Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw

PRACE
NAUKOWE
POLITECHNIKI
GDAŃSKIEJ
BŁAŻEJ PRUSAK
Katedra Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem
ZNIEKSZTAŁCENIE RZECZYWISTEJ
SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW
WSKUTEK PROWADZENIA
AGRESYWNEJ KSIĘGOWOŚCI
Celem artykułu jest ukazanie problematyki fałszowania sprawozdań finansowych. W artykule
przedstawiono metody zniekształcania wyników i sytuacji finansowej przedsiębiorstw. W wielu przypadkach
autor odwołuje się do przykładów praktycznych.
1. WPROWADZENIE
Sytuacji gospodarczej na rynkach światowych towarzyszy ostatnio wiele skandali
księgowych. Wydawało się, że problem spółki Enron będzie przypadkiem odosobnionym.
Nic złudnego. Mimo podjęcia kroków zaradczych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, w
wyniku zaanagażowania w ten problem m.in. prezydenta Busha nadal pojawiają się nowe
przypadki fałszowania sprawozdań finansowych zarówno w Ameryce, jak i w Europie.
Wydaje się, że z tym problemem mamy także do czynienia w polskich realiach.
Problem zniekształcania sprawozdań finansowych nie jest jednak wymysłem ostatnich lat.
Okazuje się, że występowaniu skandali księgowych niejednokrotnie towarzyszyło załamanie
koniunktury na rynkach giełdowych. Tak było, m.in. pod koniec lat 20., na początku lat 70.
oraz w roku 1987. Skandale księgowe wpływają negatywnie na postrzeganie przez
inwestorów rynków giełdowych i przyczyniają się w wielu przypadkach do opóźnienia
wyjścia z dołka cen akcji1. Dzieje się to przeważnie na skutek ucieczki inwestorów z rynku
akcji. Rynek akcji staje się bowiem bardziej niepewny a przez to mniej przewidywalny.
Ponadto manipulacje księgowe wykorzystywane są przez zarządy przedsiębiorstw, w celu
sterowania i kształtowania nastrojów wśród inwestorów, a poprzez to także wpływania na
kurs akcji.
2. POJĘCIE I PRZYCZYNY PROWADZENIA AGRESYWNEJ KSIĘGOWOŚCI
W literaturze przedmiotu, a także w prasie ukształtowało się wiele pojęć, które są
zamiennie używane w przypadku dokonywania manipulacji wynikami księgowymi.
Manipulacje takie często określa się mianem: „twórczej księgowości”, „kreatywnej
księgowości”, „agresywnej księgowości”, „rasowaniem sprawozdań”, „sterowaniem
1
Zob. E.S. Browning, Agresywne księgowanie nie jest wymysłem lat 90. Gazeta Wyborcza z 18.02.2002, s. 30.
Błażej Prusak
2
zyskiem”, a także „strojeniem okna wystawowego”2. Najczęściej można spotkać się jednak z
definicją kreatywnej, bądź agresywnej księgowości. Zdaniem E. Mączyńskiej posługiwanie
się pojęciem kreatywnej księgowości jest niezbyt fortunne3. Słowo kreatywność kojarzy się z
czymś pozytywnym, np. z twórczym myśleniem. W tym przypadku mamy do czynienia
jednak z aspektem negatywnym, polegającym na zatajeniu rzeczywistości, a właściwie na
kłamstwie. Dlatego pojęciem, które w lepszy sposób obrazuje zaistniałe manipulacje
sprawozdaniami finansowymi jest „agresywna księgowość”. Według jednej z uchwał Komisji
Papierów Wartościowych i Giełd agresywna księgowość polega na stosowaniu zabiegów
księgowych, które mają na celu sztuczne poprawienie wizerunku sytuacji finansowej spółki i
polegają na sporządzaniu sprawozdań niezgodnie z przepisami i (lub) na podstawie
nierzetelnych danych4. Niektórzy eksperci wskazują, że agresywna księgowość nie musi
oznaczać stosowania takich zabiegów, które łamią prawo. Zdaniem A. F. Reczka agresywna
księgowość ma miejsce wówczas, gdy ktoś stosuje rozwiązania dopuszczalne przez prawo,
ale będące na krawędzi legalności5. Ponadto nie zawsze manipulacji księgowych dokonuje się
w celu upiększenia wizerunku firmy. Występują przypadki, aczkolwiek rzadziej się to zdarza,
że spółki przedstawiają sytuację finansową w gorszym świetle niż ona jest. Z taką sytuacją
można się spotkać najczęściej w sektorze finansowym, tzn. w bankach i
w przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych. Spółki z tego sektora chcą być postrzegane jako
stabilne. W związku z tym zdarza się, że „wygładzają” one zyski, tzn. w okresie gorszej
koniunktury zawyżają wynik finansowy, po to żeby w lepszych czasach go zaniżyć6.
Podsumowując powyższe rozważania za agresywną księgowość można uznać stosowanie
odpowiednich sztuczek księgowych, naruszających prawo, bądź dopuszczalnych przez
prawo, ale będących na krawędzi legalności, które mają na celu przedstawienie
wizerunku firmy zgodnie z zamierzeniem osób zarządzających i równocześnie naruszają
koncepcję wiernego i rzetelnego obrazu przedsiębiorstwa.
Główną przyczyną stosowania agresywnej księgowości jest pogoń za zyskiem.
W przypadku amerykańskich menedżerów sytuacja taka najczęściej jest związana z systemem
ich wynagradzania, zakładającym wypłatę dodatkowych premii, bądź przekazaniem opcji na
akcje, których wielkość uzależniona jest od kwoty wypracowanego przez przedsiębiorstwo
zysku. Ponadto menedżerowie, chcąc utrzymać własne posady, mimo wzrastającej na rynku
konkurencji muszą wykazać się osiągnięciem odpowiednich wyników finansowych.
W przypadku wystąpienia trudności, zaczynają stosować zabiegi polegające na manipulacjach
księgowych. Inną wcześniej wspomnianą przyczyną jest tzw. „wygładzanie wyników
finansowych”. Ponadto różnego rodzaju machinacje wykonuje się w celu poprawy płynności
przedsiębiorstwa, przerzucenia części zobowiązań do innych podmiotów, najczęściej do
spółek zależnych, co skutkuje korzystniejszym kształtowaniem się struktury źródeł
finansowania w spółce nadrzędnej. Spółki posiadające dobrą płynność oraz mniejszą wartość
kapitałów obcych są w stanie łatwiej i na korzystniejszych warunkach pozyskać kapitał z
zewnątrz. Często spółki wykorzystują różnego rodzaju sztuczki w celu ukazania lepszego
wizerunku firmy przed wypuszczeniem nowej emisji akcji.
Badania i obserwacje przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych ukazują ponadto, że
stosowanie agresywnej księgowości w przypadku spółek notowanych na giełdzie może mieć
na celu sztuczne sterowanie cenami akcji. Wartości rynkowe spółek niejednokrotnie
2
W. Wąsowski, Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, Bank i Kredyt, nr 10, 2002, s. 64.
E. Mączyńska, To zwykła defraudacja,
http://www.centrumwiedzy.edu.pl/centrumwiedzy/index.php?sm=106&ca=161&al.=dd1
4
Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo,
http://www.pwcglobal.com/pl/pol/about/press-rm/experts/02nov25.html, s. 2.
5
Tamże, s. 3.
6
Zob. Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002, s. 24.
3
Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości
3
odbiegają od rzeczywistych wycen przedsiębiorstw, ustalonych za pomocą metod
dyskontowych, w których wykorzystuje się prognozy przepływów pieniężnych. Dlatego coraz
częściej zaczęto zwracać uwagę na aspekt psychologiczny w kształtowaniu i sterowaniu cen
akcji. Okazuje się, że zarządy spółek stosują w praktyce odpowiednie zestawy technik
kształtowania percepcji i oczekiwań inwestorów, które mają wpływ na zmiany ceny akcji.
Spośród kilku metod, dwie z nich związane są z manipulacjami księgowymi, mającymi na
celu zniekształcenie wyników finansowych przedsiębiorstwa. Do technik tych należą: gra w
zyski oraz zarządzanie oczekiwaniami7. Gra w zyski polega na tworzeniu raportów
finansowych, w taki sposób, aby odzwierciedlały one życzenia zarządu, niezależnie od tego,
czy stanowią one wierny obraz kondycji finansowej przedsiębiorstwa8. Okazuje się, że
najlepiej postrzegane są spółki, które realizują swoje prognozy lub nieznacznie je
przekraczają. Zarządy spółek, które są świadome tego, że nie zrealizują prognoz w
określonym okresie skłonne są do silniejszego pogorszenia wyników w danym sprawozdaniu,
po to aby w przyszłych raportach przedstawić sytuację firmy w sposób pozytywny.
Przeprowadzanie takiego mechanizmu wiąże się z tym, że inwestorzy lepiej postrzegają
występowanie serii drobnych korzyści, niż jedną dużą. Przedsiębiorstwa realizujące taką
strategię są bowiem postrzegane jako mniej ryzykowne. Każde niezrealizowanie prognoz,
choćby w nieznacznych rozmiarach jest postrzegane w sposób negatywny. Rozmiary
niezrealizowanych prognoz nie odgrywają w tym przypadku, aż tak wielkiej roli, gdyż
inwestorzy i tak odczytają taką sytuację jako zjawisko negatywne9. Dlatego zarządy
przedsiębiorstw są skłonne w takich przypadkach do jeszcze większego zaniżania wyników,
gdyż stwarza to im szanse do łatwiejszego wywiązania się z prognoz w okresach następnych.
Drugą wyżej wspomnianą techniką jest zarządzanie oczekiwaniami. Zgodnie z teorią
perspektyw Kahnemana i Tversky’ego niezadowolenie z gorszego wyniku niż oczekiwano
jest silniejsze niż zadowolenie z odpowiadającej jej wartościowo poprawie wyniku10. Oznacza
to, że menedżerowie dążą do ulepszenia wyników w trudnych dla firmy okresach, po to żeby
spełnić oczekiwania inwestorów. Ewentualnie pokazują obraz firmy w gorszym świetle niż on
jest w rzeczywistości, wówczas, gdy przedsiębiorstwo osiągnęło ponadnormatywne zyski, a
ich utrzymanie w przyszłości może okazać się trudne.
3. PROBLEM RZETELNEJ OCENY
SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA
Podstawowym celem rachunkowości oraz ewidencji księgowej jest dostarczanie
potencjalnym inwestorom, kontrahentom i innym zainteresowanym podmiotom rzetelnej i
prawdziwej informacji, dotyczącej zaistniałych w jednostce zdarzeń. E. Burzyn określa
rachunkowość jako uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system informacyjno-kontrolny,
zdeterminowany metodą bilansową, która jest nierozerwalnie z nim związana metodą
poznawczą, umożliwiającą tworzenie liczbowego obrazu powstawania, podziału i przepływu
wartości oraz wynikających stąd rachunków między podmiotami gospodarczymi11.
Prawidłowo sporządzone sprawozdania finansowe mają na celu dostarczenie
7
Zob. L. Pietrewicz, Psychologia giełdy a ceny akcji, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 12, 2002,
s. 44-45.
8
J.R. Duncan, Twenty Pressures to Manage Earnings, The CPA Journal, lipiec 2002, podano za L. Pietrewicz,
op. cit. 44.
9
L. Pietrewicz, op. cit. 45.
10
Tamże, s. 45.
11
E. Burzym, Rachunkowość przedsiębiorstw i instytucji, PWE, 1980, s. 13 podano za M. Andrzejewski,
Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe, PWN, Warszawa 2002, s. 21.
Błażej Prusak
4
zainteresowanym odbiorcom informacji, które mogą być im przydatne w procesie
podejmowania określonych decyzji, np. takich jak: czy warto zainwestować w akcje danego
przedsiębiorstwa, czy warto współpracować jako dostawca lub odbiorca produktów z jakimś
podmiotem gospodarczym itp. Dzięki sprawozdaniom finansowym można bowiem wstępnie
stwierdzić, czy przedsiębiorstwo ma problemy z płynnością, jaki jest stan zadłużenia; można
ocenić efektywność wykorzystania majątku, rentowność, przewidzieć przyszłą sytuację firmy.
W tym przypadku pomocna jest znajomość analizy finansowej, która niejednokrotnie
uznawana jest jako integralna część rachunkowości, służąca do interpretacji udostępnianych
w rachunkowości danych12.
Rachunkowość nie jest dziedziną ścisłą. W wielu przypadkach występuje możliwość
różnej interpretacji określonych zdarzeń. Dlatego w rachunkowości przyjęło się określone
zasady, które powinny być respektowane. Najważniejszą z nich jest zasada prawdziwego i
wiernego obrazu przedsiębiorstwa (true and fair view), która ma na celu wierne i zgodne z
prawdą odzwierciedlenie stanu gospodarki (majątku, kapitałów, wyniku finansowego)
przedsiębiorstwa prezentowanego w jego sprawozdawczości finansowej13. Do innych zasad,
które bezpośrednio są podporządkowane zasadzie prawdziwego i wiernego obrazu firmy
zalicza się:
☺ zasadę memoriału, według której skutki transakcji i zdarzeń ujmuje się z chwilą
ich wystąpienia, a nie wpływu lub wypływu środków pieniężnych oraz wykazuje
się je w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych okresu, którego
dotyczą14,
☺ zasadę wyższości treści nad formą, z której wynika, że określone operacje muszą
być ujęte w księgach, a następnie wykazane w sprawozdaniach finansowych
zgodnie z ich treścią i rzeczywistością ekonomiczną; nawet jeśli z formalnego
punktu widzenia nie powinny się tam znaleźć15,
☺ zasadę ostrożnej wyceny, zgodnie z którą składniki majątku należy wycenić,
uwzględniając ceny, możliwe do uzyskania w przypadku ich sprzedaży (w
ustawie wartość taką określa się mianem wartości godziwej),
☺ zasadę kontynuacji działalności, zakładającą, że przedsiębiorstwo w najbliższej
przyszłości zamierza prowadzić działalność,
☺ zasadę istotności, według której w sprawozdawczości należy uwzględnić
wszystkie istotne zdarzenia, które mogą wpłynąć na obraz firmy. Nie trzeba
uwzględniać informacji mniej istotnych, które nie wywierają znaczącego wpływu
na kształtowanie się poszczególnych wielkości zawartych w sprawozdaniach
finansowych. Natomiast o tym, co jest istotne, a co nie niejednokrotnie decydują
księgowi,
☺ zasadę ciągłości, która głosi, że przedsiębiorstwa powinny stosować te same
reguły, które dotychczas wykorzystywały, np. kształtując politykę amortyzacji.
Ewentualne zmiany reguł postępowania powinny znaleźć odzwierciedlenie w
informacji dodatkowej.
Naruszenie którejkolwiek zasady wywiera wpływ na zniekształcenie rzeczywistego
obrazu przedsiębiorstwa. Wydaje się, że najczęściej naruszanymi zasadami są zasada
memoriału, zasada ostrożnej wyceny oraz zasada wyższości treści nad formą. Przyczyny
12
B. Micherda, Płaszczyzny analizy finansowej, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002, s. 3.
A. Beresińska, M. Golec, A. Karmańska, Koncepcja true and fair view w praktyce światowej i w Polsce,
Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, 1997, nr 40, s.12 podano za
R. Kamiński, Polityka bilansowa przedsiębiorstwa a koncepcja prawdziwego i wiernego obrazu, Problemy
rachunkowości, nr 3-4, 2002, s. 15.
14
W. Wąsowski, op. cit., s. 67.
15
B. Gierusz, Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk 2001, s. 17.
13
Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości
5
naruszenia powyższych zasad mogą być zamierzone i mieć na celu świadome upiększenie, a
czasami pogorszenie obrazu firmy. Mogą również wynikać z nieświadomych błędów
księgowych, które związane są z występowaniem dużej liczby operacji niestandardowych, np.
dotyczących operacji instrumentami finansowymi, sprzedaży majątku, obrotu papierami
wartościowymi oraz z niezrozumienia odmienności reguł ujęcia różnic występujących między
przepisami o rachunkowości a przepisami podatkowymi16.
Jeżeli występują jakiekolwiek wątpliwości lub możliwe odstępstwa od zachowania
poszczególnych zasad to wiadomości na ten temat powinny się znaleźć w informacji
dodatkowej. Podmioty korzystające ze sprawozdań finansowych, w przypadku wystąpienia
kontrowersyjnych zdarzeń lub operacji powinny mieć szansę na ich ocenę.
4. SPOSOBY FAŁSZOWANIA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH
W praktyce wykształciło się wiele sposobów manipulowania wielkościami księgowymi.
W tym rozdziale zaprezentowano tylko kilka przykładów. Należy pamiętać, że rzeczywistość,
bądź to nowe rozwiązania prawne są niejednokrotnie źródłem powstawania nowych
pomysłów.
Odwołując się do jednej z największych afer księgowych ostatnich czasów, tzn. afery
Enrona, można zauważyć, że w tym przypadku księgowi wykorzystali strukturę powiązań
Enrona ze spółkami zależnymi. Niejednokrotnie tworzono spółki zależne, mające status
jednostek specjalnego przeznaczenia celem ukrycia strat lub ulokowania w nich zobowiązań.
Zgodnie z prawem obowiązującym w Stanach Zjednoczonych sprawozdania spółek
zależnych, w przypadku, gdy założyciel znajdzie niezależnego partnera, który obejmie 3%
udziałów nie muszą podlegać konsolidacji17.
Drugi co do wielkości skandal księgowy dotyczy przedsiębiorstwa World Com, które
podobnie jak Enron stało się bankrutem. W tym przypadku spółka zaniżyła koszty
operacyjne, księgując m.in. koszty wynajęcia łącz od innych operatorów jako wydatki
inwestycyjne. Ponadto rozwiązano część rezerw na złe długi i obowiązkowe opłaty
podwyższając przez to przychody18.
Agresywna księgowość zagościła również w spółce Xerox. W tym przypadku zaliczano
do bieżącego wyniku finansowego przychody przyszłych okresów, np. opłaty z wynajmu lub
leasingu. W Stanach Zjednoczonych takich zdarzeń odnotowano więcej. Swojego czasu
Komisja Amerykańskiej Izby Reprezentantów zażądała wyjaśnień od 13 firm, którym
zarzucono stosowanie agresywnej księgowości. Należały do nich m.in. Tyco, Global
Crossing, Qwest, Waste Management, Kmart, MicroStrategy19.
Podobne problemy coraz częściej dosięgają również spółek europejskich. Sytuacja ta
związana jest głównie z obecną stagnacją gospodarczą w Europie i niejednokrotnie z
nadmiernym zadłużeniem spółek. Przykładem mogą być tutaj British Aerospace oraz
holenderski koncern handlowy Ahold. W obydwu przypadkach sytuacja była podobna, tzn.
następowało zawyżanie wyników finansowych poprzez księgowanie przychodów od razu, a
nie w momencie wystąpienia wpływów. Należy pamiętać, że w wielu krajach, inaczej niż w
Polsce obowiązuje zasada kasowa, a nie memoriałowa. Ponadto Britsh Aerospace, jako
przedsiębiorstwo zbrojeniowe zaliczał przychody dotyczące wieloletnich kontraktów
finansowych na początku ich realizacji; powinien natomiast rozliczyć je poprzez przychody
przyszłych okresów proporcjonalnie do stopnia ich zaawansowania. Głośnych echem odbiła
16
E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński, Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych jednostek, Monitor
Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001, s. 6.
17
Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z 2002.01.26-28, s. 13.
18
Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, op. cit., s. 1.
19
Tamże, s. 1.
Błażej Prusak
6
się także sprawa francuskiego koncernu Alstom, produkującego m.in. statki i pociągi.
Przedsiębiorstwo to utrzymywało wysokie zobowiązania pozabilansowe, które wynikały z
udzielonych przez nie gwarancji. Gwarancje te udzielano bankom, które przyznawały kredyty
klientom Alstoma na zakup ich produktów. Pomimo, że w wielu sytuacjach klienci Alstoma
nie regulują płatności kredytowych, a nawet występują przypadki, że ogłoszono u nich
upadłość, spółka nadal zalicza kwotę wynikającą z takich gwarancji do zobowiązań
pozabilansowych, a nie do zobowiązań bilansowych lub rezerw20. Prawidłowe ujęcie
zaistniałych zdarzeń przyczyniłoby się bowiem do obniżenia wyniku finansowego spółki oraz
do pogorszenia struktury finansowania.
W Polsce również zanotowano przypadki wykorzystania agresywnej księgowości.
Za przykład może w tym wypadku posłużyć spółka Elektrim21. Pierwszy raz spółka
zwiększyła zysk netto w roku 1997 w wyniku dokonania równoczesnej operacji sprzedaży i
odkupu akcji Bydgoskiej Fabryki Kabli. W związku z tym, że cena rynkowa Bydgoskiej
Fabryki Kabli była wyższa niż wartość ujęta w bilansie (w bilansie akcje Bydgoskiej Fabryki
Kabli były wycenione według ceny zakupu) Elektrim zrealizował zysk. Kolejne sztuczki
księgowe polegały na wyłączeniu strat osiągniętych przez spółki zależne ze sprawozdań
skonsolidowanych. Odwołując się do innych przykładów, manipulacji księgowych
dokonywano często w spółkach przed wejściem do nich inwestora strategicznego. Spółki
w tym przypadku, nie tworzyły wymaganych rezerw na pokrycie przyszłych strat, np. z tytułu
udzielonych gwarancji, na skutek obniżenia wartości papierów wartościowych itd. Taka
operacja pozwoliła utrzymać wynik finansowy na wysokim poziomie. Po przejęciu
przedsiębiorstwa przez inwestora strategicznego okazywało się, że w następnym roku spółka
musiała zwiększyć rezerwy, co znalazło odzwierciedlenie w znacznym spadku wyniku
finansowego w porównaniu do roku poprzedniego. Takie sytuacje dotyczyły m.in. spółki
Animex, banków Pekao SA i BPH22.
W praktyce wykształciło się wiele metod mających na celu zniekształcenie rzeczywistego
obrazu przedsiębiorstwa. Wykorzystuje się w nich głównie, albo luki prawne
i niedoskonałości prawa, albo co jest dosyć częstym zjawiskiem w księgowości dowolność w
interpretowaniu niektórych zjawisk. Techniki agresywnego księgowania, z którymi
najczęściej można się spotkać polegają na23:
1. nagłym wzroście przychodów ze sprzedaży w grudniu, przy czym taka sytuacja ma
miejsce tylko na papierze. W rzeczywistości produkty nie opuszczają magazynów
sprzedawcy a potencjalny odbiór realizowany jest nawet po pół roku,
2. zakwalifikowaniu do przychodów ze sprzedaży całej wartości wysłanych produktów,
przy czym niejednokrotnie część produktów zostaje po jakimś czasie zwrócona przez
odbiorcę. Z taką sytuacją można najczęściej spotkać się w handlu, gdzie odbiorca, np.
dom towarowy, supermarket zastrzega sobie w umowie, że niesprzedane produkty
zwraca dostawcy,
3. sprzedaży składnika aktywów trwałych, najczęściej akcji lub udziałów z zyskiem i
jednoczesnym jego odkupieniu (taki zabieg jest przeprowadzany oddzielnie, czyli
towarzyszy jemu zawarcie dwóch transakcji). W tym przypadku spółka zwiększa swój
zysk na papierze oraz następuje wzrost wartości aktywów, na skutek odkupienia danego
20
Zob. Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit., s.24.
Zob. T. Świderek, Od wzlotu do upadku, http://rp.pl/gazeta/wydanie_020218/ekon…/ekonomia_a_1.htm,
s. 23-25.
22
M. Andrzejewski, op. cit., s. 132-133.
23
Techniki agresywnego księgowania opracowano na podstawie: A. Mielczarek, Oszukane raporty, Parkiet z
22.03.2002, s. 1, 6, 7; Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit. 22-23; W. Wąsowski, op. cit., s. 69 oraz
na podstawie przemyśleń i informacji zdobytych przez autora.
21
Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości
7
składnika aktywów trwałych po wyższej cenie, niż ta która była wykazana w bilansie
przed przeprowadzeniem operacji,
4. potraktowaniu kosztów jako wydatków inwestycyjnych, co ma odzwierciedlenie w
zaniżeniu kosztów danego okresu,
5. przeprowadzeniu wyceny aktywów przez znajomego rzeczoznawcę, który zawyża ich
wartość. W przypadku aktywów trwałych wyższa wycena składników majątku
powoduje, że następuje wzrost wartości aktywów trwałych oraz wzrost kapitału z
aktualizacji wyceny. Poprawia się struktura finansowania przedsiębiorstwa, gdyż
kapitały z aktualizacji wyceny wchodzą w skład kapitałów własnych,
6. przekwalifikowaniu inwestycji finansowych z długoterminowych na krótkoterminowe
z równoczesnym przeszacowaniem ich wartości. W wyniku przeprowadzenia takiej
operacji następuje zwiększenie zysku oraz wzrost płynności przedsiębiorstwa, który jest
wynikiem zwiększenia wartości inwestycji krótkoterminowych w aktywach obrotowych,
7. ukrywaniu strat w spółkach zależnych oraz przenoszeniu zobowiązań do spółek
zależnych, których sprawozdań finansowych nie uwzględnia się w sprawozdaniu
skonsolidowanym. Zwiększenie wartości wyniku finansowego spółki dominującej
kosztem spółek zależnych może odbywać się w różny sposób, np. spółka dominująca
wykonuje ekspertyzę dla spółki zależnej, zawyżając znacznie wartość wycenianego
aktywu; spółka dominująca udziela na papierze pożyczki spółce zależnej, czerpiąc od
niej przychody w formie ustalonej kwoty odsetek itp.,
8. nieprawidłowym rozliczeniu w czasie przychodów i kosztów. Do przychodów np.
zalicza się w całości zaliczki w momencie ich otrzymania, niezależnie od stopnia
zaawansowania realizacji umowy. Z takimi przypadkami często można spotkać się w
branży budowlanej lub leasingowej. Firmy budowlane często zaliczają przychody do
danego okresu w wielkości nieproporcjonalnej do stopnia stanu zaawansowania prac
budowlanych. Prawidłowe rozliczenie powinno zostać przeprowadzone za pomocą
rozliczeń międzyokresowych, a przychody należałoby proporcjonalnie zaliczać do
poszczególnych okresów, np. biorąc pod uwagę stan zaawansowania prac budowlanych,
9. nieprawidłowym zawiązywaniu i rozwiązywaniu rezerw. Rezerwy są zawiązywane
najczęściej w niższych wartościach niż wartość przewidywanych przez spółkę strat w
przyszłości lub spółka rozwiązuje część wcześniej zawiązanych rezerw, tłumacząc taką
decyzję tym, że występuje wysokie prawdopodobieństwo odzyskania tych środków
pieniężnych, na które wcześniej zawiązano rezerwę. W obydwu przypadkach następuje
zawyżenie wyniku finansowego,
10. odpowiednim kształtowaniu stawek amortyzacji składników majątku trwałego, przez co
można wpływać na wartość kosztów poszczególnych okresów.
5. WNIOSKI KOŃCOWE
Agresywna księgowość jest zjawiskiem niebezpiecznym z punktu widzenia gospodarki
kraju, regionu, przedsiębiorstwa. Nasilenie zjawisk związanych z manipulacjami księgowymi
następuje w okresach załamania lub stagnacji gospodarek. W takich momentach osoby
zarządzające próbują ukryć rzeczywistą sytuację przedsiębiorstw, upiększając ich
sprawozdania finansowe. Zjawiskiem niepokojącym jest to, że księgowość w takim
przypadku zaczyna pełnić rolę pewnej strategii działania, a nie funkcji informacyjnej lub
kontrolnej, która pierwotnie została jej przypisana. Głównym założeniem rachunkowości jest
bowiem dostarczanie zainteresowanym odbiorcom informacji, przedstawiających w sposób
rzetelny i prawdziwy obraz firmy. Nieistotne jest w tym przypadku, czy przedsiębiorstwa
upiększają swój wizerunek zgodnie z prawem, wykorzystując luki prawne lub znajomości
Błażej Prusak
8
skomplikowanych przepisów, czy nie. Ważne jest, aby sprawozdania finansowe były w jasny
i zrozumiały sposób sporządzone, a ewentualne wiadomości o kontrowersyjnych zdarzeniach
lub księgowaniach znalazły się w informacji dodatkowej.
Agresywna księgowość ma charakter destrukcyjny z punktu widzenia przeprowadzanych
analiz finansowych. W takich przypadkach analiza finansowa staje się narzędziem
bezużytecznym, gdyż nie odzwierciedla rzeczywistych wyników osiągniętych przez
przedsiębiorstwa.
Stosowanie manipulacji księgowych może negatywnie wpłynąć na wizerunek
przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa wykorzystujące agresywną księgowość są narażone na to,
że potencjalni inwestorzy mogą się od nich odwrócić. Takie spółki są bowiem uważane za
mało wiarygodne i niepewne. Zarządy przedsiębiorstw powinny być zainteresowane
przedstawieniem sytuacji finansowej w sposób obiektywny. Działania polegające na
stosowaniu agresywnej księgowości mogą przyczynić się jedynie do osiągnięcia korzyści
krótkookresowych i doraźnych, natomiast wykrycie manipulacji księgowych może wpłynąć
negatywnie na działalność przedsiębiorstwa w dłuższym okresie czasu.
Pośrednio za rzetelność i obiektywność sprawozdań finansowych odpowiadają biegli
rewidenci. Ich zadaniem jest wystawienie opinii na temat sporządzonych przez
przedsiębiorstwo sprawozdań finansowych. Oni powinni także wskazać na ewentualne
zagrożenia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa w przyszłości. Biegli rewidenci mogą
wydać kilka opinii odnośnie do badanych sprawozdań finansowych, np. opinia może być24:
pozytywna, pozytywna z uwagami, pozytywna z zastrzeżeniami, negatywna lub biegły
rewident może odmówić wydania opinii. W opinii powinny znaleźć się również stwierdzenia
o skali występujących w sprawozdaniach błędów oraz o tym, czy błędy te w znaczący sposób
wpływają na zniekształcenie rzeczywistego obrazu firmy25.
Problem polega na tym, że biegli rewidenci są potencjalnymi klientami przedsiębiorstw,
co może skutkować tym, że niejednokrotnie ulegają oni presji zarządu i nie udzielają w pełni
obiektywnych opinii. W Stanach Zjednoczonych miała miejsce również taka sytuacja, że w
skład przedsiębiorstw konsultingowych wchodził dział audytu oraz dział doradczy i
inwestycyjny. Występowały podejrzenia, że dział audytu może wydawać nieobiektywne
opinie po to, aby dział inwestycyjny osiągał dobre wyniki finansowe. Większość
przedsiębiorstw konsultingowych po nagłośnieniu tej sprawy w mediach, zrezygnowała z
jednej z wyżej wymienionych działalności, najczęściej sprzedając dział inwestycyjny innej
spółce. W Stanach Zjednoczonych pojawiło się kilka pomysłów na zobiektywizowanie pracy
audytorów, m.in. pomysł, aby powołać specjalną instytucję, która przydzielałaby wykonanie
usługi zbadania sprawozdań finansowych poszczególnym audytorom. Wydaje się, że nie jest
to dobry pomysł, gdyż narusza zasady konkurencji i stwarza dodatkowo możliwości o
charakterze korupcyjnym. Moim zdaniem lepszym pomysłem byłoby wprowadzenie w
prawie bardziej surowych sankcji, zarówno w stosunku do zarządów spółek, świadomie i w
sposób nieobiektywny przedstawiających obraz spółki, jak i tych biegłych rewidentów, którzy
taki zniekształcony obraz zatwierdzają. Sankcje te mogłyby polegać, w przypadku biegłych
rewidentów na zakazie prowadzenia zawodu, zaś w stosunku do członków zarządu na zakazie
pełnienia wysokich funkcji w przedsiębiorstwach oraz zakazie prowadzenia działalności.
Podsumowując rozważania zawarte w tym artykule należy stwierdzić, że
wykorzystywanie agresywnej księgowości ma negatywny wpływ na: przedsiębiorstwa
stosujące manipulacje księgowe, giełdy papierów wartościowych, a także pośrednio na
gospodarki państw. Nieobiektywne przedstawianie obrazu przedsiębiorstw stawia także pod
znakiem zapytania sens istnienia analizy finansowej. Wydaje się jednak, że mimo nasilenia
24
25
E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński, op. cit., s. 9.
Tamże, s. 9.
Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości
9
stosowania agresywnej księgowości w ostatnich latach, przyjmuje ona niewielkie rozmiary w
skali poszczególnych krajów.
BIBLIOGRAFIA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
M. Andrzejewski: Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe,
PWN, Warszawa 2002,
E.S. Browning: Agresywne księgowanie nie jest wymysłem lat 90., Gazeta Wyborcza
z 18.02.2002,
B. Gierusz: Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk 2001,
E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński: Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych
jednostek, Monitor Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001,
R. Kamiński: Polityka bilansowa przedsiębiorstwa a koncepcja prawdziwego i
wiernego obrazu, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002,
Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo,
http://www.pwcglobal.com/pl/pol/about/press-rm/experts/02nov25.html,
E. Mączyńska: To zwykła defraudacja,
http://www.centrumwiedzy.edu.pl/centrumwiedzy/index.php?sm=106&ca=161&al.=d
d1
B. Micherda: Płaszczyzny analizy finansowej, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002,
A. Mielczarek: Oszukane raporty, Parkiet z 22.03.2002,
Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002,
L. Pietrewicz: Psychologia giełdy a ceny akcji, Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstw, nr 12, 2002,
Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z 2002.01.26-28,
T. Świderek: Od wzlotu do upadku,
http://rp.pl/gazeta/wydanie_020218/ekon…/ekonomia_a_1.htm,
W. Wąsowski: Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, Bank i
Kredyt, nr 10, 2002.
Recenzent: dr hab. F. Bławat prof. PG