świadczeń przez wolontariuszy lub pracowników
jednostek samorządu terytorialnego, kościelnych osób prawnych lub organizacji pozarządowych.
Spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od
wniosku o wpis tej spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego, a także od wniosków o zmiany wpisu, oraz nie uiszcza opłaty
za ogłoszenie tych wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
3.3.
Członkowie spółdzielni socjalnej
Aby być założycielami spółdzielni socjalnej, osoby zagrożone „wykluczeniem” muszą mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Natomiast członkami spółdzielni mogą być
osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych
(mogą przystąpić do istniejącej spółdzielni). Zgodnie z art. 15
k.c., ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych,
w szczególności uzależnienia od alkoholu lub narkomanii, jeżeli
stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla
osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Do dokonania czynności prawnej przez osobę ograniczoną
w zdolności do czynności prawnych konieczna jest zgoda
przedstawiciela ustawowego (rodziców, kuratora).
Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby niż wskazane powyżej, jeżeli ich praca na rzecz
spółdzielni socjalnej wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie tej spółdzielni (nie więcej niż 50% liczby wszystkich członków). Przekroczenie tego
limitu, trwające nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy, stanowi
podstawę do postawienia spółdzielni socjalnej w stan likwidacji.
W przypadku gdy założycielami spółdzielni socjalnej
są organizacje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego, są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób spośród osób
wyżej wymienionych w terminie 6 miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego.
Osoby zatrudnione po 12 miesiącach nieprzerwanego
zatrudnienia w spółdzielni socjalnej, mają prawo do uzyskania
członkostwa w spółdzielni socjalnej. Stosunek pracy między
spółdzielnią socjalną a jej członkiem nawiązuje się co do zasady na podstawie spółdzielczej umowy o pracę. Spółdzielnia
może zatrudniać na podstawie umowy zlecenia lub umowy
o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Spółdzielnia socjalna może zatrudniać pracowników
niebędących członkami spółdzielni (nie więcej niż 50% liczby
wszystkich członków).
3.4.
Uprawnienia spółdzielni socjalnych
Działalność spółdzielni socjalnej może zostać wsparta ze środków budżetu państwa lub środków budżetu jednostki samorządu terytorialnego (np. art. 12 ust. 3a – refundacja
kosztów składek na ubezpieczenie społeczne pracowników,
art. 15 – dotacje, pożyczki, poręczenia).
Wolontariusze mogą wykonywać świadczenia na rzecz
spółdzielni socjalnej.
Nadwyżka bilansowa nie może podlegać podziałowi
pomiędzy członków spółdzielni socjalnej. Zgodnie z art. 3 ust.
3a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
do spółdzielni socjalnych nie stosuje się przepisów dotyczących
prowadzenia nieodpłatnej działalności pożytku publicznego,
inicjatywy lokalnej, statusu organizacji pożytku publicznego
oraz rad pożytku publicznego (art. 7 oraz art. 19b-41).
3.5.
Likwidacja spółdzielni socjalnej
Zgodnie z art. 18 ustawy, spółdzielnia socjalna przechodzi w stan likwidacji:
1)
z upływem czasu na jaki ją powołano;
2)
wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń zapadłych większością 3/4 głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej
2 tygodni;
3)
wobec zaprzestania używania w nazwie oznaczenia
„Spółdzielnia socjalna”;
4)
wskutek zmniejszenia się liczby członków poniżej
pięciu w przypadku osób fizycznych i dwóch w przypadku osób
prawnych lub zwiększenia liczby członków powyżej pięćdziesięciu;
5)
po przekroczeniu limitu osób niespełniających warunków „wykluczenia”;
6)
z powodów naruszenia zasad podziału nadwyżki bilansowej;
7)
na skutek niezatrudnienia przez spółdzielnie założone
przez organizacje pozarządowe wymaganej liczby osób spełniających warunki „wykluczenia”.
VI.
ZASADY UZYSKIWANIA
STATUSU ORGANIZACJI
POŻYTKU PUBLICZNEGO
(OPP), JEJ PRAWA
I OBOWIĄZKI, ZASADY
KORZYSTANIA Z PRACY
WOLONTARIUSZY
Zasady uzyskiwania statusu organizacji pożytku publicznego określa omawiana już wcześniej ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
1.
DEFINICJA ORGANIZACJI
POŻYTKU PUBLICZNEGO
Organizacje pożytku publicznego są to organizacje
pozarządowe, spełniające warunki określone w ustawie, co do
których informacja o spełnieniu wymagań została wpisana do
Krajowego Rejestru Sądowego.
Organizacją pożytku publicznego może być tylko organizacja pozarządowa, organizacja kościelna lub wyznaniowa
albo spółka akcyjna, z o.o. oraz sportowa spółka akcyjna spełniająca wymagania określone w art. 20 ustawy. Aby uzyskać
status OPP, instytucja musi prowadzić działalność pożytku publicznego nieprzerwanie przez co najmniej 2 lata.
Status organizacji pożytku publicznego może uzyskać
organizacja pozarządowa, która spełnia łącznie następujące
wymagania:
1)
Prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz
ogółu społeczności lub określonej grupy podmiotów, pod warunkiem, że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową lub materialną w stosunku do
społeczeństwa (w przypadku stowarzyszeń działalność nie
może być prowadzona wyłącznie na rzecz członków stowarzyszenia).
2)
Prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie jako dodatkową w stosunku do działalności pożytku publicznego.
3)
Nadwyżkę przychodów nad kosztami przeznacza na
działalność pożytku publicznego.
4)
Ma statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru,
odrębny od organu zarządzającego i niepodlegający mu w zakresie wykonywania kontroli wewnętrznej lub nadzoru, przy
czym członkowie organu kontroli lub nadzoru:
a)
nie mogą być członkami organu zarządzającego ani pozostawać z nimi w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu, w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub
podległości służbowej;
b)
nie byli skazani prawomocnym wyrokiem za
przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub
przestępstwo skarbowe;
c)
mogą otrzymywać z tytułu pełnienia funkcji w takim organie zwrot uzasadnionych kosztów lub wynagrodzenie w wysokości nie wyższej niż przeciętne miesięczne
wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, ogłoszone przez
prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni.
5)
Członkowie organu zarządzającego nie byli skazani
prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane
z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe.
6)
Statut lub inne akty wewnętrzne organizacji zabraniają:
a)
udzielania pożyczek lub zabezpieczania zobowiązań majątkiem organizacji w stosunku do jej członków,
członków organów lub pracowników oraz osób, z którymi
członkowie, członkowie organów oraz pracownicy organizacji
pozostają w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu albo
w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej,
pokrewieństwa lub powinowactwa w linii bocznej do drugiego
stopnia albo są związani z tytułu przysposobienia, opieki lub
kurateli, zwanych dalej „osobami bliskimi”;
b)
przekazywania ich majątku na rzecz ich
członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób
bliskich, na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich,
w szczególności, jeżeli przekazanie to następuje bezpłatnie lub
na preferencyjnych warunkach;
c)
wykorzystywania majątku na rzecz członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich
na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, chyba że
to wykorzystanie bezpośrednio wynika z celu statutowego;
d)
zakupu towarów lub usług od podmiotów,
w których uczestniczą członkowie organizacji, członkowie jej
organów lub pracownicy oraz ich osób bliskich, na zasadach
innych niż w stosunku do osób trzecich lub po cenach wyższych
niż rynkowe.
„Stowarzyszenie ubiegające się o nadanie mu statusu
organizacji pożytku publicznego powinno w treści statutu zamieścić postanowienia dotyczące zakazów, o których stanowi
art. 20 pkt 7 ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie”50.
Zgodnie z art. 95 ust. 1 pkt 7 ustawy z 28 lipca 2005
roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych51 nie pobiera
się opłat od wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego
organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych.
2.
OBOWIĄZKI ORGANIZACJI
POŻYTKU PUBLICZNEGO
Organizacje pożytku publicznego są obowiązane:
-
sporządzać sprawozdania merytoryczne ze swojej
działalności (art. 23 ust. 1);
-
sporządzać roczne sprawozdania finansowe;
-
przekazywać ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego sprawozdanie finansowe i merytoryczne
w terminie 15 dni od dnia zatwierdzenia rocznego sprawozdania
finansowego oraz podawać je do publicznej wiadomości, w tym
poprzez zamieszczenie na swojej stronie internetowej.
3.
NADZÓR NAD OPP
Nadzór nad działalnością pożytku publicznego organizacji pożytku publicznego sprawuje minister właściwy do
spraw zabezpieczenia społecznego. Osoby upoważnione do
dokonywania kontroli są uprawnione do wstępu na teren nieruchomości (lub jej części), na którym jest prowadzona działalność organizacji pożytku publicznego, oraz żądania pisemnych lub ustnych wyjaśnień, okazania dokumentów lub innych
nośników informacji, a także udostępniania danych mających
związek z przedmiotem kontroli.
Z przeprowadzonej kontroli sporządza się protokół,
który podpisują osoby przeprowadzające kontrolę i członek
organu zarządzającego uprawniony do reprezentowania kontrolowanej organizacji pożytku publicznego lub osoba przez
niego upoważniona. Odmowa podpisu protokołu przez członka
organu zarządzającego organizacji pożytku publicznego lub
osobę przez niego upoważnioną wymaga podania przyczyny.
W przypadku odmowy podpisu protokół uznaje się za podpisany w dniu odmowy.
Członek organu zarządzającego uprawniony do reprezentowania kontrolowanej organizacji pożytku publicznego
lub osoba przez niego upoważniona może, w terminie 14 dni od
dnia podpisania protokołu, złożyć na piśmie wyjaśnienia albo
zgłosić zastrzeżenia do treści protokołu. Minister właściwy do
spraw zabezpieczenia społecznego, po zakończeniu postępowania kontrolnego, w terminie 14 dni, przekazuje organizacji
pożytku publicznego wystąpienie pokontrolne.
Minister może wystąpić do KRS o wykreślenie statusu OPP w przypadkach:
-
niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania, dotyczącego zaprzestania
naruszania obowiązków, o których mowa w art. 23, w szczególności niezłożenia lub nieopublikowania w terminie sprawozdania finansowego lub merytorycznego, złożenia sprawozdań niekompletnych lub budzących wątpliwości co do prawidłowości prowadzonej przez organizację pożytku publicznego
działalności;
-
niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego zaprzestania
naruszania obowiązku nadesłania do organu, który udzielił
pozwolenia na przeprowadzenie zbiórki publicznej, sprawozdania z wyników zbiórki publicznej i ze sposobu zużytkowania zebranych ofiar lub nieogłoszenia w prasie, w rozumieniu przepisów prawa prasowego, o zasięgu obejmującym co
najmniej obszar, na którym zbiórka została przeprowadzona,
wyników zbiórki publicznej i sposobu zużytkowania zebranych
datków;
-
niezastosowania się organizacji do wezwania w terminie 30 dni od jego otrzymania dotyczącego nadesłania informacji o rozliczeniu środków pochodzących ze zbiórki publicznej lub informacji o otrzymanych darowiznach, zgodnie
z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych (art. 18
ust. 1f);
-
w przypadku powtarzającego się wykorzystywania
otrzymanych dotacji niezgodnie z przeznaczeniem stwierdzonego decyzją organów administracji publicznej lub prawomocnym orzeczeniem sądu.
4.
UPRAWNIENIA ORGANIZACJI
POŻYTKU PUBLICZNEGO
Na podstawie art. 27 ustawy o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie, organizacje pożytku publicznego mają prawo otrzymywać 1% podatku dochodowego od osób
fizycznych.
Na zasadach określonych w ustawie z 28 listopada
2003 roku o służbie zastępczej 52, w organizacjach pożytku
publicznego mogą wykonywać pracę osoby skierowane do
odbycia służby zastępczej.
Organizacje pożytku publicznego mogą nabywać
prawo użytkowania nieruchomości należących do Skarbu
Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego na preferencyjnych zasadach. Oznacza to, że minister właściwy do
spraw Skarbu Państwa może dokonać darowizny nieruchomości z zasobu Skarbu Państwa na rzecz organizacji pożytku
publicznego. W przypadku niewykorzystania nieruchomości
na cel określony w umowie, a także w razie utraty przez or-
ganizację statusu organizacji pożytku publicznego, następuje
odwołanie darowizny.
6.
WOLONTARIAT
Właściwy organ, za zgodą odpowiednio wojewody
albo rady lub sejmiku, może udzielić organizacjom pożytku
publicznego bonifikaty od ceny ustalonej, zgodnie z art. 68 ust.
1 pkt 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami 53 – jeżeli nieruchomość będzie wykorzystywana na
cel prowadzonej przez nie działalności pożytku publicznego.
6.1.
Definicja wolontariusza
5.
6.2.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZŁONKÓW
ZARZĄDU ORGANIZACJI
POŻYTKU PUBLICZNEGO
Zgodnie z art. 27b ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, członek organu zarządzającego,
organu kontroli lub nadzoru organizacji pożytku publicznego
oraz likwidator organizacji pożytku publicznego odpowiada
wobec tej organizacji za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu organizacji pożytku publicznego, chyba że nie ponosi winy.
Członek organu zarządzającego, organu kontroli lub nadzoru
oraz likwidator organizacji pożytku publicznego powinien przy
wykonywaniu obowiązków dołożyć staranności wynikającej
z zawodowego charakteru swojej działalności, a jeżeli swoje
obowiązki wykonuje społecznie, jest obowiązany dokładać należytej staranności.
Na podstawie art. 116a ustawy z 29 sierpnia 1997 roku
Ordynacja podatkowa54, za zaległości podatkowe osób prawnych (czyli również organizacji pozarządowych) odpowiadają
solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami.
W myśl ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, wolontariuszem
jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje
świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na zasadach
określonych w ustawie.
Korzystający z pracy wolontariuszy
Podmiotami uprawnionymi do korzystania z pomocy
wolontariuszy są:
1.
Organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione
w art. 3 ust. 3 (podmioty kościelne i wyznaniowe oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego) w zakresie ich
działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego.
2.
Organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej.
3.
Jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej.
Podmioty uprawnione do korzystania z pracy wolontariuszy nazywane są w ustawie „korzystającymi”. Ustawa
przewiduje, że członek stowarzyszenia może również wykonywać świadczenia, jako wolontariusz, na rzecz stowarzyszenia, którego jest członkiem.
6.3.
Zasady korzystania z pracy wolontariuszy
Zakres, sposób i czas wykonywania przez wolontariusza pracy określają wspólnie korzystający i wolontariusz
w porozumieniu (umowie). Jeżeli wolontariusz ma pracować
dłużej niż 30 dni, to porozumienie musi być sporządzone na
piśmie i powinno zawierać postanowienia o możliwości jego
rozwiązania, a jeżeli krócej – porozumienie musi być potwierdzone na piśmie, jeżeli wolontariusz o to poprosi. Stosunek
prawny łączący korzystającego z wolontariuszem nie jest stosunkiem pracy, lecz stosunkiem cywilnoprawnym, a wykonywane przez wolontariusza świadczenie na rzecz korzystającego jest świadczeniem „odpowiadającym świadczeniu pracy”,
a nie świadczeniem pracy.
Korzystający jest zobowiązany:
-
zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy;
-
poinformować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia
i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami
oraz o zasadach ochrony przez tymi zagrożeniami;
-
poinformować wolontariusza o przysługujących mu
prawach i ciążących obowiązkach;
-
pokrywać koszty podróży lub diet (chyba że wolontariusz zwolni korzystającego z tego obowiązku);
-
zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków (NW) w przypadku wolontariusza pracującego nie dłużej niż 30 dni.
Korzystający może (a więc nie musi) pokrywać na
zasadach dotyczących pracowników także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane z wykonywanymi
przez niego zadaniami, jak również koszty szkoleń wolontariuszy.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie nie przewiduje konieczności ubezpieczania wolontariusza od odpowiedzialności cywilnej (OC). Korzystający nie
mają również obowiązku opłacania za wolontariuszy składek
na ubezpieczenie społeczne, w tym na ubezpieczenie zdrowotne. Ustawa pozwala jednak na dobrowolne zgłoszenie wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego, pod warunkiem,
że wolontariusz nie jest objęty tym ubezpieczeniem z innego
tytułu.
Zgodnie z art. 50 ustawy, wartość świadczenia wolontariusza nie stanowi darowizny na rzecz korzystającego
w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego oraz przepisów
podatkowych.
VII. WSPÓŁPRACA
Z ADMINISTRACJĄ
PUBLICZNĄ
(W TYM TRYB
UDZIELANIA DOTACJI)
2.
PROGRAM WSPÓŁPRACY
Art. 5a ustawy o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie stanowi, że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego uchwala, po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi, roczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi. Jest on uchwalany do dnia 30 listopada
roku poprzedzającego okres obowiązywania programu.
Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może uchwalić wieloletni program współpracy z organizacjami pozarządowymi.
1.
FORMY WSPÓŁPRACY
Zgodnie z art. 5 ustawy, organy administracji publicznej współpracują z organizacjami pozarządowymi odpowied-nio do terytorialnego zakresu ich działania oraz w zakresie
odpowiadającym zadaniom tych organów. Współpraca odbywa
się w szczególności w formach:
1)
zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych na zasadach określonych w ustawie;
2)
wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności;
3)
konsultowania z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji;
4)
konsultowania projektów aktów normatywnych z radami działalności pożytku publicznego, w przypadku ich utworzenia przez właściwe jednostki samorządu terytorialnego;
5)
tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych z przedstawicieli organizacji
pozarządowych oraz przedstawicieli właściwych organów administracji publicznej;
6)
umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej;
7)
umów partnerstwa określonych w ustawie z 6 grudnia
2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.
Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, nie później niż do dnia 30 kwietnia każdego roku, jest
obowiązany przedłożyć organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego sprawozdanie z realizacji programu
współpracy za rok poprzedni. Ustawa w art. 5a ust. 4 określa
minimalną, niezbędną treść programu współpracy.
Zgodnie z art. 5b organ administracji rządowej może,
w drodze zarządzenia, przyjąć po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi program współpracy z organizacjami pozarządowymi na okres od roku do 5 lat.
3.
ZLECANIE REALIZACJI
ZADAŃ PUBLICZNYCH
Bardzo wiele organizacji pozarządowych realizuje projekty finansowane ze środków pochodzących z dotacji
z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego
mówią o trybie przekazywania dotacji w związku z powierzeniem lub wsparciem realizacji zadań publicznych (w obszarach
wymienionych w ustawie), wprowadzając zasadę przeprowadzania konkursu ofert.
Zgodnie z art. 5 ust. 2 pkt 1, współpraca organów administracji publicznej z organizacjami może polegać na zlecaniu organizacjom realizacji zadań publicznych. Na podstawie
art. 11 ust. 1 ustawy, organy administracji publicznej:
-
wspierają realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe;
-
powierzają realizację zadań publicznych organizacjom pozarządowym.
zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym
(art. 127).
Wspieranie oraz powierzanie odbywa się po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert, chyba że przepisy odrębne
przewidują inny tryb zlecania, np.:
Podstawą prawną przyznawania dotacji celowych
z budżetu państwa dla organizacji pozarządowych jest obecnie art. 151 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, zgodnie
z którym dysponent części budżetowej może zlecić organizacji
pozarządowej realizację swoich zadań na podstawie zawartej
z tą organizacją umowy, przyznając jednocześnie dotację celową na realizację tych zadań. Podstawowym trybem zlecania realizacji zadań publicznych jest otwarty konkurs ofert, określony
w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Art. 20 ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy
społecznej55 – do realizacji zadań z dziedziny przysposobienia
międzynarodowego dzieci, w tym zlecania realizacji tych zadań
podmiotom prowadzącym niepubliczne ośrodki adopcyjno-opiekuńcze wyznaczone przez ministra właściwego do spraw
zabezpieczenia społecznego, nie stosuje się przepisów dotyczących otwartego konkursu ofert.
Art. 18 ustawy z 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym56
– dotacje na działalność na rzecz mniejszości przyznawane
przez ministra mogą być udzielane z pominięciem otwartego
konkursu ofert.
4.
PRZYZNAWANIE
I WYKORZYSTYWANIE DOTACJI
4.1.
Definicja dotacji
Powierzanie i wspieranie realizacji przez organizacje pozarządowe zadań publicznych związane jest z udzieleniem przez organ administracji publicznej dotacji na ten cel.
Generalną podstawę do przekazania jakichkolwiek środków
publicznych na rzecz podmiotów prywatnych w formie dotacji
stanowią przepisy ustawy z 27 sierpnia 2009 roku o finansach
publicznych.
Dotacje są to podlegające szczególnym zasadom rozliczania środki z budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego oraz z państwowych funduszy celowych
przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie realizacji
zadań publicznych (art. 126). Wśród dotacji celowych znajdują
się środki przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie
4.2.
Dotacje z budżetu państwa
Zgodnie z art. 175 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, organ przyznający dotację sprawuje nadzór i kontrolę
nad jej wykorzystaniem. Przedmiotem nadzoru i kontroli jest
w szczególności zgodność wydatków z planowanym przeznaczeniem oraz wysokością wykorzystanej dotacji a stopniem
realizacji zadań przewidzianych do sfinansowania dotacją z budżetu państwa.
Organizacje pozarządowe, którym została udzielona
dotacja, obowiązane są do prowadzenia wyodrębnionej ewidencji księgowej środków otrzymanych z dotacji oraz wydatków
dokonywanych z tych środków. Po wykorzystaniu dotacji następuje jej rozliczenie.
4.3.
Dotacje z budżetu samorządu terytorialnego
Zgodnie z art. 221 ust. 1 komentowanej ustawy, z budżetu jednostki samorządu terytorialnego mogą być przyzna-wane dla organizacji pozarządowych dotacje celowe na cele
publiczne, związane z realizacją zadań tej jednostki, a także
na dofinansowanie inwestycji związanych z realizacją tych
zadań.
Zlecenie zadania i udzielenie dotacji następuje zgodnie z przepisami ustawy z 24 kwietnia 2003 roku o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie, a jeżeli dotyczy ono innych zadań niż określone w tej ustawie – na podstawie umowy
jednostki samorządu terytorialnego z beneficjentem dotacji.
W drugiej z wymienionych sytuacji tryb postępowania o udzielenie dotacji, sposób jej rozliczania oraz sposób kontroli wykonywania zleconego zadania określa w drodze uchwały organ
stanowiący jednostkę samorządu terytorialnego, mając na
uwadze zapewnienie jawności postępowania o udzielenie dotacji i jej rozliczenia57.
4.4 Wykorzystanie dotacji niezgodnie
z przeznaczeniem
4.4.1. Dotacje z budżetu państwa
W przypadku stwierdzenia na podstawie rozliczenia,
że dotacja udzielona z budżetu państwa wykorzystana została w części lub całości niezgodnie z przeznaczeniem, organ ją
przyznający określa w drodze decyzji wysokość kwoty podlegającej zwrotowi do budżetu państwa (art. 152).
Zgodnie z art. 169 ust. 1, dotacje udzielone z budżetu państwa wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub
pobrane nienależnie lub w nadmiernej wysokości, podlegają
zwrotowi do budżetu państwa wraz z odsetkami w wysokości
określonej jak dla zaległości podatkowych, w ciągu 15 dni od
dnia stwierdzenia okoliczności uzasadniających zwrot dotacji.
Zwrotowi do budżetu państwa podlega ta część dotacji, która
została wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem, nienależnie udzielona lub pobrana w nadmiernej wysokości.
4.4.2. Dotacje samorządowe
Podobnie w odniesieniu do dotacji udzielanych z budżetu jednostki samorządu terytorialnego art. 252 stanowi, że
dotacje, które zostały wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub pobrane nienależnie czy w nadmiernej wysokości,
podlegają zwrotowi do budżetu samorządu wraz z odsetkami w
wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych, w ciągu
15 dni od dnia stwierdzenia nieprawidłowości. Zwrotowi do budżetu jednostki samorządu terytorialnego podlega ta część dotacji, która została wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem,
nienależnie udzielona lub pobrana w nadmiernej wysokości.
W obecnie obowiązującym art. 169 ustawy o finansach
publicznych nie przewidziano sankcji w postaci wykluczenia
organizacji na 3 lata z możliwości otrzymania dotacji. Również
art. 221 i art. 252 dotyczące dotacji udzielonych przez samorząd terytorialny nie zawierają takiej sankcji.
4.4.3. Dotacje ze środków Unii Europejskiej
W przypadku gdy środki przeznaczone na realizację
programów finansowanych z udziałem środków europejskich
zostaną wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub wykorzystane z naruszeniem procedur albo pobrane nienależnie lub
w nadmiernej wysokości, to na podstawie art. 207 ustawy podlegają zwrotowi przez beneficjenta, w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji na wskazany w tej decyzji rachunek bankowy.
Sankcją za naruszenie zasad właściwego wykorzystania środków europejskich jest przede wszystkim konieczność
zwrotu otrzymanych środków wraz z odsetkami jak za zaległości podatkowe.
Jeżeli jednak niewłaściwe wykorzystanie środków
wiązało się ze sfałszowaniem dokumentów będących podstawą uzyskania płatności, niezrealizowaniem projektu z własnej winy lub popełnieniem przestępstwa, beneficjent zostaje
wykluczony z możliwości ubiegania się o środki europejskie
na okres 3 lat. Wykluczenie następuje także w przypadku niezwrócenia w terminie kwestionowanych kwot (art. 207 ust. 4).
Rejestr podmiotów wykluczonych, dostępny dla wszystkich instytucji zarządzających, pośredniczących, wdrażających oraz
dla instytucji certyfikującej, prowadzi minister finansów (art.
210).
5.
TRYB ZLECANIA REALIZACJI ZADAŃ
PUBLICZNYCH ORGANIZACJOM
POZARZĄDOWYM (W USTAWIE
O DZIAŁALNOŚCI POŻYTKU
PUBLICZNEGO I O WOLONTARIACIE)
Tryb zlecania realizacji zadań publicznych reguluje
ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 27
grudnia 2005 roku w sprawie wzoru oferty realizacji zadania
publicznego, ramowego wzoru umowy o wykonanie zadania publicznego i wzoru sprawozdania z wykonania tego zadania 58.
5.1.
Konkurs ofert
Podstawowym trybem zlecania realizacji zadań publicznych organizacjom pozarządowym jest konkurs ofert.
Na podstawie art. 11 ust. 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, wspieranie oraz powierzanie organizacji pozarządowej realizacji zadania publicznego odbywa się
po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert.
Konkurs ofert może zostać ogłoszony z wyłącznej
inicjatywy organu administracji lub na wniosek organizacji pozarządowej. Zgodnie z art. 12 ust. 1, organizacja pozarządowa
może z własnej inicjatywy złożyć wniosek o realizację zadania
publicznego, także takiego, które jest realizowane dotychczas
w inny sposób, w tym przez organy administracji publicznej.
W takiej sytuacji organ administracji publicznej, w terminie nieprzekraczającym 1 miesiąca od dnia wpłynięcia wniosku:
1)
rozpatruje celowość realizacji zadania publicznego
przez organizacje pozarządowe, biorąc pod uwagę:
a)
stopień, w jakim wniosek odpowiada priorytetowym
zadaniom publicznym, określonym w programie współpracy z
organizacjami pozarządowymi;
b)
zapewnienie wysokiej jakości wykonania danego zadania;
c)
środki dostępne na realizację zadań publicznych;
d)
korzyści wynikające z realizacji zadania publicznego
przez organizację pozarządową;
2)
informuje o podjętym rozstrzygnięciu, a w przypadku
stwierdzenia celowości realizacji zadania publicznego, informuje składającego wniosek o trybie zlecenia realizacji zadania,
ewentualnie o terminie ogłoszenia otwartego konkursu ofert.
5.1.1. Ogłoszenie o konkursie
Zgodnie z art. 13 ust. 2, ogłoszenie otwartego konkursu ofert powinno zawierać informacje o:
1)
rodzaju zadania;
2)
wysokości środków publicznych przeznaczonych na
realizację tego zadania;
3)
zasadach przyznawania dotacji;
4)
terminach i warunkach realizacji zadania;
5)
terminie składania ofert;
6)
trybie i kryteriach stosowanych przy wyborze ofert
oraz terminie dokonania wyboru ofert;
7)
zrealizowanych przez organ administracji publicznej w
roku ogłoszenia otwartego konkursu ofert i w roku poprzednim
zadaniach publicznych tego samego rodzaju i związanych z nimi
kosztami, ze szczególnym uwzględnieniem wysokości dotacji
przekazanych organizacjom pozarządowym.
Otwarty konkurs ofert ogłasza się w Biuletynie Informacji Publicznej, w siedzibie organu administracji publicznej
w miejscu przeznaczonym na zamieszczanie ogłoszeń oraz na
stronie internetowej organu administracji publicznej. Ogłoszenie otwartego konkursu ofert można także zamieścić w dzienniku lub tygodniku o zasięgu ogólnopolskim, regionalnym lub
lokalnym, w zależności od rodzaju zadania publicznego. Termin
do składania ofert nie może być krótszy niż 21 dni od dnia ukazania się ostatniego ogłoszenia.
Obsługa konkursu ofert może być zlecona organizacjom pozarządowym.
5.1.2. Oferty
Przepisy ustawy (art. 14) określają minimalną treść
oferty. Dopuszczalne jest również złożenie wspólnej oferty
przez dwie lub więcej organizacji pozarządowych. Oferta musi
zawierać, między innymi:
1) szczegółowy zakres rzeczowy zadania publicznego
proponowanego do realizacji;
2) termin i miejsce realizacji zadania publicznego;
3)
kalkulację przewidywanych kosztów realizacji zadania
publicznego;
4)
informację o wcześniejszej działalności organizacji
pozarządowej w zakresie, którego dotyczy zadanie publiczne;
5)
informację o posiadanych zasobach rzeczowych i kadrowych zapewniających wykonanie zadania publicznego oraz
o planowanej wysokości środków finansowych na realizację danego zadania pochodzących z innych źródeł;
6)
deklarację o zamiarze odpłatnego lub nieodpłatnego
wykonania zadania publicznego.
5.1.3. Wybór oferty i ogłoszenie wyników
Organ administracji publicznej ogłaszający otwarty konkurs ofert obowiązkowo powołuje komisję konkursową
w celu opiniowania złożonych ofert. W skład komisji konkursowej powołanej przez organ jednostki samorządu terytorialnego wchodzą przedstawiciele organu wykonawczego tej jednostki, a w skład komisji konkursowej powołanej przez organ
administracji rządowej – przedstawiciele tego organu. Ponadto
w skład komisji konkursowej wchodzą osoby reprezentujące
organizacje pozarządowe, z wyłączeniem osób reprezentujących organizacje pozarządowe startujące w konkursie. W pracach komisji konkursowej mogą uczestniczyć także, z głosem
doradczym, osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w dziedzinie obejmującej zakres zadań publicznych, których konkurs
dotyczy.
W otwartym konkursie ofert może zostać wybrana
więcej niż jedna oferta.
Przy ocenie złożonych ofert należy brać pod uwagę
(art. 15):
1) ocenę możliwości realizacji zadania publicznego przez
organizację pozarządową;
2) ocenę kalkulacji kosztów realizacji zadania publicznego, w tym w odniesieniu do zakresu rzeczowego zadania;
3) ocenę proponowanej jakości wykonania zadania
i kwalifikacji osób, przy udziale których organizacja pozarządowa będzie realizować zadanie publiczne;
4) planowany przez organizację pozarządową udział
środków finansowych własnych lub środków pochodzących
z innych źródeł na realizację zadania publicznego;
5) planowany przez organizację pozarządową wkład rzeczowy, osobowy, w tym świadczenia wolontariuszy i pracę społeczną członków;
6) analizę i ocenę realizacji zleconych zadań publicznych
w latach poprzednich, biorąc pod uwagę rzetelność i terminowość oraz sposób rozliczenia otrzymanych na ten cel środków.
Po dokonaniu wyboru oferty należy podać wyniki
otwartego konkursu ofert poprzez podanie w szczególności
nazwy oferenta, nazwę zadania publicznego oraz wysokości
przyznanych środków publicznych.
Na podstawie art. 18a ust. 1, organ administracji publicznej może unieważnić otwarty konkurs ofert, jeżeli nie złożono żadnej oferty lub żadna ze złożonych ofert nie spełniała
wymogów zawartych w ogłoszeniu. Informację o unieważnieniu
otwartego konkursu ofert organ administracji publicznej podaje do publicznej wiadomości.
5.2.
Umowa o realizację zadania publicznego
Wynikiem wyboru oferty lub ofert w otwartym konkursie jest podpisanie umowy z oferentem (oferentami). Umowa
musi zostać zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Zawarcie umowy powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki
po rozstrzygnięciu konkursu. Na podstawie umowy organizacja
zobowiązuje się do wykonania zadania publicznego w zakresie
i na zasadach określonych w umowie, a organ administracji publicznej zobowiązuje się do przekazania na realizację zadania
dotacji.
Umowa musi zostać sporządzona z uwzględnieniem
wymogów wskazanych w art. 151 ust. 3 i art. 221 ust. 3 ustawy
o finansach publicznych. Umowa o wsparcie realizacji zadania
publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego
może być zawarta na czas realizacji zadania lub na czas określony, nie dłuższy niż 5 lat.
Wydaje się, że naruszenie tej zasady i zawarcie umowy na czas nieoznaczony lub na czas określony, ale dłuższy niż
5 lat, powoduje na podstawie art. 58 k.c. nieważność takiego
zapisu umowy, jako sprzecznego z ustawą.
5.3.
Realizacja umowy
Organizacja pozarządowa jest zobowiązana do wyodrębnienia w ewidencji księgowej środków otrzymanych na realizację umowy. Zadanie publiczne nie może być realizowane
przez podmiot niebędący stroną umowy o wsparcie realizacji
zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego, z wyjątkiem sytuacji, jeżeli organizacje realizujące
umowę zlecą realizację zadania innym organizacjom pozarządowym, wybranym w sposób zapewniający jawność i uczciwą
konkurencję (regranting).
Przepis art. 16 ustawy w obecnym kształcie budzi liczne kontrowersje, ponieważ w poprzedniej wersji dopuszczalne
było realizowanie części zleconego zadania przez inne podmioty niż strona umowy, jeżeli umowa na to zezwalała. Obecnie
brak jest takiego zapisu i stąd wątpliwości, czy organizacja będąca stroną umowy może nabywać od podmiotów niebędących
stronami umowy usługi konieczne do zrealizowania zadania
publicznego (np. usługi telekomunikacyjne do prowadzenia infolinii).
Zgodnie z art. 17 ustawy, organ administracji publicznej zlecający zadanie publiczne dokonuje kontroli i oceny realizacji zadania, a w szczególności:
1)
stanu realizacji zadania;
2)
efektywności, rzetelności i jakości wykonania zadania;
3)
prawidłowości wykorzystania środków publicznych
otrzymanych na realizację zadania;
4)
prowadzenia dokumentacji określonej w przepisach
prawa i w postanowieniach umowy.
Po zakończeniu realizacji zadania oraz po zakończeniu roku budżetowego organizacja zobowiązana jest złożyć
sprawozdanie
5.4.
Zlecanie realizacji zadania publicznego
poza otwartym konkursem ofert
5.4.1. Małe granty
Na wniosek organizacji pozarządowej organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego może zlecić organizacji pozarządowej realizację zadania publicznego o charakterze lokalnym lub regionalnym, którego wysokość dofinansowania lub finansowania nie przekracza kwoty 10 tys. zł oraz
które ma być realizowane w okresie nie dłuższym niż 90 dni
z pominięciem otwartego konkursu ofert. Przyznanie takiego
„małego grantu” może nastąpić tylko na wniosek organizacji.
W ciągu 7 dni od wpłynięcia oferty organizacji organ
zamieszcza ją na okres 7 dni w Biuletynie Informacji Publicznej,
w swojej siedzibie w miejscu przeznaczonym na zamieszczanie
ogłoszeń oraz na stronie internetowej urzędu. Każdy, w terminie
7 dni od dnia zamieszczenia oferty, może zgłosić uwagi dotyczące oferty.
Po upływie terminu oraz po rozpatrzeniu uwag, organ
wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie
zawiera umowę o wsparcie realizacji zadania publicznego lub
o powierzenie realizacji zadania publicznego. Oferta stanowi załącznik do umowy. Łączna kwota środków finansowych
przekazanych w tym trybie tej samej organizacji pozarządowej
w danym roku kalendarzowym, nie może przekroczyć 20 tys. zł,
a ponadto wysokość środków finansowych przyznanych w tym
trybie nie może przekroczyć 20% wszystkich dotacji planowanych w roku budżetowym na realizację zadań publicznych przez
organizacje pozarządowe.
5.4.2. Dotacje w wypadkach nadzwyczajnych
W razie wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy
naturalnej lub awarii technicznej, w kraju lub poza jego granicami, organ administracji publicznej, w celu zapobieżenia ich
skutkom, może zlecić organizacjom pozarządowym realizację
zadania publicznego z pominięciem otwartego konkursu ofert
(art. 11a).
Prezes Rady Ministrów, jeżeli jest to niezbędne ze
względu na ochronę życia lub zdrowia ludzkiego albo ze względu na ważny interes społeczny lub ważny interes publiczny,
może zlecać organizacjom pozarządowym realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego konkursu ofert (art. 11b).
Minister spraw wewnętrznych i administracji, w przypadkach dotyczących zadań z zakresu ochrony ludności i ratownictwa, może zlecić specjalistycznym stowarzyszeniom
o zasięgu ogólnokrajowym (WOPR, TOPR, GOPR), jednostkom
ochrony przeciwpożarowej oraz Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego
konkursu ofert (art. 11c).
VIII.FINANSOWANIE
ORGANIZACJI, PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI
ODPŁATNEJ POŻYTKU
PUBLICZNEGO ORAZ
DZIAŁALNOŚCI
GOSPODARCZEJ,
OPODATKOWANIE
1.
SKŁADKI CZŁONKOWSKIE
Jest to specyficzne źródło finansowania działalności
organizacji pozarządowych, dostępne dla stowarzyszeń zwy-kłych i stowarzyszeń rejestrowych. Zgodnie z art. 10 ust.1 pkt
7, statut stowarzyszenia musi zawierać zapisy dotyczące zasad
ustanawiania składek członkowskich. Oznacza to, że każde stowarzyszenie musi w swoim statucie określić zasady finansowania swojej działalności, również poprzez składki członkowskie.
Nieopłacanie składek może zostać uznane za naruszenie przez
członka stowarzyszenia jego obowiązków wobec stowarzyszenia i być powodem wykluczenia ze stowarzyszenia.
Prawo nie określa ani minimalnej, ani maksymalnej
wysokości składek członkowskich, pozostawiając tę kwestię
wewnętrznym ustaleniom członków. Statut może przewidywać
przyczyny zwolnienia członka z obowiązku opłacania składek
oraz zasady zawieszania obowiązku opłacania składek, w uzasadnionych sytuacjach. Składki członkowskie nie są traktowane przez prawo podatkowe jako darowizny na rzecz stowarzyszenia i w związku z tym nie podlegają odliczeniu od dochodu
przed opodatkowaniem. Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 40 ustawy
o podatku dochodowym od osób prawnych, z podatku dochodowego zwolnione są dochody organizacji społecznych (stowarzyszeń) ze składek członkowskich w części, w jakiej nie są
przeznaczone na działalność gospodarczą.
2.
DAROWIZNY
2.1.
Pojęcie darowizny
Niezmiernie atrakcyjną dla fundacji i stowarzyszeń
formą finansowania ich działalności są darowizny. Prawo
o stowarzyszeniach w art. 33 ust. 1 wyraźnie stanowi, że majątek stowarzyszenia powstaje między innymi z darowizn. Nie
ma wątpliwości, że darowizny mogą otrzymywać także fundacje. Również spółdzielnie, w tym spółdzielnie socjalne, mogą
zostać obdarowane. Jednakże w wypadku spółdzielni nie ma
zastosowania zwolnienie z podatku dochodowego dochodów
przeznaczanych na cele statutowe. Natomiast w wypadku spółdzielni socjalnych zwolnione są darowizny przeznaczane na reintegrację społeczną i zawodową członków spółdzielni.
Darowizna jest umową, która została uregulowana
w art. 888-902 k.c. Umowa darowizny jest przykładem umowy nieodpłatnej. Jest to umowa przenosząca własność rzeczy
lub praw, tak jak umowa sprzedaży. Różni się od niej właśnie
nieodpłatnym charakterem. Stronami umowy są darczyńca
i obdarowany. Zgodnie z art. 888 § 1 k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia
na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna
wymaga przyjęcia przez obdarowanego. Ukształtowanie darowizny jako umowy oznacza właśnie, że nikogo nie można obdarować wbrew jego woli. Darowizna może polegać na:
–
przeniesieniu określonych praw (własności, użytkowania wieczystego) na obdarowanego;
–
zwolnieniu obdarowanego z długu.
Darowizny można podzielić na pieniężne i rzeczowe.
W sensie prawnym nie jest darowizną nieodpłatne
świadczenie usług na rzecz obdarowanego. Nie jest darowizną społeczna praca członka organizacji (np. stowarzyszenia),
jak również świadczenie pracy w ramach wolontariatu (art. 50
ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie).
Również majątek wniesiony do fundacji nie może być uznany
za darowiznę w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych59.
1.2.
Forma darowizny
Do ważności darowizny ustawa wymaga, by oświadczenie darczyńcy zostało złożone w formie aktu notarialnego.
W ten sposób ustawodawca chce zmusić ewentualnych darczyńców do namysłu i ochronić ich przed pochopnym podejmowaniem decyzji. W zasadzie darowizna dokonana bez zachowania formy aktu notarialnego jest nieważna. Jednakże, co
ma decydujące znaczenie w praktyce, pomimo niezachowania
wymaganej formy darowizna staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostanie spełnione (darowizna zostanie przekazana). Darowizna nieruchomości zawsze musi być dokonana
w formie aktu notarialnego.
1.3.
Opodatkowanie darowizn
Darowizna – ponieważ powoduje po stronie obdarowanego przyrost jego majątku – jest opodatkowana podatkiem
od spadków i darowizn (w wypadku osób fizycznych) lub podatkiem dochodowym (w wypadku osób prawnych). Jednakże darowizny na cele społeczne korzystają ze zwolnień podatkowych.
Co więcej, darowizny przekazywane na określone cele społeczne uprawniają darczyńców do odliczenia kwoty darowizny od
dochodu do opodatkowania, zmniejszając w ten sposób wysokość podatku.
1.3.1. Zwolnienie z podatku dochodowego
Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy z 15 lutego 1992
roku o podatku dochodowym od osób prawnych60, wolne od
podatku są dochody przeznaczone na cele statutowe związane z działalnością naukową, naukowo-techniczną, oświatową,
w tym również polegającą na kształceniu studentów, kulturalną, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska,
dobroczynności, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów oraz kultu religijnego,
a także na podstawie art. 17 ust. 1 pkt 6c tej ustawy zwolnione
z podatku dochodowego są dochody organizacji pożytku publicznego w części przeznaczonej na działalność statutową.
Oznacza to, że dochody organizacji pozarządowych,
w tym dochody z tytułu darowizn, są zwolnione z podatku, jeżeli
są przeznaczane na działalność społecznie użyteczną wymie-
nioną w ustawie, a w przypadku organizacji pożytku publicznego, zwolnione są dochody przeznaczane na działalność statutową.
2.3.2. Podatek VAT
Opodatkowaniu podlega nieodpłatne przekazanie towarów (darowizny rzeczowe), jeżeli podatnikowi przysługiwało
prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku
naliczonego (prawo do odliczenia VAT). Wynika to z art. 7 ust.
2 ustawy o podatku od towarów i usług61. Co do zasady przekazywanie towarów na rzecz organizacji pozarządowych (np.
przez firmy) jest opodatkowane, a przekazanie towarów przez
organizacje pozarządowe nie jest (ponieważ nie mają one prawa do odliczenia podatku naliczonego).
Podstawą opodatkowania przy nieodpłatnym przekazaniu towarów jest cena nabycia, a gdy ona nie istnieje – koszt
wytworzenia. Regulacja ta jest niekorzystna w wypadku przekazywania (darowizny) rzeczy, które utraciły z punktu widzenia
przedsiębiorcy przydatność gospodarczą lub wartość handlową
(np. używany sprzęt biurowy), ponieważ podstawą opodatkowania jest w tym wypadku pełna wartość darowanych towarów.
Od 2009 roku zwolnione z VAT są te darowizny, które
polegają na przekazaniu produktów żywnościowych organizacjom pożytku publicznego, z przeznaczeniem na cele charytatywne. Zwolnienie obowiązuje, o ile przekazujący wcześniej
nie odzyskał VAT przy zakupie lub wytworzeniu żywności, którą
chce darować. Ponadto przedsiębiorca może zaliczyć taką darowiznę do kosztów uzyskania przychodu, co pomniejszy podstawę opodatkowania o wartość kosztu wytworzenia lub ceny
nabycia produktów spożywczych, które darował.
1.3.2. Ulgi z tytułu darowizn w podatku
dochodowym od osób prawnych
Darczyńcy mają prawo do zmniejszenia dochodu stanowiącego podstawę opodatkowania o darowizny przekazywane na cele społeczne. W wypadku firm (osób prawnych) podstawę stanowi art. 18 ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych. Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 1 i 7 ustawy, podstawę
opodatkowania „stanowi dochód po odliczeniu:
pkt 1 darowizn przekazanych na cele określone w art. 4 ustawy
z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie organizacjom, (…), prowadzącym działalność
pożytku publicznego w sferze zadań publicznych określonych
w tej ustawie łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu, (…);
pkt 7 darowizn na cele kultu religijnego łącznie do wysokości
nieprzekraczającej 10% dochodu, o którym mowa w art. 7 ust.
3 albo w art. 7a ust. 1.”.
Firmy, przedsiębiorstwa (osoby prawne) mogą korzystać z ulgi podatkowej z tytułu darowizn przekazywanych na
rzecz wszystkich organizacji pozarządowych, prowadzących
działalność w sferze określonej w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (w art. 4). Początkowa propozycja Ministerstwa Finansów prowadziła do ograniczenia ulgi
wyłącznie do darowizn przekazywanych na rzecz organizacji
pożytku publicznego. Jednakże pod naciskiem organizacji pozarządowych ministerstwo wycofało się ze swojego pomysłu.
Odliczenie nie może przekroczyć 10% dochodu firmy. Osobna
ulga przysługuje z tytułu przekazania darowizny na cele kultu
religijnego.
Łączna kwota odliczeń z tytułów określonych w ust. 1
pkt 1 i 7 nie może przekroczyć 10% dochodu, z tym że odliczeniom nie podlegają darowizny na rzecz osób fizycznych.
Prawo do skorzystania z ulgi nie przysługuje w wypadku przekazania darowizny na rzecz osoby fizycznej, stąd też
często pieniądze na rzecz konkretnych osób (np. leczenie chorego dziecka) zbierane są za pośrednictwem organizacji pozarządowych. Zgodnie z przepisami, podstawą do skorzystania
z odliczenia podatkowego jest dokonanie darowizny pieniężnej
poprzez wpłatę na rachunek bankowy.
Nie uprawniają do skorzystania z ulgi darowizny przekazane w gotówce np. podczas zbiórki publicznej.
W wypadku darowizny rzeczowej podstawą odliczenia jest „dokument z którego wynika wartość darowizny” np.
umowa darowizny, faktura zakupu itp. Ponadto przekazaniu
darowizny rzeczowej musi towarzyszyć oświadczenie (pisemne) obdarowanego o przyjęciu darowizny. Firmy korzystające
z odliczenia podatkowego są obowiązane wykazać w zeznaniu
podatkowym kwotę przekazanej darowizny, kwotę dokonanego
odliczenia oraz dane pozwalające na identyfikację obdarowanego, w szczególności nazwę, adres i numer NIP.
1.3.3. Ulgi z tytułu darowizn w podatku
dochodowym od osób fizycznych
Zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym
od osób fizycznych, podstawę opodatkowania stanowi dochód
po obliczeniu kwot darowizn przekazanych na cele określone
w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego, organizacjom
prowadzącym działalność pożytku publicznego w sferze zadań
publicznych określonych w tej ustawie, realizującym te cele oraz
na cele kultu religijnego w wysokości dokonanej darowizny, nie
więcej jednak niż 6% dochodu za dany rok podatkowy.
Wysokość ulgi podatkowej przysługującej obywatelom
z tytułu wspierania działalności organizacji pozarządowych
była wielokrotnie zmieniana. Zmieniany był również sposób
jej obliczania z procentowego na kwotowy i odwrotnie. Obecnie można odliczyć od dochodu przekazane darowizny na rzecz
organizacji pozarządowych, działających w sferze pożytku publicznego wyłącznie do 6% dochodu za dany rok podatkowy.
Na podstawie art. 26 ust. 6a i 6b – podatnicy przekazujący darowizny mają obowiązek wskazania w zeznaniu
podatkowym kwoty przekazanej darowizny oraz dane identyfikujące obdarowanego. Wysokość przekazanej darowizny musi
być udokumentowana dowodem wpłaty na rachunek bankowy
obdarowanego, a w przypadku darowizny innej niż pieniężna
– dokumentem, z którego wynika wartość tej darowizny oraz
oświadczeniem obdarowanego o jej przyjęciu.
2.
JEDEN PROCENT
Każdy będący podatnikiem podatku dochodowego od
osób fizycznych może na zasadach i trybie określonym w przepisach ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych przekazać 1% podatku na rzecz wybranej przez siebie organizacji
pożytku publicznego. Jest to forma wsparcia organizacji pozarządowych ze środków publicznych. Pieniądze, które przekazu-
je podatnik, należą do budżetu państwa, ponieważ są częścią
podatku należnego państwu.
Mechanizm 1% jest dla podatników obojętny z punktu widzenia korzyści podatkowych. Przekazanie tej kwoty nie
wiąże się z żadną ulgą i nie wpływa na zmniejszenie obciążeń
podatkowych. Jest to po prostu możliwość zadecydowania
o przeznaczeniu 1% zapłaconego podatku. Nie jest to darowizna w rozumieniu przepisów prawa cywilnego, ponieważ przekazanie nie następuje na podstawie umowy i nie odbywa się
kosztem majątku przekazującego.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w art. 27 przewiduje, iż podatnicy podatku dochodowego mogą przekazywać 1% podatku na rzecz wybranych przez
siebie organizacji pożytku publicznego. Zgodnie z art. 45 ust.
5c ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób
fizycznych, urząd skarbowy na wniosek podatnika zawarty
w zeznaniu podatkowym przekazuje na rzecz organizacji pożytku publicznego, wybranej z wykazu organizacji pożytku publicznego, ogłaszanego w Monitorze Polskim do końca roku
podatkowego, kwotę w wysokości nieprzekraczającej 1% podatku należnego wynikającego z zeznania podatkowego.
Z przepisów tych wynika więc, iż przekazanie 1% podatku może nastąpić wyłącznie na rzecz organizacji posiadających status organizacji pożytku publicznego. Ponadto organizacja taka musi znaleźć się w wykazie organizacji pożytku
publicznego publikowanym w Monitorze Polskim. Przepisy nie
ograniczają możliwości wydatkowania środków uzyskanych
z odpisów 1% podatku. Nie są to więc środki „znaczone” w tym
sensie, że organizacja sama decyduje, na jakie cele przeznaczy
otrzymane pieniądze. Mogą one zostać wydatkowane na wynagrodzenia lub nagrody dla pracowników organizacji, na zakup
niezbędnego sprzętu biurowego, sfinansowanie wymaganego
przez dotującego wkładu własnego lub przeznaczone bezpośrednio na sfinansowanie działalności statutowej.
Jest oczywiste, iż organizacja może przeznaczyć
środki uzyskane z 1% podatku wyłącznie na działalność związaną z realizacją celów statutowych. Nie może więc finansować
działań niezwiązanych z jej celami statutowymi. Kontrowersyjną kwestią jest to, czy podatnik może wskazać, na jaki konkret-
nie cel mają zostać przeznaczone środki z 1% podatku. Urzędy
skarbowe umożliwiły podatnikom składanie w deklaracji podatkowej takiego oświadczenia. Zdaniem autora niniejszego
tekstu, jest to oświadczenie pozbawione prawnego znaczenia,
ponieważ 1% nie jest darowizną i brak jest podstawy prawnej
do wskazywania przez podatnika szczegółowego celu, na jaki
przekazane środki mają być przeznaczone.
3.
ZBIÓRKI PUBLICZNE
Kwestie związane z organizowaniem zbiórek publicznych regulowane są w ustawie o zbiórkach publicznych62 oraz
Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z 6 listopada 2003 roku w sprawie sposobów przeprowadzania
zbiórek publicznych oraz zakresu kontroli nad tymi zbiórkami63.
Wszelkie publiczne zbieranie ofiar w gotówce lub
naturze na pewien z góry określony cel wymaga uprzedniego
uzyskania pozwolenia władzy. Decydujące znaczenie ma więc
ustalenie, czy zbiórka ma charakter publiczny czy prywatny.
Przez zbiórkę publiczną należy uznać zbiórkę skierowaną do
nieokreślonego, nieograniczonego kręgu osób. Zbiórka prywatna, która nie wymaga pozwolenia, to zbiórka prowadzona
wśród znajomych czy pracowników jakiejś instytucji, uczniów
w szkole. Zbiórki publiczne można urządzać wyłącznie na cele
społecznie użyteczne, w szczególności religijne, państwowe,
oświatowe, kulturalne i charytatywne. Zbiórki publiczne, urządzane w interesie osobistym, są wzbronione.
Pozwoleń na przeprowadzenie zbiórki udzielają,
w drodze decyzji administracyjnej:
-
wójt, burmistrz (prezydent miasta) – jeżeli zbiórka ma
być przeprowadzona na obszarze gminy lub jego części;
-
starosta – jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na
obszarze powiatu lub jego części obejmującej więcej niż jedną
gminę;
-
marszałek województwa – jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze województwa lub jego części obejmującej więcej niż jeden powiat;
-
minister właściwy do spraw wewnętrznych – jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze obejmującym
więcej niż jedno województwo.
Jeżeli zebrane ofiary mają być zużyte za granicą państwa, pozwolenia na zbiórkę udziela, w drodze decyzji administracyjnej, minister właściwy do spraw wewnętrznych, za
zgodą ministra właściwego do spraw zagranicznych i ministra
właściwego do spraw finansów publicznych.
Pozwolenie na zbiórkę publiczną może być udzielone
jedynie stowarzyszeniom i organizacjom, posiadającym osobowość prawną, albo komitetom, organizowanym dla przeprowadzenia określonego celu. Cel zbiórki winien być zgodny ze
statutem stowarzyszenia lub organizacji, bądź z aktem organizacyjnym komitetu. Organizacja ubiegając się o zezwolenie
zobowiązana jest przedstawić plan zbiórki. Jego niezbędne
elementy określa rozporządzenie.
Zbiórka publiczna może być prowadzona jedynie przez
członków organizacji, która otrzymała pozwolenie lub przez
członków organizacji mających cele pokrewne albo przez osoby imiennie zaproszone. Kwestującymi mogą być osoby, które
ukończyły 16 lat, a w wypadku zbiórek organizowanych przez
organizacje pożytku publicznego także inni małoletni (pod nadzorem osób pełnoletnich).
Pieniężna zbiórka publiczna może być prowadzona
w formie:
–
dobrowolnych wpłat na konto, założone dla prowadzonej zbiórki;
–
zbierania ofiar do puszek;
–
sprzedaży cegiełek;
–
sprzedaży przedmiotów (np. świece „Caritasu”).
Zbiórki publicznej nie prowadzi się na terenie szkół.
Rozporządzenie szczegółowo określa, jak powinny być zabezpieczone puszki kwestarskie, jak powinny być oznaczone
przedmioty do sprzedaży, jak powinny wyglądać legitymacje
oraz inne kwestie organizacyjne.
Wynik zbiórki i sposób zużytkowania zebranych ofiar
powinien być podany do wiadomości organu, który udzielił
pozwolenia oraz ogłoszony w terminie 1 miesiąca w prasie,
w rozumieniu przepisów prawa prasowego 64, o zasięgu obejmującym co najmniej obszar, na którym zbiórka została przeprowadzona. Rozporządzenie określa, co powinno zawierać
ogłoszenie o wynikach zbiórki.
W związku z organizowaniem i przeprowadzaniem
zbiórek publicznych, w praktyce powstały dwa istotne problemy. Po pierwsze, w świetle obecnie obowiązujących przepisów
zbiórka publiczna może odbywać się poprzez zbieranie wpłat
na konto organizacji. Powstaje zatem pytanie, czy zamieszczenie na stronie internetowej organizacji informacji o numerze
konta z prośbą o wsparcie organizacji jest już zbiórką publiczną, której przeprowadzenie wymaga uzyskania zezwolenia?
Dostrzegając ten problem, Forum Darczyńców proponowało wykreślenie z rozporządzenia formy zbiórki publicznej,
polegającej na wpłatach na rachunek bankowy. Po drugie,
w wypadku sprzedaży rzeczy powstaje wątpliwość, jak rozgraniczyć sprzedaż rzeczy w ramach działalności odpłatnej
od zbiórki publicznej?
4.
SPADKI
Art. 33 ust. 1 ustawy Prawo o stowarzyszeniach wskazuje wyraźnie, że majątek stowarzyszenia powstaje między innymi ze spadków i zapisów. Mimo braku podobnych zapisów
w ustawie o fundacjach, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że
także fundacja może przyjąć spadek i zapis.
Spadek jest to ogół praw i obowiązków majątkowych
zmarłego. Należy pamiętać, że w skład spadku wchodzą więc
nie tylko prawa majątkowe (aktywa), lecz również obowiązki
majątkowe (długi). Dlatego przed przyjęciem spadku zarząd
organizacji powinien ustalić, co wchodzi w skład spadku i czy
długi nie przekraczają wartości aktywów. Organizacja powołana do spadku może spadek przyjąć wprost, z dobrodziejstwem
inwentarza lub odrzucić.
Na podstawie art. 922 § 1 k.c., prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną
lub kilka osób.
Powołanie do spadku może wynikać z ustawy lub
z testamentu. W wypadku powołania do spadku organizacji pozarządowej może wchodzić w grę wyłącznie dziedziczenie na
podstawie testamentu. Jeżeli zmarły pozostawił ważny testament, to dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed
ustawowym. Aby organizacja pozarządowa mogła dziedziczyć,
musi ona istnieć w momencie otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Wyjątkiem jest dziedziczenie przez fundację ustanowioną w testamencie. Aby dziedziczyć musi powstać (zostać
zarejestrowana) w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu (art.
927 § 3 k.c.).
5.
NAWIĄZKI SĄDOWE
Nawiązka jest tradycyjną instytucją prawa karnego,
polegającą na obowiązku zapłacenia określonej kwoty pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego lub inny wskazany cel społeczny.
Wysokość nawiązki nie jest uzależniona od faktycznie wyrządzonej szkody i może ją przekraczać (odpłacić komuś „z nawiązką”).
Art. 47 § 1-3 k.k. mówią, że nawiązki mogą być orzekane od sprawców przestępstw na cele społeczne związane
z ochroną zdrowia, ochroną środowiska oraz pomocy osobom
poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych. Nawiązki
mogą być orzekane na rzecz instytucji, stowarzyszeń, fundacji
lub organizacji społecznych o zasięgu krajowym, wpisanych do
specjalnego wykazu prowadzonego przez ministra sprawiedliwości.
Zgodnie z art. 49a § 2 k.k., wpisu na „listę” organizacji uprawnionych do otrzymywania nawiązek dokonuje się na
wniosek zainteresowanej organizacji. Wykaz jest publikowany
co najmniej raz do roku w formie obwieszczenia w Dzienniku
Urzędowym Ministerstwa Sprawiedliwości.
Na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości (http://www.ms.go.pl) znajduje się wzór wniosku o wpisanie organizacji do wykazu oraz lista aktualnie wpisanych
organizacji.
Do wniosku należy dołączyć:
1.
aktualny, urzędowo poświadczony (tj. przez sąd rejestrowy lub notariusza), odpis z Krajowego Rejestru Sądowego;
2.
urzędowo poświadczony (tj. przez sąd rejestrowy lub
notariusza) odpis statutu;
3.
zaświadczenie z banku o numerze konta wnioskodawcy, na które mają być przekazywane nawiązki (oryginał).
Od 1 lipca 2011 roku zostaną zmienione zasady zasądzania nawiązek sądowych. Nie będą one zasądzane tak jak
dotychczas bezpośrednio na rzecz organizacji pozarządowych,
lecz na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy
Postpenitencjarnej lub na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. O tym, która organizacja
będzie mogła skorzystać ze środków Funduszu, zdecyduje
otwarty konkurs ofert.
6.
DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACJI
POZARZĄDOWYCH
6.1. Działalność pożytku publicznego
Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie, działalnością pożytku publicznego jest:
–
działalność społecznie użyteczna;
–
prowadzona przez organizacje pozarządowe;
–
w sferze zadań publicznych określonych w ustawie
(art. 4).
Działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez:
–
–
–
–
organizacje kościelne lub wyznaniowe;
stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;
spółdzielnie socjalne;
spółki akcyjne i z o.o. oraz sportowe spółki akcyjne.
Na podstawie art. 6 działalność pożytku publicznego
może być prowadzona jako działalność nieodpłatna lub jako
działalność odpłatna.
Rysunek 1. Działalność pożytku publicznego
(opracowanie własne)
Ponadto organizacje pozarządowe mogą prowadzić
działalność gospodarczą.
„Statutowym celem stowarzyszenia nie może być
prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie zysku.
Działalność statutowa i działalność gospodarcza są odrębnymi
rodzajami działalności” 65.
DZIAŁALNOŚĆ
ODPŁATNA
POŻYTKU
PUBLICZNEGO
DZIAŁALNOŚĆ
NIEODPŁATNA
POŻYTKU
PUBLICZNEGO
Organizacje pozarządowe mogą prowadzić w ramach
działalności statutowej:
- działalność nieodpłatną pożytku publicznego;
- działalność odpłatną pożytku publicznego;
- pozostałą działalność statutową (np. niemieszczącą się w zakresie zadań publicznych z art. 4, niemającą charakteru działalności społecznie użytecznej, polegającą na pozyskiwaniu
środków finansowych np. organizowaniu zbiórek publicznych,
organizacyjną np. wynajęcie biura).
Rysunek 2. Działalność statutowa organizacji pozarządowej (opracowanie własne)
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z 15
listopada 2001 roku w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi 66, nieprowadzących działalności gospodarczej przez
działalność statutową rozumie się działalność jednostki niemającą charakteru działalności gospodarczej, określoną przepisami prawa i jej statutem.
Z tego wynika, że w sensie prawnym działalność gospodarcza nie jest działalnością statutową organizacji pozarządowej, choć oczywiście jest uregulowana w statucie i w sensie
potocznym może być traktowana jako działalność statutowa.
W wypadku spółdzielni socjalnych działalność gospodarcza
jest działalnością statutową.
Działalnością nieodpłatną pożytku publicznego jest
działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe,
w sferze zadań publicznych, o której mowa w art. 4, za które
nie pobierają one wynagrodzenia. Przez działalność należy rozumieć świadczenie usług na podstawie stosunku prawnego,
a przez wynagrodzenie różnego rodzaju formę opłat za świadczenie tych usług. Natomiast zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działalnością odpłatną pożytku publicznego jest:
1)
działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe, w sferze zadań publicznych, o której mowa w art. 4,
za które pobierają one wynagrodzenie;
2)
sprzedaż towarów lub usług wytworzonych lub świadczonych przez osoby bezpośrednio korzystające z działalności
pożytku publicznego, w szczególności w zakresie rehabilitacji
oraz przystosowania do pracy zawodowej osób niepełnosprawnych oraz reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, a także sprzedaż przedmiotów darowizny.
Przychód z działalności odpłatnej pożytku publicznego służy wyłącznie prowadzeniu działalności pożytku publicznego i nie może być przeznaczany na inne cele. Zakres
prowadzonej działalności nieodpłatnej lub odpłatnej pożytku
publicznego musi zostać określony w statucie lub w innym akcie wewnętrznym organizacji. Nie można prowadzić odpłatnej
działalności pożytku publicznego i działalności gospodarczej
w odniesieniu do tego samego przedmiotu działalności.
odpłatnej, obowiązany jest wezwać organizację pozarządową
do złożenia wniosku o wpis do rejestru przedsiębiorców działalności danego rodzaju w terminie 30 dni od dnia wezwania.
Jeżeli w tym terminie organizacja pozarządowa nie wykaże,
że złożyła wniosek o wpis do rejestru przedsiębiorców organ
administracji publicznej ma obowiązek poinformować sąd rejestrowy właściwy dla tej organizacji o prowadzeniu przez nią
działalności gospodarczej.
Przepisy ustawy wyznaczają ramy działalności odpłatnej pożytku publicznego. Działalność odpłatna nie jest
(z zastrzeżeniem art. 9 ust. 1) działalnością gospodarczą, w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej.
Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze
Sądowym 68, w razie stwierdzenia, że wniosek o wpis do Rejestru lub dokumenty, których złożenie jest obowiązkowe, nie zostały złożone pomimo upływu terminu, sąd rejestrowy wzywa
obowiązanych do ich złożenia, wyznaczając dodatkowy 7-dniowy termin, pod rygorem zastosowania grzywny. W razie niewykonania obowiązku w tym terminie, sąd rejestrowy nakłada
grzywnę na obowiązanych (zarząd organizacji). Sąd rejestrowy
może ponawiać grzywnę.
Na podstawie art. 9 ust. 1 działalność odpłatna pożytku publicznego staje się działalnością gospodarczą, jeżeli:
1)
wynagrodzenie organizacji otrzymane od beneficjentów jest w odniesieniu do działalności danego rodzaju wyższe
od tego, jakie wynika z kosztów tej działalności, lub
2)
przeciętne miesięczne wynagrodzenie osoby fizycznej
z tytułu zatrudnienia przy wykonywaniu statutowej działalności
odpłatnej pożytku publicznego, za okres ostatnich 3 miesięcy,
przekracza 3-krotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez prezesa
Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni.
„Za >>nieodpłatną działalność pożytku publicznego<<
można uznać tylko taką sytuację, w której organizacja pożytku publicznego za świadczone przez siebie usługi nie pobiera
jakiegokolwiek wynagrodzenia, a nie sytuację, gdy wynagrodzenie to nie odpowiada rzeczywistej wartości lub kosztów
świadczenia. Pobieranie wynagrodzenia powoduje bowiem,
że działalność pożytku publicznego staje się działalnością odpłatną (art. 8 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie), zaś pobieranie wynagrodzenia wyższego
od tego, jakie wynika z kalkulacji bezpośrednich kosztów tej
działalności – czyni z niej działalność gospodarczą (art. 9 ust.
1 pkt 1 cyt. ustawy)” 67.
Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga rejestracji w KRS. Dlatego organ administracji publicznej, który
w trakcie kontroli stwierdzi przekroczenie granic działalności
Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, prowadzenie przez organizacje
pozarządowe nieodpłatnej działalności pożytku publicznego,
odpłatnej działalności pożytku publicznego lub działalności
gospodarczej wymaga rachunkowego wyodrębnienia tych form
działalności w stopniu umożliwiającym określenie przychodów,
kosztów i wyników każdej z tych działalności, z zastrzeżeniem
przepisów o rachunkowości.
6.2.
Działalność gospodarcza
Pomimo że organizacje pozarządowe z definicji są
podmiotami niedziałającymi w celu osiągnięcia zysku, to za-równo stowarzyszenia, jak i fundacje mogą prowadzić działalność gospodarczą. Oczywiście ani stowarzyszenia, ani fundacje
nie są powoływane w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Podstawowym celem tych podmiotów jest zawsze prowadzenie działalności statutowej. Działalność gospodarcza jest
jedynie działalnością uboczną, służącą pozyskiwaniu środków
finansowych na prowadzenie działalności statutowej.
Zasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej określa ustawa o swobodzie działalności gospodarczej 69. Działalnością gospodarczą jest działalność zarobkowa
wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Aby mieć możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, konieczne jest
zarejestrowanie się organizacji w rejestrze przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego. Z chwilą dokonania wpisu (rejestracji) organizacja staje się przedsiębiorcą.
Statutowym celem stowarzyszenia nie może być
prowadzenie działalności skierowanej na osiągnięcie zysku.
Działalność statutowa i działalność gospodarcza są odrębnymi rodzajami działalności, przy czym możliwość prowadzenia
działalności gospodarczej jest uwarunkowana tym, że dochód
z jej prowadzenia przeznaczony będzie na cele statutowe stowarzyszenia, a nie będzie podlegał podziałowi między członków
stowarzyszenia.
„Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie odbywa się według ogólnych zasad określonych
w odrębnych przepisach – w ustawie o swobodzie działalności
gospodarczej i ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym. Okoliczność, że dochody stowarzyszenia uzyskiwane z prowadzenia działalności gospodarczej są przeznaczane na takie czy
inne cele, nie zmienia charakteru tej działalności” 70.
Zgodnie z art. 5 ust. 5 ustawy o fundacjach, fundacja może prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach
służących realizacji jej celów. Jeżeli fundacja ma prowadzić
działalność gospodarczą, wartość środków majątkowych fundacji przeznaczonych na działalność gospodarczą nie może być
mniejsza niż 1 tys. złotych.
„Podporządkowanie rozmiarów działalności gospodarczej realizowanym przez fundację celom nie stwarza bezwzględnej konieczności przedmiotowego rozdzielenia omawianych sfer działania. Akcent trzeba bowiem kłaść nie na zagadnienie takich, a nie innych postanowień statutowych, lecz na
kwestię ich praktycznej realizacji, przy czym chodzić powinno
jedynie o zachowanie akcesoryjności działalności gospodarczej
względem działalności celowej (statutowej)” 71.
Do podstawowych celów spółdzielni należy prowadzenie działalności gospodarczej w interesie członków spół-dzielni.
Zgodnie z art. 67 Prawa spółdzielczego, spółdzielnia prowadzi
działalność gospodarczą na zasadach rachunku ekonomiczne-
go przy zapewnieniu korzyści członkom spółdzielni. W wypadku spółdzielni działalność gospodarcza jest podstawową działalnością statutową. Prowadzenie działalności gospodarczej
przez spółdzielnię jest obligatoryjne. Dlatego w orzecznictwie
sądowym przyjmuje się, że spółdzielnia nie może zbyć swojego przedsiębiorstwa, które stanowi cały majątek spółdzielni
niezbędny do prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej
i którego zbycie spowodowałoby niemożność dalszego prowadzenia tej działalności.
7.
INWESTYCJE KAPITAŁOWE
Zgodnie z art. 17 ust. 1e ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych zwolnione z podatku są inwestycje
w papiery wartościowe w wypadku nabycia obligacji Skarbu
Państwa, bonów skarbowych, obligacji samorządu terytorialnego oraz innych papierów wartościowych nabytych w ramach
zarządzania portfelem (poprzez profesjonalny podmiot).
PRZYPISY
17 18 Wyrok NSA w Warszawie z 27 maja 2009 roku, sygn. II FSK 163/08.
Wyrok WSA we Wrocławiu z 27 marca 2008 roku, sygn. akt III SA/Wr
602/07, „Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych” 2009, nr 1, poz. 10.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, tekst uchwalony 2 kwietnia
19 Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, Dz.U UE 2006, C
1997 roku przez Zgromadzenie Narodowe, Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, zm; Dz.U.
321,
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2006:321E-
z 2001 r. Nr 28, poz. 319, zm; Dz.U. z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, zm; Dz.U. z 2009 r. Nr
:0001:0331:pl:PDF.
1
114, poz. 946, http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm.
20 2 wspólnotowego oraz postulatów polityki prawa, „Państwo i Prawo” 2005, nr 5, s. 55.
Ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego
A. Radwan, Wolność zrzeszania się cudzoziemców według prawa polskiego,
i o wolontariacie, Dz.U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.
21 3 roku, sygn. akt I ACa 806/00.
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wiel-
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 czerwca 2000
kopolskim z 29 października 2009 roku, sygn. akt I SA/Go 302/09.
22 4
akt I ACr 989/95.
B. Szmulik, Modele zakresu przedmiotowego skargi konstytucyjnej na
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 31 stycznia 1996 roku, sygn.
przykładzie wybranych państw europejskich, „Przegląd Legislacyjny” 2005, nr 2, s.
23 33, Lex 87753/1.
roku, sygn. akt I ACa 215/00, „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych” 2001, nr 7-8,
5
poz. 39 [wytłuszczenie autora].
Ustawa z 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. z
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 31 marca 2000
2000 r. Nr 102, poz. 643; Dz.U. z 2001 r. Nr 48, poz. 55; Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz.
24 638; Dz.U. z 2005 r. Nr 98, poz. 1070; Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1417; Dz.U. z 2009 r.
akt I PZ 111/90, LEX nr 9040.
Nr 56, poz. 459; Dz.U. z 2009 r. Nr 178, poz. 1375, http://www.trybunal.gov.pl/akty/
25 UstawaTK/tk97_0.htm.
akt I ACa 906/07, LEX nr 370719.
6 26 Ustawa z 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich, Dz.U.
Postanowienie Sądu Najwyższego z 24 października 1990 roku, sygn.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 21 listopada 2007 roku, sygn.
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 kwietnia 1992
z 2001 r. Nr 14, poz. 147; Dz.U. z 2007 r. Nr 25, poz. 162, tekst ujednolicony spo-
roku, sygn. akt I ACr 130/92, „Przegląd Sądowy” – wkładka 1993, nr 11, s. 9.
rządzony w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, http://www.brpo.gov.pl/index.
27 php?md=1566&s=1.
ka 2001 roku, sygn. akt I ACa 214/01, OSA 2003/1/1.
7 28 Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks Cywilny, Dz.U. z 1964 r. Nr 16,
Ustawa z 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. z 2001
r. Nr 79, poz. 855 (jednolity tekst – j.t.), z późn. zm.
9 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 8 maja 2001 roku w spra-
wie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji, Dz.U. z 2001 r. Nr
poz. 93.
8 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 październi-
Ustawa z 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach, Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz.
50, poz. 521.
29 30 Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Uchwała Sądu Najwyższego z 7 lipca 1993 roku, sygn. akt III CZP 88/
203 j.t., z późn. zm.
93, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 1994, poz. 14.
10 31 Ustawa z 16 września 1982 roku Prawo spółdzielcze, Dz.U. z 2003 r. Nr
Postanowienie NSA z 12 stycznia 1993 roku, ISA 1762/92, „Orzecznic-
188, poz. 1848 j.t., z późn. zm.
two Naczelnego Sądu Administracyjnego” 1993, nr 3, poz. 75.
11 32 Ustawa z 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej, Dz.U. z 2007 r. Nr
Uchwała składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjne-
226, poz.1675 j.t., z późn. zm.
go z 12 grudnia 2005 roku, sygn. akt II OPS 4/05 [udział fundacji jako organizacji
12 społecznej w postępowaniu sądowym].
Ustawa z 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. z 2009 r.
Nr 157, poz. 1240, z późn. zm.
33 13 36/99, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 2000, nr 7-8, poz. 124.
Ustawa z 17 listopada 1964 roku Kodeks Postępowania Cywilnego,
Uchwała Sądu Najwyższego z 1 lutego 2000 roku, sygn. akt III CZP
Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z późn. zm.
34 14 42/00, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 2001, nr 5, poz. 67.
Ustawa z 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym, Dz.U.
Uchwała Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2000 roku, sygn. akt III CZP
z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 j.t., z późn. zm.
35 15 I ACa 500/98, „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych” 1999, nr 7-8, poz. 35, „Wokan-
Postanowienie Sądu Najwyższego z 5 grudnia 1990 roku, sygn. akt I PR
da” 1999, nr 6, s. 45.
440/90.
16 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 30 lipca 1998 roku, sygn. akt
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 18 wrze-
śnia 2008 roku, sygn. akt I OSK 333/08, LEX nr 516805 [wytłuszczenie autora].
36 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 18 grudnia 1998 roku w
Warszawie, sygn. akt III SA 1769/97.
37 Postanowienie Sądu Najwyższego z 12 lutego 2002 roku, sygn. akt I
55 Ustawa z 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, Dz.U. z 2009 r. Nr
CKN 1388/99.
175, poz. 1362 j.t., z późn. zm.
38 56 Uchwała Sądu Najwyższego z 24 listopada 2006 roku, sygn. akt III
Ustawa z 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicz-
CZP 114/06, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 2007, nr 7-8, s. 109,
nych oraz o języku regionalnym, Dz.U. z 2005 r. Nr 17, poz. 141, z późn. zm.
„Biuletyn Sądu Najwyższego” 2006, nr 11, s. 15.
57 39 Uchwała Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2007 roku, sygn. akt III CZP
kwalifikowanego, czyli wydatki związane z działalnością statutową klubów spor-
26/07; „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 2008, nr 3, poz. 32; „Biu-
towych z terenu gminy (ale już nie sportu zawodowego, bo ten jest uprawiany
letyn Sądu Najwyższego” 2007, nr 4, s. 8; „Prokuratura i Prawo” – wkładka, 2008,
w celu osiągnięcia zysku), por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
nr 9, s. 45; „Monitor Prawniczy” 2008, nr 11, poz. 587.
w Olsztynie z 25 lutego 2009 roku, sygn. akt I SA/Ol 11/09, LEX nr 545059.
40 58 Por. K. Franczak, Glosa do uchwały SN z dnia 12 kwietnia 2007 r., III
Przykładowo podjęcia uchwały wymagało będzie wspieranie sportu
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 27 grudnia
CZP 26/07, „Glosa – Prawo Gospodarcze w Orzeczeniach i Komentarzach” 2010,
2005 roku w sprawie wzoru oferty realizacji zadania publicznego, ramowego
nr 1, s. 117.
wzoru umowy o wykonanie zadania publicznego i wzoru sprawozdania z wykona-
41 Uchwała Sądu Najwyższego z 7 lipca 1993 roku, sygn. akt III CZP
nia tego zadania, Dz.U. z 2005 r. Nr 264, poz. 2207.
88/93, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 1994, nr 1, poz. 14.
59 42 43 Ibidem.
grudnia 1998 roku, sygn. akt III SA 1769/97.
Ustawa z 16 września 1982 roku Prawo spółdzielcze, Dz.U. z 2003 r.
60 Por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 18
Ustawa z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób praw-
Nr 188, poz. 1848 j.t., z późn. zm.
nych, Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 j.t., z późn. zm.
44 61 Ustawa z 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. z
Ustawa z 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, Dz.U. z
2006 r. Nr 94, poz. 651, z późn. zm.
2004 r. Nr 54, poz. 535, z późn. zm.
45 62 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 3 sierpnia 2007
Ustawa z 15 marca 1933 roku o zbiórkach publicznych, Dz.U. z 1933 r.
roku w sprawie określenia wzorów zaświadczeń dołączanych do wniosku o wpis
Nr 22, poz. 162, z późn. zm.
spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego, Dz.U. z 2007 r. Nr 149,
63 poz. 1051.
stopada 2003 roku w sprawie sposobów przeprowadzania zbiórek publicznych
46 Postanowienie Sądu Najwyższego z 20 czerwca 1996 roku, sygn. akt I
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 6 li-
oraz zakresu kontroli nad tymi zbiórkami, Dz.U. z 2003 r. Nr 199, poz. 1947.
CRN 88/96, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 1996, nr 10, poz. 139.
64 47 48 H. Cioch, Zarys prawa spółdzielczego, Wolters Kluwer, Kraków 2007.
Dz.U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24, z późn. zm.
P. Zakrzewski, Majątek spółdzielni, Wydawnictwo Prawnicze LexisNe-
65 Art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy z 26 stycznia 1984 roku Prawo prasowe,
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 27 maja
xis, Warszawa 2003.
2009 roku, sygn. akt II FSK 163/08.
49 66 Ustawa z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach
Rozporządzenie Ministra Finansów z 15 listopada 2001 roku w spra-
rynku pracy, Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 j.t., z późn. zm.
wie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących
50 spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej, Dz.U. z 2001
Uchwała Sądu Najwyższego z 11 maja 2005 r., o sygn. akt III CZP 16/
05; „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej” 2006, nr 3, poz. 49, „Biuletyn
r. Nr 137, poz. 1539.
Sądu Najwyższego” 2005, nr 5, poz. 6; „Wokanda” 2005 nr 9, s. 1; „Wspólnota”
67 2005, nr 11, s. 52; „Prokuratura i Prawo” – wkładka 2006, nr 1, poz. 50; „Orzecz-
marca 2006 roku, sygn. akt I SA/Bk 346/05, LEX nr 251864.
nictwo Sądów Polskich” 2006, nr 3, poz. 34.
68 51 Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 j.t., z późn. zm.
Ustawa z 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywil-
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z 22
Ustawa z 20 sierpnia 1997 roku o Krajowym Rejestrze Sądowym,
nych, Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 j.t., z późn. zm.
69 52 Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 j.t., z późn. zm.
Ustawa z 28 listopada 2003 roku o służbie zastępczej, Dz.U. z 2003 r.
Ustawa z 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej,
Nr 223, poz. 2217, z późn. zm.
70 53 2009 roku, sygn. akt II FSK 163/08.
Ustawa z 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami,
Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 j.t., z późn. zm.
71 54 162/00.
Ustawa z 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa, Dz.U. z 2005 r.
Nr 8, poz. 60 j.t., z późn. zm.
Możliwości
współpracy organizacji
pozarządowych
i administracji
publicznej w kontekście
znowelizowanej
ustawy o działalności
pożytku publicznego
i o wolontariacie
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 27 maja
Postanowienie Sądu Najwyższego z 7 maja 2002 roku, sygn. akt I CKN
Artur Gluziński
Obowiązująca od 12 marca 2010 roku znowelizowana
ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie1
zawiera szereg zmian od dawna postulowanych zarówno przez
przedstawicieli organizacji pozarządowych, jak i administracji
publicznej.
Wprowadzone zmiany w zakresie wzajemnych relacji
administracji publicznej i organizacji pozarządowych dotyczą:
–
otoczenia legislacyjnego organizacji (nowy kształt
rocznego programu współpracy i uchwała konsultacyjna),
–
konkursów ofert (aspekty organizacyjne dot. konkursów ofert, małe granty, komisje konkursowe terminy ogłoszenia konkursów, możliwość finansowania inwestycji),
–
nowych form współpracy (pożyczki, gwarancje, centra współpracy, rady działalności pożytku publicznego).
Uchwała konsultacyjna
Zgodnie z nowelizacją, organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego (rada gminy, powiatu, sejmik) określa,
w drodze uchwały, szczegółowy sposób konsultowania jednostek samorządu z organizacjami pożytku publicznego lub organizacjami pozarządowymi i podmiotami zrównanymi (m.in.
podmioty kościelne, spółdzielnie socjalne, stowarzyszenia
jednostek samorządu terytorialnego) projektów aktów prawa
miejscowego w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji. Przepis ten nakłada na każdą jednostkę
samorządu terytorialnego obowiązek posiadania jednolitej procedury sposobu konsultowania projektów aktów prawa miejscowego.
Tu warto zastanowić się nad tym, jakie dokumenty
podlegać będą konsultacji. Zakwalifikowanie danej uchwały do
aktów prawa miejscowego jest możliwe wówczas, gdy podjęty
akt będzie obowiązywał powszechnie na terenie jednostki
samorządu terytorialnego, czyli będzie dotyczył podmiotów
i mieszkańców tej jednostki, będzie do nich kierowany, będzie regulował w sposób bezpośredni ich prawa i obowiązki
oraz kształtował ich sytuację prawną.
Nie każda uchwała podjęta przez radę czy sejmik jest
aktem prawa miejscowego. Spośród katalogu uchwał, które
mogą podlegać konsultacji z organizacjami, na pewno warto
wskazać uchwałę w sprawie wysokości podatków i opłat lokalnych, planu zagospodarowania przestrzennego czy projekt
uchwały w sprawie wysokości stawek czynszu za lokale komunalne.
Obowiązkowi konsultacji w trybie określonym
w uchwale podlega także projekt rocznego programu współpracy, co wynika z art. 5a ust. 1 znowelizowanej ustawy, choć de facto
program współpracy nie jest aktem prawa miejscowego.
Ustawodawca nie wskazał terminu określającego,
kiedy taka uchwała ma być podjęta przez organ stanowiący.
Mając jednak na uwadze zapis o konieczności skonsultowania
projektu rocznego programu współpracy w trybie wyrażonym
w uchwale konsultacyjnej do 30 listopada roku poprzedzającego obowiązywanie programu, taka uchwała powinna być podjęta stosownie wcześniej. W roku 2010, z uwagi na koniec kadencji rad i sejmików, do 12 listopada. W tym roku w większości
samorządów uchwały konsultacyjne podejmowane są na wrześniowej sesji rady, tak aby na ostatniej sesji rady (w większości
samorządów w październiku) podjąć uchwałę w sprawie programu współpracy na 2011 rok.
Nie wskazano także zakresu, czasu i sposobu konsultacji, co daje swobodę w kształtowaniu zapisów uchwał. Analiza dotychczas podjętych uchwał pokazuje, że dominują w nich
następujące elementy konsultacji:
–
umieszczanie projektu uchwały w Biuletynie Informacji Publicznej oraz na stronie internetowej urzędu i tablicy
ogłoszeń,
–
zgłaszanie uwag i opinii na piśmie, za pośrednictwem
poczty elektronicznej lub przy użyciu formularza na stronie internetowej,
–
prowadzenie konsultacji w czasie bezpośrednich spotkań lub narad,
–
określanie terminu konsultacji przewidywane każdorazowo bezpośrednio w zarządzeniu dot. konsultacji danego
projektu,
–
przyjmowanie różnych trybów konsultacji w zależności od rodzaju aktu prawnego, najczęściej roczny projekt programu współpracy konsultowany jest inaczej niż pozostałe projekty uchwał,
–
stosowanie różnych trybów konsultacji w zależności
od tego, czy prowadzone będą z organizacjami pożytku publicz-
nego, czy tylko z przedstawicielami organizacji pozarządo-wych i podmiotów zrównanych.
Nierzadko spotyka się zapisy jedynie o tym, że o formie konsultacji decyduje organ zarządzający konsultacje.
Wynik konsultacji nie jest wiążący dla samorządu.
Konsultacje uznaje się za ważne bez względu na liczbę uczestniczących w nich organizacji pozarządowych i podmiotów (chyba że uchwała będzie określała inaczej).
Uchwała konsultacyjna nie ma wymiaru rocznego,
obowiązuje do czasu wprowadzenia nowej uchwały.
Nie ma prawnego obowiązku konsultowania tej
uchwały z przedstawicielami organizacji pozarządowych.
Z uwagi na fakt, że uchwała wprowadza mechanizm
konsultacji, formy ich przeprowadzenia powinny być adekwatne do liczby i możliwości organizacji, których działalności statutowej dotyczy dany akt, aby zapewnić jak najszerszy udział
organizacji w konsultacjach. Istotne jest, aby organizacje miały
możliwość współtworzenia uchwały konsultacyjnej.
Roczny program współpracy
Nowelizacja ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziła także wiele zmian w procedurze przygotowania rocznego programu współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi
działalność pożytku publicznego. Organ stanowiący jednostki
samorządu terytorialnego uchwala program, po konsultacjach
z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami zrównanymi,
przeprowadzonych w sposób określony w uchwale konsultacyjnej. Roczny program współpracy jest uchwalany, jak wspomniano, do 30 listopada roku poprzedzającego okres obowiązywania programu. W tożsamy sposób można uchwalić wieloletni program współpracy z organizacjami pozarządowymi
zrównanymi, mając na uwadze, że roczny program współpracy
ma charakter obligatoryjny.
Wprowadzono także obowiązek przedstawienia przez
organ wykonawczy (wójta, burmistrza, prezydenta, starostę
czy marszałka), nie później niż do dnia 30 kwietnia każdego
roku, sprawozdania z realizacji programu współpracy za rok
poprzedni.
Co istotne, nowelizacja ujednoliciła zakres programu
współpracy. Wprowadzono katalog obowiązkowych elementów,
które zawierać musi każdy program współpracy. Są to:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
cel główny i cele szczegółowe programu,
zasady współpracy,
zakres przedmiotowy,
formy współpracy (formy finansowe i pozafinansowe),
priorytetowe zadania publiczne,
okres realizacji programu,
sposób realizacji programu,
wysokość środków przeznaczanych na realizację
programu,
sposób oceny realizacji programu,
informację o sposobie tworzenia programu
oraz o przebiegu konsultacji programu,
tryb powoływania i zasady działania komisji
konkursowych do opiniowania ofert w otwartych
konkursach ofert.
Ustawa wprowadza także możliwość podejmowana
programu współpracy przez wojewodów (na okres od roku do
pięciu lat).
Zmiany w procedurze otwartego konkursu ofert
Wprowadzono także szereg zmian w zakresie organizacji konkursu ofert – podstawowego mechanizmu przekazywania środków publicznych na realizację zadań przez organizacje pozarządowe i inne podmioty. Do uczestnictwa w konkursie
uprawnione są następujące grupy podmiotów:
–
organizacje pozarządowe,
–
osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na
podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych Kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach
wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego,
–
stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego,
–
spółdzielnie socjalne,
–
i – tu nowość – spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami
działającymi na podstawie przepisów ustawy z 18 stycznia 1996
roku o kulturze fizycznej2, które nie działają w celu osiągnięcia
zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich
członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.
Istotne jest, że w konkursie nie będą już mogły (co
miało miejsce dotychczas) brać udziału jednostki podległe
i nadzorowane przez organ administracji publicznej (np. szkoły
czy ośrodki kultury). Nowelizacja wprowadza możliwość obsługi otwartego konkursu ofert przez organizację pozarządową.
Skrócono minimalny termin składania ofert z dotychczasowych 30 do 21 dni. Zmianie ulęgają także obowiązkowe
miejsca zamieszczania ogłoszeń konkursowych. Są to: Biuletyn
Informacji Publicznej, siedziba organu administracji publicznej
– w miejscu przeznaczonym na zamieszczanie ogłoszeń – oraz
strona internetowa organu administracji publicznej.
Bardzo ważną zmianą wpisaną wprost do ustawy
(a wcześniej stosowaną jedynie przez niektóre samorządy) jest
to, że ogłoszenie otwartego konkursu ofert na realizację zadań
publicznych w roku następnym może nastąpić na podstawie
projektu uchwały budżetowej przekazanego organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego na zasadach
określonych w przepisach ustawy o finansach publicznych.
Oznacza to, że można już w listopadzie czy grudniu
(dysponując projektem uchwały budżetowej) przeprowadzić
procedurę otwartego konkursu ofert, tak aby na początku
następnego roku móc podpisać umowy i przekazać środki na
realizację zadań, unikając w ten sposób pewnego przestoju
w pierwszych miesiącach nowego roku i zapewniając ciągłość
realizacji zadań.
Nowelizacja porządkuje także tryby przekazywania
środków na realizacje zadań przez organizację pozarządowe.
Ujednolicono tryb przekazywania środków na zadania w zakresie pomocy społecznej. Zadania takie zlecane są organizacjom
w trybie konkursu ofert, określonym w ustawie o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie (a nie jak dotychczas,
w trybie ustawy o pomocy społecznej).
Organizacje pozarządowe lub podmioty zrównane
składające ofertę wspólną ponoszą odpowiedzialność solidarną za zobowiązania wynikłe ze złożonej oferty.
Niezależnie od rodzaju złożonej oferty, nowelizacja
wprowadza obowiązek (dotychczas funkcjonujących jedynie
w niektórych samorządach) powoływania komisji konkursowych w celu opiniowania złożonych ofert. Przy dokonywaniu
oceny analizie podlega:
Wprowadzono także kilka trybów szczególnych:
–
W razie wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej, w rozumieniu art. 3 ust. 1 ustawy z 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej3, w kraju
lub poza jego granicami organ administracji publicznej, w celu
zapobieżenia ich skutkom, może zlecać organizacjom pozarządowym oraz podmiotom wymienionym w art. 3 ust. 3 realizację
zadania publicznego z pominięciem otwartego konkursu ofert.
–
Prezes Rady Ministrów, jeżeli jest to niezbędne ze
względu na ochronę życia lub zdrowia ludzkiego albo ze względu na ważny interes społeczny lub ważny interes publiczny,
może zlecać organizacjom pozarządowym oraz podmiotom
wymienionym w art. 3 ust. 3 realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego konkursu ofert.
–
Minister właściwy do spraw wewnętrznych, w przypadkach dotyczących zadań z zakresu ochrony ludności i ratownictwa, może zlecać specjalistycznym stowarzyszeniom
(GOPR, WOPR) jednostkom ochrony przeciwpożarowej oraz
Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi realizację zadań publicznych z pominięciem otwartego konkursu ofert.
Na otwarty konkurs ofert dotychczas mogły wpływać
jedynie oferty pojedynczych organizacji lub oferty w partnerstwie, nowelizacja poszerza ten katalog o tzw. ofertę wspólną.
Dwie (lub więcej) organizacje pozarządowe lub podmioty zrównane działające wspólnie mogą złożyć ofertę wspólną. Oferta
określa, jakie działania w ramach realizacji zadania publicznego będą wykonywać poszczególne organizacje pozarządowe
lub podmioty zrównane oraz sposób reprezentacji podmiotów
wobec organu administracji publicznej.
Umowę zawartą między organizacjami pozarządowymi lub podmiotami zrównanymi, określającą zakres ich świadczeń składających się na realizację zadania publicznego, załącza się do umowy o wsparcie realizacji zadania publicznego lub
o powierzenie realizacji zadania publicznego.
–
możliwość realizacji zadania publicznego przez organizację pozarządową lub podmioty zrównane,
–
przedstawiona kalkulacja kosztów realizacji zadania publicznego, w tym w odniesieniu do zakresu rzeczowego zadania,
–
proponowanajakośćwykonaniazadaniaikwalifikacjeosób,
przy udziale których organizacja pozarządowa będzie realizować zadanie publiczne,
–
w przypadku wspierania – planowany przez organizację pozarządową lub podmioty zrównane udział środków finansowych własnych lub środków pochodzących z innych źródeł
na realizację zadania publicznego,
–
planowany przez organizację pozarządową lub podmioty zrównane wkład rzeczowy, osobowy, w tym świadczenia
wolontariuszy i pracę społeczną członków,
–
ocena realizacji zleconych zadań publicznych w przypadku organizacji pozarządowej lub podmiotów zrównanych,
które w latach poprzednich realizowały zlecone zadania publiczne, biorąc pod uwagę rzetelność i terminowość oraz sposób rozliczenia otrzymanych na ten cel środków.
W skład komisji konkursowej powołanej przez organ
jednostki samorządu terytorialnego wchodzą przedstawiciele
organu wykonawczego tej jednostki oraz osoby reprezentujące organizacje pozarządowe lub podmioty zrównane, z wyłączeniem osób reprezentujących organizacje pozarządowe lub
podmioty zrównane biorące udział w konkursie. W pracach
komisji konkursowej mogą uczestniczyć także, z głosem doradczym, osoby posiadające specjalistyczną wiedzę w dziedzinie obejmującej zakres zadań publicznych, których konkurs
dotyczy. Oznacza to obowiązek powołania komisji do każdego
z konkursów i konieczność uczestnictwa w jej pracach przedstawicieli sektora pozarządowego. Ocena komisji konkursowej
nie jest wiążąca dla organu administracji publicznej.
Ważną nowością dotyczącą rozstrzygnięcia konkursu
jest przepis dający możliwość każdemu (bez wykazania interesu prawnego) żądania uzasadnienia wyboru lub odrzucenia
oferty.
Ustawa nowelizacyjna wprowadziła także od dawna
oczekiwane rozwiązanie, tzw. małe granty. Na wniosek organizacji pozarządowej lub podmiotu zrównanego organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego może zlecić organizacji pozarządowej lub podmiotom zrównanym, z pominięciem otwartego konkursu ofert, realizację zadania publicznego
o charakterze lokalnym lub regionalnym, spełniającego łącznie
następujące warunki:
–
wysokość dofinansowania lub finansowania zadania
publicznego nie przekracza kwoty 10 tys. zł,
–
zadanie publiczne ma być realizowane w okresie nie
dłuższym niż 90 dni.
Warto podkreślić, że tryb małych grantów nie jest
inspirowany przez samorząd (jak ma to miejsce w przypadku
konkursu), a zawsze przez organizację pozarządową. Po złożeniu oferty samorząd dokonuje oceny oferty – ma na to 7 dni
roboczych (nie powołuje w tym celu komisji konkursowej). Jeśli
uzna za celowe realizację zadania (zaakceptuje zakres merytoryczny i budżet), umieszcza złożoną ofertę:
–
–
–
w Biuletynie Informacji Publicznej,
na tablicy ogłoszeń w urzędzie,
na stronie internetowej urzędu.
Każdy, w terminie 7 dni od umieszczenia oferty w tych
miejscach, może zgłosić uwagi dotyczące oferty. Po upływie
tego terminu oraz po rozpatrzeniu uwag, organ wykonawczy
jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie zawiera
umowę o wsparcie realizacji zadania publicznego lub o powierzenie realizacji zadania publicznego. Oferta stanowi załącznik do umowy. Po wykonaniu zadania publicznego organizacja
pozarządowa lub podmioty zrównane składają sprawozdanie
z realizacji zadania. Wzór oferty, umowy i sprawozdania jest
tożsamy z dokumentami dotyczącymi procedury konkursowej.
Istnieją jednak dwa ograniczenia:
1.
Łączna kwota środków finansowych przekazanych
przez organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego
tej samej organizacji pozarządowej lub temu samemu podmiotowi zrównanemu, w trybie małych grantów, w danym roku kalendarzowym, nie może przekroczyć kwoty 20 tys. zł. Oznacza
to, że organizacja może pozyskiwać z danego urzędu środki zarówno w trybie konkursowym, jak i w trybie małych grantów.
2.
Wysokość środków finansowych przyznanych przez
organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego nie
może przekroczyć 20% dotacji planowanych w roku budżetowym na realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe oraz podmioty zrównane.
samorządu terytorialnego, na terenie której mają miejsce zamieszkania lub siedzibę, w zakresie działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych, obejmującej
w szczególności budowę, rozbudowę lub remont dróg, kanalizacji, sieci wodociągowej, budynków oraz obiektów architektury
stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego.
Pozostałe obszary inicjatywy lokalnej:
Kluczową zmianą w funkcjonowaniu wzajemnych relacji między administracją publiczną a organizacjami pozarządowymi wprowadzoną przez ustawę nowelizującą jest umożliwienie finansowania inwestycji. W ustawie z 27 sierpnia
2009 roku o finansach publicznych4 w art. 221 ust. 1 otrzymuje
brzmienie:
–
działalność charytatywna,
–
podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej,
–
pielęgnowanie polskości oraz rozwój świadomości
narodowej, obywatelskiej i kulturowej,
–
działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, kultury, sztuki, ochrony dóbr
kultury i dziedzictwa narodowego,
–
promocja i organizacja wolontariatu,
–
edukacja, oświata i wychowanie,
–
działalność w sferze kultury fizycznej i turystyki,
ochrony przyrody, w tym zieleni w miastach i wsiach, porządku
i bezpieczeństwa publicznego.
„1. Podmioty niezaliczane do sektora finansów publicznych
i niedziałające w celu osiągnięcia zysku mogą otrzymywać
z budżetu jednostki samorządu terytorialnego dotacje celowe
na cele publiczne, związane z realizacją zadań tej jednostki,
a także na dofinansowanie inwestycji związanych z realizacją
tych zadań”. Oznacza to możliwość dofinansowania na przykład
niezbędnego dostosowania lokalu do potrzeb funkcjonowania
świetlicy socjoterapeutycznej, jako elementu całości zadania
pt. Funkcjonowanie świetlicy socjoterapeutycznej. To istotna
zmiana w stosunku do dotychczasowego porządku prawnego,
który zakazywał finansowania wydatków inwestycyjnych.
W ramach inicjatywy lokalnej mieszkańcy przychodzą
nie tylko z pomysłem na realizację konkretnego przedsięwzięcia, ale deklarują współudział w jego realizacji. Współudział
może polegać na świadczeniu pracy społecznej, świadczeniach
pieniężnych lub rzeczowych. Świadczeniem pieniężnym są
wpłaty na rachunek gminy, które będą przeznaczone na realizację danego przedsięwzięcia. Świadczeniem rzeczowym może
być na przykład dokumentacja budowlana wykonana na zlecenie mieszkańców, która posłuży gminie do zrealizowania inwestycji, nagrody w konkursie podczas festynu, ławki do parku,
zakupione przez inicjatorów 5.
Inicjatywa lokalna
Rada gminy/powiatu określa tryb i szczegółowe kryteria oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. Szczegółowe kryteria oceny powinny
uwzględniać przede wszystkim wkład pracy społecznej w realizację inicjatywy lokalnej. Zatem każdy z samorządów, poza kryteriami oceny, określi także wzór wniosku i umowy dotyczącej
inicjatywy lokalnej.
Inicjatywa lokalna to nowa forma współpracy jednostek samorządu terytorialnego z ich mieszkańcami, w celu wspólnego
realizowania zadania publicznego na rzecz społeczności lokalnej. W ramach inicjatywy lokalnej mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego – bezpośrednio bądź za pośrednictwem
organizacji pozarządowych lub podmiotów zrównanych – mogą
złożyć wniosek o realizację zadania publicznego do jednostki
Organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, dokonując oceny wniosku, bierze pod uwagę szczegółowe kryteria oceny wniosku (określone w uchwale) oraz jego
celowość z punktu widzenia potrzeb społeczności lokalnej.
Po uwzględnieniu wniosku samorząd zawiera na czas określony umowę o wykonanie inicjatywy lokalnej z wnioskodawcą Zobowiązanie wnioskodawcy może polegać na świadczeniu pracy
społecznej, świadczeniach pieniężnych lub rzeczowych.
Wnioskodawca może na podstawie umowy użyczenia
otrzymać od jednostki samorządu terytorialnego na czas trwania umowy rzeczy konieczne do wykonania inicjatywy lokalnej.
Samorząd wspólnie z wnioskodawcą opracowuje dokumenty
niezbędne do przeprowadzenia inicjatywy lokalnej, w tym harmonogram i kosztorys.
W zakresie nieuregulowanym w ustawie, do umowy
o wykonanie inicjatywy lokalnej stosuje się przepisy kodeksu
cywilnego.
Formy współpracy
Ustawa powtarza wynikający z zadań własnych obowiązek współpracy z organizacjami pozarządowymi. Organy
administracji publicznej prowadzą działalność w sferze zadań
publicznych, o której mowa w art. 4 (sfera działalności pożytku
publicznego) we współpracy z organizacjami pozarządowymi
oraz podmiotami zrównanymi prowadzącymi – odpowiednio
do terytorialnego zakresu działania organów administracji
publicznej – działalność pożytku publicznego w zakresie odpowiadającym zadaniom tych organów.
Ustawa wymienia pewne przykładowe formy współpracy:
–
zlecanie organizacjom pozarządowym oraz podmiotom zrównanym realizacji zadań publicznych na zasadach
określonych w ustawie,
–
wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności,
–
konsultowanie z organizacjami pozarządowymi oraz
podmiotami zrównanymi projektów aktów normatywnych
w dziedzinach dotyczących działalności statutowej tych organizacji,
–
konsultowanie projektów aktów normatywnych doty-
czących sfery zadań publicznych z radami działalności pożytku
publicznego, w przypadku ich utworzenia przez właściwe jednostki samorządu terytorialnego,
–
tworzenie wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych z przedstawicieli organizacji
pozarządowych, podmiotów zrównanych oraz przedstawicieli
właściwych organów administracji publicznej,
–
zawieranie umów o wykonanie inicjatywy lokalnej na
zasadach określonych w ustawie,
–
zawieranie umów partnerstwa przy realizacji projektów finansowanych ze środków strukturalnych.
Samorząd może po konsultacjach z organizacjami
pozarządowymi i podmiotami zrównanymi tworzyć i prowadzić
centra wspierania organizacji pozarządowych (jako swoją jednostkę organizacyjną). Placówki te mogą być także prowadzone (na zlecenie samorządu) przez organizacje pozarządowe lub
podmioty zrównane.
Jednostki samorządu terytorialnego mogą udzielać
pożyczek, gwarancji, poręczeń organizacjom pozarządowym
oraz podmiotom zrównanym na realizację zadań w sferze pożytku publicznego, na zasadach określonych w odrębnych przepisach.
Wpisanie w ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie m.in. możliwości udzielania pożyczek czy
poręczeń daje podstawę prawną do nowej formuły finansowej
współpracy z organizacjami pozarządowymi. Na mechanizmy
udzielania pożyczek zdecydowało się kilka samorządów (m.in.
Jastrzębie Zdrój, Cieszyn, Lyski).
Poniżej przykładowa relacja, opisująca warunki i sposób udzielania pożyczek w Jastrzębiu Zdroju.
W roku 2007, w trakcie prac nad „Rocznym programem
współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami uprawnionymi na 2008 rok”, zawarto zapis umożliwiający
udzielanie pożyczek na realizację zadań w przypadku prefinansowania projektów. Treść tego zapisu, podobnie jak program
współpracy, uzgodniono z zespołem konsultacyjnym ds. współpracy z organizacjami pozarządowymi. Jest to ciało o charakterze konsultacyjnym i opiniodawczo-doradczym, powołanym
przy prezydencie miasta. W skład zespołu wchodzi jedenaście
osób: dwóch radnych z rady miasta, jeden pracownik urzędu
miasta oraz ośmiu przedstawicieli organizacji pozarządowych
działających na rzecz miasta Jastrzębie Zdrój, wyłonionych
na spotkaniu z organizacjami pozarządowymi. Zapis znalazł
się także w rocznym programie współpracy na 2009 rok oraz
w programie na 2010 rok.
Z udzielanych przez magistrat pożyczek może skorzystać każda organizacja pozarządowa mająca siedzibę na terenie
Jastrzębia Zdroju, bez względu na profil prowadzonej działalności. Może z niej skorzystać także podmiot kościelny. Należy
jedynie zwrócić się z pisemną prośbą do urzędu miasta. Nie
ma szczególnego wzoru wniosku – wystarczy zwykłe pismo
skierowane do prezydenta z prośbą o udzielenie pożyczki.
Taki wniosek powinien być wyposażony w załącznik w postaci umowy z grantodawcą oraz sprawozdanie finansowe
za ostatni rok. Wniosek organizacji jest poddawany ocenie
prezydenta miasta, w szczególności zwracana jest uwaga na
to, w jaki sposób realizacja danego projektu wpłynie na mieszkańców Jastrzębia Zdroju oraz jakie są możliwości realizacji
projektu przez organizację.
Jeżeli wniosek dostaje akceptację prezydenta, wówczas formułowany jest wniosek do rady miasta o podjęcie
uchwały w sprawie udzielenia pożyczki organizacji pozarządowej. Następnie podpisywana jest umowa między władzami
miasta a organizacją pozarządową, która w szczegółowy sposób określa sposób przekazania, zwrotu i zabezpieczenia pożyczki. Umowa ma charakter cywilnoprawny, a jej ostateczny
kształt dopracowywany jest wspólnie przez przedstawicieli samorządu i organizacji pozarządowej.
Warto podkreślić, że pożyczki są nieoprocentowane, a jedyną formą zabezpieczenia jest weksel in blanco
wraz z deklaracją wekslową. Pożyczki udzielane są na czas
określony. Termin spłaty ustalany jest tak, by uwzględnić czas
realizacji projektu oraz rozliczenie organizacji z grantodawcą.
Dopiero po upływie określonego w umowie z władzami miasta
terminu naliczane są odsetki za nieterminową spłatę zobowiązań6.
Samorząd ma także możliwość finansowania wkładów własnych, jeśli organizacje aplikują o zewnętrzne środki.
Z takich możliwości dotychczas korzystało także kilkanaście
samorządów (i lokalnych organizacji) m.in. w Elblągu i Skarżysku Kamiennej7.
Ustawa wprowadza także możliwość powoływania
rad działalności pożytku publicznego. Na poziomie samorządu województwa, w powiecie lub w gminie, może być utworzona odpowiednio wojewódzka, powiatowa lub gminna rada
działalności pożytku publicznego, jako organ konsultacyjny
i opiniodawczy. Radę powiatową lub gminną może utworzyć
organ wykonawczy właściwej jednostki samorządu terytorialnego, na wniosek organizacji pozarządowych oraz podmiotów
zrównanych prowadzących działalność odpowiednio na terenie
powiatu lub gminy (wystarczy wniosek dwóch organizacji).
organizacje pozarządowe oraz podmioty zrównane. Rada wypowiada się też w sprawach rekomendowanych standardów
realizacji zadań publicznych.
Niezależnie od woli dotyczącej powołania rady, organ
stanowiący odpowiednio powiatu lub gminy określa, w drodze
uchwały, tryb powoływania członków oraz organizację i tryb
działania odpowiednio rady powiatowej lub gminnej, biorąc pod
uwagę potrzebę zapewnienia reprezentatywności organizacji
pozarządowych raz podmiotów pozarządowych, terminy i sposób zgłaszania kandydatur na członków tych rad oraz potrzebę
zapewnienia sprawnego ich funkcjonowania.
Kadencja rady powiatowej oraz gminnej trwa dwa
lata. Rada wojewódzka, powiatowa oraz gminna współpracują ze sobą na zasadach partnerstwa i suwerenności stron,
w szczególności przez wzajemne informowanie się o kierunkach działań.
W skład rady gminnej/powiatowej wchodzą: przedstawiciele organu stanowiącego odpowiednio powiatu lub gminy,
przedstawiciele organu wykonawczego odpowiednio powiatu lub gminy oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych
i podmiotów zrównanych prowadzących działalność na terenie
odpowiednio powiatu lub gminy, stanowiących co najmniej połowę członków.
Do zadań rady należy opiniowanie: strategii rozwoju odpowiednio powiatów lub gmin, projektów uchwał i aktów
prawa miejscowego dotyczących sfery zadań publicznych oraz
współpracy z organizacjami pozarządowymi i podmiotami
zrównanymi, w tym programów współpracy.
Rada także wyraża opinie w sprawach dotyczących
funkcjonowania organizacji pozarządowych oraz podmiotów
zrównanych, udziela pomocy i wyraża opinie w przypadku sporów między organami administracji publicznej a organizacjami
pozarządowymi oraz wyraża opinie w sprawach dotyczących
zadań publicznych, w tym zleca te zadania do realizacji przez
PRZYPISY
1
Ustawa z 22 stycznia 2010 roku o zmianie ustawy o działalności pożyt-
ku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. Nr 28, poz. 146.
2 3 4
5
6 7 Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675.
Dz.U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558, z późn. zm.
Dz.U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1240.
Za http://www.administracja.ngo.pl.
Więcej na ten temat na stronie http://www.wytrzymacdotacje.pl.
Ibidem.
Wybrane
praktyczne
aspekty
zawierania
umów
Renata Szczepanowska
CO OZNACZA ZASADA SWOBODY UMÓW
I JAKIE SĄ JEJ OGRANICZENIA?
Podstawą prawną zasady swobody umów jest art.
353 Kodeksu cywilnego (k.c.). Zgodnie z tym przepisem, strony
zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według
swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały
się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom
współżycia społecznego.
Oznacza to, że strony zawierające umowę mają swobodę w zakresie jej zawarcia lub niezawarcia, swobodę w wyborze
kontrahenta, a ponadto swobodnie kształtują zarówno formę
i treść umowy, jak również strony umowy mogą w drodze zgodnego porozumienia zawartą umowę zmienić lub rozwiązać.
Należy jednak pamiętać, że istnieją ograniczenia swobody umów, które mogą wynikać z:
–
właściwości stosunku,
–
ustawy,
–
zasad współżycia społecznego.
Kilka słów wyjaśnienia. Ustawodawca nie sprecyzował, co oznacza właściwość stosunku. Podsumowując jednak
doktrynę oraz orzecznictwo, przez pojęcie to należy rozumieć
naturę i specyfikę stosunku prawnego. Przykładowo, natura
umowy zakłada uwzględnianie zgodnej woli obu stron. Naruszeniem tej zasady jest wpisanie do umowy, że tylko jedna strona jest uprawniona do zmiany jej treści. W sposób oczywisty
takie rozwiązanie pozostaje w sprzeczności z naturą stosunku
umownego (z uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 22 maja 1991 roku, III CZP 15/91, OSNCP
1992 r. z. 1 poz. 1.)1.
Treść i cel umowy nie może również naruszać przepisów obowiązujących ustaw. Zapis ten dotyczy zarówno przepisów kodeksu cywilnego, jak i ustaw szczególnych. Przykładowo,
zgodnie z art. 158 k.c., umowa przeniesienia własności nieruchomości może być zawarta tylko w formie aktu notarialnego.
W tej sytuacji strony nie mają możliwości swobodnego wyboru
formy umowy, na przykład nie mogą jej zawrzeć w zwykłej formie pisemnej, ponieważ tak zawarta umowa byłaby nieważna.
Swoboda umów jest także ograniczona zasadami
współżycia społecznego, czyli musi być zgodna z dobrymi obyczajami oraz uznanymi w społeczeństwie zasadami moralnymi
i przyjętą w obrocie uczciwością2.
JAK KSZTAŁTOWAĆ TREŚĆ UMÓW?
Kształtując treść umowy, strony mogą zdecydować
się na przyjęcie jednego z trzech rodzajów umów:
–
umowy nazwanej, to znaczy takiej, która została
uregulowana przepisami prawa, głównie przepisami kodeksu
cywilnego (przykładami tego rodzaju umów są: umowa sprzedaży, umowa zlecenia, umowa o dzieło, umowa przewozu czy
umowa najmu),
–
umowy nienazwanej, czyli takiej, którą ukształtują
całkowicie zgodnie z własnym uznaniem, oczywiście z uwzględnieniem ograniczeń wynikających ze swobody umów,
–
umowy mieszanej, co oznacza umowę nazwaną
z elementami swobodnie kształtowanymi przez strony dostosowanymi do ich potrzeb.
To rozróżnienie, na pierwszy rzut oka czysto teoretyczne, wpływa na praktyczne aspekty tworzenie umów w kontekście konieczności odwołania się do przepisów względnie
i bezwzględnie obowiązujących.
CO POWINNA ZAWIERAĆ UMOWA?
W niemal każdej umowie możemy wyróżnić następujące części:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Nazwa umowy.
Data i miejsce zawarcia.
Oznaczenie stron i sposobu ich reprezentacji.
Preambuła.
Określenie przedmiotu umowy.
Określenie praw i obowiązków stron.
Skutki niewykonania zobowiązań, ze szczególnym
uwzględnieniem odsetek i kar umownych.
Czas trwania umowy.
Rozwiązanie umowy.
Postanowienia końcowe.
CZY MOŻNA DOWOLNIE NAZWAĆ UMOWĘ?
Umowę można nazwać dowolnie. W przypadku umów
nazwanych stosuje się co do zasady nazewnictwo wynikające
z ustawy, jednak bez względu na nazwę umowy, o tym, jaka ona
jest, decyduje jej treść.
JAK PRAWIDŁOWO OZNACZYĆ STRONY UMOWY?
Prawidłowe oznaczenie stron umowy zależy od tego,
z jakim rodzajem podmiotu mamy do czynienia. W celu potwierdzenia wiarygodności, jak również właściwego oznaczenia stron, przed
jej podpisaniem warto uzyskać dokument rejestracyjny strony.
W przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą oraz spółek cywilnych dokumentem rejestracyjnym
jest wypis z ewidencji działalności gospodarczej (EDG),
natomiast przy spółkach prawa handlowego (spółkach jawnych partnerskich, komandytowych, komandytowo-akcyjnych,
z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkach akcyjnych), a także fundacjach i stowarzyszeniach, dokument rejestracyjny stanowi odpis z Krajowego Rejestru Sądowego (KRS).
Dokumenty swojego podmiotu powinien dostarczyć
nam kontrahent, z którym podpisujemy umowę. Dokumenty powinny być aktualne, co jest istotne zwłaszcza przy podmiotach
reprezentowanych przez swoje organy, aby mieć pewność, że
skład organów nie uległ zmianie.
Ponieważ oba wyżej wspomniane rejestry, zarówno
EDG, jak i KRS, są jawne, więc w razie problemów z uzyskaniem
dokumentów od drugiej strony sami możemy uzyskać stosowne wypisy i odpisy. Wypis z ewidencji działalności gospodarczej
uzyskujemy w urzędzie miasta lub gminy właściwym dla podmiotu, natomiast odpis z KRS, bez względu na siedzibę podmiotu, w punktach centralnej informacji we wszystkich sądach
gospodarczych w kraju.
W przypadku spółek prawa handlowego sprawdzenie
poprawności danych kontrahenta jest możliwe również za pośrednictwem strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości, pod adresem: http://krs.ms.gov.pl
Niestety w przypadku wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej możliwość elektronicznego uzyskania informacji
oferuje tylko kilka miast, i to w ograniczonym zakresie.
Właściwe oznaczenie stron w umowie jest istotne
również ze względu na późniejszą możliwość dochodzenia wykonania zobowiązań wynikających z umowy.
Osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej
oznaczamy poprzez podanie jej imienia, nazwiska, miejsca zamieszkania, numeru dowodu, numer PESEL i NIP.
Przykład:
Jan Kowalski, zamieszkały w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Jesionowej 3,
legitymujący się dowodem osobistym nr AFG 785634, PESEL 7501020551,
NIP: 534-192-22-21
Osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą oznaczamy poprzez podanie jej imienia, nazwiska, firmy (nazwy)
działalności gospodarczej, siedziby działalności gospodarczej,
numeru ewidencji działalności gospodarczej, numerów REGON
i NIP.
Przykład:
Jan Kowalski, prowadzący działalność gospodarczą pod firmą ARRAS
Jan Kowalski w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Racławickiej 1, działającą
na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej pod nr 4532,
wydanego przez Prezydenta Miasta Pruszkowa, REGON 145627553, NIP
534-192-01-11.
Spółkę cywilną oznaczamy poprzez podanie imion i nazwisk
wspólników, firmy (nazwy) spółki, siedziby spółki, numerów
ewidencji działalności gospodarczej obu wspólników, numerów
REGON oraz NIP spółki.
Przykład:
Jan Kowalski i Piotr Nowak, wspólnicy spółki cywilnej pod firmą ARRAS
s.c. Jan Kowalski, Piotr Nowak z siedzibą w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy
Racławickiej 1, działającej na podstawie wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej pod nr 4532, wydanego przez Prezydenta Miasta Pruszkowa, oraz wpisu do ewidencji działalności gospodarczej pod nr 3654,
wydanego przez Prezydenta Miasta Pruszkowa, REGON 145627553, NIP
534-192-01-11.
Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością oznaczamy poprzez firmę (nazwę), siedzibę, nr KRS i oznaczenie sądu rejestrowego wraz z wydziałem, wysokość kapitału zakładowego,
numerów REGON i NIP.
Przykład:
ARRAS Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Warszawie, 00-322, ul. Jasna 2, wpisana do rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XIII Wydział
Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS 0000516738, kapitał zakładowy: 50.000,- zł, REGON 14562755, NIP 534-192-01-11.
Stowarzyszenie oznaczamy poprzez nazwę, adres siedziby,
nr KRS i oznaczenie sądu rejestrowego wraz z wydziałem, numerów REGON i NIP.
Przykład:
Stowarzyszenie Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą w Warszawie,
zarejestrowane przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie,
XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS
0000184015, REGON 015636657, NIP 534-192-01-11.
KTO MOŻE REPREZENTOWAĆ PODMIOT,
Z KTÓRYM ZAWIERAMY UMOWĘ?
Podmiot, z którym zawieramy umowę, może być reprezentowany przez siebie, swoje organy lub poprzez pełnomocnika.
W przypadku osób fizycznych sprawa jest najmniej
skomplikowana, ponieważ umowę podpisuje osoba wskazana
jako strona umowy, w przypadku spółek cywilnych co do zasady umowę podpisują wszyscy wspólnicy, chyba że inne uregulowania wynikają z umowy spółki.
W przypadku podmiotów wpisanych do KRS na podstawie odpisu z KRS należy zweryfikować, kto jest członkiem
organu uprawnionym do reprezentacji, a ponadto sposób reprezentacji (np. w przypadku dwóch członków zarządu trzeba
sprawdzić, czy każdy z nich może reprezentować spółkę samodzielnie, czy też konieczne jest ich współdziałanie).
Jeżeli dany podmiot nie jest wpisany do rejestru,
należy zbadać dokumenty będące podstawą funkcjonowania
podmiotu i w ten sposób ustalić osoby uprawnione do jego reprezentowania (np. statut, umowa partnerstwa czy umowa
konsorcjum).
Przykład:
Stowarzyszenie Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą w Warszawie,
zarejestrowane przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie,
XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS
0000184015, REGON 015636657, NIP 534-192-01-11
reprezentowany przez:
Przemysława Derwicha – Prezesa Zarządu
Katarzynę Iwińską – Wiceprezes Zarządu
KTO TO JEST PEŁNOMOCNIK
I KIEDY JEST ON NALEŻYCIE UMOCOWANY?
Strona może podpisać umowę nie tylko osobiście lub
przez swoje organy, których uprawnienie do reprezentacji wynika z umowy lub statutu. Zarówno osoby fizyczne, jak i inne podmioty mogą ustanawiać pełnomocników do podpisania umowy.
Ważną kwestią jest właściwa forma udzielonego pełnomocnictwa. Zgodnie z art. 99 § 1 k.c., jeżeli do ważności czynności
prawnych potrzebna jest forma szczególna, pełnomocnictwo powinno być udzielone w tej samej formie. Przykładowo,
jeśli umowa ma zostać podpisana w zwykłej formie pisemnej,
to wystarczy pełnomocnictwo w formie pisemnej, jeśli zaś – jak
przy sprzedaży nieruchomości – umowa jest zawierana w formie aktu notarialnego, udzielenie pełnomocnictwa też wymaga
formy aktu notarialnego.
W praktyce stosowanych jest kilka typów pełnomocnictw:
Pełnomocnictwo ogólne – to pełnomocnictwo, które obejmuje umocowanie do wykonywania w imieniu reprezentowanego
wszystkich czynności zwykłego zarządu.
Przykład:
W imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą
w Warszawie, zarejestrowanego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy
w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego
pod nr KRS 0000184015, upoważniam niniejszym Jana Kowalskiego, zamieszkałego w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Jasnej 3, legitymującego się
dowodem osobistym o numerze AGM 563412 do wykonywania w imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy wszystkich czynności zwykłego zarządu.
(podpis członków zarządu zgodnie ze sposobem
reprezentacji określonym w KRS)
Pełnomocnictwo wygasa z chwilą:
–
jego odwołania,
–
śmierci pełnomocnika,
–
śmierci mocodawcy.
Pełnomocnictwo rodzajowe – upoważnia ono pełnomocnika do podejmowania w imieniu reprezentowanego czynności
konkretnego rodzaju, np. do zawierania umów o współpracę
w imieniu stowarzyszenia.
Odwołanie pełnomocnictwa następuje poprzez złożenie pełnomocnikowi stosownego oświadczenia. Po wygaśnięciu
umocowania pełnomocnik obowiązany jest zwrócić dokument
pełnomocnictwa. Może żądać poświadczonego odpisu tego
dokumentu; wygaśnięcie umocowania powinno być na odpisie
zaznaczone.
Przykład:
W imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą
w Warszawie, zarejestrowanego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS 0000184015, upoważniam niniejszym Jana Kowalskiego,
zamieszkałego w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Jasnej 3, legitymującego
się dowodem osobistym o numerze AGM 563412 do zawierania w imieniu
Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy umów szkoleniowych
w ramach projektu: Konsultacje społeczne wokół inwestycji infrastrukturalnych.
Przykład:
W imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą
w Warszawie, zarejestrowanego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS 0000184015, niniejszym odwołuje pełnomocnictwo udzielone Janowi Kowalskiemu, zamieszkałemu w Pruszkowie, 05-800, przy
ulicy Jasnej 3, legitymującemu się dowodem osobistym o numerze AGM
563412 do wykonywania w imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy wszystkich czynności zwykłego zarządu i proszę o zwrot
dokumentu pełnomocnictwa.
(podpis członków zarządu zgodnie ze sposobem
reprezentacji określonym w KRS)
Pełnomocnictwo szczególne – upoważnia pełnomocnika do
podjęcia w imieniu reprezentowanego indywidualnie określonej czynności prawnej.
Przykład:
W imieniu Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą
w Warszawie, zarejestrowanego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS 0000184015, upoważniam niniejszym Jana Kowalskiego,
zamieszkałego w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Jasnej 3, legitymującego
się dowodem osobistym o numerze AGM 563412 do zawarcia w imieniu
Stowarzyszenia Klub Myśli Społecznej Inicjatywy umowy z Tadeuszem
Nowakiem o prowadzenie szkolenia z zakresu ochrony środowiska
w ramach projektu: Konsultacje społeczne wokół inwestycji infrastrukturalnych.
(podpis członków zarządu zgodnie ze sposobem
reprezentacji określonym w KRS)
(podpis członków zarządu zgodnie ze sposobem
reprezentacji określonym w KRS)
Jeśli umowę zawieramy z pełnomocnikiem drugiej
strony, powinno to zostać zaznaczone w umowie.
Przykład:
Stowarzyszenie Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą w Warszawie,
zarejestrowane przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie,
XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS
0000184015, REGON 015636657, NIP 534-192-01-11
reprezentowane przez:
Jana Kowalskiego – pełnomocnika (dokument pełnomocnictwa stanowi załącznik nr 1 do niniejszej umowy).
CZY UMOWA MUSI POSIADAĆ PREAMBUŁĘ?
Preambuła jest wstępem do umowy i opisuje okoliczności
podpisania umowy oraz jej cel. Nie jest niezbędną częścią umowy.
CZAS TRWANIA UMOWY
Umowa może być zawarta na czas określony lub
nieokreślony. Czas obowiązywania umowy na czas określony
można oznaczyć poprzez konkretne daty, okres jej obowiązywania lub można określić czas obowiązywania umowy, uzależniając go od innych zdarzeń lub zobowiązań.
Przykłady:
Umowa zostaje zawarta na czas określony od dnia 1.04.2010 r. do dnia
30.11.2010 r.
lub
Umowa zostaje zawarta na czas określony 3 lat począwszy od dnia jej
podpisania.
albo
Umowa zostaje zawarta na czas realizacji Projektu.
JAK OKREŚLAĆ SANKCJE ZA NIEWYKONANIE
ZOBOWIĄZAŃ – ODSETKI I KARY UMOWNE
Najczęściej określanymi sankcjami za niewykonanie lub
nienależyte wykonanie zobowiązań są kary umowne i odsetki.
Kara umowna. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c., można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego
nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Oznacza to, że nie możemy zastosować kar umownych w przypadku,
gdy strona umowy ma zapłacić określoną kwotę. W takich sytuacjach właściwe będzie ustalenie odsetek.
Kara umowna określana jest dowolnie: kwotowo lub
procentowo w stosunku do wartości niewykonanego lub nienależycie wykonanego zobowiązania. Można ustalić, że jest płatna jednorazowo lub za każdy dzień zwłoki. Istotne jest to, że
kontrahent płaci karę umowną w przypadku niewykonania lub
nienależytego wykonania przez niego zobowiązania bez względu na to, czy druga strona umowy poniosła szkodę.
Zgodnie z ustawą, przy zastosowaniu kary umownej
nie jest dopuszczalne żądanie jednocześnie odszkodowania.
Jednak strony mogą podjąć inne ustalenia w tym zakresie. Dlatego można w umowie zawrzeć klauzulę, zgodnie z którą strony
będą mogły dochodzić zobowiązania przewyższającego kary
umowne na zasadach ogólnych określonych w przepisach kodeksu cywilnego.
Odsetki. Zgodnie z treścią art. 481 § 1 k.c., jeżeli
dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego,
wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby
nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie
ponosi. Wysokość odsetek może zostać określona w umowie.
Należy jednak pamiętać, że nie może ona przewyższać odsetek maksymalnych, tj. czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Gdy strony
ustalą odsetki wyższe od maksymalnych, to i tak będą naliczane odsetki maksymalne.
W przypadku, gdy wysokość odsetek nie została
określona w umowie, nalicza się odsetki ustawowe.
ROZWIĄZYWANIE I WYPOWIADANIE UMÓW
Rozwiązanie umowy może zostać dokonane w oparciu o przepisy ustawy oraz postanowienia zawartej między stronami
umowy. Dlatego w umowie należy możliwie precyzyjnie przewidzieć przyczyny, które mogą doprowadzić do rozwiązania
umowy zarówno za wypowiedzeniem, jak i bez wypowiedzenia.
Wypowiedzenie umowy stanowi oświadczenie woli
strony i zgodnie z art. 61 § 1 k.c. o jest złożone z chwilą, gdy
doszło do drugiej strony w taki sposób, że mogła się zapoznać
z jego treścią.
Przykład:
W imieniu …………………., rozwiązuję z dniem ……… umowę
………… zawartą w dniu ………… pomiędzy ……... a …………. na
podstawie §… ust. …… ww. umowy.
(podpis członków zarządu zgodnie ze sposobem
reprezentacji określonym w KRS)
Omówione powyżej praktyczne aspekty zawierania
umów zostaną zegzemplifikowane na przykładach
dwóch umów: umowy najmu (1) i umowy konsorcjum (2).
1
NAZWA UMOWY
DATA I MIEJSCE ZAWARCIA
UMOWA NAJMU LOKALU
Zawarta w dniu 31 lutego 2009 roku w Warszawie pomiędzy:
Janem Kowalskim, zamieszkałym w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Jesionowej 3, legitymującym się
dowodem osobistym nr AFG 785634, PESEL 7501020551, NIP: 534-192-22-21,
zwanym dalej Wynajmującym,
2.
Czynsz określony w ust. 1 niniejszego paragrafu będzie płatny począwszy od
dnia 10 marca 2009 r., w terminie do końca każdego miesiąca obowiązywania umowy,
z zastrzeżeniem ust. 3 niniejszego paragrafu.
3.
Za dzień zapłaty uważany będzie dzień potwierdzenia dowodu wpłaty przez
bank lub pocztę albo przekazania gotówki na ręce Wynajmującego.
4.
Wynajmujący oświadcza, że jest płatnikiem podatku VAT i posiada numer NIP jak wyżej.
UPRAWNIENIA I OBOWIĄZKI NAJEMCY
OKREŚLENIE PRAW
I OBOWIĄZKÓW STRON
a
OKREŚLENIE OSÓB
UPRAWNIONYCH
DO REPREZENTACJI
OZNACZENIE STRON
Stowarzyszeniem Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą w Warszawie, zarejestrowanym przez
Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS 0000184015, REGON 015636657, NIP 534-192-01-11
reprezentowanym przez:
1.
Przemysława Derwicha – Prezesa Zarządu
2.
Katarzynę Iwińską – Wiceprezes Zarządu
zwanym dalej Najemcą.
PRZEDMIOT UMOWY
Ważne jest precyzyjne
określenie przedmiotu najmu.
Aby nie opisywać w umowie
szczegółów odnośnie charakterystyki
przedmiotu najmu można je zamieścić
w załączniku do umowy.
Można dowolnie określić czas
trwania umowy, jednak przy umowie
najmu należy pamiętać, że umowę
zawartą na czas dłuższy niż 10 lat
poczytuje się po upływie tego terminu
za zawartą na czas nieoznaczony.
§1
1.
Przedmiotem niniejszej umowy jest najem lokalu nr 4 o powierzchni 54 m2, położonego w Warszawie przy ul. Filtrowej 54/58, dla którego Sąd Rejonowy dla Warszawy
Mokotowa w Warszawie, VI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą numer WA1M/00014516/1, zwany dalej Przedmiotem najmu.
2.
Szczegółowy opis Przedmiotu najmu, stanowi załącznik nr 1 do niniejszej
umowy, który zostanie sporządzony w dacie wydania Przedmiotu najmu.
§2
1.
Wynajmujący oddaje do używania Przedmiot najmu określony w § 1 ust. 1 niniejszej umowy, a Najemca Przedmiot najmu przyjmuje w najem.
2.
Najemca zobowiązuje się używać Przedmiotu najmu dla celów prowadzenia
biura Stowarzyszenia.
CZAS TRWANIA UMOWY
§3
Umowa zostaje zawarta na czas określony do dnia 30 lutego 2010 roku, począwszy od
dnia 1 marca 2009 roku.
CZYNSZ I INNE OBCIĄŻENIA
§4
1.
Najemca zobowiązuje się płacić Wynajmującemu czynsz najmu w wysokości
2000 zł (słownie: dwóch tysięcy) miesięcznie.
§5
1.
Najemca zobowiązuje się do używania Przedmiotu najmu zgodnie z umową
i jego przeznaczeniem, przestrzegając przepisów bhp i przeciwpożarowych, a także
z poszanowaniem obowiązującego w budynku porządku domowego oraz praw mieszkańców sąsiednich lokali.
2.
Najemca zobowiązuje się do dokonywania bieżących drobnych napraw Przedmiotu najmu na swój koszt, celem zachowania Przedmiotu najmu w stanie niepogorszonym.
3.
Najemca ma prawo dokonać nakładów zwiększających wartość Przedmiotu najmu za zgodą i w zakresie uzgodnionym każdorazowo w formie pisemnej z Wynajmującym.
4.
Bez zgody Wynajmującego Najemca nie może zmienić przeznaczenia Przedmiotu
najmu, w szczególności dokonywać przebudowy pomieszczeń, innych przeróbek i adaptacji.
5.
Najemca nie jest uprawniony do oddania Przedmiotu najmu w podnajem ani do
bezpłatnego używania osobom trzecim bez zgody Wynajmującego.
UPRAWNIENIA I OBOWIĄZKI WYNAJMUJĄCEGO
§6
1.
Wynajmujący zobowiązuje się wydać Najemcy Przedmiot najmu do dnia 1 marca 2009 roku w stanie przydatnym do umówionego użytku i utrzymywać go w takim
stanie przez cały czas trwania niniejszej umowy.
2.
Za każdy dzień zwłoki w wydaniu Przedmiotu najmu Wynajmujący zobowiązany
jest do zapłaty Najemcy kary umownej w wysokości 1/10 miesięcznego czynszu najmu.
3.
Najemca może dochodzić odszkodowania przewyższającego określoną w ust. 3
karę umowną na zasadach ogólnych określonych w kodeksie cywilnym.
4.
Wynajmujący zobowiązuje się do niezwłocznego usunięcia na własny koszt
wad Przedmiotu najmu, jeżeli wady te uniemożliwiają korzystanie z Przedmiotu najmu
zgodnie z niniejszą umową.
5.
Wynajmujący ma prawo do kontroli Przedmiotu najmu przy udziale przedstawiciela Najemcy, nie częściej niż raz na miesiąc. Najemca zobowiązuje się udostępnić
Przedmiot najmu celem kontroli osobie wskazanej przez Wynajmującego, po uprzednim
powiadomieniu go o terminie kontroli, z uprzedzeniem na co najmniej 3 dni robocze.
PROPOZYCJA OKREŚLENIA
KARY UMOWNEJ
KLAUZULA MOŻLIWOŚCI
DOCHODZENIA ODSZKODOWANIA
PRZEWYŻSZAJĄCEGO KARĘ UMOWNĄ
2
ROZWIĄZANIE UMOWY
Można dowolnie określić czas
trwania umowy, jednak przy umowie
najmu należy pamiętać, że umowę
zawartą na czas dłuższy niż 10 lat
poczytuje się po upływie tego terminu
za zawartą na czas nieoznaczony.
§7
1.
Wynajmującemu przysługuje prawo wypowiedzenia umowy w trybie natychmiastowym, bez zachowania terminów wypowiedzenia, w przypadku:
a. zalegania przez Najemcę z zapłatą czynszu za dwa pełne okresy płatności, po udzieleniu
mu na piśmie dodatkowego miesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu,
b. używania Przedmiotu najmu w sposób sprzeczny z niniejszą umową lub jego przeznaczeniem.
2.
Najemcy przysługuje prawo wypowiedzenia umowy w trybie natychmiastowym, bez zachowania terminów wypowiedzenia, w przypadku:
a. niewydania przez Najemcę Przedmiotu najmu do dnia 30 lutego 2010 roku w stanie
przydatnym do umówionego użytku,
b. nieusunięcia przez Wynajmującego na własny koszt wad uniemożliwiających korzystanie z Przedmiotu najmu zgodnie z niniejszą umową w terminie jednego tygodnia od
pisemnego wezwania przez Najemcę.
3.
W razie rozwiązania umowy najmu, Najemca jest zobowiązany do niezwłocznego wydania Przedmiotu najmu w stanie niepogorszonym.
4.
Każdej ze stron przysługuje prawo rozwiązania umowy za 3-miesięcznym
okresem wypowiedzenia naprzód, liczonym na koniec miesiąca kalendarzowego.
POSTANOWIENIA KOŃCOWE
§8
1.
Wszelkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy wymagają formy pisemnej
pod rygorem nieważności.
2.
W sprawach nieuregulowanych niniejszą umową zastosowanie mają przepisy
kodeksu cywilnego.
3.
Umowę sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla
każdej ze stron.
WYNAJMUJĄCY:
………………………………………
własnoręczny podpis
DATA I MIEJSCE ZAWARCIA
UMOWA KONSORCJUM
NAJEMCA:
………………………………
własnoręczny podpis
Zawarta w dniu ……….. roku w Warszawie pomiędzy:
Stowarzyszeniem Alfa z siedzibą w …….., zarejestrowanym przez Sąd Rejonowy ………..
w ……… ……Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS ……..….….,
REGON ……., NIP ……..
reprezentowanym przez:
1.
Jana Kowalskiego – Prezesa Zarządu
2.
Krzysztofa Nowaka – Wiceprezesa Zarządu
zwanym dalej Liderem,
a
Stowarzyszeniem Beta z siedzibą w ………, zarejestrowanym przez Sąd Rejonowy ………..
w ……… ……Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS ……….…...,
REGON ……., NIP ……..
reprezentowanym przez: Stefana Iksińskiego – Prezesa Zarządu,
zwanym dalej Uczestnikiem Konsorcjum,
zwanymi w dalszej części umowy Stronami umowy.
DEFINICJE
§1
Przez użyte w niniejszej umowie określenia i skróty należy rozumieć:
1.
PO KL – Program Operacyjny Kapitał Ludzki.
2.
Projekt – projekt szkoleniowy o nazwie „Pracownik w nowoczesnym przedsiębiorstwie” realizowany przez Konsorcjum zgodnie z zasadami określonymi w Programie
Operacyjnym Kapitał Ludzki.
3.
Umowa finansowania – umowa zawarta pomiędzy Konsorcjum a PARP na realizację Projektu.
4.
Wniosek o finansowanie Projektu z PO KL – kompletna dokumentacja umożliwiająca ubieganie się o dotację składaną przez Konsorcjum w Polskiej Agencji Rozwoju
Przedsiębiorczości.
5.
PARP – Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
OZNACZENIE STRON
PRZEDMIOT UMOWY
Strony powinny określić
cel zawarcia konsorcjum
i jego przedmiot działalności.
§2
1.
Strony umowy zawierają Konsorcjum w celu realizacji usług szkoleniowych
w ramach Projektu.
2.
Przedmiot działalności Konsorcjum w szczególności obejmuje:
a. wspólne złożenie wniosku o dofinansowanie Projektu z PO KL do PARP,
b. podpisanie umowy o finansowanie Projektu z PARP,
c. złożenie w PARP zabezpieczeń wymaganych w procedurze finansowania Projektu,
d. zarządzanie projektem zgodnie z wymogami SPO RZL,
e. realizację szkoleń założonych w Projekcie.
CZAS TRWANIA UMOWY
§3
Umowa zostaje zawarta na czas realizacji Projektu.
Strony mogą uzgodnić, że obie są
uprawnione do reprezentacji
konsorcjum wobec osób trzecich.
PRZYKŁADOWE OKREŚLENIE
OBOWIĄZKÓW STRON KONSORCJUM.
PRAWA I OBOWIĄZKI STRON
§4
Lider jest uprawniony do składania oświadczenia woli wobec osób trzecich w imieniu
Konsorcjum.
§5
Do obowiązków Lidera należy:
1.
Realizowanie szkoleń określonych w harmonogramie Projektu.
2.
Składanie do PARP sprawozdań finansowych Konsorcjum zakładanych w budżecie Projektu.
3.
Przygotowywanie i składanie do PARP sprawozdań z zakresu przeprowadzonych szkoleń oraz zestawień beneficjentów.
4.
Przygotowywanie i składanie wniosków o kolejne transze dofinansowania dla
Konsorcjum.
5.
Zachowywanie w tajemnicy wszelkich informacji dotyczących działalności Konsorcjum.
§6
Do obowiązków Uczestnika Konsorcjum należy:
1.
Realizowania szkoleń określonych w harmonogramie Projektu.
2.
Dostarczanie Liderowi dokumentów księgowych świadczących o ponoszeniu
kosztów zakładanych w budżecie Projektu.
3.
Dostarczanie Liderowi informacji odnośnie przeprowadzonych szkoleń oraz
zestawień beneficjentów.
4.
Informowanie Lidera o podejmowanych działaniach w celu realizacji przedmiotu niniejszej umowy.
5.
Zachowywanie w tajemnicy wszelkich informacji dotyczących działalności Konsorcjum.
§7
Lider i Uczestnik Konsorcjum mają równy udział w zyskach i stratach związanych
z realizowaniem Projektu.
Można inaczej uregulować kwestie
udziału w zyskach i stratach Lidera
i Uczestnika Konsorcjum, zazwyczaj
odzwierciedla to zakres uczestnictwa
stron w realizacji projektu.
ROZWIĄZANIE UMOWY
§8
1.
Każda ze stron niniejszej umowy ma prawo wypowiedzieć umowę na piśmie
z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia.
2.
Lider ma prawo wypowiedzieć umowę na piśmie bez zachowania okresu wypowiedzenia, jeżeli:
a. Uczestnik Konsorcjum nie będzie realizował szkoleń określonych w harmonogramie
Projektu,
b. Uczestnik Konsorcjum nie dostarczy Liderowi dokumentów księgowych świadczących o ponoszeniu kosztów zakładanych w budżecie Projektu,
c. Uczestnik Konsorcjum nie dostarczy Liderowi informacji odnośnie przeprowadzonych
szkoleń oraz zestawień beneficjentów,
3.
Uczestnik Konsorcjum ma prawo wypowiedzieć umowę na piśmie bez zachowania okresu wypowiedzenia, jeżeli:
a. Lider nie będzie realizował szkoleń określonych w harmonogramie Projektu,
b. Lider nie złoży do PARP w odpowiednim terminie sprawozdania finansowego Konsorcjum zakładanych w budżecie Projektu,
c. Lider nie złoży do PARP w odpowiednim terminie sprawozdania z zakresu przeprowadzonych szkoleń oraz zestawień beneficjentów,
d. Lider nie złoży w odpowiednim czasie wniosku o kolejną transze dofinansowania dla
Konsorcjum.
POSTANOWIENIA KOŃCOWE
§9
1.
W sprawach nieuregulowanych niniejszą umową stosuje się przepisy kodeksu
cywilnego.
2.
Wszelkie zmiany niniejszej umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności.
3.
Sądem właściwym do rozstrzygania sporów wynikających z niniejszej umowy
będzie sąd właściwy dla siedziby Lidera.
4.
Umowa zostaje sporządzona w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach po jednym dla każdej ze stron.
........................................
własnoręczny podpis przedstawiciela strony
.......................................
własnoręczny podpis przedstawiciela strony
Strony określają sytuacje w których
każda z nich będzie uprawniona
do rozwiązania konsorcjum zarówno
za wypowiedzeniem, jak i bez
wypowiedzenia. Powody rozwiązania
konsorcjum bez wypowiedzenia,
na ogół związane są z nierealizowaniem
przez strony umowy.
Umowa
o dzieło
a umowa
zlecenia
UMOWA O DZIEŁO
Jest to umowa uregulowana w art. 627-646 k.c. Zostaje zawarta przez strony, z których jedną określa się jako
przyjmującego zamówienie, a drugą jako zamawiającego.
Należy jednak pamiętać, że o charakterze umowy nie świadczy ani jej nazwa, ani nawet nazwanie stron, lecz określenie
ich wzajemnych obowiązków.
JAKI MOŻE BYĆ PRZEDMIOT UMOWY O DZIEŁO?
Poprzez umowę o dzieło przyjmujący zobowiązuje się
do wykonania określonego dzieła, zamawiający zaś do odebrania dzieła i zapłaty wynagrodzenia. Aby zrozumieć charakter tej
umowy, ważne jest dokładne określenie, co może być dziełem.
I tak – dzieło oznacza dobro materialne lub niematerialne,
które stanowi efekt pracy przyjmującego zobowiązanie i ma
zindywidualizowany charakter. Dobra materialne to na przykład buty lub mebel na zamówienie, a niematerialne to strona internetowa lub publikacja. Należy pamiętać, że zgodnie z orzecznictwem (wyrok Sądu Apelacyjnego z 17 stycznia 1996 roku, I ACr
618/95), dobra niematerialne muszą zostać utrwalone na nośniku informacji, tj. na papierze lub nośniku elektronicznym3.
CO OZNACZA STWIERDZENIE, ŻE UMOWA
O DZIEŁO TO „UMOWA REZULTATU”?
Oznacza to, że niezbędnym elementem umowy o dzieło jest zobowiązanie się do osiągnięcia określonego rezultatu,
za który przyjmujący zamówienie bierze odpowiedzialność.
Dlatego nie będzie umową o dzieło umowa bez założenia konkretnego efektu, np. pilnowanie mienia czy wygłoszenie
wykładu. Będzie nią natomiast umowa napisania artykułu, który
autor ma przekazać wydawcy choćby w formie elektronicznej.
Renata Szczepanowska
Umowa, w której przyjmujący zamówienie zobowiązuje się tylko do starannego działania, a nie do osiągnięcia
określonego efektu, nie może zostać nazwana umową o dzieło.
Będzie to umowa o świadczenie usług, do której zastosowanie
znajdą przepisy o zleceniu.
Nie zawsze jednak różnica jest wyraźna. Na przykład,
gdy umawiamy się na wykonanie strony internetowej organizacji,
to jest to umowa o dzieło, ponieważ zakłada osiągnięcie konkretnego efektu – stworzenie strony, jeżeli natomiast przedmiotem
umowy jest uaktualnianie strony i jej bieżąca obsługa, to jest to
umowa o świadczenie usług, ponieważ nie wymagamy efektu,
a jedynie starannego działania ze strony zleceniobiorcy 4.
CZY PRZEDMIOTEM UMOWY O DZIEŁO MOGĄ
BYĆ RZECZY PRODUKOWANE STANDARDOWO?
Nie, przedmiot umowy o dzieło powinien posiadać
określone przez zamawiającego cechy indywidualne, niepowtarzalne. Dlatego też nie mogą być przedmiotem dzieła rzeczy określone rodzajowo lub standardowo wyprodukowane, np.
wyprodukowane taśmowo zabawki.
JAK OKREŚLAĆ WYNAGRODZENIE
W UMOWIE O DZIEŁO?
Wysokość wynagrodzenia za wykonanie dzieła można
określić ryczałtowo lub kosztorysowo.
Wynagrodzenie kosztorysowe określa się na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów.
Wynagrodzenie ryczałtowe natomiast to stała, ogólna
suma za wykonane dzieło, która nie może ulec podwyższeniu
na żądanie wykonującego, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.
W przypadku braku odmiennych ustaleń, wynagrodzenie powinno zostać zapłacone w chwili oddania dzieła.
KIEDY MOŻNA ZMIENIĆ WYNAGRODZENIE
W TRAKCIE TRWANIA UMOWY?
Jest kilka takich sytuacji. Po pierwsze, może się to
zdarzyć, jeżeli strony określiły wynagrodzenie kosztorysowe,
a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu
państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych. W takiej sytuacji każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej
za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.
Ponadto, jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie
konieczność przeprowadzenia prac dodatkowych, które nie
były przewidziane w zestawieniu, na którego podstawie przygotowany został kosztorys, to:
•
jeżeli zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia,
•
jeżeli zestawienie sporządził przyjmujący zamówienie,
może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy
mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć
konieczności prac dodatkowych.
Należy pamiętać o tym, że przyjmujący zamówienie nie
może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego. Jak również
o tym, że gdyby zaszła konieczność znacznego podwyższenia
wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy
odstąpić. Odstąpienie powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki,
a przyjmujący zamówienie powinien zapłacić za część dzieła,
która została wykonana do chwili odstąpienia.
W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego jedyną wyjątkową okolicznością, w której można zmienić wynagrodzenie,
jest sytuacja, kiedy doszło do zmiany stosunków, której nie
można było przewidzieć i jeżeli w jej konsekwencji wykonawcy
dzieła groziłaby rażąca strata, wtedy sąd (nigdy sam przyjmujący
zamówienie) może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.
JAKIE WYNAGRODZENIE NALEŻY SIĘ
WYKONAWCY DZIEŁA, JEŚLI STRONY UMOWY
GO NIE OKREŚLIŁY?
Jeżeli strony nie określiły wysokości wynagrodzenia
ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, przyjmuje się, że
strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło danego
rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające
uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie.
CZY ZAMAWIAJĄCY MOŻE DOSTARCZYĆ
WYKONAWCY MATERIAŁY DO WYKONANIA DZIEŁA?
teru dzieła, a także gdy wykonanie dzieła jest uzależnione od
cech osobistych, kompetencji czy umiejętności przyjmującego
zamówienie. Na przykład trudno wyobrazić sobie, że profesor,
u którego zamówiono artykuł, powierzy jego napisanie osobie
trzeciej.
CZYM CHARAKTERYZUJE SIĘ UMOWA ZLECENIA?
W przypadku, gdy powierzenie dzieła osobie trzeciej
jest – zgodnie z powyższymi zapisami – możliwe, przyjmujący zamówienie jest odpowiedzialny za działania i zaniechania
tych osób trzecich, tak jak za własne 5.
Najważniejszą cechą charakterystyczną umowy zlecenia jest zobowiązanie zleceniobiorcy do należytej staranności, a nie – jak przy umowie o dzieło – do osiągnięcia konkretnego rezultatu6. Zleceniobiorca powinien wykonać zlecenie
osobiście i stosować się do wskazanego przez zleceniodawcę
sposobu wykonania zlecenia. Gdyby nie otrzymał wiążących
wskazówek, powinien kierować się przedmiotem zobowiązania,
obowiązującym prawem i działać z odpowiednią starannością7.
CO MOŻNA ZROBIĆ, GDY PRZYJMUJĄCY
ZAMÓWIENIE NIE DOTRZYMUJE TERMINÓW?
KIEDY PRZEDAWNIAJĄ SIĘ ROSZCZENIA
Z TYTUŁU UMOWY O DZIEŁO?
JAK OKREŚLA SIĘ WYNAGRODZENIE
ZA WYKONANIE ZLECENIA?
To zależy, jak duże jest opóźnienie. Jeżeli jest ono
na tyle duże, że nie jest prawdopodobne, aby przyjmujący zamówienie zdołał ukończyć dzieło w wyznaczonym terminie,
zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego
odstąpić od umowy, nawet jeżeli jeszcze nie minął termin,
w którym dzieło miało być wykonane.
Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie
zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z umową miało być
oddane.
Najlepiej określić je w umowie. Jeżeli jednak w umowie nie zapisano, że za wykonanie zlecenia nie należy się wynagrodzenie, jak również nie określono jego wysokości, a nie ma
obowiązującej taryfy, to należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy.
Tak, w takiej sytuacji przyjmujący zamówienie powinien użyć materiałów dostarczonych przez zamawiającego oraz
złożyć rachunek z ich zużycia, a także zwrócić niezużytą część.
W sytuacji, gdy materiał dostarczony przez zamawiającego nie
nadaje się do prawidłowego wykonania dzieła, przyjmujący zamówienie powinien niezwłocznie zawiadomić o tym zamawiającego.
CZY PRZYJMUJĄCY ZAMÓWIENIE ODPOWIADA ZA
ŹLE WYKONANE DZIEŁO?
Oczywiście. Jeżeli dzieło zostało źle wykonane, zamawiający może żądać usunięcia wad. W tym celu musi on
wyznaczyć przyjmującemu zamówienie odpowiedni termin
z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie tego terminu nie
przyjmie naprawy. Jeżeli nie można naprawić dzieła lub nie
zostanie ono naprawione w odpowiednim czasie, zamawiający
może odstąpić od umowy. Jeżeli wady są nieistotne, to zamawiający nie może odstąpić od umowy, może natomiast żądać
obniżenia wynagrodzenia.
CZY PRZYJMUJĄCY ZAMÓWIENIE MUSI WYKONAĆ
DZIEŁO OSOBIŚCIE?
Zależy to od treści umowy oraz od charakteru dzieła. Jeżeli strony zdecydują w umowie, że dzieło ma być wykonane osobiście, to nie może on powierzyć wykonania dzieła
osobie trzeciej. Jeżeli jednak umowa nie reguluje tej kwestii,
to zamawiający może żądać, aby przyjmujący zamówienie osobiście wykonał dzieło, jeśli wynika to z właściwości – charak-
UMOWA ZLECENIA
Umowa zlecenia została uregulowana w art. 734-751
k.c. Stronami umowy zlecenia są przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) oraz dający zlecenie (zleceniodawca). Umowa
zlecenia polega na tym, że zleceniobiorca zobowiązuje się do
dokonania określonej czynności prawnej dla zleceniodawcy.
Uregulowana w kodeksie cywilnym umowa zlecenia dotyczy
tylko czynności prawnych, takich jak np. zawieranie umów
w imieniu zleceniodawcy. Jednak omówienie umowy zlecenia
jest istotne, ponieważ przepisy dotyczące umowy zlecenia,
zgodnie z art. 750 k.c. stosuje się również do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami,
czyli do wielu umów stosowanych w codziennej działalności
organizacji pozarządowych, między innymi takich, w których
przyjmujący zobowiązuje się do wykonania określonej czynności faktycznej dla zleceniodawcy. Do umów takich należy
na przykład umowa o prowadzenie biura organizacji, obsługę
strony internetowej czy też umowa o pilnowanie mienia.
Wynagrodzenie należy się zleceniobiorcy dopiero po
wykonaniu zlecenia, chyba że co innego wynika z umowy lub
z przepisów szczególnych.
CZY MOŻNA POWIERZYĆ WYKONANIE
ZLECENIA OSOBIE TRZECIEJ?
Tak, można powierzyć wykonanie zlecenia osobie
trzeciej, jednak tylko w sytuacjach szczególnych. Jest to możliwe, gdy taki zapis znajduje się w umowie, wynika ze zwyczaju
lub gdy zleceniobiorca jest do tego zmuszony przez okoliczności. W takim wypadku zleceniobiorca, który powierzył wykonanie zlecenia osobie trzeciej, obowiązany jest niezwłocznie
zawiadomić zleceniodawcę o tym, kogo wybrał na zastępcę
i o miejscu zamieszkania tej osoby.
Osoba zastępująca zleceniobiorcę odpowiedzialna
jest za wykonanie zlecenia zarówno wobec zleceniobiorcy, jak
i względem zleceniodawcy. W wypadku gdy zleceniobiorca powierzył wykonanie zlecenia innej osobie, mimo że nie był do
tego uprawniony, a rzecz należąca do zleceniodawcy uległa
przy wykonywaniu zlecenia utracie lub uszkodzeniu, zleceniobiorca jest odpowiedzialny za utratę lub uszkodzenie przypad-
kowe, chyba że jedno lub drugie nastąpiłoby również wtedy,
gdyby sam zlecenie wykonywał.
KIEDY MOŻNA ROZWIĄZAĆ UMOWĘ ZLECENIA?
Ponieważ umowa ta w sposób szczególny opiera
się na zaufaniu stron, zleceniodawca może ją wypowiedzieć
w każdej chwili. Powinien jednak zwrócić zleceniobiorcy wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia,
a także zobowiązany jest uiścić zleceniobiorcy część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom.
Jeżeli wypowiedzenie umowy nastąpiło bez ważnego powodu, to
zleceniodawca jest również zobowiązany do naprawienia szkody.
Zleceniobiorca może je wypowiedzieć w każdym czasie. Jednakże, gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, zleceniobiorca jest odpowiedzialny za wyrządzoną zleceniodawcy szkodę.
KIEDY PRZEDAWNIAJĄ SIĘ ROSZCZENIA
Z TYTUŁU UMOWY ZLECENIA?
Roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności
i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które
stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się
czynnościami danego rodzaju, jak również roszczenia z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom z tytułu umowy zlecenia
przedawniają się z upływem dwóch lat.
Porównanie umowy o dzieło z umową zlecenia (opracowanie własne)
UMOWA O DZIEŁO
UMOWA ZLECENIA
STRONY
przyjmujący zamówienie i zamawiający
przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) i dający zlecenie
(zleceniodawca)
ODPOWIEDZIALNOŚĆ STRON
przyjmujący zamówienie odpowiada za rezultat, odpowiada za wady fizyczne wykonanej
rzeczy (umowa rezultatu)
zleceniobiorca odpowiada za staranne działanie nie
ponosi odpowiedzialności bezpośrednio za rezultat
swojej pracy, lecz za staranność w prowadzeniu spraw
zleceniodawcy (umowa należytej staranności)
WYNAGRODZENIE
ryczałtowe lub kosztorysowe
zgodnie z umową, według taryfikatora lub wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy
MOŻLIWOŚĆ POWIERZENIA
WYKONANIA OSOBIE
TRZECIEJ
zależy to od treści umowy
oraz od charakteru dzieła
tylko w sytuacjach szczególnych, gdy taki zapis znajduje
się w umowie, wynika ze zwyczaju lub gdy przyjmujący
zlecenie jest do tego zmuszony przez okoliczności
PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ
z upływem dwóch lat od oddania dzieła,
a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia,
w którym zgodnie z umową miało być oddane
roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności,
o zwrot poniesionych wydatków oraz roszczenia z tytułu zaliczek przedawniają się z upływem dwóch lat
WYGAŚNIĘCIE
I ROZWIĄZANIE UMOWY
wygasa z chwilą wykonania dzieła;
rozwiązuje się wskutek śmierci lub niezdolności do pracy
wygasa z chwilą wykonania zlecenia, wskutek śmierci
przyjmującego zlecenie albo wskutek utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych.
Przedmiot umowy
przewiduje konkretny efekt.
PRZYKŁADOWE UMOWY
Tabela 1.
PRZYKŁADOWE UMOWY
PRZYKŁADOWE UMOWY
UMOWA ZLECENIA
Zawarta w dniu ……….. roku w Warszawie pomiędzy:
Stowarzyszeniem Klub Myśli Społecznej Inicjatywy z siedzibą w Warszawie, zarejestrowanym
przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru
Sądowego pod nr KRS 0000184015, REGON 015636657, NIP 534-192-01-11
reprezentowanym przez:
1. Przemysława Derwicha – Prezesa Zarządu
2. Katarzynę Iwińską – Wiceprezes Zarządu
zwanym dalej Zleceniodawcą,
a
h. rozliczania składek z ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego,
i. sporządzania deklaracji podatkowych dla urzędów skarbowych i podatników,
j. sporządzania miesięcznych, półrocznych i rocznych rozliczeń podatkowych,
§3
1.
W celu umożliwienia Zleceniobiorcy prawidłowego wykonania umowy Zleceniodawca zobowiązuje się do dostarczenia Zleceniobiorcy dokumentów stanowiących
podstawę rozliczeń, nie później niż do 5. dnia miesiąca następującego po miesiącu, którego te dokumenty dotyczą.
2.
Zleceniodawca zobowiązuje się do niezwłocznego informowania Zleceniobiorcy o wszelkich zdarzeniach powodujących zmiany w stanie oraz liczby składników majątkowych.
PRZYKŁADOWE UMOWY
Przedmiot umowy nie przewiduje
efektu, lecz wykonanie prac
z należytą starannością.
§4
Zleceniobiorca zobowiązuje się do zachowania w tajemnicy wszystkich okoliczności,
o których dowiedział się w związku z wykonywaniem zlecenia, chyba że Zleceniodawca
zwolni go pisemnie z tego obowiązku. Obowiązek zachowania tajemnicy trwa nadal po
wygaśnięciu umownego stosunku zlecenia.
o następującej treści:
WYNAGRODZENIE
§1
Zleceniodawca zleca Zleceniobiorcy wykonywanie stałej obsługi finansowo-księgowej
Zleceniodawcy, a Zleceniobiorca powierzone obowiązki przyjmuje i zobowiązuje się je
rzetelnie wykonywać z należytą starannością.
§5
1.
Z tytułu wykonywanych usług Zleceniobiorca otrzymywać będzie wynagrodzenie miesięczne ryczałtowe w wysokości 1 000 zł (słownie: jeden tysiąc złotych) plus należny podatek VAT za każdy miesiąc obsługi.
2.
Wynagrodzenie płatne będzie przelewem na rachunek Zleceniobiorcy w terminie 7 dni od daty wystawienia faktury.
OBOWIĄZKI STRON
CZAS OBOWIĄZYWANIA UMOWY
§2
1.
W zakresie obsługi finansowo-księgowej, określonej w § 1 niniejszej umowy,
Zleceniobiorca zobowiązuje się w szczególności do:
a. prowadzenia ksiąg rachunkowych zgodnie z ustawą o rachunkowości i zakładowym
planem kont,
b. opracowywania zakładowych planów kont,
c. prowadzenia ewidencji środków trwałych,
d. sporządzania deklaracji podatku dochodowego od osób prawnych,
e. sporządzania bilansu rocznego, w tym: bilansu wraz z załącznikami, rachunku zysków i strat, informacji dodatkowych,
f. prowadzenia kompleksowej obsługi zatrudnienia zgodnie z wymogami prawa pracy
oraz aktualnymi przepisami ZUS,
g. naliczania wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy,
§6
1.
Umowa zostaje zawarta na czas nieokreślony.
2.
Każda ze stron może rozwiązać niniejszą umowę przez jednostronne jej wypowiedzenie na koniec miesiąca z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia.
Umowa trwa jednak do czasu przekazania przez Zleceniobiorcę deklaracji podatkowych
za ostatni miesiąc okresu wypowiedzenia.
3.
Każda ze stron może rozwiązać niniejszą Umowę ze skutkiem natychmiastowym bez zachowania okresu wypowiedzenia w wypadku, gdy druga strona umowy rażąco naruszy jej postanowienia. W takim przypadku strona rozwiązująca umowę jest
zobowiązana do poinformowania o tym drugiej strony.
PRZEDMIOT UMOWY
PRZYKŁADOWE UMOWY
ZACHOWANIE POUFNOŚCI
Elżbietą Kowalską, prowadzącą działalność gospodarczą pod firmą FAKTURA Elżbieta Kowalska w Pruszkowie, 05-800, przy ulicy Racławickiej 1, działającą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej pod nr 4533, wydanego przez Prezydenta Miasta Pruszkowa, REGON 145627554,
NIP 534-192-01-21,
zwanym w umowie Zleceniobiorcą,
POSTANOWIENIA KOŃCOWE
§7
1.
Wszelkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy wymagają formy pisemnej
pod rygorem nieważności.
2.
W sprawach nieuregulowanych niniejszą umową zastosowanie mają przepisy
kodeksu cywilnego.
3.
Spory, które mogą wynikać z realizacji niniejszej umowy, strony poddają rozstrzygnięciu przez sąd właściwy dla siedziby Zleceniodawcy.
4.
Umowę sporządzono w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla
każdej ze stron.
Zleceniodawca:
………………………………
własnoręczny podpis
Zleceniobiorca:
………………………………
własnoręczny podpis
PRZYPISY
1
Encyklopedia prawa bankowego, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
Warszawa 2001.
2 S. Dmowski, M. Sychowicz, H. Ciepła, K. Kołakowski, T. Wiśniewski,
C. Żuławska, J. Gudowski, G. Bieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga
trzecia. Zobowiązania. Tom I, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, wydanie IX,
Warszawa 2009.
3 S. Dmowski, M. Sychowicz, H. Ciepła, K. Kołakowski, T. Wiśniewski,
C. Żuławska, J. Gudowski, G. Bieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga
trzecia. Zobowiązania, Tom II, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa
2009.
4
W. Gujski, Kontrakty menedżerskie. Umowy cywilnoprawne o świadcze-
nie pracy, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008.
5
W. Żukowski, Piśmiennictwo: Praktyczne wyjaśnienia oraz wzory umów
PRZYKŁADOWE UMOWY
i pism,2001-2006 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis -LexPolonica
6 S. Dmowski, M. Sychowicz, H. Ciepła, K. Kołakowski, T. Wiśniewski,
C. Żuławska, J. Gudowski, G. Bieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga
trzecia. Zobowiązania, op. cit.
7 W. Żukowski, Praktyczne wyjaśnienia oraz wzory umów i pism, op. cit.
Wypracowanie
strategii
zarządzania
zasobami
ludzkimi
w NGO
Agnieszka Jastrzębska
Karolina Lignar-Paczocha
W dobie dążenia do profesjonalizacji trzeciego sektora
niezbędne staje się również profesjonalizowanie podejścia do
zarządzania zasobami w organizacjach pozarządowych (NGO),
w tym zasobami ludzkimi. Warto uświadomić sobie, że ludzie
są zasobem organizacji i to właśnie dzięki nim instytucje mogą
sprawnie funkcjonować i realizować stojące przed nimi cele.
Tak samo jak ustala się strategie rozwoju organizacji na najbliższy rok, dwa czy pięć lat, warto zastanowić się nad związaną
z tym strategią rozwoju pracowników. Badania w polskim środowisku organizacji pozarządowych pokazują, że w większości
z nich nie ma spójnego i strategicznego podejścia do zarządzania zasobami ludzkimi1.
W zarządzaniu ludźmi w organizacji nie chodzi tylko
o kierownicze bądź przywódcze kompetencje kierowników czy
liderów, którzy będą lepiej zarządzać swoimi zespołami (co jest
oczywiście niezmiernie ważne), lecz o szersze spojrzenie na ludzi jako zasób organizacji, ze wspomnianymi liderami włącznie.
Dążenie do stworzenia silnych organizacji i atrakcyjnych miejsc pracy pociąga za sobą czerpanie ze sprawdzonych
praktyk i wzorców zarówno z wnętrza własnej instytucji, jak
też z innych, pozarządowych i biznesowych oraz ciągłe tego
ulepszanie. Nie wszyscy korzystają z istniejących już rozwiązań wypracowanych przez organizacje polskie czy zagraniczne, pozarządowe i biznesowe. Niektórzy są sceptyczni i mówią,
że rozwiązań z biznesu nie da się przełożyć na NGO, gdyż tam
panują zupełnie inne realia. Można się zgodzić, że cele funkcjonowania organizacji biznesowych i pozarządowych są odmienne – te pierwsze działają dla zysku, drugie realizują cele
statutowe, często społeczne, obywatelskie, publiczne. Jednak
nie powinno to przeszkadzać w dążeniu do profesjonalizacji, realizowanej również przez korzystanie ze sprawdzonych praktyk
biznesu i dostosowywania ich do NGO.
Artykuł ten jest próbą wypracowania wskazówek dla
liderów organizacji pozarządowych, zaczerpniętych z praktyk
sektora biznesowego. Autorki pracujące co dzień w działach
personalnych międzynarodowych firm są jednocześnie aktywnymi działaczkami trzeciego sektora i postanowiły zaproponować przedstawicielom NGO próbę odpowiedzi na pytanie, po co
wdrażać strategie i narzędzia zarządzania zasobami ludzkimi w
organizacji, a także wskazać, jak się do tego zabrać.
Przed przystąpieniem do budowania strategii HR
(ang. Human Resources) należy sobie odpowiedzieć na następujące pytania:
1. Czy w mojej organizacji ważni są dla mnie ludzie? A jeśli
tak, to którzy: pracownicy, działacze czy wolontariusze?
2. Jaki jest ich udział/wpływ na jakość realizowanych działań?
3. Gdzie chcemy być, jako organizacja, za rok, dwa, za pięć lat?
4. Jakich ludzi potrzebujemy, by zrealizować nasze cele?
Skąd zdobyć potrzebnych ludzi oraz jak zrobić to profesjonalnie i skutecznie?
Szukaj. Dbaj o to, co masz. Myśl o przyszłości.
SZUKAJ, CZYLI REKRUTACJA
Przy planowaniu każdego z działań powinniśmy rozważyć, jakich zasobów ludzkich będziemy potrzebować i jak je
pozyskać. Często wsparciem w realizacji zadań trzeciego sektora są wolontariusze, warto zaplanować proces ich rekrutacji
i mieć plan ich rozwoju.
Pomysłów na pozyskanie wolontariuszy, działaczy lub
pracowników jest wiele, poczynając od tzw. poczty pantoflowej
i metody z polecenia, poprzez szeroko zakrojone rekrutacje zewnętrzne, ogłoszenia na portalach internetowych czy w prasie.
Korzystanie z profesjonalnych agencji doradztwa personalnego
jest mniej popularne, głównie ze względu na wysokie koszty takich rozwiązań. Warto też – co często praktykują duże korporacje – rozpocząć od rekrutacji wewnętrznej, czyli w pierwszej
kolejności poszukać wewnątrz organizacji.
Szukając konkretnej osoby do określonych zadań, należy zacząć od opisu stanowiska i zakresu obowiązków. Trzeba
doskonale wiedzieć, kogo szukamy i do jakich zadań. Pozwoli to
na stworzenie profilu idealnego kandydata, mającego adekwatny zasób wiedzy, umiejętności i doświadczenie, np. do realizacji
projektów lub prowadzenia szkoleń z danego tematu. Następnie przystępujemy do wyboru źródeł i narzędzi rekrutacji. Jeśli
okazuje się, że potrzebne nam, przykładowo, wsparcie w zakresie PR, warto szukać wśród studentów takich kierunków, gdy
potrzebujemy doświadczonych kierowników projektów – nieko-
niecznie znajdziemy ich na uczelniach, może lepiej skorzystać
z ogłoszeń internetowych lub prasowych.
Ważnym elementem w procesie zdobywania nowych
pracowników jest również dopasowanie kandydata do kultury
organizacyjnej. W przypadku organizacji pozarządowych relacje między współpracownikami są często nieformalne, lecz
zdarza się również – szczególnie w większych organizacjach,
o rozbudowanej formalnej strukturze – że relacje w zespole
są trudne, a nawet dochodzi do konfliktów. Warto wtedy przed
wprowadzeniem nowych pracowników czy działaczy poświęcić
czas na „leczenie” instytucji od wewnątrz.
W wielu firmach prowadzona jest polityka „otwartych drzwi”, przyjmowani są wszyscy, którzy chcą się przyłączyć i działać na rzecz danej instytucji. Dla organizacji
pozarządowych szczególnie ważnym elementem procesu rekrutacji nowych członków, działaczy czy pracowników są pytania
o motywację, dlaczego dana osoba chce się do nas przyłączyć.
Czy bliskie jej są cele, jakie realizuje fundacja/stowarzyszenie?
Czy szuka dla siebie miejsca w trzecim sektorze, aby robić coś
dodatkowego poza pracą zawodową? Czy chce, żeby właśnie to
stało się sposobem jej zarabiania na życie? Czy zamierza traktować doświadczenie w organizacji pozarządowej jako element
własnego rozwoju czy też kolejny wpis w życiorysie?
Motywacje ludzi są różne i dobra ich identyfikacja pozwoli na dopasowanie pracowników i wolontariuszy do profilu
organizacji, a także na przemyślane zaplanowanie ich dalszego rozwoju. Często motywacją kandydatów do pracy w NGO
– poza chęcią pomocy innym – jest również troska o własną
przyszłość, dlatego zawsze warto zapytać o zainteresowania,
oczekiwane i planowane kierunki rozwoju oraz aktywności nowych członków i pracowników.
Jak zbadać motywację kandydata?
W trakcie rozmowy rekrutacyjnej można zapytać
wprost: „Dlaczego chce pan/pani pracować w naszej organizacji?”, „Co panią/pana motywuje do pracy?”, „Proszę opisać sytuację realizacji przedsięwzięcia, w które była pani/pan bardzo
zaangażowany”, „Dlaczego przestała pan/pani działać/pracować w organizacji X?”.
Równocześnie trzeba też rozważyć fakt nie tylko dopasowania pracownika do organizacji, ale również organizacji
do pracownika. Co organizacja jest w stanie zaoferować nowemu pracownikowi lub wolontariuszowi? Można po prostu
o to zapytać: „Czego pan/pani oczekuje od naszej organizacji”,
„Jak widzi pan/pani swoją przyszłość zawodową za dwa, trzy
lata?”. Dowiemy się w ten sposób, czy przedstawiona przez
kandydata wizja rozwoju jest zbieżna z planami na przyszłość
naszej instytucji i tym, co możemy mu zaproponować.
Pracodawcy w sektorze biznesu prześcigają się
w propozycjach systemów motywacyjnych, pakietów socjalnych, ścieżek awansów, aby pozyskać oraz (co często trudniejsze) utrzymać najlepszych pracowników. NGO-sy często nie
mogą sobie pozwolić na wyszukane pakiety socjalne i wysokie
wynagrodzenie, ale nie jest to powód, aby nie pracować nad
systemami motywacyjnymi.
Łatwo powiedzieć… Ale jak to zrobić?
DBAJ O TO, CO MASZ!
Proces adaptacji
Duże firmy często mają opracowane programy wprowadzania nowych pracowników. Niekiedy są to szkolenia adaptacyjne, na których przekazywane są najważniejsze informacje na temat firmy i funkcjonujących w niej zasad, czasem jest
wyznaczany opiekun nowego pracownika, który towarzyszy mu
przez np. pierwszy miesiąc i jest dla niego wsparciem, są też
wydawane specjalne przewodniki mające na celu przybliżenie
informacji o firmie i ułatwienie nowej osobie odnalezienia się
w niej. To ostanie jest niezłym pomysłem, możliwym do zastosowania w NGO.
Co może się znaleźć w takim przewodniku? Informacje o organizacji, jej członkach, funkcjonowaniu, strukturze
organizacyjnej, funkcjach, oddziałach, korzyściach z członkowstwa, realizowanych działaniach. Można tam zamieścić zdjęcia,
profile osób, najważniejsze informacje kontaktowe – jednym
słowem wszystko, co ułatwi nowej osobie odnalezienie się
w otaczającym ją środowisku.
Bez względu na to, czy wręczymy świeżo przyjętemu
pracownikowi przewodnik czy też tylko ustnie poinformujemy
go o jego pracy w naszej instytucji, stale należy pamiętać, że
pierwsze wrażenie jest bardzo istotne, a nowym pracownikiem
czy wolontariuszem warto się „zaopiekować”.
Możemy również zrobić minibadanie we własnej organizacji i zapytać, szczególnie tych stosunkowo najnowszych
członków, jakie były ich pierwsze wrażenia z początkowego
okresu współpracy z nami, czego zabrakło, a co warto by wprowadzić jako zasadę przy przyjmowaniu kolejnych osób.
Zakres zadań
W procesie wprowadzania nowej osoby do organizacji
ważne jest przedstawienie roli, jaką będzie pełnić, oczekiwań
instytucji wobec niej. Jeśli rzetelnie opracujemy profil szukanego kandydata, łącznie z zadaniami, jakie zamierzamy mu
powierzyć, to mamy gotowy materiał do stworzenia opisu stanowiska.
Po co przygotowywać taki opis? Organizacje często
przyzwyczajone są do sporządzania opisów zakresów zadań
przy realizacji projektów. We wnioskach o dofinansowanie często wymagane jest szczegółowe opisanie zarządzania projektem,
z podziałem na wszystkie zaangażowane stanowiska. Pozwala
to na ocenę planowania i szacowania potrzebnych zasobów.
Dlaczego warto traktować ten „wymóg projektowy”
jako dobrą praktykę i stosować również na innych polach działalności organizacji? Pozwoli to na uniknięcie frustracji i zagubienia niedoinformowanych pracowników, z którymi zapewne
każdy miał kiedyś do czynienia. Określenie zakresu zadań
(najlepiej na piśmie) pozwala zapobiegać nieporozumieniom,
tworzy u pracownika czy wolontariusza poczucie przynależności, podkreśla jego znaczącą rolę w projekcie, daje konkretną
wiedzę odnośnie wymagań i wreszcie pozwala na zastosowanie
działań oceniających pracę. Przekazywanie skutecznych informacji zwrotnych i ocenianie pracy jest dużo łatwiejsze, jeśli
mamy taki właśnie punkt odniesienia.
W przypadku wolontariuszy czy praktykantów dokumentem takim może być również plan praktyk. Porządkuje on
pracę, pokazuje, że mamy pomysł na dobrze zorganizowaną pracę, uwzględniający zdobywanie nowych doświadczeń i rozwój.
Badania satysfakcji
Większość dużych korporacji regularnie sprawdza poziom satysfakcji z pracy czy też stopień zaangażowania swoich
pracowników, często wykorzystując do tego badania ankietowe. Po co to robią? Chcą znać motywatory i móc reagować, gdy
okaże się, że skutkują. Chcą pokazać, że zależy im na zdaniu
pracowników, gdyż pragną wprowadzać środki naprawcze, zapobiegające sytuacjom trudnym i kryzysowym. Oczywiście, kolejne powody można jeszcze mnożyć…
Jednak zdecydowanie ważniejsza od samej wiedzy,
jaką dają badania, wydaje się odpowiedź na pytanie o to, jak
można taką praktykę przełożyć na grunt organizacji pozarządowych.
Zanim zaczniemy badać, pomyślmy, co zrobimy ze
zdobytymi informacjami. Zasadą przy stosowaniu takich narzędzi jest konieczność wprowadzenia w ich następstwie naprawczych planów działania.
W małych instytucjach nie ma konieczności prowadzenia badań ankietowych, można użyć bardziej nieformalnych
metod i na przykład porozmawiać o tym, jak ludzie się czują
w organizacji i co można zrobić, aby usprawnić pracę i komunikację tak, aby jeszcze bardziej „chciało im się chcieć”.
Pamiętajmy jednak, że w odpowiedzi na uzyskane informacje
powinniśmy zareagować, proponować konkretne rozwiązania,
aby pracownicy nie mieli poczucia, że otwierają się przed nami
na próżno. Dodatkową zaletą badań jest również zapewnienie
pracownikom poczucia sprawczości i wpływu na organizację,
co niezwykle silnie wpływa na wzrost poziomu zaangażowania
w działalność.
Szkolenia
Wyniki wspomnianego wcześniej badania instytucji
pozarządowych pokazują, że ponad połowa takich organizacji
szkoli pracowników sporadycznie, w miarę możliwości i potrzeb, a 21% w ogóle nie oferuje szkoleń swoim pracownikom
i wolontariuszom2. Usprawiedliwieniem tego jest najczęściej
argument związany z brakami budżetowymi na ten cel.
Czy na pewno jest to bariera nie do przeskoczenia?
Można pomyśleć o rozwiązaniu opartym na wykorzystaniu
potencjału członków i działaczy naszej organizacji, a także
instytucji współpracujących. Warto czerpać z własnych zasobów przez wprowadzenie programu szkoleń wewnętrznych lub
zwyczaju „dzielenia się wiedzą”, np. w formie relacji z odbytych
spotkań czy kursów zewnętrznych. Trzeba też pomyśleć o opcji
barteru, np. wymianie szkoleń z różnych dziedzin z inną organizacją lub uczestnictwa w jakimś kursie w zamian za usługę,
w której się specjalizujemy.
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym kształceniu
pracowników jest również szeroka oferta szkoleń dla organizacji pozarządowych, realizowanych także w ramach dofinansowanych projektów. Warto z nich korzystać, ale również zadać
sobie pytanie, czy udział w nich jest przemyślany i związany ze
strategią rozwoju organizacji i jej członków. Nie zawsze jest to
oczywiste, zważywszy na fakt, że 2/3 organizacji nie prowadzi
analizy potrzeb szkoleniowych swoich pracowników 3. A przecież,
aby móc skutecznie zaplanować rozwój i szkolenia pracownikom
i wolontariuszom, trzeba wiedzieć, czego potrzebują.
Komunikacja wewnętrzna
Jednym z elementów troski o pracowników i wolontariuszy jest przepływ informacji w organizacji. Zwłaszcza
w momencie, gdy instytucja się rozrasta, zmienia i realizuje
nowe projekty, szczególnie ważne staje się dotarcie do pracowników z informacjami o tym, co dzieje się w innych działach, kto
i co robi na nowych stanowiska, co się udało zorganizować, jakie są plany na przyszłość.
Jest dużo narzędzi komunikacji wewnętrznej, poczynając od uznawanych za najskuteczniejsze, czyli spotkań,
poprzez tablice komunikacyjne, ulotki, gazetki, newslettery,
stronę internetową, aż po fora i grupy dyskusyjne. Warto zastanowić się, jak w naszej organizacji wygląda kwestia komunikacji wewnętrznej (można to również zbadać) i co możemy zrobić,
jakie narzędzia zastosować, aby ją polepszyć.
MYŚL O PRZYSZŁOŚCI
Co się stanie po „abdykacji króla”?
Duże firmy często zadają sobie powyższe pytanie
i przygotowują się do takiej sytuacji. Jeśli uznamy, że organizacje trzeciego sektora świadomie planują przyszłość, rozwój,
długotrwałe, sprawne funkcjonowanie, to takie pytanie należy
zadać.
Co będzie, jak stracimy liderów czy zarząd? Często
takie sytuacje są trudne również w instytucjach biznesowych,
ale tam, myśląc racjonalnie o przyszłości, o przetrwaniu na
rynku, o przewadze konkurencyjnej, tworzy się plany sukcesji,
wychowuje przyszłych liderów – następców kierowników.
Czy sektor pozarządowy może w tym obszarze czerpać dobre praktyki od firm? Zdecydowanie tak, jednak wymaga
to szerszego spojrzenia na funkcjonowanie organizacji niż perspektywa „tu i teraz”. Ten aspekt wiąże się ściśle z planowaniem rozwoju pracowników.
Rozwój pracowników
Nie bez powodu rozwój pracowników stanowi w tym
artykule oddzielny punkt. To nie są tylko szkolenia czy awanse! Często ludzie traktują swoją zawodową przyszłość bardzo
subiektywnie, warto zatem pytać o nią pracowników, aby konfrontować nasz plan rozwoju z ich oczekiwaniami. Świadomy
rozwój pracowników i wolontariuszy to dawanie im nowych zadań, możliwości, wyzwań, konstruktywnej informacji zwrotnej.
Robi się to z myślą o samym pracowniku, ale również o przyszłości organizacji, w tym o wspomnianym wcześniej przygo-towywaniu sukcesorów.
Ciekawe wyniki dostarczyło badanie motywacji do
zmiany pracy przez pracowników i wolontariuszy organizacji
pozarządowych. Przeprowadzono je zarówno wśród decydentów w organizacjach pozarządowych, jak też wśród pracowników i wolontariuszy. Jako jeden z powodów zmiany pracy respondenci wskazali wysokość zarobków (twierdziło tak 53%
badanych pracowników i wolontariuszy oraz 46% diagnozowa-
nych kierowników)4. Interesujące jest to, że zdaniem pracowników i wolontariuszy prawie równie ważny jest brak możliwości
rozwoju – 43% wskazań, co niestety nie jest dostrzegane przez
decydentów i zauważane tylko przez 8% z nich. Pokazuje to, że
kadra kierownicza czy zarządy nie uważają braku możliwości
rozwoju za na tyle ważny powód, żeby miał skłonić pracowników do odejścia z organizacji, a jednak sami zainteresowani
widzą to zupełnie inaczej.
Mając na uwadze chęć samorozwoju jako jeden z powodów angażowania się w działalność społeczną i wolontariat,
myślenie o przyszłości i sensowne planowanie działań z nią
związanych nie powinno być niczym zaskakującym dla tych decydentów, którym zależy na przyciąganiu do organizacji oraz
zatrzymaniu w niej pracowników i wolontariuszy.
Ocena pracowników
Systematyczne i strategiczne podejście do rozwoju
pracowników zakłada stosowanie regularnej oceny. Wyniki cytowanego już wcześniej badania pokazują, że jedynie 18% badanych organizacji pozarządowych ma sformalizowany, spisany w
formie procedur system ewaluacji, a 45% fundacji i stowarzyszeń nie prowadzi żadnej regularnej oceny pracowników.
A jak to wygląda w instytucjach biznesowych? Otóż
tam najczęściej ustalenie zakresu zadań pociąga za sobą regularną ocenę poziomu ich wykonania, omówienie postępów,
udzielenie konstruktywnych informacji zwrotnej i ustalenie
planu działania oraz rozwoju. Tak, to właśnie okresowa analiza ewaluacji pracownika doskonale nadaje się do rozmowy
o jego dalszej drodze zawodowej. Jest wtedy ściśle związana
z funkcjonowaniem danej osoby w firmie i może być szczegółowo omówiona.
Kto w organizacjach biznesowych przeprowadza ocenę? Najczęściej bezpośredni przełożony we współpracy z działem HR. Kto zatem w NGO powinien być w to zaangażowany?
Analogicznie: przełożony, kierownik danego projektu, opiekun
wolontariusza.
Jak się do tego zabrać? Na pewno trzeba się przygotować, aby umieć mądrze i rzetelnie odnieść się do ustalonego
wcześniej zakresu zadań, dać pracownikowi czy wolontariuszowi informację zwrotną dotyczącą konkretnych zachowań, działań i oczekiwań na przyszłość.
Przy planowaniu procesu ewaluacji trzeba pamiętać
także o jego cykliczności, o unikaniu stosowania wyłącznie interwencyjnych rozmów oceniających, mających na celu przekazanie jedynie zastrzeżeń do czyjejś pracy. Ocena pracownika to
również pochwała!
* * *
Podsumowując całość powyższych rozważań, chcemy
jeszcze raz podkreślić, że w wypracowywaniu strategii zarządzania zasobami ludzkimi, w której często chodzi o zapewnienie
zaangażowanych i kompetentnych kadr, ważne jest zarówno
szukanie nowych pracowników czy wolontariuszy, nieustanne
dbanie o aktualnych członków organizacji, jak też planowanie
ich przyszłości, równoległe do planowania przyszłości organizacji. Warto podkreślić, iż mimo tego, że organizacje pozarządowe nie produkują dóbr, nie oznacza to, że nie mogą czerpać
dobrych praktyk od zarządzających fabrykami je wytwarzającymi. Organizacje pozarządowe robią coś znacznie cenniejszego – tworzą zmiany w ludziach – i warto pracować nad tym,
aby robiły to w jak najbardziej efektywny i profesjonalny sposób,
ucząc się od najlepszych.
PRZYPISY
1
Raport z badania dotyczącego zarządzania ludźmi w organizacjach
pozarządowych zrealizowanego w ramach projektu „Wsparcie dla organizacji pozarządowych działających na rzecz demokracji i społeczeństwa obywatelskiego”,
http://z.nf.pl/i_ngo/i_wsparciengo/doc/raport.pdf.
2 3 4
Ibidem, s. 13-19.
Ibidem, s. 25.
Ibidem, s. 13.
Wolontariat
w organizacjach
pozarządowych
Pojęcie wolontariatu jest nowe w jego obecnym rozumieniu, jednak działalność tego typu ma długą tradycję. Dawniej bywała określana jako społecznictwo, filantropia, dobrodziejstwo, działalność społeczna czy prospołeczna lub praca
społeczna bądź ochotnicza. Słowa wolontariat i wolontariusz
pochodzą od łacińskiego volontarius, co oznacza dobrowolny,
chętny, zgodny z wolną wolą1.
Jednym z pierwszych ludzi rozumiejących wolontariat
zgodnie ze współczesnym sensem tego pojęcia, był szwajcarski
pacyfista – Pierre Ceresole – który w 1920 roku zorganizował
pierwszy obóz, service Civil Volontaire, jako reakcję na wydarzenia
następstwa I wojny światowej. Zebrał ochotników spośród walczących ze sobą uprzednio krajów, aby odbudować ze zniszczeń
wojennych wioskę w pobliżu Verdun. W późniejszych latach Ceresole organizował kolejne tego typu obozy. Znalazł też wielu
naśladowców, co rozpropagowało ideę wolontariatu2.
W krajach demokratycznych wolontariat od wielu lat
funkcjonuje jako forma działalności niezawodowej, niewiążąca się z otrzymywaniem wynagrodzenia finansowego, spontaniczna, nieformalna i pozbawiona biurokratycznej formuły. Do
Polski słowo wolontariat trafiło wraz z rozwojem organizacji
pozarządowych po 1989 roku. Ze względu na to, że jest ono stosunkowo nowe, a aktywność tego typu obecna była w Polsce od
wieków, na jej określenie używa się również takich terminów, jak
praca czy aktywność społeczna, dobroczynność i filantropia.
Należy jednakże wspomnieć, iż określenie praca społeczna, ze względu na wykorzystywanie go przez władze komunistyczne do propagowania upozorowanej na dobrowolną
pracy w czasach PRL-u, ma dziś negatywne konotacje. Dlatego
też – pomimo formalnej poprawności tego terminu – współcześnie raczej nie jest on używany.
Beata Kotlicka
W definicjach wolontariatu najczęściej zwraca się
uwagę na trzy, konstytutywne dla tej idei, cechy: dobrowolność, nieodpłatność i świadczenie pracy. Mirosław Górecki, pisząc o wolontariacie, podkreśla, że w „tradycyjnym znaczeniu
jest to praktyka bez wynagrodzenia dla nauczenia się zawodu.
Współcześnie termin ten jest stosowany na określenie bezpłatnej, dobrowolnej, ochotniczej i świadomej pracy stałej lub
okazjonalnej na rzecz innych”3. Podobnie definiują wolontariat
Paweł Jordan i Małgorzata Ochman, którzy piszą, że „bycie wolontariuszem to bezpłatne, świadome, dobrowolne działanie
na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno-koleżeńsko-przyjacielskie. Wolontariuszem może być każdy, w każdej
dziedzinie życia społecznego, wszędzie tam, gdzie taka pomoc
jest potrzebna”4.
Próbę definiowania wolontariatu podjęły również organizacje pozarządowe. W rozumieniu Centrum Wolontariatu
w Warszawie – najstarszej organizacji działającej na rzecz propagowania idei wolontariatu – jest to „także nieodpłatne, dobrowolne poświęcanie czasu na pracę społeczną w organizacjach
pozarządowych, instytucjach, partiach i ruchach politycznych,
związkach”5. Należy jednak pamiętać, że nie każdy wolontariusz może mieć odpowiednie kwalifikacje do określonego rodzaju pracy.
Nie można też zapomnieć o definicji wolontariatu zawartej w uchwalonej w 2003 roku ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. W jej świetle wolontariuszem
jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje
świadczenia odpowiadające świadczeniu pracy na zasadach
określonych w ustawie6. Zgodnie z ustawą, wolontariusze
mogą pracować na rzecz dwóch sektorów – pozarządowego
oraz publicznego.
Wszystkie definicje mają jedną wspólną cechę: wykroczenie poza więzy i relacje przyjacielsko-rodzinne i tworzenie
przestrzeni do działań na rzecz innych, nie z poczucia obowiązku, lecz w wyniku świadomego wyboru. Podkreślają też fakt, że
nie powinna uważać się za wolontariusza osoba, która pomaga
krewnym i najbliższym lub jest formalnym członkiem organizacji czy społecznym asystentem. Wolontariatem nie jest również
praca społeczna osoby, która dobrowolnie i bez wynagrodzenia
pomaga potrzebującym w swojej okolicy, chyba że robi to za pośrednictwem jakiejś organizacji. Ustawa o pożytku publicznym
i wolontariacie zakłada bowiem, że wolontariat może mieć miejsce tylko w określonych podmiotach lub za ich pośrednictwem.
Następną istotną cechą wolontariatu jest osobiste wykonywanie pracy, działań czy świadczeń na rzecz innych. Warunkiem koniecznym do bycia wolontariuszem jest bezpośrednie zaangażowanie i podejmowanie pracy na rzecz innych.
Wolontariat to forma aktywności związana przede
wszystkim z organizacjami pozarządowymi. Choć obecnie
wolontariuszy można spotkać już w instytucjach publicznych
czy w sektorze prywatnym, to właśnie organizacje pozarządowe należą do szczególnie związanych z wolontariatem. Trzeci
sektor zatrudnia niewielu pracowników płatnych, opiera się
w większości na nieodpłatnej pracy ochotników – członków organizacji lub wolontariuszy. To dzięki nim organizacje pozarządowe dynamicznie działają przy zaangażowaniu minimalnych
środków finansowych, a także posiadają bardzo dobre rozeznanie potrzeb w zakresie swojej aktywności. Wolontariusze wnoszą do organizacji swą motywację, entuzjazm, zaangażowanie,
a także wiedzę i kompetencje, dzięki czemu podmioty te mogą
działać efektywniej niż instytucje publiczne.
Organizacje pozarządowe potrzebują więc wolontariuszy, a wolontariusze potrzebują organizacji sektora pozarządowego. To poprzez działalność w organizacjach
najłatwiej jest realizować dobre pomysły, wprowadzać innowacyjne rozwiązania, co rzadko jest możliwe w sektorze
publicznym. W organizacjach pozarządowych łatwiej też spotkać podobnych ludzi, chętnych robić coś dla innych. „Niezależny sektor odgrywa coraz większą rolę w krajach całego
świata. Ludzie tworzą nowe instytucje na szczeblu lokalnym
i krajowym, aby zaspokoić potrzeby, którym nie może zaradzić
ani rynek, ani państwo”7.
WOLONTARIAT WEDŁUG USTAWY
Działalność wolontariatu w naszym kraju prawnie
reguluje wspomniana wcześniej ustawa z 24 kwietnia 2003
roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
a w szczególności jej Dział III – Wolontariat. Przepisy tej ustawy unormowały również kwestię związaną z trzecim sektorem,
dotyczącą zasad regulujących prowadzenie działalności pożytku publicznego przez organizacje należące do tego sektora,
a także korzystanie z tej działalności przez organy administracji w celu realizacji zadań publicznych, funkcjonowanie organizacji pożytku publicznego i nadzór nad nimi. Ustawa normuje pracę wolontariuszy w dwóch sektorach – w organizacjach
pozarządowych, gdzie wolontariusze mogą świadczyć usługi
w ramach ich działalności statutowej – i w sektorze publicznym.
Uregulowany prawnie jest również udział wolontariuszy w zbiórkach publicznych, dzięki ustawie z 15 marca 1933
roku o zbiórkach publicznych8. Pozwolenie na taką akcję może
być udzielone jedynie stowarzyszeniom i organizacjom, mającym osobowość prawną, albo komitetom, zawiązywanym do
realizacji określonego celu. Cel zbiórki powinien być zgodny
ze statutem stowarzyszenia lub organizacji bądź z aktem organizacyjnym komitetu oraz zgodny z interesem publicznym.
Organizacje nie mogą urządzać zbiórek w interesie osobistym.
Zbiórki publiczne mogą być przeprowadzane jedynie przez
członków instytucji, która otrzymała na nie pozwolenie, członków instytucji o pokrewnych cechach albo przez osoby imienne zaproszone do udziału w zbiórce (wolontariuszy). W zbiórce
mogą brać udział małoletni powyżej szesnastego roku życia
oraz osoby młodsze, ale tylko pod nadzorem osób pełnoletnich.
Zbiórki mają charakter wolontariacki, bowiem zgodnie z ustawą, osoby czy organizacje przeprowadzające zbiórki nie mogą
za swą pracę otrzymywać wynagrodzenia.
Dla osób pracujących społecznie istotne są też przepisy ustawy z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od
osób fizycznych9, która zwalnia wolontariuszy z podatku od
szkoleń, badań lekarskich, wyżywienia, składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz ubezpieczenia od następstw niebezpiecznych wypadków. Dzięki temu nie muszą odprowadzać podatku
od świadczeń, które otrzymują od organizacji czy instytucji ich
zatrudniających.
Organizacje przyjmujące do pracy wolontariuszy,
zgodnie z ustawą z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym
od osób prawnych, nie muszą płacić podatków od wartości pracy wolontariuszy 10.
Uregulowane również zostały kwestie ubezpieczeń
społecznych wolontariuszy. Zgodnie z ustawą z 17 grudnia
1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych11, wolontariuszom nie przysługuje prawo do
ubezpieczenia emerytalnego, rentowego czy chorobowego,
a jedynie prawo do zaopatrzenia w przypadku wypadku podczas
wykonywania świadczeń. Należy jednak pamiętać, że dotyczy to
wolontariuszy zatrudnionych powyżej 30 dni.
Ważna jest również kwestia odpowiedzialności wolontariuszy za wykonywaną pracę. Ich praca nie jest świadczeniem
pracy, ale usług. Regulują ją przepisy kodeksu cywilnego, brak
jest bowiem uregulowań tego typu w ustawie o działalności pożytku publicznego. Wolontariusz, wykonując określoną pracę,
odpowiada za jej realizację i ponosi również konsekwencje niewykonania lub niewłaściwej realizacji zadania. Ma więc obowiązek wykonywania świadczeń z należytą starannością, zgodnie
z treścią zawartego porozumienia. Jeżeli nie wykonał pracy, do
której się zobowiązał lub nienależycie wykonał swoje zobowiązanie, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności na mocy
art. 471 k.c. W praktyce najczęściej pociąganie do odpowiedzialności wolontariusza polega na rezygnacji przez organizację z jego usług.
Wolontariusz odpowiada również za wyrządzenie
szkody organizacji, wynikające z zawinionego zachowania, np.
zniszczenia sprzętu czy spowodowania wypadku. Gdy wykonuje pracę samodzielnie, wówczas to on zobowiązany jest do
naprawienia szkody. Jednak w przypadku, kiedy podlega kierownictwu osoby czy organizacji korzystającej z jego pracy,
to wówczas za powstałą szkodę solidarnie odpowiadają: wolontariusz i korzystający. Podsumowując, można stwierdzić,
iż to, że wolontariusz nie otrzymuje wynagrodzenia za swoją
pracę, nie zwalnia go od odpowiedzialności za wykonanie powierzonych mu czynności. Praktyka jednak pokazuje, że organizacje zatrudniające wolontariuszy zazwyczaj nie dochodzą
od nich roszczeń, a często – aby uniknąć odpowiedzialności
deliktowej12 – ubezpieczają wolontariuszy od odpowiedzialności cywilnej.
Z badań Stowarzyszenia Klon/Jawor przeprowadzonych w 2008 roku wynika, że w ostatnich latach liczba organizacji pozarządowych współpracujących z wolontariuszami
maleje, w 2006 roku z pracy społeczników korzystało zaledwie
40% podmiotów. Jednak same organizacje deklarują, że 60,5%
z nich zatrudnia wolontariuszy. Podkreślić należy, że częściej
z usług społeczników korzystają fundacje niż stowarzyszenia.
Analizy wykazują również13, że duże organizacje potrafią przyciągnąć najwięcej osób i dobrze zorganizować ich
pracę. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że praca wolontariuszy jest wprawdzie nieodpłatna, ale organizacja jednak musi
ponieść pewne koszty (niekoniecznie materialne) związane z jej
organizacją, np. rekrutacją wolontariuszy, szkoleniem, wdrażaniem do pracy, nadzorem, motywowaniem, przygotowaniem
stanowisk pracy. Łatwiej z tym radzą sobie organizacje dobrze
sytuowane finansowo i zatrudniające płatnych pracowników,
którym można powierzyć opiekę nad wolontariuszem.
Z badań wynika jednocześnie14, że istnieje zależność
między wielkością miejscowości, w której mieści się organizacja, a zatrudnianiem ochotników. Najczęściej współpracują
z wolontariuszami organizacje z bardzo dużych miast, na czele
z Warszawą.
Wolontariuszy angażujących się w działalność podmiotów non-profit można podzielić na dwie kategorie. Pierwszą
można określić mianem akcyjnych – udzielają się oni raczej przy
pojedynczych akcjach i projektach, przez okres do 30 dni. Drugą
są ochotnicy pracujący w organizacjach powyżej 30 dni, w sposób stały angażujący się w działalność. Ten podział koresponduje z ustawowym rozróżnieniem na wolontariuszy pracujących
do 30 dni, z którymi nie trzeba podpisywać umowy o świadczenie wolontariatu, oraz ochotników angażujących się powyżej 30
dni, z którymi obowiązkowe jest podpisanie porozumienia. Ze
statystyk organizacji wynika15, że wolontariuszy stałych jest
więcej niż akcyjnych.
Do najczęściej podejmowanych przez wolontariuszy
działań w organizacjach należą:
- pomoc przy organizacji imprez, akcji, kampanii, przygotowywaniu uroczystości,
- prace administracyjno-biurowe, promocja organizacji, gromadzenie danych oraz zbieranie i dystrybucja informacji,
- pomoc osobom potrzebującym, bezpośrednio w domach oraz
w szpitalach, hospicjach, domach pomocy społecznej,
- ratownictwo, które jest najrzadziej podejmowaną działalnością, ze względu na specyfikę czynności.
Oczywiście wolontariusze wykonują także inne prace,
jak np. obsługa strony internetowej organizacji, pomoc w użytkowaniu sprzętu komputerowego oraz tłumaczenia.
Ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie określiła ramy prawne funkcjonowania pracy społecznej w trzecim sektorze oraz sprecyzowała zadania nakładane na podmioty korzystające ze świadczeń wolontariuszy, dając im zarówno nowe przywileje, jak
i obowiązki. Praca społeczna, do tej pory nieformalna, stała
się dzięki temu aktywnością podlegającą określonym normom
i zasadom. Wielu zarządzających organizacjami, a także samych
wolontariuszy, uważa, że formalizacja pracy społecznej w każdym przypadku nie jest potrzebna i strony porozumienia powinny
mieć wybór, czy korzystać z przywilejów i obowiązków ustawowych, czy też nadal współpracować nieformalnie. Zatem przydatne są praktyczne propozycje zastosowania przez organizacje
przepisów dotyczących wolontariatu jako tzw. dobrych praktyk,
wskazujących określone normy i zakres ich realizacji.
Podstawą wykonywania przez wolontariusza świadczeń jest porozumienie zawierane pomiędzy wolontariuszem a korzystającym. Jeśli obejmuje okres krótszy niż 30
dni kalendarzowych, liczonych od pierwszego dnia, w którym
wolontariusz wykonał dla organizacji świadczenie, korzystający jest zobowiązany potwierdzić na piśmie treść porozumienia
tylko wtedy, gdy wolontariusz takiego potwierdzenia zażąda.
Bezwzględny obowiązek sporządzenia porozumienia na piśmie
dotyczy sytuacji, gdy świadczenie pracy przez wolontariusza
ma trwać przez okres dłuższy niż 30 dni. Porozumienie musi
zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania.
Ustawa o wolontariacie nakłada również na organizację obowiązek wydawania na prośbę wolontariusza zaświadczenia o wykonywaniu świadczeń. Zaświadczenie informuje
tylko o tym, dla kogo, w jakim czasie i co robił wolontariusz.
Ponadto na prośbę wolontariusza korzystający może
przedłożyć pisemną opinię o wykonaniu świadczeń przez
wolontariusza. Opinia tym różni się od zaświadczenia, że poza
potwierdzeniem wykonania konkretnych prac przez wolontariusza, zawiera ocenę jego działań, charakteru i predyspozycji
do wykonania prac danego typu.
Wolontariusz ma inny status niż pracownik, dlatego
świadczenie wolontariatu nie wpływa na jego przyszłe uprawnienia pracownicze. Okres ten nie ma również wpływu na uzy-
skanie prawa do renty lub emerytury oraz na wysokość tych
świadczeń.
a jedynie przekazanie informacji i stworzenie odpowiednich
warunków do pracy.
Z ustawy wynika, że zakres, sposób i czas wykonywania przez wolontariusza świadczeń określają wspólnie
w porozumieniu korzystający i wolontariusz. Zakres to dokładne określenie obowiązków wolontariusza – tego, co faktycznie
będzie robił. Sposób to ustalenie, jak wolontariusz będzie realizował powierzone mu zadania. Normy czasowe powinny być
określone w systemie godzinowym, dziennym i miesięcznym,
czyli przez ile godzin danego dnia wolontariusz będzie wykonywał świadczenia oraz ile dni w miesiącu będzie to trwało.
Ważne jest również sprecyzowanie w porozumieniu miejsca
wykonywania świadczenia. Jeżeli brakuje takiego określenia,
przyjmuje się, że wolontariusz powinien wykonywać świadczenia w miejscu, które wynika z charakteru świadczenia albo
w miejscu swojego zamieszkania.
Ustawa nakłada na podmioty korzystające z usług
społeczników obowiązek pokrywania, na zasadach dotyczących pracowników, kosztów podróży służbowych i diet. Jest to
obowiązek organizacji w stosunku do wszystkich wolontariuszy,
przy czym każdy ochotnik może, w formie pisemnej, zwolnić
z niego zatrudniającego całkowicie lub częściowo.
Nałożenie przez ustawodawcę obowiązków na korzystającego ma na celu przede wszystkim ochronę wolontariuszy. Niezależnie od umów, ustawa nakłada na organizacje
obowiązek informowania wolontariusza o przysługujących mu
prawach i ciążących obowiązkach oraz zapewnienia dostępności tych informacji. Z mocy ustawy o wolontariacie na korzystającym spoczywają obowiązki wynikające z ustawy z 26 czerwca
1974 roku Kodeks pracy 16 oraz z kodeksu cywilnego. Ustawa o
wolontariacie odwołuje się do przepisów kodeksu pracy jedynie w zakresie przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny
pracy (BHP) oraz delegacji.
Kolejne zadania, stawiane na mocy ustawy organizacjom pozarządowym współpracującym z wolontariuszami, dotyczą zapewnienia im bezpieczeństwa i odpowiednich
warunków pracy. W tym zakresie podmiot zatrudniający ma
obowiązek informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia
i bezpieczeństwa (związanym z wykonywanymi świadczeniami)
oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami, zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania świadczeń, w tym
– w razie potrzeby – odpowiednie środki ochrony indywidualnej
(rękawiczki jednorazowe, fartuchy, rękawice, kombinezony, koszulki, kurtki przeciwdeszczowe itp.). Zadania te nie obejmują
obowiązku przeprowadzenia – na zasadach dotyczących pracowników – szkolenia BHP czy lekarskich badań wstępnych,
Organizacje non-profit mogą również pokrywać – na
zasadach pracowników – inne koszty ponoszone przez wolontariuszy. Nie ma jednak takiego obowiązku, dopuszcza się tylko
taką możliwość.
Prawo nakłada odpowiednie obowiązki na korzystającego, ale nakazuje też wolontariuszowi posiadanie odpowiednich kwalifikacji i spełnianie wymagań, jeżeli taki obowiązek
wynika z odrębnych przepisów. Przykładowo, do prowadzenia
samochodu ochotnik musi mieć prawo jazdy, aby pełnić funkcję
obrońcy w sądzie musi być adwokatem lub, pracując jako lekarz czy pielęgniarka, posiadać niezbędne wykształcenie medyczne.
Jedną z niewątpliwych zalet wolontariatu – z punktu
widzenia uczestniczących w nim jednostek – jest możliwość
udziału w szkoleniach i kursach. To sposób inwestowania w kapitał ludzki wolontariuszy, a także przygotowywania pracowników do wykonywania określonych zadań. Szkolenia oferowane
wolontariuszom są bardzo różne, dotyczą np. zasad pracy wolontariackiej, kiedy ochotnik zapoznaje się ze specyfiką pracy
społecznej, korzyściami z niej wynikającymi oraz prawami,
obowiązkami i etyką działalności nieodpłatnej. Niekiedy szkolenia doskonalą umiejętności interpersonalne: pracy w grupie, postępowania z klientem, podopiecznym organizacji, uczą
organizacji zajęć, sposobów aktywizacji podopiecznych itd.
Do odmiennych należą kursy, podczas których wolontariusze
nabywają konkretnych umiejętności, a często nawet kwalifikacji. Ustawa o wolontariacie daje podmiotom zatrudniającym
wolontariuszy możliwość legalnego pokrywania kosztów szkoleń w zakresie wykonywanych przez ochotników świadczeń.
Często zdarza się, że organizacje prowadzą szkole-
nia dla wolontariuszy wyłącznie własnymi siłami, ale niekiedy
korzystają też ze wsparcia innych organizacji lub podmiotów
zajmujących się szkoleniami, np. Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu dysponuje ofertą bezpłatnych szkoleń dla wolontariuszy.
Jedną z zalet ustawy o wolontariacie jest uregulowanie zasad ubezpieczania wolontariuszy – podczas wykonywania świadczeń wolontariusz może przecież ulec wypadkowi,
co wiąże się z koniecznością zapewnienia mu odpowiedniego
leczenia czy ewentualnie odszkodowania, może też wyrządzić
innym szkodę, za którą odpowiedzialność poniesie nie tylko on,
ale i organizacja. Przed wprowadzeniem przepisów ustawowych kontrowersyjne było też podleganie ubezpieczeniu zdrowotnemu czy ubezpieczeniom społecznym, dziś kwestie te są
rozwiązane jednoznacznie. Wolontariusz nie podlega ubezpieczeniom społecznym, natomiast mogą mu przysługiwać świadczenia zdrowotne, gdy organizacja zgłosi go do ubezpieczenia
zdrowotnego – jest to dla niej nieobowiązkowe, a zgłoszenie
ochotnika wiąże się z obowiązkiem opłacania za niego składki. Wolontariuszowi przysługuje również zaopatrzenie z tytułu
wypadku przy pracy, przy czym ochotnikom, którzy pracują do
30 dni, ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków
musi zapewnić organizacja, ponieważ zabezpieczeniem są objęci tylko pracujący powyżej 30 dni.
Obowiązek ubezpieczenia dotyczy jednak wyłącznie
następstw nieszczęśliwych wypadków. Podmioty mają bowiem
dobrowolność w kwestii ubezpieczenia wolontariuszy od odpowiedzialności cywilnej – o wykupie takiego ubezpieczenia
decyduje zatrudniająca organizacja. Z dotychczasowej praktyki organizacji pozarządowych wynika, że tylko 10% organizacji zgłaszało wolontariuszy do ubezpieczenia zdrowotnego,
bowiem ochotnicy zazwyczaj są objęci tym ubezpieczeniem
z innych tytułów, a wówczas podmioty non-profit nie muszą im
zapewniać ubezpieczenia 17.
Dane stowarzyszenia Klon/Jawor wskazują natomiast,
że jeżeli organizacje wykupują w ogóle ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej i następstw nieszczęśliwych wypadków,
to zazwyczaj nie robią tego w odniesieniu do wszystkich pracujących, a tylko do wybranych społeczników. Głównym kryterium jest potrzeba ochrony, wynikająca z charakteru pracy.
Wolontariusz, który swoimi działaniami mógłby faktycznie wyrządzić szkodę, zazwyczaj jest ubezpieczany 18.
przez pracowników. Wolontariuszowi nie mogą bowiem przysługiwać większe uprawnienia niż pracownikowi.
Reasumując, należy stwierdzić, że choć ustawa
o działalności pożytku publicznego i wolontariacie sformalizowała wolontariat i uporządkowała większość jego kwestii,
to nadal nie zawiera wielu zapisów istotnych dla organizacji
pozarządowych. Organizacje często zwracają uwagę na brak
określenia wysokości stawki za godzinę pracy ochotnika, którą
można by wliczać do wkładu własnego organizacji przy projektach, umożliwienie zaliczania wolontariatu do stażu pracy czy
otrzymywania przez wolontariuszy kieszonkowego. Kwestie te
oczekują dopiero na podjęcie debaty i ewentualne wprowadzenie do ustawy.
W ostatnim okresie jednak coraz więcej mówi się
o ekonomicznych aspektach wolontariatu i jego nowych kierunkach rozwoju. Bezpłatny charakter wolontariatu i ekonomiczny zysk sugerują sprzeczność. Jest ona jednak pozorna. Takie
traktowanie wolontariatu staje się coraz bardziej popularne w
Europie Zachodniej czy w Stanach Zjednoczonych. Podkreśla
się tam, że praca wolontariuszy ma wielką wartość, przekładającą się na produkt krajowy brutto i rozwój gospodarczy.
Z badań wynika, że wkład sektora wolontariackiego w produkt krajowy w państwach rozwiniętych wynosi średnio 5% 21.
Wynika z tego, że każda złotówka czy euro wydane na współpracę z wolontariuszem daje kilka złotych czy euro zysku
z jego pracy. Przecież dzięki pomocy wolontariusza rodzina nie
musi wydawać pieniędzy na dodatkowe korepetycje czy opiekę
dla chorej osoby. To jest czysta korzyść, dzięki której można
przeznaczyć zaoszczędzone pieniądze na inne potrzeby. Jeśli
organizacja wyda na program wolontariacki, np. tysiąc złotych,
to praca wolontariuszy w świetlicach środowiskowych czy domach pomocy społecznej będzie miała z pewnością większą
wartość.
WSPÓŁPRACA Z WOLONTARIUSZAMI
Obecnie „wartość świadczenia wolontariusza nie stanowi darowizny na rzecz korzystającego w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego oraz przepisów podatkowych”19.
Z powyższego wynika, że świadczenie pracy przez wolontariusza nie jest umową, na mocy której darczyńca zobowiązuje się
do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem
swojego majątku20, a wartość wykonanego przez wolontariusza świadczenia nie jest zaliczana do przychodu podatnika.
Dlatego wartość świadczenia wykonanego przez wolontariusza nie jest ani jego darowizną na rzecz korzystającego, ani nie
może być wliczana do przychodu korzystającego.
W związku z ponoszeniem kosztów związanych z wykonywaniem przez wolontariusza świadczeń, które wynikają
z obowiązków nałożonych przez ustawę na korzystającego,
można je traktować w kategoriach prowadzenia działalności
organizacji. Przy rozpatrywaniu zasadności ponoszenia przez korzystającego określonych kosztów związanych z wolontariatem,
organizacja powinna mieć przede wszystkim na uwadze to, że cechą nadrzędną wolontariatu jest jego nieodpłatny charakter.
Korzystający może pokrywać tylko te koszty poniesione przez wolontariusza, które są niezbędne i związane z wykonywaniem świadczenia. Istotne jest też to, że wydatki te powinny być ponoszone przez organizacje tylko w sytuacji, kiedy
obowiązują w nich zasady zwrotu takich kosztów ponoszonych
W Polsce nie podjęto jeszcze próby określenia zależności między wkładem włożonym we współpracę z wolontariuszami a wartością ich pracy. Przy okazji projektów finansowanych z funduszy zagranicznych i budżetu państwa prowadzone
są statystyki dotyczące liczby godzin przepracowanych przez
wolontariuszy, ale jak na razie nic z tego nie wynika. A, przykładowo, w Wielkiej Brytanii działa instytut zajmujący się wyłącznie ewaluacją pracy ochotników. Poza tym w naszym kraju
wciąż pokutuje fałszywy pogląd, szczególnie w administracji
publicznej, że wolontariat nic nie kosztuje – skoro ludzie robią
coś za darmo, to wszystko, co jest z tym związane także nie pociąga za sobą żadnych wydatków 22. W innych krajach oczywiste
jest, że organizacja pracy ochotników musi kosztować. Trudno
bowiem udawać, że np. praca koordynatora czy opiekuna wolontariuszy, szkolenia wolontariuszy oraz cała infrastruktura
organizacji pracy ochotników mogą być bezpłatne. Dlatego coraz częściej liczy się te koszty i próbuje odnosić je do wartości
pracy wolontariuszy.
Aby jednak zmienić „idealistyczny” wizerunek wolontariatu rozpowszechniony w naszym kraju, potrzebne jest inne
podejście do jego idei oraz zaistnienie zmian w postrzeganiu
motywacji wolontariuszy i zarządzaniu ich pracą. Nie można
bowiem – co zdarza się obecnie bardzo często – negatywnie
oceniać dobrowolnie pracującego, który rzetelnie pomaga
w organizacji tylko po to, by zdobyć doświadczenie i znaleźć
w przyszłości dobre stanowisko pracy. Konieczne jest administrowanie wolontariatem zgodnie z zasadami zarządzania zasobami ludzkimi i przeliczanie kosztów, jakie ponoszą organizacje czy instytucje, koordynując pracę wolontariuszy, na zyski,
które oni sami wypracowują.
luźno traktują zadania, brak im odpowiedzialności, rzetelności,
mają słomiany zapał, potrafią w ostatniej chwili zrezygnować,
albo w ogóle nie informują o swojej nieobecności”23. Wśród
niedostatków współpracy z wolontariuszami wymienia się też
ich brak czasu na pracę w organizacji – mogą poświęcić niewiele czasu, instytucja musi dostosowywać się do ich możliwości.
Wolontariuszom często brakuje doświadczenia, konieczne jest
więc długotrwałe szkolenie, co często wiąże się z dodatkowym
zaangażowaniem pracowników organizacji jako opiekunów takich osób. Instytucje często też borykają się z trudnościami
w pozyskiwaniu środków na finansowanie wolontariatu, np.
koszty ubezpieczeń czy pokrywanie kosztów przejazdów.
Opinie na temat idei wolontariatu są wciąż podzielone.
Organizacje oceniające swoje kontakty z wolontariuszami widzą w ich pracy zarówno wiele zalet, jak i wad.
Współpraca z ochotnikami rodzi też niekiedy konflikty
na linii personel – wolontariusze, np. na tle procedur. Nie wszyscy ochotnicy, mimo swych dobrych chęci, radzą sobie z obowiązkami. Generalnie wskazuje się także na brak wolontariuszy
o określonych kwalifikacjach, niedostatki warunków do zatrudniania wolontariuszy – miejsc do pracy, osób do monitoringu
i pomocy. Ochotnicy często też liczą na zatrudnienie, którego
nie można zapewnić, lub pracują tylko wtedy, gdy zależy im na
zaświadczeniu o odbyciu wolontariatu, niezbędnym do okazania
np. na uczelni.
Za największe zalety uważane są te cechy, które skłaniają ich do pracy: pomysły, zaangażowanie, entuzjazm, kreatywność i poświęcenie. Bardzo ważne jest to, że wolontariusze
wykonują pracę bezpłatnie i pomagają w bieżącej czy akcyjnej
działalności organizacji, co znacząco odciąża budżet organizacji. Organizacje podkreślają też walor edukacyjny takiej pracy.
Ochotnicy nabywają nowych umiejętności i doświadczeń, uczą
się i zmieniają swoje postawy. Wolontariusze w organizacjach
pozarządowych często zajmują się wykonywaniem prac dodatkowych, na które personel nie ma czasu lub na które nie ma
pieniędzy (a ich praca jest bezpłatna). Pomagają też przy pracach bieżących.
Z pracy wolontariuszy czerpią też korzyści podopieczni i klienci organizacji – ochotnicy zajmują się nimi dodatkowo,
a pomoc ta dla nich ma wówczas szerszy wymiar. Zatrudnianie
wolontariuszy ma też często pozytywny wpływ na wizerunek
instytucji, co przeciwdziała „skostnieniu” organizacji. Ważny
jest też wymiar ekonomiczny. Bezpłatna praca i niskie koszty
zatrudniania ochotników znacznie obniżają koszty prowadzenia
firmy.
Najczęściej wskazywana ułomność w zatrudnianiu
wolontariuszy to – zdaniem pracowników organizacji – zbyt
duża „swoboda”. Pracownicy często mówią o ochotnikach:
„przychodzą, kiedy chcą, nie zawsze wywiązują się z obietnic,
Współpraca z wolontariuszami nie zawsze jest słodka. Nawet w najlepszych relacjach zdarzają się chwile spięć
i nieporozumień, które wymagają rozwiązania. Spory są naturalnym elementem naszego życia. Zdarzają się jednak konflikty
twórcze, z których rodzi się nowe spojrzenie na samego siebie,
na drugiego człowieka czy na daną sytuację. Bywają jednak
i takie, które odbierają chęć działania, niszczą relacje lub pozostawiają nierozwiązane kwestie. We współpracy organizacji
pozarządowych z wolontariuszami mogą również pojawiać się
sytuacje, które naruszą przyjęte wcześniej ustalenia i staną się
źródłem nieporozumień.
Jak więc przekazać wolontariuszowi trudne uwagi dotyczące zakresu podjętych przez niego obowiązków, jak reagować na niedotrzymane zobowiązania?
Tak samo jak w każdej trudnej sytuacji, „powinno
zacząć się od rozmowy – dialogu opartego na aktywnym słuchaniu, pytaniach otwartych, parafrazach oraz popartej fak-
tami informacji zwrotnej”24. Rozmowa taka ma służyć poznaniu perspektywy drugiej strony i jej ewentualnych wyjaśnień.
Jeśli ma przynieść zamierzony efekt, czyli rozwiązanie problemu
i uniknięcie w przyszłości podobnych sytuacji, niezbędne jest
zachowanie i okazanie postawy asertywnej. Oznacza to, że choć
punktem wyjścia jest przede wszystkim szacunek do drugiej
osoby, to jednocześnie osoba prowadząca rozmowę musi dać
sobie samemu prawo do stanowczego przeciwstawienia się
temu, co działa na szkodę organizacji.
Pierwszym krokiem w sytuacji sprzecznego z oczekiwaniami zachowania wolontariusza jest skorzystanie z asertywnej krytyki. Z jej pomocą można podjąć uczciwą i otwartą
próbę uzyskania zmiany postępowania ochotnika z niewłaściwego i nieefektywnego na prawidłowe i skuteczne, zastąpienia
jego negatywnych działań – działaniami konstruktywnymi, korzystnymi dla każdej ze stron. Asertywna krytyka jest skuteczna tylko w sytuacji, kiedy reagujemy natychmiast lub możliwie
szybko po zauważeniu nieprawidłowości. To organizacja musi
zadbać o to, by odbyło się to w przyjaznych warunkach, w cztery
oczy, gdy opadną już wzburzone w pierwszej chwili emocje.
Model asertywnego wyrażania krytyki wgląda następująco25:
Na początku należy sięgnąć po fakty, czyli opis tego,
co się dzieje lub co się wydarzyło i co budzi negatywne nastawienie do wolontariusza, np. – Nie przyszedłeś dzisiaj na dyżur podczas zajęć dla dzieci, do którego się zobowiązałeś, i nie poinformowałeś
mnie o tym wcześniej.
Następnie należy określić swój negatywny stosunek.
Polega to na wyrażeniu emocji przeżywanych w związku z zaistniałą sytuacją lub określeniu swojej postawy wobec danego
zachowania, np. – Nie zgadzam się na takie sytuacje niedotrzymywania wzajemnych ustaleń.
Na koniec dobrze jest sformułować swoje oczekiwania. Jest to zawarcie umowy z wolontariuszem odnośnie poprawy jego zachowań poddanych krytyce. Można to zrobić w formie
asertywnej prośby, np. – Czy mógłbyś to dla mnie zrobić i trzymać
się podjętych ustaleń?, asertywnego polecenia, np. – Proszę, abyś
jutro przyszedł, tak jak się umówiliśmy, i na przyszłość uprzedzał mnie
telefonicznie o każdej zmianie, lub pytania motywującego, mającego na celu wzbudzenie pozytywnej motywacji do samodzielnej
i odpowiedzialnej aktywności w celu rozwiązania zaistniałego
problemu, np. – Jaką widzisz możliwość rozwiązania tego problemu?
Co zamierzasz zrobić w tej sytuacji? Jakie masz propozycje? Jak możemy
umówić się w tej sprawie?
Jeśli wolontariusz popełnił błąd, lepiej nie zaczynać
rozmowy od wyrzutów, tylko wyjaśnić mu problem, aby wyciągnął wnioski na przyszłość. Istotą asertywnej krytyki nie jest
udowadnianie komuś winy ani karanie go. Pożądany skutek
może przynieść tylko autentyczna życzliwość i szacunek, które
współistnieją nawet obok najtrudniejszych słów. Dobrze, jeśli
negatywne uwagi przekazuje wolontariuszowi osoba z organizacji, z którą ochotnik ma dobry kontakt lub którą podziwia
i szanuje – będzie wówczas bardziej zmotywowany do pozytywnej, konstruktywnej reakcji.
Oczywiście może się zdarzyć, że pomimo zastosowania wszystkich powyżej przedstawionych zabiegów brak jest
oczekiwanej zmiany zachowania, a problemy powtarzają się.
Wówczas atmosfera w zespole staje się coraz bardziej napięta,
pełna ironicznych spojrzeń, złośliwości, niedomówień, a podczas pracy czuje się pełen wzajemnej niechęci nastrój. Rozwiązania agresywne (np. kłótnia, pretensje, ocena) mogą tylko
nasilić konflikt – ochotnik upomniany w nieprzyjemny sposób
może czuć się sprowokowany do podobnej relacji. Uległość zaś
jest milczącym przyzwoleniem na zaistniałą sytuację, rodzi też
wzbierające w pracownikach organizacji lub innych ochotnikach uczucia agresji i niesprawiedliwości.
Warto wówczas skorzystać z kolejnej propozycji asertywnych zachowań przy rozwiązywaniu konfliktów, jaką jest
tzw. stawianie granic. Polega to na użyciu odpowiedniego języka oraz stopniowaniu reakcji za pomocą czteroetapowej procedury. Służy to egzekwowaniu przyjętych ustaleń oraz daje
w efekcie jasny obraz sytuacji i pokazuje, na ile zaistniały problem został rozwiązany. Monika Gregorczuk wyszczególniła 4
etapy stopniowania reakcji 26:
Etap 1 – informowanie.
Należy poinformować wolontariusza o tym, jak odbierane jest
jego zachowanie, np. – Nie podoba mi się, że mimo wcześniejszych
ustaleń ani razu nie pojawiłeś się jeszcze na wspólnym spotkaniu naszego zespołu. Tym bardziej, że pani Alicja, której pomagasz w robieniu zakupów, dzwoniła kilkakrotnie w twojej sprawie.
Etap 2 – informowanie zakończone wyrażeniem złości.
Jeśli wolontariusz nie zmienia postępowania, zdając sobie
sprawę z niezadowolenia w organizacji, należy dać wyraz swojemu zniecierpliwieniu oraz bardziej stanowczo żądać zmiany
zachowania. Trzeba dobitniej wyrazić swoje zdanie wówczas,
gdy niewłaściwa sytuacja się powtórzy, np. – Czuję się zirytowany
i zlekceważony tym, że nie odpowiadasz na moje prośby i telefony. Dzwonię do Ciebie od paru dni i proszę, byś przyszedł na spotkanie zespołu.
Ty mówisz, że przyjdziesz, a następnie się nie pojawiasz. Ta sytuacja ciągle się powtarza. Naprawdę zaczyna mnie to złościć i irytować.
Etap 3 – przywoływanie asertywnego zaplecza.
Jeśli wolontariusz mimo wszystko nie zmienia swojego zachowania, należy poinformować go, co się stanie, gdy nadal będzie
tak postępował. Podczas rozmowy ważna jest otwartość i stanowczość oraz wyrażenie realnych i uzasadnionych oczekiwań,
np. – Jeśli nie przyjdziesz na najbliższe spotkanie zespołu, to chcę się
z Tobą spotkać indywidualnie, żeby porozmawiać o tej sytuacji. Będę bowiem rozważać zakończenie naszej współpracy.
Etap 4 – spełnienie zapowiedzi z asertywnego zaplecza.
W sytuacji, kiedy wolontariusz nie zareaguje na ostrzeżenie,
pozostaje już tylko rozwiązanie z nim umowy o współpracy.
Zakończenie współpracy to restrykcyjne rozwiązanie, ale niestety konieczne.
Należy jednak pamiętać, że istnieje wiele pośrednich
dróg, które warto czasem zastosować, np. zmniejszenie zakresu odpowiedzialności, niewydelegowanie na szkolenie, osobiste spotkanie z szefem organizacji – to może być wystarczająco
skuteczne do rozwiązania zaistniałego problemu i początkiem
stworzenia przestrzeni do wspólnego porozumienia.
Mankamenty współpracy z wolontariuszami nie ograniczają jednak zadowolenia organizacji z tej formy współpracy.
Należy wręcz podkreślić, że najczęściej wynikają one po prostu
ze specyfiki pracy społecznej i trzeba je zaakceptować. Zalety pracy wolontariuszy zdecydowanie przewyższają jej słabe
strony.
Aby jednak unikać trudności we współpracy, organizacja powinna starać się stworzyć miejsce pracy przyjazne
wolontariuszom. Może to osiągnąć dzięki przestrzeganiu kilku
podstawowych zasad organizowania i rozwijania tejże współpracy.
Podstawowe elementy warunkujące efektywną pracę
z ochotnikami, sprzyjającą kształtowaniu organizacji przyjaznej
wolontariuszom, są następujące 27:
Potrzeby organizacji. To one decydują o tym, jakiego wolontariusza chce ona przyjąć. Postanowiwszy współpracować
z wolontariuszami, to instytucja określa, jakie jej potrzeby będzie realizował dany ochotnik (bądź kilku wykonujących identyczne funkcje). Bardzo często popełnianym błędem jest brak
pełnej i realnej świadomości potrzeb organizacji, nieprzelewanie ich na papier i ufność w nieomylność naszego instynktu,
który przy rekrutacji konkretnego kandydata podpowie, gdzie
i jak najlepiej można go wykorzystać. Taki nieprzemyślany krok
najczęściej kończy się na wyznaczaniu pracy „na odczepne”
– mało atrakcyjnej i takiej, którą byle kto może wykonywać.
Koordynacja wolontariuszy. Ważna, choć często niedoceniana
jest rola koordynatora pracy wolontariuszy. Na osobie pełniącej
tę funkcję spoczywa obowiązek opiekowania się ochotnikami
w danej organizacji. To koordynator odpowiedzialny jest za dobór wolontariuszy do pełnionych ról, organizowanie im pracy,
dbanie o ich rozwój. Rolą koordynatora jest nagradzanie ochotników, a także rozwiązywanie konfliktów, których są stroną. Aby
praca koordynatora przynosiła pożądany efekt, musi on lubić
i chcieć pracować z ludźmi, mieć predyspozycje do kierowania
nimi oraz dysponować czasem, do rzetelnego jej wykonywania.
Rekrutacja wolontariuszy. Przed rozpoczęciem poszukiwań
wolontariuszy należy pomyśleć, co organizacja może im zaoferować. Może to być np. miła atmosfera i kontakty międzyludzkie, prestiż lub doświadczenie zawodowe. Dopiero wtedy,
gdy instytucja w pełni rozpozna swoje potrzeby i określi cechy
poszukiwanych osób, zakres i rodzaj przewidywanych szkoleń
oraz system nagradzania ochotników – może zacząć myśleć
o szukaniu odpowiedniej osoby.
Do poszukiwania wolontariuszy można użyć różnych metod:
- rozmowa z przyjaciółmi, znajomymi oraz przyjaciółmi przyjaciół,
- apel, udzielanie wywiadów w lokalnych mediach,
- wywieszanie plakatów, rozdawanie ulotek,
- udział w spotkaniach wyselekcjonowanych grup.
Z wolontariuszem zdecydowanym na podjęcie współpracy powinna być przeprowadzona rozmowa kwalifikacyjna.
Podczas niej należy przedyskutować wzajemne oczekiwania
i zadania do wykonania. Dlatego ważne jest wcześniejsze,
precyzyjne ustalenie obopólnych oczekiwań – zmniejszy się
tym samym szansę na późniejsze, wzajemne nieporozumienia. Oprócz omówienia charakteru pracy oraz czasu, który
trzeba poświęcić na jej wykonanie, niezwykle istotną kwestią
jest wprowadzenie wolontariusza w świat obowiązujących
w organizacji norm. Trzeba też wysłuchać oczekiwań ochotnika.
W relacji organizacja – wolontariusz najważniejszym elementem
w czasie rozmowy kwalifikacyjnej są wzajemne zobowiązania,
na jakie obie strony się decydują.
Zakres obowiązków wolontariusza. Po pomyślnym zakończeniu etapu rekrutacji należy sprecyzować zakres i formy pracy
ochotnika. Trzeba dokładnie ustalić ramy czasowe, w których
jego praca jest potrzebna i możliwa. Nic tak nie dezorganizuje pracy w zespole jak nieświadomość zakresu jednostkowych
uprawnień i odpowiedzialności. Wolontariusz musi dokładnie
wiedzieć, jaki jest zasięg jego kompetencji i mieć świadomość
obowiązków innych osób. Brak jasności w tym zakresie wprowadza chaos, często prowadząc do konfliktów i nieporozumień.
Przygotowanie wolontariusza do pracy. Kluczem do stałej
współpracy z wolontariuszem jest związanie go z misją organizacji i jej celami. To waga problemów, które organizacja próbuje
rozwiązać, wartości, które uznaje i wyznaczone cele mobilizują
jej członków do pracy. Trudno sobie wyobrazić, by ludzie ochotniczo pracujący w jakiejś instytucji wiązali się z nią na dłużej, jeśli nie widzą głębokiego sensu w tym, co robią. Ten sens nadaje
misja, której organizacja służy. Jeśli idee głoszone przez organizację, są inne od tych, którymi się kieruje w rzeczywistości,
trudno jest zatrzymać wolontariuszy. Zwłaszcza oni chcą czuć,
że uczestniczą w czymś społecznie ważnym, że wspólnie z personelem stanowią jedność w dążeniu do wspólnych celów.
Wprowadzenie i przeszkolenie wolontariusza. Ważne jest,
aby organizacja zadbała o właściwe wprowadzenie wolontariusza w szczegóły pracy, którą ma wykonywać. Należy zadbać
o dobry klimat i odpowiednią kolejność przybliżania nowych zadań. Szczególnie na początku pracy, kiedy ochotnik może czuć
się niepewnie w tym co robi, niezbędna jest pomoc koordynatora wolontariatu. To on powinien się zatroszczyć o przygotowanie miejsca pracy i utrzymywać z nim kontakt.
Wspieranie i nadzorowanie pracy wolontariusza. Do koordynatora należy stałe wspieranie wolontariusza. Musi być dobrym duchem dla ochotników. W każdorazowej potrzebie powinien być dla nich oparciem – szczególnie w razie niepowodzenia
w pracy. Może organizować spotkania indywidualne albo całej
grupy wolontariuszy. Stworzenie atmosfery zaufania i otwartości spowoduje, że ochotnicy będą czuli się dobrze i bezpiecznie
w organizacji. Stała łączność i otwarty charakter kontaktów
zazwyczaj skutecznie zapobiegają sytuacji, w której nagle, bez
uprzedzenia, wolontariusze odchodzą z organizacji.
Wolontariusz, a personel płatny. Kolejny element, gdzie
ważna jest rola koordynatora. Musi on zadbać o to, aby płatny personel organizacji zrozumiał i docenił specyfikę pracy
wolontariuszy. Do jego roli należy przeciwdziałanie wszelkim
przejawom lekceważenia ochotników. Dlatego powinien być
w stałym kontakcie nie tylko z wolontariuszami, lecz również
z personelem oraz bezzwłocznie łagodzić zaistniałe napięcia
między nimi.
Nagradzanie wolontariuszy. Organizacja powinna opracować
system nagradzania ochotników. Bardzo często ludzie zapominają, jak ważna jest motywacja tych, którzy dla nich pracują.
Koordynator powinien na bieżąco dbać o to, aby wolontariusze
byli nagradzani. Mogą to być drobne nagrody, z pewnością często powinni słyszeć słowo dziękuję. Przynajmniej raz w roku (np.
5 grudnia z okazji Światowego Dnia Wolontariatu) instytucja powinna zorganizować spotkanie nagradzająco-podsumowujące
ochotników i personelu płatnego. Nagrody, oprócz zwiększania
motywacji, bardzo pozytywnie wpływają na atmosferę pracy
i jej efekty.
Podsumowując całość powyższych rozważań, należy
stwierdzić, że wolontariat jest w naszym kraju ważną społecznie instytucją i istotną formą działalności obywatelskiej. Społeczni pracownicy oraz członkowie organizacji są pełnoprawnymi uczestnikami sieci trzeciego sektora, bez nich wiele organizacji pozarządowych nie byłoby w stanie realizować swoich
celów.
PRZYPISY
1
Patrz: D. Moroń, Wolontariat w trzecim sektorze, prawo i praktyka,
13
A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, Filantropia i 1%, Raport z badań
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s.101.
2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 14.
2 14
15
16
Leksykon duchowości katolickiej, (red.) M. Chmielewski, Wydawnic-
two M, Lublin–Kraków 2002, s. 920.
3 M. Górecki, Wolontariat, w: Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej
Ibidem, s. 16.
Ibidem, s. 16-19.
Ustawa z 26 czerwca 1974 roku, Kodeks pracy, Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz.
i pracy socjalnej, (red.) D. Lalak, T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, War-
94 ze zm.
szawa 1999, s. 335.
szawa 1997, s. 15.
17
18
19
5
wolontariacie, op. cit.
4
P. Jordan, M. Ochman, Jak pracować z wolontariuszami, BORIS, WarM. Bełdowska, Przetarty szlak, w: Wolontariat w ośrodkach pomocy
D. Moroń, Wolontariat w trzecim sektorze, prawo i praktyka, op. cit., s. 173.
Ibidem, s. 174.
Ustawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o
wa 2008, s. 11.
20
21
6 tywnych” 2008, nr 1, s. 11.
społecznej, (red.) M. Bełdowska, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu, WarszaUstawa z 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego
i wolontariacie, Dz.U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873.
7 8
D. Moroń, Wolontariat w trzecim sektorze, prawo i praktyka, op. cit., s. 13.
Ustawa z 15 marca 1933 roku o zbiórkach publicznych, Dz.U. z 1933 r.
22
23
24
Art. 888, ustawa z 23 kwietnia 1964 roku, Kodeks cywilny, op. cit.
M. Maciuła, Ekonomiczny wolontariat, „Wolontariat, magazyn ludzi akIbidem, s. 11.
Ibidem, s. 15.
M. Gregorczuk, Konflikt jest OK., „Wolontariat, magazyn ludzi aktyw-
Nr 22, poz. 162, z późn. zm.
nych” 2008, nr 1, s. 11.
9
25
26
Ibidem, s. 12.
nych, Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, z późn. zm.
10
27
D. Pietrowski, Organizacja przyjazna wolontariuszom, w: Barwy wolon-
Ustawa z 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizyczArt. 12 ust. 4 pkt 16, ustawa z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodo-
Ibidem, s. 11.
wym od osób prawnych, Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654, z późn. zm.
tariatu, (red.) M. Maciuła, „Roczniak. Pismo o organizacjach pozarządowych w Pol-
11
sce”, Warszawa, Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu.
Art. 7 pkt 10, ustawa z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, z późn. zm.
12
„Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej
naprawienia”, art. 415, ustawa z 23 kwietnia 1964 roku, Kodeks cywilny, Dz.U. z
1964 r. Nr 16, poz. 93.
Jak motywować
wolontariuszy
i pracowników
organizacji
pozarządowych?
Według danych Stowarzyszenia Klon/Jawor 1, liczba wolontariuszy w Polsce maleje. Spada także liczba godzin
przeciętnie poświęcanych na pracę ochotniczą. Warto przez
chwilę przyjrzeć się powodom, dla których Polacy podejmują tego rodzaju pracę oraz zastanowić się, jakiej gratyfikacji
oczekują za jej wykonanie. Błędne jest bowiem stwierdzenie,
iż wolontariusze pracują za darmo. Wykonują pracę, za którą
nie ma wynagrodzenia pieniężnego czy materialnego, ale zdecydowanie nie jest to działanie pozbawione nagrody czy wynagrodzenia w szerszym niż jedynie materialnym znaczeniu tego
słowa. Przytaczane powyżej wyniki badań pokazują, iż ponad
1/3 respondentów podjęła wolontariat ze względu na zainteresowania i przyjemność wykonywania danej pracy 2.
Z obserwacji autorek wynika, że coraz więcej ochotników, podejmując wolontariat, kieruje się chęcią zdobycia
wiedzy, samorozwojem i poszerzeniem zainteresowań. Gdy zadajemy sobie pytanie, jak motywować pracowników organizacji
pozarządowych i wolontariuszy, niemal automatycznie pojawia
się kolejne – czy są to grupy, które można ze sobą porównać?
Czy motywuje ich to samo? Nie, jeżeli założyć, że głównym
motywatorem działania pracowników jest wynagrodzenie finansowe. Jednak, jak pokazują badania3, nawet w środowisku
biznesowym wynagrodzenie pieniężne pracowników jest przeważnie na drugim lub trzecim miejscu wśród czynników motywujących, plasując się najczęściej tuż za potrzebą rozwoju i
atmosferą w pracy.
Przyjrzyjmy się bliżej kwestii motywowania pracowników i wolontariuszy, pomijając na razie czynniki materialne.
Jest to wprawdzie duże uproszenie metodologiczne, jednak pozwoli na porównanie obu tych grup.
Karolina Lignar-Paczocha
Agnieszka Jastrzębska
Stwierdzenie, że to ludzie – bez względu na to, czy są
pracownikami czy wolontariuszami – stanowią największy kapitał każdej organizacji, jest oczywistością. Podobnie jak fakt,
że są oni dla każdej organizacji także największym wyzwaniem.
Zapewne przeważająca część działaczy NGO zgodzi się z powyższymi zdaniami i stwierdzeniem, że o zasoby ludzkie każdej
organizacji należy dbać. Niemniej jednak jednym z głównych
problemów trzeciego sektora jest spora rotacja wolontariuszy
i pracowników. Ich „życie” w danej organizacji bardzo często
kończy się wraz z zamknięciem konkretnego projektu, w który
byli zaangażowani. Przez chwilę jeszcze pojawiają się w organizacji – to działa magia znajomości i relacji, jakie nawiązali.
Z czasem przenosi się to całkiem na grunt prywatny, a wolontariusze znikają – albo przestają działać ochotniczo, albo też
przechodzą do realizacji innego przedsięwzięcia, najczęściej
w innej fundacji lub innym stowarzyszeniu.
Każda organizacja powinna zastanowić się nad swoimi
celami. Czy ograniczenie rotacji personelu, w tym również wolontariuszy, jest dla niej kluczowe, czy też istotne jest, by stale
napływali nowi ochotnicy, a wraz z nimi nowe siły, entuzjazm
i energia. Spora część organizacji pozarządowych nie weszła
jeszcze w etap profesjonalizacji swojego działania, a przez profesjonalizację rozumiemy nie tyle poziom wykonywanej pracy
i rezultaty, ile postrzeganie działania danej instytucji z długofalowej perspektywy, która zakłada strukturę i strategię. Stra-tegię, w której istotną część stanowią ludzie i wizja ich zatrzymania w organizacji.
Jeżeli stowarzyszenie lub fundacja znajdują się w takiej właśnie fazie rozwoju, to jednym ze strategicznych celów
powinno być zbudowanie zespołu, a następnie wychowanie
liderów – następców przywódców – którzy w przyszłości
będą dalej prowadzić działania organizacji. Celem musi być
również właściwe motywowanie pracowników i wolontariuszy.
Powstało wiele teorii motywacji, w kontekście rozważanych tu organizacji pozarządowych warto odwołać się do
koncepcji Fredericka Herzberga, który podzielił potrzeby na
dwie grupy: czynniki utrzymania (higieny, bezpieczeństwa)
i czynniki motywacji 4.
Do tych pierwszych zalicza się potrzebę bezpieczeństwa (także finansowego), warunki pracy (wszystko to, co wiąże
się z fizycznym komfortem pracy) oraz potrzebę przynależności
i relacji z ludźmi. Elementy te, zdaniem Herzberga, nie podnoszą poziomu motywacji. Demotywujący może być – i najczęściej
bywa – ich brak. Dobrym przykładem jest brak biurka lub innych narzędzi niezbędnych do wykonania konkretnego zadania.
Nie oznacza to, że pracownicy czy wolontariusze wycofają się
z działania, ale z dużym prawdopodobieństwem będą znacznie
mniej zmotywowani do jego realizacji.
Druga grupa potrzeb – czynniki motywacji – związana jest z zaspokojeniem potrzeb osiągania sukcesów, uznania
i realizowania coraz bardziej skomplikowanych zadań. Bez
zapewnienia odpowiedniego poziomu czynników higieny (poczucie bezpieczeństwa, warunki pracy, relacje międzyludzkie
itp.) trudne jest zaspakajanie potrzeb motywacji, związanych
z satysfakcją z pracy.
Znakomitą ilustrację takiej sytuacji stanowią długie
spotkania zespołu projektowego prowadzone w biurze, w którym nie ma nic do picia ani nie ma kuchni. W większości sytuacji, o ile spotkania odbywają się cyklicznie, ich uczestnicy
z czasem zaczynają przynosić ze sobą napoje i coś do przekąszenia. Innymi słowy, sami zatroszczą się o to, by zaspokoić te
właśnie potrzeby i w ten sposób podnieść komfort swojej pracy
i efektywność współpracy. Błędem byłoby założenie, że to nie
ma znaczenia, a zadbanie o napoje lub drobny posiłek jest zbędnym elementem towarzyskości.
Przyjrzyjmy się jeszcze jednej teorii motywacji, która
ma zastosowanie nie tylko w organizacjach biznesowych. Teoria autorstwa Victora Vrooma5, choć dość szeroko stosowana
w biznesie i leżąca u podstaw wielu modeli wynagradzania wiążących nagrodę ściśle w wynikami, może również znaleźć zastosowanie w odniesieniu do NGO.
Vroom założył, że każda jednostka ma określone
oczekiwania co do rezultatów pracy czy też – bardziej ogólnie
– wyników własnego działania. Każdy dąży do maksymalizowania pozytywnych rezultatów oraz unikania i minimalizowania
kar, jakimi są negatywne skutki działań. Każde uaktywnienie jest
efektem świadomych wyborów, które mają doprowadzić do maksymalizacji pozytywnych rezultatów. W modelu Vrooma wyniki
dzielą się na dwie grupy: wewnętrzne, czyli motywatory (zadania
znaczące i atrakcyjne dla jednostki) i zewnętrzne, czyli nagrody
(wynagrodzenie, warunki pracy i poczucie bezpieczeństwa).
Zgodnie z tą teorią, jednostka nie będzie zmotywowana, o ile nie będzie przekonana co do tego, że:
-
istnieje korelacja pomiędzy własnym wysiłkiem
a wynikami w pracy – im ciężej się pracuje, tym lepsze osiąga
wyniki,
-
lepsze wyniki prowadzą do oczekiwanych rezultatów
(tu – nagród),
-
rezultaty (tu – nagrody) zaspokajają potrzeby i marzenia jednostek,
-
pragnienie zaspokojenia potrzeb jest wystarczająco
silne, by uzasadniało zwiększony wysiłek.
Właściwą motywację zapewnia świadomość spełnienia wszystkich powyższych założeń.
Teoria ta pozwala nieco lepiej zrozumieć, dlaczego
pieniądze nie są jedynym czynnikiem motywacji i jak motywację
można łączyć z ukierunkowaniem pracowników lub wolontariuszy na osiąganie wyników. Motywowanie poprzez pokazanie
związku pomiędzy osiąganiem rezultatów pozytywnych, czyli
nagród, a wynikami jest możliwe w organizacji pozarządowej,
o ile poznamy i zrozumiemy, co dokładnie – jaka wiedza, umiejętność, doświadczenie lub poczucie – będzie stanowiło atrakcyjną nagrodę dla ochotnika. W sektorze biznesowym korelacja
ta jest bardzo widoczna, gdy mowa o wynagradzaniu finansowym uzależnionym od wyników. W organizacjach pozarządowych wolontariusze nie pracują za darmo, ale otrzymują wynagrodzenie pozafinansowe, często znacznie bardziej dla nich
atrakcyjne.
Na swojej liście 101 sposobów nagradzania wolontariuszy Vern Lake umieścił między innymi następujące działania:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Uśmiechaj się.
Nie zapomnij o zwrocie „dzień dobry”.
Powitaj wolontariusza imieniem.
Zaproponuj coś do picia.
Zapewnij przeszkolenie przed rozpoczęciem pracy.
Pomóż nabrać pewności siebie.
Dokładnie wyjaśnij szczegóły związane
z realizacją zadania.
Przygotuj skrzynkę kontaktową na opinie
i sugestie wolontariuszy.
Zwróć koszty związane z realizacją zadania.
Zainteresuj się raportem, sprawozdaniem
z realizacji zadania6.
Są to głównie elementy ze zbioru Herzbergowskich
czynników higieny. Gdy zostaną zapewnione, możliwe jest czerpanie satysfakcji i dalszej motywacji z realizacji projektów.
O ile zadbanie o miejsce spotkań, fizyczny komfort
i miłą atmosferę jest dość proste, to stworzenie możliwości
do rozwoju, nabywania nowych umiejętności i przestrzeni
do nauki jest zdecydowanie bardziej skomplikowane. Tu bowiem popełniać można najwięcej błędów. Przyjrzyjmy się kilku
z nich.
Pierwszy to niedostosowanie stopnia skomplikowania
zadania do stopnia wiedzy, umiejętności i dojrzałości wolontariusza lub pracownika. Choć błąd ten jest popełniany często
w stosunku do obydwu tych grup, z doświadczenia autorek wynika, że częściej popełnia się go wobec wolontariuszy. Wprawdzie wyniki badań Stowarzyszenia Klon/Jawor pokazują, że
pracę ochotniczą podejmują częściej osoby z wyższym wykształceniem, jednak te same statystki wskazują, że największa grupa ochotników to osoby w przedziale wiekowym 15-19
lat 7. Tu właśnie pojawia się główna różnica.
Od pracowników, ze względu na ich wiek, wcześniejsze doświadczenie i wykształcenie, możemy wymagać, że będą
wiedzieć, jak wykonać konkretne zadanie, natomiast od wolontariuszy – już niekoniecznie. Wolontariat jest dla nich najczęściej
pierwszym zetknięciem z pracą administracyjną lub zespołową,
z jej formą i sposobem organizacji odmiennym od szkolnego.
Kolejny błąd to złe zaakcentowanie czynników motywacji. Nawet jeżeli założymy, że szef lub lider wie, że jego zespół
bardzo wysoko wśród motywatorów stawia kwestię rozwoju,
to najczęściej okazuje się, że nie zdaje sobie sprawy, czym dla
jego podopiecznych jest ów rozwój, jak poszczególne osoby go
definiują i czego dokładnie chcą się nauczyć.
Brak wyznaczonej strategii, planowania oraz wskazania pracownikom i wolontariuszom długofalowej perspektywy ich działania to błąd dość typowy dla organizacji trzeciego
sektora. Szczególnie często borykają się z nim małe instytucje,
bazujące na entuzjazmie i huraoptymistycznych siłach, nieraz
spalające się w słomianym zapale nader szybko wyeksploatowanych możliwości i chęci jednostek. A gdy ludzie, stanowią-
cy filar takiej organizacji, odchodzą, wraz z nimi gaśnie całe
przedsięwzięcie.
Mowa tu o błędzie polegającym na braku odpowiednio
przygotowanych następców liderów organizacji. Tylko pozornie
nie ma to nic wspólnego z motywowaniem. Jeżeli nasi pracownicy lub wolontariusze chcą nabywać nowe umiejętności, a my
będziemy wiedzieć, kto z nich postrzega swój rozwój jako bycie
liderem, to stworzenie mu perspektywy przejęcia części działań koordynacyjnych lub kierowniczych może okazać się silnie
motywujące. Nowi, samodzielni i odpowiednio przygotowani do
działania przywódcy i koordynatorzy mogą odciążyć dotychczasowe filary organizacji. Praktyka jednak pokazuje, jak niewiele
organizacji pozarządowych odnosi na tym polu sukcesy.
W instytucjach biznesowych wychowanie lidera bardzo często kończy się jego odejściem z firmy do konkurencji,
bo dorośnięcie pracownika do roli następcy szefa sprawia, że
firma staje się dla niego za mała. W organizacjach pozarządowych często mówi się, że ktoś „stracił motywację” lub „wyrósł
z wolontariatu”. Czy nie jest jednak tak, że to instytucja nie dorosła do tego, by nadal być atrakcyjnym miejscem samorealizacji dla danej osoby i ją zatrzymać?
Następcy liderów nie wychowują się sami. Nawet jeżeli ich potencjał i predyspozycje się ujawnią i wyłonią samoistnie, to wcale nie jest powiedziane, że będą gotowi do pełnienia
takiej roli. Dotyczy to szczególnie organizacji małych, niedysponujących wyspecjalizowanymi narzędziami z zakresu polityki
kadrowej. Odpowiedzialnością szefa i lidera jest wskazać następcę, ale przede wszystkim należy stworzyć mu przestrzeń
do nauki. Do tego już niezbędne jest zaangażowanie całej instytucji. W przeciwnym razie, bez odpowiedniego wsparcia i treningu młody lider szybko się wypali.
Rezygnację z podejmowania zadań i spadek entuzjazmu, tak typowe dla szybko rotujących się początkujących
liderów organizacji pozarządowych, często określa się jako
„słomiany zapał” albo brak umiejętności mierzenia sił na zamiary. Nierzadko jednak jest to konsekwencją prostego faktu
niestworzenia niedoświadczonym liderom możliwości nabycia
i utrwalenia kompetencji niezbędnych do sprawnego zarządzania projektem, grupą lub organizacją.
Dianna Podmoroff opisała kilka najbardziej popularnych mitów dotyczących motywowania8. Wprawdzie jej książka
przedstawia mechanizmy biznesowe, ale warto im się przyjrzeć
także w kontekście problemów organizacji non-profit.
Istotnym błędem opisanym przez Podmoroff jest przekonanie o tym, że „jestem optymistycznie nastawioną osobą
i potrafię motywować innych”. A liderzy NGO często popadają
w pułapkę przeceniania siły własnego entuzjazmu i umiejętności zarażania nim otoczenia. Zapominają jednak przy tym,
że każda osoba musi motywować siebie sama i nikt nie może
zmotywować innych. Rola szefa projektu lub organizacji polega na zbudowaniu i utrzymaniu stymulującej atmosfery i przestrzeni dla rozwoju. Z całą pewnością energia, zaangażowanie
i entuzjazm lidera będzie jednym z jej elementów. Nie wystarczy jednak, aby na dłużej zatrzymać w organizacji wartościowe
jednostki.
Drugim mitem leżącym u podłoża częstych błędów
motywowania jest przekonanie o tym, że „ponieważ wiem, co
motywuje mnie, wiem także, co motywuje moich podopiecznych (pracowników)”9. Jak pokazują omawiane wcześniej modele teoretyczne, różne osoby, w zależności od sytuacji, są motywowane przez różne bodźce. Nie ma uniwersalnego czynnika
zachęcającego. Zasada ta odnosi się także do pieniędzy, które
w oczywisty sposób nie motywują wolontariuszy. Nie zawsze
są też wymieniane na pierwszym miejscu listy czynników motywacji przez pracowników etatowych, niezależnie od tego, czy
zatrudnionych w sektorze biznesowym czy pozarządowym. Jeżeli spojrzeć na to w kontekście teorii Herzberga, to niegodziwe
lub też nieadekwatne wynagrodzenie bardzo często jest źródłem niezadowolenia i demotywacji. Jako czynnik higieny godziwe wynagrodzenie przeważnie samo nie wypływa znacząco
na wzrost poziomu motywacji jednostek.
I tu otwiera się szansa dla NGO. W szczególności małe
organizacje, w których dominują relacje nieformalne, dają liderom pole do oddziaływania poprzez rozmowę i zbieranie
informacji odnośnie indywidualnych potrzeb pracowników lub
wolontariuszy. W takiej instytucji łatwiej uzyskać informacje
na temat źródeł motywacji jej członków, a także tego, co jest
w stanie wpłynąć na podwyższenie ich motywacji. To właśnie
dzięki jednostkom, które mając wiedzę i umiejętności, a przede
wszystkim motywację i możliwości do osiągania osobistych
sukcesów, przyczyniają się do wspólnego sukcesu silnej organizacji10.
szczególnie gdy grupa ochotników jest liczna, działania takie
mogą pomóc w egzekwowaniu wykonania powierzonych im zadań.
Wspomniana możliwość osiągnięcia – dodajmy niekoniecznie spektakularnych – sukcesów jest możliwa właśnie
wtedy, gdy szef, koordynator lub mentor wie, jak każdy z jego
podopiecznych definiuje swój własny sukces i jak go rozumie
w kontekście całej organizacji. Powstaje zatem pytanie, jak
taką wiedzę zdobyć?
W przeciwieństwie do firm lub instytucji sektora
rządowego, w wielu fundacjach lub stowarzyszeniach relacje między szefami i personelem są znacznie mniej formalne
i zhierarchizowane, przez co właśnie dyscyplinowanie czy egzekwowanie poleceń może być znacznie trudniejsze. Spójny opis
zadań i obowiązków, spisany zakres przywilejów wolontariusza
w połączeniu z przyjazną atmosferą i optymizmem lidera może
sprawić, że członkowie i pracownicy organizacji będą chcieli
i mogli osiągać w niej swoje sukcesy. Sukcesów, które powtórzmy za Stephenem Coveyem, autorem motta tej publikacji, będą
elementem wspólnego sukcesu organizacji.
Warto w tym celu zachęcić podmioty sektora pozarządowego do sięgnięcia po metody biznesowe. W firmach najczęściej istnieją specjalistyczne narzędzia polityki kadrowej, takie
jak kalendarz i procedura ocen, opisy stanowisk i mapy kompetencji, spotkania coachingowe czy zasady udzielania informacji
zwrotnej. Nie zawsze muszą to jednak być instrumenty sformalizowane, jak procedury czy kwestionariusze. W przypadku niedużej organizacji, której większość personelu stanowią
ochotnicy, warto pomyśleć o opisie zadań wolontariusza, planie
praktyk lub wolontariatu czy zapewnieniu regularnych spotkań
z koordynatorem projektu.
Spora część pracowników NGO pamięta o powitaniu nowych osób w swoich szeregach i zadbaniu o ich komfort
pierwszego dnia, a mimo to często zapomina się o planie działania i wyznaczaniu zakresu odpowiedzialności dla ochotników.
Doświadczenie autorek pokazuje, że tylko sporadycznie odbywają się rozmowy, podczas których omawiane są efekty działań wolontariusza, etapy projektu lub udzielana jest konkretna,
konstruktywna informacja zwrotna odnośnie jego pracy. Warto
raz na kwartał lub półrocze poprosić ochotników o napisanie
podsumowania kolejnego etapu projektu i poświęcić czas na
omówienie takiego raportu. W porównaniu z czasem, jaki przeznacza się na rekrutację i wdrożenie nowych wolontariuszy, nie
jest to duży koszt.
Współczesny, profesjonalny manager organizacji
pozarządowej powinien badać motywację wolontariuszy
i pracowników. Bez względu na rozmiar NGO, jego zadaniem i priorytetem powinno być stworzenie im przestrzeni do zdobycia wiedzy, jej wykorzystania i dzielenia się nią
z następnymi grupami nowych członków organizacji.
PRZYPISY
1
2 3 Ibidem, s. 23.
R. Głowacka, Co motywuje pracowników, Instytut Badawczy Rand-
stad i TNS OBOP, Warszawa 2008.
4
5
Patrz: J.A.F. Stoner, Kierowanie, PWE, Warszawa 1998, s. 432-434.
Patrz: E. McKenna, N. Beech, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Gebet-
ner i Ska, Warszawa 1997, s. 191.
6 Za: (b.a.), Motywowanie i nagradzanie wolontariuszy, http://wolonta-
riat.ngo.pl/x/75285.
7 Ewaluacja każdego projektu powinna być jego nieodłączną częścią. Ocena pracy i zaangażowania wolontariuszy
nadal nie stanowi standardowej praktyki organizacji trzeciego sektora. Profesjonalne podejście do rozwoju umiejętności
i dokumentacji osiągnięć wolontariuszy może ułatwić ich zatrzymanie w organizacji. Również na etapie realizacji projektu,
A. Baczko, A. Ogrodzka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań
2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 10.
Dane za: (b.a.), Kryzys wolontariatu trwa, http://wiadomosci.ngo.pl/
wiadomosci/420641.html.
8
D. Podmoroff, 365 sposobów na codzienne motywowanie i nagradzanie
pracowników, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.
9
10
Ibidem, s. 39.
Patrz więcej: S.R. Covey, Zasady skutecznego przywództwa, Dom Wy-
dawniczy Rebis, Poznań 2008.
POWSZECHNIE DOSTĘPNE ŹRÓDŁA
INFORMACJI PRAWNEJ
Teksty obowiązujących ustaw:
http://www.sejm.gov.pl
Przetłumaczone na język polski teksty aktów prawnych UE:
http://www.ukie.gov.pl
http://eur-lex.europa.eu
Akty wykonawcze (rozporządzenia i zarządzenia) na stronach ministerstw:
http://www.mf.gov.pl
PORTALE TEMATYCZNE
Portal dla organizacji pozarządowych:
http://www.ngo.pl
Portal o wolontariacie:
http://www.wolontariat.org.pl
Portal rozwoju spółdzielczości:
http://www.spoldzielnie.org.pl
Portal poświęcony organizacjom pożytku publicznego:
http://www.pozytek.gov.pl