Wspieranie innowacyjności w ramach WPR: dotychczasowe

Wspieranie innowacyjności w ramach WPR: dotychczasowe

FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA
SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ
ul. Wspólna 30
Pokój 338
00 - 930 Warszawa
http://www.fapa.org.pl/
tel. (+48 22) 623-19-80
623-19-81
fax. (+48 22) 623-19-09
e-mail: [email protected]
Wspieranie innowacyjności w ramach WPR:
dotychczasowe doświadczenia
i nowe propozycje legislacyjne
AUTORZY:
Edmund Giejbowicz
Aleksandra Chlebicka
WARSZAWA, CZERWIEC 2012 R.
Spis treści
Wstęp .........................................................................................................................................3
1.
Przyszłość rolnictwa a innowacyjność ........................................................................................3
2.
Definicje i klasyfikacje innowacji ...............................................................................................4
3.
Wspieranie innowacyjności w polityce Unii Europejskiej ...........................................................5
4.
Finansowanie innowacyjności w ramach II filara WPR w PROW 2007-2013..............................6
5.
Innowacyjność w propozycjach legislacyjnych WPR po 2013 roku .............................................9
6.
Komentarze do propozycji legislacyjnych WPR po 2013 roku w obszarze innowacyjności ....... 12
7.
Wnioski .................................................................................................................................... 13
Wstęp
Długookresowy program wzrostu społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej, określony w
dokumencie Europa 2020, zakłada trzy priorytety: zrównoważonego rozwoju, inteligentnego wzrostu i
włączenia społecznego.
Rolnictwo ma odegrać istotną rolę w realizacji tych priorytetów. W dyskusji nad pożądanym kształtem
europejskiej polityki rolnej dominuje konsensus co do konieczności wspierania zrównoważonego
rozwoju, który zakłada harmonię pomnażania dóbr z wydolnością ekosystemów tak, by te ostatnie nie
utraciły zdolności do odnowy. Jednocześnie w obliczu silnego wzrostu globalnego popytu na
żywność, towarzyszącemu rosnącej liczbie ludności na świecie, pojawia się presja na konieczność
zwiększania wielkości produkcji. Wzrost podaży w sytuacji kurczących się zasobów naturalnych
(zwłaszcza wody) i ograniczonych czynników produkcji (zwłaszcza ziemi) może mieć miejsce za
sprawą zwiększania efektywności gospodarowania 1.
Sposobem na zapewnienie zrównoważonego i inteligentnego wzrostu w gospodarce Unii Europejskiej,
w tym także w rolnictwie, ma być innowacyjność.
W raporcie przedstawiono argumentację na rzecz wspierania innowacyjności w rolnictwie oraz
ograniczenia, jakie wiążą się z wprowadzaniem innowacyjności i jej promowaniem w tym sektorze.
Następnie podjęto próbę umiejscowienia innowacyjności w polityce unijnej, ze szczególnym
uwzględnieniem polityki badawczej i polityki rolnej. W dalszej kolejności, bardziej szczegółówo,
przedstawiono dotychczasowe instrumenty wspierające innowacyjność w ramach WPR oraz
odniesiono się do projektwanych w nowej perspektywie finansowej UE rozwiązań w tym obszarze.
1. Przyszłość rolnictwa a innowacyjność
Przewiduje się, że światowe zapotrzebowanie na żywność wzrośnie do 2050 r. o 70 % (FAO). Tak
drastycznemu wzrostowi globalnego popytu na żywność towarzyszyć będzie gwałtowny wzrost
popytu na paszę, włókno, biomasę i biomateriał. To nieuchronnie uruchomi reakcję podażową ze
strony rolnictwa UE, które jest jednym z największych dostawców zaopatrujących globalne rynki
rolne2.
Wzrost produkcji musi iść również w parze z większą efektywnością ekonomiczną producentów
rolnych, którzy w ciągu ostatniej dekady odnotowali zmniejszenie udziału w wartości dodanej w
łańcuchu dostaw żywności. Przez ostatnie dziesięciolecia w rolnictwie notowano znaczny wzrost
wydajności; w ostatnich latach w krajach rozwiniętych trend ten jednak zwolnił. Ponadto wzrost
osiągano po części poprzez wywieranie poważnej presji na zasoby naturalne i środowisko.
W rolnictwie i leśnictwie dokonano znacznych postępów w zakresie godzenia produkcji z
koniecznością gospodarowania zasobami naturalnymi w sposób zrównoważony i chronienia
środowiska naturalnego. Te pozytywne zmiany mogą być jednak osłabione oczekiwanym wzrostem
produkcji rolnej w wyniku wzrastającego popytu globalnego. Jeżeli wzrost ten zostanie zrealizowany
przy użyciu obecnych rozwiązań, spowoduje to dalszą degradację zasobów naturalnych i środowiska
naturalnego. Bez szerokiego wdrażania innowacyjnych rozwiązań unijne rolnictwo stanie wobec
trudności związanych ze zwiększaniem produkcji przy jednoczesnym zapobieganiu dalszej degradacji
zdolności produkcyjnych i zasobów naturalnych, w szczególności gleby, wody i usług
ekosystemowych.
1
W kontekście efektywności, w dokumentach KE mówi się przede wszystkim o podnoszeniu produktywności
zasobów: ziemi, kapitału, pracy.
2
Rolnictwo unijne odpowiada za 18 % światowego wywozu żywności, jego wartość wynosi 76 miliardów EUR.
Jednocześnie faktem jest, że sektor rolny znacznie odstaje od innych sektorów gospodarki w obszarze
innowacyjności. Istnieje kilka barier hamujących rozwój innowacyjności w rolnictwie. Sektor
rolnictwa oparty jest na wykorzystaniu zasobów naturalnych, co już samo z siebie narzuca pewne
ograniczenia. Jedną z głównych barier jest strach przed nowością, który jest głęboko zakorzeniony w
naturze ludzkiej, zwłaszcza rolnika. Czynnikiem ograniczającym innowacyjność w rolnictwie
europejskim jest wysoka średnia wieku grupy zawodowej rolników oraz niższy poziom wykształcenia
w porównaniu z mieszkańcami miast. Mierzalną barierą nie podejmowania działań innowacyjnych
przez rolników jest brak środków finansowych. Dlatego oprócz kredytów preferencyjnych ważne rolę
w pobudzaniu innowacyjności na obszarach wiejskich może odegrać wsparcie udzielane w ramach
funduszy UE, a zwłaszcza w ramach instrumentów WPR.
Badacze mówią też o rozdźwięku między wynikami badań a zastosowaniem innowacyjnych
rozwiązań w praktyce gospodarki rolnej. Wdrażanie nowych rozwiązań jest zbyt powolne, a
społeczność naukowa nie jest w wystarczającym zakresie informowana o faktycznych potrzebach
rolników. W konsekwencji ważne innowacje nie są wdrażane w koniecznym wymiarze, a istotne
dziedziny badań naukowych nie zawsze przyciągają uwagę, na jaką zasługują.
2. Definicje i klasyfikacje innowacji
Niestety nie ma jednej definicji innowacji. Różni autorzy reprezentują różne podejścia do tego pojęcia,
analizując go na różnych płaszczyznach. W poniższej tabeli zestawiono wybrane definicje innowacji.
Autor
Definicja innowacji
J.Schumpeter
Innowacja polega na wprowadzaniu nowych produktów, nowych metod
produkcji, znalezieniu nowych rynków, zdobyciu nowych źródeł surowców
oraz wprowadzeniu nowej organizacji. Imitacja – dalsze zastosowanie
wynalazku w praktyce.
J.Czupiał
Innowacja polega na wytworzeniu i wprowadzeniu do sprzedaży, a tym
samym do użytku, nowego produktu albo na gospodarczym zastosowaniu
nowego procesu otrzymywania znanych już wcześniej produktów.
Z.Pietrasiński
Innowacje to zmiany celowo wprowadzane przez człowieka lub
zaprojektowane przez układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu
dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle
określonych kryteriów składających się w sumie na postęp
P.F.Drucker
Innowacja jest specyficznym narzędziem przedsiębiorczości – działaniem,
które nadaje zasobom nowe możliwości tworzenia bogactwa. Systematyczna
innowacja to celowe i zorganizowane poszukiwanie zmian i systematyczna
analiza okazji do społecznej bądź gospodarczej innowacji, którą zmiana taka
mogłaby umożliwiać. Innowacja jest także wyróżniającą zdolnością do
przewagi konkurencyjnej.
Ph.Kotler
Innowacja to jakiekolwiek dobro, usługa i pomysł, postrzegany przez kogoś
jako nowy.
R.W.Griffin
Innowacje to kreatywny wysiłek organizacji na rzecz opanowania nowych
produktów i usług bądź też nowych zastosowań już istniejących produktów i
usług.
I.K.Hejduk,
W.M.Grudzewski
Innowacja to każda myśl, zachowanie lub rzecz, która jest nowa, tzn.
jakościowo różna od form istniejących. Innowacja może być definiowana
jako sprawianie nowości lub wprowadzanie zmian. Specyficzna forma
przedsiębiorczości, która wyraża się w ciągłym poszukiwaniu użycia nowych
kombinacji czynników wytwórczych dla osiągnięcia i pomnożenia kapitału, a
głównie zysku.
E.M.Rogers
Innowacja to idea, praktyka lub obiekt postrzegana przez jednostkę
akceptującą jako nowa, przy czym dla zachowania ludzkiego istotne jest nie
to, czy jakaś idea jest obiektywnie nowa, tzn. dopiero niedawno odkryta lub
stworzona, tylko to, czy jest ona traktowana przez ludzi jako nowa.
L.Giermakowski
Innowacja to zmiana dotycząca środków produkcji, przedmiotów, metod i
warunków wytwarzania, wprowadzona przez człowieka w celu uzyskania
określonych korzyści ekonomicznych lub/i społecznych.
Źródło: Włodarczyk A., Domańska K. Innowacje w działalności MSP agrobiznesu. SGGW, Katedra
Polityki Agrarnej i Marketingu. Innowacje i innowacyjność w sektorze agrobiznesu. Prace Naukowe
nr 45, tom I, s. 161-172
Ogólnie można stwierdzić, że za innowacje uznaje się wszelkie zmiany jakościowe charakteryzujące
się nowością i oryginalnością w skali świata, regionu, kraju, branży lub przedsiębiorstwa.
Ekonomicznym rezultatem udanej innowacji jest poprawa efektywności funkcjonowania
przedsiębiorstwa.
Istnieją różne klasyfikacje innowacyjności w zależności od przyjętego kryterium. Z punktu widzenia
praktycznego najbardziej trafny wydaje się podział zaproponowany przez OECD3. Według tej
metodologii są cztery podstawowe grupy innowacji:
1) produktowe – dotyczą wprowadzenia nowego produktu czy usługi lub znaczącego ich
ulepszenia w odniesieniu do cech lub przeznaczenia;
2) procesowe – dotyczą wprowadzenia nowych metod produkcji czy dostaw lub ich znaczącego
ulepszenia;
3) marketingowe – dotyczą wprowadzenia nowych metod prowadzenia działań marketingowych,
sposobach promocji oraz sposobach ustalania cen;
4) organizacyjne – dotyczą wprowadzenia nowych sposobów organizacji działalności
przedsiębiorstwa, organizacji miejsca pracy czy kształtowania relacji z otoczeniem.
Innowacyjne rozwiązanie (produkt, proces, marketing lub organizacja) może być wynikiem własnej
działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstwa, współpracy z innymi przedsiębiorstwami i
instytucjami lub może być wynikiem zakupu wiedzy w postaci niematerialnej (patenty, licencje,
oprogramowanie, know-how, usługi o charakterze technicznym, marketingowym, organizacyjnym,
szkoleniowym itp.) lub materialnej (maszyny i urządzenia o podwyższonych parametrach).
3. Wspieranie innowacyjności w polityce Unii
Europejskiej
Najważniejszymi instrumentami realizacji celów strategii „Europa 2020” są opracowywane przez
państwa członkowskie UE Krajowe Programy Reform oraz przygotowane przez KE inicjatywy
przewodnie (flagship initiatives), realizowane na poziomie UE oraz państw członkowskich. Z siedmiu
zaproponowanych przez KE podkreślenia wymaga „Unia innowacji”, która zakłada poprawę
warunków ramowych dla innowacji oraz wykorzystanie innowacji do rozwiązania najważniejszych
3
Oslo Manual. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Data, OECD, 2005
problemów społecznych i gospodarczych wskazanych w strategii Europa 2020. Dokumentem
finansowym wdrażającym Unię Innowacji jest Horizon 20204.
Wspieranie innowacyjności ma się odbywać w szczególności poprzez dofinansowywanie badań
naukowych. Wspieranie badań naukowych na poziomie Unii Europejskiej odbywa się w obecnej
perspektywie w ramach 7 Programu Ramowego 2007-2013 (budżet wynosi ok. 54 mld euro). W
porównaniu do poprzedniego okresu programowania w perspektywie 2007-2013 wsparcie wyraźnie
zwiększyło się (prawie potrojenie).
Z punktu widzenia sektora rolnictwa istotne jest, że w budżecie 7PR przewidziano pozycję żywność,
rolnictwo, biotechnologia (1,935 mld euro)5. W nowej perspektywie finansowej UE, wszystkie
dotychczasowe instrumenty dotyczące finansowania badań i innowacji, będą działały wspólnie w
ramach Common Strategic Framework for Research and Innovation (80 mld euro). Propozycje
legislacyjne na nową perspektywę finansową przwidują podniesienie finansowania badań w obszarze
żywność, rolnictwo, biotechnologia do 4,152 mld euro. Warto w tym miejscu podkreślić, że środki
określone w Horizon 2020 będą rozdzielone na konkursy rozpisywane na poziomie ponadnarodowym.
Założeniem jest wspieranie doskonałości w dziedzinie badań i innowacji, bez względu na położenie
geograficzne podmiotów ubiegających się o dofinansowanie. Konieczność brania udziału w
konkursach międzynarodowych i konkurowania z najsilniejszymi jednostakami badawczymi oraz
wdrożeniowymi może oznaczać utrudniony dostęp do tych środków.
W następstiwe założeń strategii UE 2020, również w ramach kierunków rozwoju WPR do 2020 r. 6
zwraca się uwagę, że innowacje są niezbędne, aby rolnictwo UE przygotować na przyszłość. W
efekcie przewiduje się zwiększone wsparcie ze środków publicznych, również w ramach WPR, na
działania innowacyjne oraz wspierające innowacyjność w rolnictwie.
Należy jednocześnie zauważyć, że dotychczas szereg działań wspieranych przez WPR miało charakter
proinnowacyjny, pomimo że nie było to mocno artykułowane.
4. Finansowanie innowacyjności w ramach II filara WPR
w PROW 2007-2013
Możliwości wspierania innowacyjności poprzez wzrost konkurencyjności w sektorach
rolnym i leśnym w ramach osi 1
W ramach osi 1 programów rozwoju obszarów wiejskich (PROW) oferowane jest wsparcie poprzez
finansowanie rozwoju nowych produktów i usług, zachęcanie do nowych metod pracy oraz ułatwianie
dostępu do alternatywnych rynków, technologii i procesów.
W ramach osi 1 ujęte są działania mające za zadanie aktywnie promować innowacyjność w sektorach
rolnym i leśnym UE i wspierać rolników i leśników w pogłębianiu technicznej i ekonomicznej wiedzy
specjalistycznej poprzez kształcenie zawodowe, dostarczanie informacji i usługi doradcze.
Przewidziane jest też znaczne wsparcie na inwestowanie w innowacyjne technologie oraz wspieranie
współpracy między rolnikami, przemysłem przetwórczym i innymi podmiotami w zakresie rozwoju
nowych produktów i procesów.
4
Projekt Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego „Horyzont 2020” – program
ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji (2014-2020), Bruksela, dnia 30.11.2011., KOM(2011) 809
wersja ostateczna
5
Pozycja finansowana w ramach działania Współpraca, więcej o 7PR w decyzji Decyzja nr 1982/2006/WE
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. dotycząca siódmego programu ramowego
Wspólnoty Europejskiej w zakresie badań, rozwoju technologicznego i demonstracji (2007-2013)
6
Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i
Komitetu Regionów. WPR do 2020 r.: sprostać wyzwaniom przyszłości związanym z żywnością, zasobami
naturalnymi oraz aspektami terytorialnymi. Bruksela, 18.11.2010., KOM(2010) 672 wersja ostateczna
W celu podniesienia jakości i bezpieczeństwa produktów rolnych, preferuje się podejście oparte na
współpracy pomiędzy zainteresowanymi stronami i podmiotami badawczymi. Konkretna pomoc na
współpracę w rozwijaniu nowych produktów rolnych i leśnych jest udzielana w ramach działania 124.
Dofinansowanie udzielone jest na badania i opracowanie nowych produktów, procesów lub
technologii oraz prace związane z ich wdrożeniem. Zakres możliwości oferowanych przez działanie
124 istotnie przyczynia się do zwiększenia wprowadzania innowacji. Przykładem tego może być
brytyjski region Walii, gdzie działanie 124 jest tam wdrażane w ramach programu „Wydajność
łańcucha dostaw”. Do tej pory ten nowatorski program pomógł sfinansować około 20 projektów.
W kilku krajach skorzystano z możliwości oferowanych przez działanie 124. Poniższa tabela zawiera
informacje o wykorzystaniu instrumentu w poszczególnych krajach członkowskich. Lista ta nie jest
wyczerpująca, pokazuje jedynie jak szerokie możliwości we wprowadzaniu innowacyjności daje
działanie 124.
Kraj
Priorytety w ramach działania
Szwecja
Bliższa współpraca z instytucjami badawczymi
Estonia
Poprawa jakości żywności i uzyskanie oszczędności energii
Dania
Rozwijanie nowych, wydajnych procesów i technologii, które minimalizują
problemy ekologiczne
Republika Czeska
Inwestycje związane z rozwojem nowych produktów rolnych
i spożywczych oraz stosowanie nowych procesów i technologii
w produkcji zwierzęcej i roślinnej
Holandia
Nowe metody organizacyjne w działalności gospodarczej
Malta
Poprawa współpracy rolników z przetwórcami w celu poszerzania
wiedzy z zakresu marketingu
Portugalia
(kontynentalna)
Poprawa jakości usług w łańcuchach dostaw
Wsparcie w ramach osi 1 może być zatem uznane za dość znaczące, ponieważ sprzyja dynamicznemu
wzrostowi w sektorach rolnym i leśnym, a także przyczynia się do rozwoju obszarów wiejskich.
Poważnym utrudnieniem we wdrażaniu innowacji w ramach osi 1 jest finansowanie projektów na
zasadzie refundacji, szczególnie dotkliwe dla małych gospodarstw lub przedsiębiorstw, które nie mają
dostatecznych środków finansowych. Często producenci nie są chętni do ujawniania swoich
pomysłów instytucjom rządowym czy partnerom. Następną przeszkodą jest czasochłonność
przygotowania i realizacji projektów innowacyjnych.
Możliwości innowacyjnych rozwiązań w zakresie zarządzania środowiskowego w
sektorach rolnym i leśnym w ramach osi 2
Oś 2 unijnej polityki rozwoju obszarów wiejskich dotyczy problemów środowiskowych i kwestii
związanych z gospodarowaniem gruntami w ramach działalności rolniczej. W tym przypadku
innowacyjność nabiera szczególnego znaczenia, gdyż jest podyktowana rosnącą wrażliwością
społeczeństwa oraz potrzebą poszukiwania bardziej zrównoważonych praktyk rolniczych na obszarach
wiejskich.
W strategicznych wytycznych Wspólnoty dotyczących polityki rozwoju obszarów wiejskich
podkreślono rolę innowacyjności w unijnej polityce rozwoju obszarów wiejskich, zwracając uwagę na
jej potencjał w osiąganiu pozytywnych efektów w obliczu nowych wyzwań, takich jak zmiany
klimatu, produkcja energii ze źródeł odnawialnych, bardziej zrównoważona gospodarka wodna i
zatrzymanie zmniejszania różnorodności biologicznej.
Wsparciem innowacji w tych obszarach mogłoby być promowanie rozwoju czy podejmowanie i
stosowanie odpowiednich technologii, produktów i procesów (decyzja Rady 2009/61/WE).
Wyzwaniem dla rolników i leśników jest wyjście poza wymagane przez prawo dobre praktyki. Takie
podejście stwarza duże możliwości eksperymentowania, które może prowadzić do innowacyjnych
rozwiązań.
Wsparcie w ramach osi 2 polityki rozwoju obszarów wiejskich oferuje różne możliwości
rozwiązywania problemów środowiskowych, takich jak zwiększanie różnorodności biologicznej
poprzez ochronę roślinności, utrzymanie użytków zielonych i ekstensywnych form produkcji rolnej;
polepszanie wydajności gospodarki wodnej; przyczynianie się do ograniczenia emisji podtlenku azotu
i metanu oraz pomoc w promowaniu sekwestracji dwutlenku węgla.
Wkład działań osi 2 w innowacyjność jest często utożsamiany z poszukiwaniem nowych metod i
procesów, mających na celu poprawę warunków na obszarach wiejskich, ochronę środowiska i
stawienie czoła nowym wyzwaniom, na które zwrócono szczególną uwagę w ocenie funkcjonowania
reformy WPR.
Rosnące obawy społeczne dotyczące konkretnych zagrożeń dla stabilności dochodów i zdrowia
społecznego sprawiają, że wysiłki innowacyjne w zakresie zarządzania środowiskiem nabierają
szczególnego znaczenia i stają się wspólnym przedsięwzięciem, nastawionym na pomoc w
dostarczaniu ważnych dóbr publicznych.
Działania zawarte w osi 2 mogą być wykorzystane, by wesprzeć kreatywne myślenie na potrzeby
ochrony środowiska i wsparcia dóbr publicznych. Nowe podejście do metod gospodarowania gruntami
stwarza przestrzeń dla tego rodzaju innowacji. Rzeczą wspólną dla wszystkich innowacji w ramach osi
2 jest wspólny cel, zakładający znalezienie sposobów zrównoważonego gospodarowania na obszarach
wiejskich.
Możliwości wspierania innowacyjności w celu różnicowania działalności na obszarach
wiejskich i poprawy jakości życia w ramach osi 3
Żywotne społeczności wiejskie, atrakcyjne z punktu widzenia stylu życia i pracy, coraz bardziej
opierają się na różnicowaniu działalności i poprawie jakości życia ludności wiejskiej. Oś 3
europejskiej polityki rozwoju obszarów wiejskich oferuje społecznościom wiejskim różne możliwości
pomocy w odnalezieniu własnej drogi nowoczesnego zrównoważonego rozwoju.
Działania szkoleniowe ukierunkowane na konkretne potrzeby obszarów wiejskich i upowszechnianie
dostępu do technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza na obszarach oddalonych,
pobudzają rozwój turystyki wiejskiej, handlu elektronicznego, nowych form przedsiębiorczości,
nowych produktów, usług i procesów. Różnicowanie działalności i nowoczesne usługi nie tylko
pomagają zatrzymać ludność wiejską i zapobiec jej odpływowi, ale również często przyciągają
nowych mieszkańców, oferując im nowy styl życia i „zielone” otoczenie.
Innowacyjność oznacza połączenie lokalnych tradycji i dotychczasowych metod działania z wiedzą,
dostosowaną do nowoczesnego konsumenta i rynku. Zrównoważony rozwój wymaga współpracy,
eksperymentowania, usystematyzowania praktyk, transferu wiedzy oraz szkoleń. Środki dostępne w
ramach osi 3 mogą być przeznaczone na wspieranie innowacyjnych pomysłów i umocnienie
długoterminowego funkcjonowania społeczności. Innowacyjne pomysły mogą powstawać poprzez
mobilizowanie w nowy sposób potencjału obszarów wiejskich – ludzi, środowiska, kultury i
dziedzictwa.
Innowacyjne strategie i programy rozwoju lokalnego w ramach osi 4
Innowacyjność i kreatywność to ważne cele podejścia Leader od samego początku tej wspólnotowej
inicjatywy. Ponieważ podejście to może być obecnie stosowane we wszystkich trzech osiach
tematycznych polityki UE w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich, mówimy o jego włączeniu do
głównego nurtu programowania rozwoju obszarów wiejskich. Innowacyjność podejścia Leader
wynika zarówno z metody projektowania i wdrażania polityki dotyczącej obszarów wiejskich, jak i z
działań wspieranych na miejscu.
Jednym z podstawowych celów lokalnych grup działania ramach inicjatywy Leader jest promowanie
innowacyjności. Innowacyjnemu podejściu sprzyja fakt, że aby wdrożyć lokalne strategie rozwoju,
LGD mogą albo wybrać standardowe środki, albo opracować nowe rodzaje działań – jeśli potrafią
wykazać, że przyczyniają się one do osiągnięcia celów którejkolwiek z osi tematycznych.
Najważniejszą rolą LGD jest zgromadzenie różnych podmiotów działających na obszarach wiejskich,
a następnie osiągnięcie konsensusu w sprawie priorytetów ich wspólnych działań. Ponieważ LGD
działają na małych obszarach wiejskich, gdzie większość osób zna się nawzajem, udział w procesie
decyzyjnym nie jest postrzegany jako biurokratyczna formalność, a raczej jako możliwość „
wypowiedzenia się”. LGD postrzegają innowacyjność w dość prosty i jasny sposób – jako
eksperymentalne działania, których nie wprowadzono jeszcze na danym obszarze.
Poszukiwanie innowacyjnych pomysłów na działania może obejmować badanie potrzeb lokalnych i
przyznawanie im priorytetu, a także szukanie przykładów dobrych praktyk, które już sprawdzono na
innych obszarach. Takie podejście sprawia, że tworzenie sieci kontaktów i współpraca odgrywają
zasadniczą rolę w przekazywaniu wiedzy pomiędzy LGD, porównywaniu różnych rozwiązań
wspólnych problemów oraz wprowadzaniu nowatorskich rozwiązań dostosowanych do warunków
lokalnych. Transnarodowa i transregionalna współpraca jest płaszczyzną wymiany doświadczeń,
dzięki której innowacje są szybciej rozpowszechniane.
Lokalne grupy działania mogą również wykorzystać środki osi 4 aby zidentyfikować pomysły, które
można zrealizować wykorzystując możliwości w ramach osi 3.
5. Innowacyjność w propozycjach legislacyjnych WPR
po 2013 roku
Polityki i finansowanie
W propozycjach KE7 można wyodrębnić cztery elementy, które mają przyczyniać się do wzrostu
znaczenia badań i innowacji w europejskim rolnictwie:
 kontynuacja wsparcia działań proinnowacyjnych w ramach II filara WPR, tj. inwestycji,
rozwoju działalności, współpracy w rozwijaniu nowych produktów, procesów i technologii w
rolnictwie i sektorze spożywczym, jak również usprawnienie działania systemu usług
doradczych dla rolników (rozszerzenie ich dostępności, zakresu i skuteczności);
 stworzenie sieci europejskiego partnerstwa innowacyjnego (EPI) na rzecz wydajnego i
zrównoważonego rolnictwa wspieranej w ramach II filara WPR8;
 ustanowienie nagrody za innowacyjną współpracę lokalną na obszarach wiejskich w ramach II
filara WPR (fundusz 30 mln euro);
 zwiększenie budżetu na badania w rolnictwie i gospodarce żywnościowej w ramach nowego
programu badań i innowacji (Horizon 2020) do 4,152 mld euro.
Instrumenty proinnowacyjne
Propozycje legislacyjne przewidują szeroki zakres wsparcia w ramach działań „Transfer wiedzy i
działania informacyjne” (art. 15) oraz „Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania gospodarstwem
rolnym i zastępstw” (art. 16).
Wsparcie w ramach art. 15 obejmuje działania w zakresie kształcenia zawodowego i nabywania
umiejętności (szkolenia, warsztaty, coaching), działania informacyjne i demonstracyjne,
7
Projekt Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich
przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Bruksela, dnia 12.10.2011.,
KOM(2011) 627 wersja ostateczna
8
European Innovation Partnership (EIP) “Agricultural Productivity and Sustainability”
krótkoterminową wymianę zarządzających gospodarstwami oraz wizyty studyjne. Doradztwo w
ramach art. 16 ma na celu poprawę efektywności gospodarczej i środowiskowej gospodarstw,
przedsiębiorstw lub inwestycji, zwiększenia ich przyjazności dla klimatu oraz odporności na zmiany
klimatyczne.
Do proinnowacyjnych można zaliczyć działania dotyczące wsparcia inwestycji, rozwoju działalności
oraz szeroko rozumianej współpracy. Środkiem mającym szczególne znaczenie dla ułatwienia
transferu wiedzy i innowacji jest działanie „Inwestycje w nowe technologie w dziedzinie leśnictwa
oraz w przetwarzanie i wprowadzanie do obrotu produktów leśnych” (art. 27).
Do działań, które ułatwiają wprowadzanie innowacji, należy współpraca. Projekt rozporządzenia
przewiduje szczególnie szeroki zakres wsparcia różnych form współpracy (art. 36). Działanie
przeznaczone jest dla rolników, badaczy, doradców i przedsiębiorstw rolno-spożywczych, którzy chcą
współpracować w ramach łańcucha żywnościowego. Wsparcie będzie dotyczyło rozwoju nowych
produktów, praktyk, procesów i technologii w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym.
Dofinansowanie będzie dotyczyło tworzenia klastrów i sieci (w tym grup operacyjnych EPI).
Partnerstwo innowacyjne
Zainicjowanie tworzenia sieci partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego
rolnictwa było podyktowane niedostatecznym przepływem informacji pomiędzy różnymi aktorami
(rolnikami, doradcami, przedsiębiorstwami, naukowcami). Głównym celem europejskiego partnerstwa
innowacyjnego będzie promowanie konkurencyjnego i zrównoważonego rolnictwa, które osiąga
więcej przy mniejszych nakładach i funkcjonuje w harmonii ze środowiskiem naturalnym9.
W ramach głównego celu wyznaczone zostały dwa zadania europejskiego partnerstwa innowacyjnego:
 odwrócenie do 2020 r. trendu zmniejszania się wzrostu wydajności sektora rolnego mierzonej
jako łączna produktywność czynników produkcji (poprawa wydajności i efektywności);
 utrzymanie do 2020 r. funkcjonalności gleb10 na zadowalającym poziomie (produkcja
zrównoważona).
Według KE przedmiotowe partnerstwo będzie się odnosiło nie tylko do produkcji podstawowej, ale
również do wielu interakcji w ramach całego łańcucha dostaw, aż do poziomu konsumentów.
Cele operacyjne europejskiego partnerstwa innowacyjnego obejmują skuteczne budowanie
pomostów między nowatorskimi badaniami i technologiami a zainteresowanymi stronami, w tym
rolnikami, przedsiębiorstwami, podmiotami branżowymi, podmiotami świadczącymi usługi doradcze i
organizacjami pozarządowymi. Powinno to pomóc w znajdowaniu przełożenia wyników badań na
rzeczywiste innowacje, szybszym wdrażaniu innowacji w praktyce, systematycznym przekazywaniu
informacji zwrotnych dotyczących potrzeb badawczych z poziomu praktycznego do poziomu nauki,
ożywianiu wymiany wiedzy i podnoszeniu świadomości w zakresie konieczności wspólnych
wysiłków na rzecz inwestowania w innowacje służące zrównoważonemu rozwojowi.
Zakłada się, że eropejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa
przyczyni się do:
 efektywnego wykorzystania zasobów, wzrostu wydajności oraz obniżenia emisji w sektorze
rolnictwa;
 zapewnienia stabilnych dostaw żywności, pasz i biomateriałów;
 lepszej ochrony środowiska, adoptacji oraz przeciwdziałania zmianom klimatu;
 poprawy jakości i bezpieczeństwa żywności oraz zdrowszego stylu życia;
9
European Commissiom: Communication on the European Innovation Partnership „Agricultural Productivity
and Sustainability”, 29.2.2012., COM(2012) 79 final
10
Funkcjonalność gleb obejmuje zdolności produkcyjne gruntów, kluczowe funkcje gleb w kontekście
łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej oraz w odniesieniu do stabilności ekosystemowej.
 ścislejszej współpracy pomiędzy nauką a rolnikami, przedsiębiorcami i doradcami skutkującej
prowadzaniem innowacyjnych produktów i technologii.
Europejskie partnerstwo innowacyjne będzie obejmowało wiele etapów: od podstawowego procesu
badawczego i upowszechniania wyników badań po opracowywanie produktów i technik oraz ich
wprowadzenie do procesu produkcyjnego.
Realizacja działań innowacyjnych będzie prowadzona poprzez grupy operacyjne, będące
kluczowymi podmiotami wykonawczymi, składającymi się z rolników, naukowców, doradców,
organizacji pozarządowych lub przedsiębiorstw. Grupy operacyjne będą powstawały wokół
konkretnych tematów i będą realizowały projekty mające na celu testowanie i stosowanie
innowacyjnych praktyk, procesów, produktów, usług i technologii.
Na poziomie transgranicznym i unijnym grupy operacyjne będą działały poprzez inicjatywy klastrowe,
centra innowacji oraz duże projekty pilotażowe i demonstracyjne. Konkretne działania będą
prowadzone z wykorzystaniem funduszy programu ramowego UE w zakresie badań i innowacji.
Pod egidą sieci na rzecz rozwoju obszarów wiejskich ustanowiony zostanie instrument tworzenia sieci
europejskiego partnerstwa innowacyjnego. W ramach sieci uruchamiane będą działania na
poziomie unijnym, krajowym, regionalnym i lokalnym. Będzie ona zachęcała do tworzenia grup
operacyjnych i zapewniała informacje o możliwościach istniejących w ramach polityki UE. Natomiast
grupy operacyjne muszą w zamian przekazywać do sieci informacje o swoich projektach. Tym
sposobem sieć będzie działać jak pośrednik wspierający komunikację i współpracę między nauką a
praktyką. W ramach sieci łatwiej będzie wymieniać doświadczenia, w tym dotyczące niepowodzeń,
zdobytej wiedzy i dobrych praktyk.
System nagród za innowacyjną współpracę lokalną
W latach 2015-2019 finansowane będą projekty współpracy z udziałem co najmniej dwóch
podmiotów, które znajdują się w różnych państwach członkowskich i realizują lokalne innowacyjne
koncepcje. Tematyka wniosków musi być związana z jednym z priorytetów UE w zakresie rozwoju
obszarów wiejskich i musi być odpowiednia do wdrożenia poprzez współpracę na poziomie
transnarodowym. Procedura wstępnej selekcji będzie przeprowadzana za pośrednictwem KSOW,
natomiast KE przyzna 50 nagród dla najlepszych projektów. Maksymalna wysokość nagrody dla
projektu będzie wynosiła 100 000 EUR.
Badania na rzecz innowacyjności
Na podstawie wkładu zainteresowanych stron i badaczy oraz przekazanych przez nich informacji
wybrano kilka orientacyjnych priorytetowych obszarów badań i innowacji, które aczkolwiek nie
wyczerpują praktycznego zakresu możliwych działań innowacyjnych:
 zwiększenie wydajności i bardziej efektywne gospodarowanie zasobami w rolnictwie;
 innowacje wspierające gospodarkę ekologiczną;
 różnorodność biologiczna, usługi ekosystemowe i funkcjonalność gleb;
 innowacyjne produkty i usługi w zintegrowanym łańcuchu dostaw;
 jakość i bezpieczeństwo żywności oraz zdrowy styl życia.
Oczekuje się, że znaczny wkład w dyskusję i opracowanie spójnych i odpowiednich kierunków
tematycznych wniosą inicjatywy w sprawie wspólnego planowania (JPI), Stały Komitet ds. Badań
Naukowych w Dziedzinie Rolnictwa (SCAR), programy ERA-NET11 oraz europejskie platformy
technologiczne.
11
Programy ERA-NET wspierają współpracę i koordynację działań badawczych na poziomie krajowym lub
regionalnym.
6. Komentarze do propozycji legislacyjnych WPR po
2013 roku w obszarze innowacyjności
Analiza nowych propozycji legislacyjnych prowadzi do wniosku, że pomimo zaproponowania kilku
nowych rozwiązań, nie przewiduje się nowych instrumentów wspierających innowacyjność. Na
przykład, grupy operacyjne mają wykorzystywać proinnowacyjne działania dostępne w ramach
PROW (dotyczące m.in. współpracy, szkoleń i doradztwa oraz inwestycji), a Europejskie Partnerstwo
Innowacyjne będzie wykorzystywać możliwości oferowane przez Europejską Sieć na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich oraz wspólnotową politykę badań i innowacji poprawiając ich skuteczność i
integrację.
Działania proinnowacyjne
Innowacyjność może być wspierana w ramach istniejących działań proinnowacyjnych ROW. Godnym
uwagi jest fakt, że w projekcie rozporządzenia przewidziano 100% współfinansowania z EFRROW
działań o znaczącym wkładzie w innowacje istotne dla wydajnego i zrównoważonego rolnictwa.
Wnioski o dofinansowanie składane w ramach wszystkich działań PROW mogą zawierać element
innowacyjny. Różnicowanie wsparcia w zależności od stopnia innowacyjności projektu mogłoby
zachęcać do szerszego wprowadzania nowatorskich rozwiązań. Takie podejście pozwoliłoby też na
szersze wprowadzanie innowacji w małych gospodarstwach lub działających na obszarach wiejskich
przedsiębiorstwach.
Jednak określenie stopnia innowacyjności nie jest proste. Nie ma jednoznacznie dobrych metod
pomiaru poziomu innowacyjności, czyli czegoś co dotychczas nie było znane i wykracza poza
stosowane rozwiązania.
Jedną z najczęściej stosowanych metod pomiaru innowacyjności jest określenie czasu stosowania
danej technologii, produktu lub sposobu organizacji na świecie. Pod uwagę bierze się okres 1 roku, 3
lub 5 lat albo pierwsze wdrożenie patentu i porównuje się do określonej bazy. Może nią być np.
przedsiębiorstwo, region, kraj, rynek docelowy, świat czy branża. Alternatywną możliwością wobec
okresu stosowania technologii na świecie jest stopień rozprzestrzenienia technologii w danej branży.
Wśród innych metod mierzenia poziomu innowacyjności wymienić można m.in. analizę jakościową
wprowadzanych rozwiązań poprzez wskazanie cech różnicujących je od już istniejących, wraz z
analizą ich istotności dla końcowego odbiorcy.
Na podstawie przeprowadzonych pomiarów, ocen i analiz można zakwalifikować innowacyjność do
poszczególnych poziomów, np.: wysokiego, średniego i niskiego. Od poziomu innowacyjności
projektu można by było uzależnić przyznawanie dodatkowego wsparcia za innowacje w ramach
poszczególnych działań PROW.
Należy pamiętać, że rolnik czy przedsiębiorca będzie innowacyjny o tyle o ile będzie mu się to
opłacać. Niestety wprowadzenie innowacji, zwłaszcza wymagających badań, wiąże się dla niego z
inwestycjami wysokiego ryzyka. Natomiast dla państwa innowacyjność to przyszłość, bowiem tylko
innowacyjne, rozwijające się przedsiębiorstwa będą gwarantować stabilne wpływy do budżetu.
Dlatego państwo powinno zadbać, aby przedsiębiorcy byli innowacyjni i aby innowacje były
opłacalne. Dzielenie ryzyka lub jego łagodzenie jest naturalnym zadaniem państwa. Ochrona przed
ryzykiem utraty dochodu, zwolnienia podatkowe, pokrycie kosztów ubezpieczenia to są tylko niektóre
z instrumentów wsparcia państwa dla innowacyjnych projektów wysokiego ryzyka.
Zachęcanie rolników do współpracy, zrzeszania się w organizacje producentów, pomoc w tworzeniu
klastrów i sieci oraz stworzenie instrumentów wsparcia dla rozwiązań innowacyjnych wdrażanych
poprzez te organizacje na pewno przyczynią się do szerszego wdrażania innowacji. W ramach
szerokiego zakresu wsparcia współpracy na szczególną uwagę zasługuje wsparcie współpracy w
rozwoju nowych produktów, praktyk, procesów i technologii w sektorach rolnym, spożywczym i
leśnym. Jest to działanie, które przyczyniło się do zwiększenia innowacyjności w kilku krajach w
poprzedniej perspektywie finansowej. Te pozytywne przykłady powinny być wykorzystane przez inne
kraje w nowym okresie programowania.
System doradztwa
W propozycjach legislacyjnych rozszerzono zakres doradztwa w celu zwiększenia jego dostępności.
Zamiarem KE jest doprowadzenie do szerszego dostępu do informacji oraz powszechnej dostępności
usług doradczych dla wszystkich rolników.
System doradztwa dobrze funkcjonuje w niektórych krajach członkowskich, natomiast w części
krajów członkowskich istnieje problem braku zaufania rolników do doradców. W ostatnich latach
poprawiła się opinia polskich rolników o doradztwie rolniczym w kraju. Nowe obowiązki nakładane
na producentów rolnych (zasada cross compliance) sprawiły, że w ostatnich latach zainteresowanie
szkoleniami organizowanymi przez ośrodki doradztwa rolniczego było często większe niż możliwości
ich sfinansowania.
W nowym okresie programowania należy doprecyzować rolę i zadania służb doradczych oraz szerzej
otworzyć system dla prywatnych konsultantów. Taka konkurencja sprzyjać będzie podnoszeniu
poziomu świadczonych usług doradczych i osiąganiu wyższej efektywności pracy doradczej.
Pozytywnym elementem w propozycjach legislacyjnych jest zmiana zasad ubiegania się o wsparcie
usług doradczych. Beneficjentami działań maja zostać podmioty doradcze, a nie jak było do tej pory
rolnicy czy posiadacze lasów. Powinno to przyczynić się do lepszego wykorzystania środków
przeznaczonych na doradztwo oraz zwiększyć dostępność tych usług, które mają być skierowane do
rolników, osób działających w sektorze rolnym, żywnościowym i leśnym oraz małych i średnich
przedsiębiorstw działających na obszarach wiejskich.
Partnerstwo innowacyjne
Wprowadzenie innowacyjności w rolnictwie jest trudniejsze niż w innych sektorach gospodarki ze
względu na specyfikę tej branży. Skuteczne wspieranie innowacyjności w rolnictwie wymaga
podejścia systemowego.
Źródłem innowacji technologicznych są badania naukowe, dlatego efektywne wprowadzenie
innowacji zależy od dobrej współpracy między naukowcami i producentami rolnymi. W rolnictwie
współpraca jest trudniejsza niż w innych sektorach ze względu na większe bariery instytucjonalne i
dystans dzielący naukę i praktykę. Dodatkowo należy też pamiętać, że działalność naukowa i
działalność gospodarcza mają inne cele i wartości.
Oznacza to, że stworzenie sieci partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego
rolnictwa, która ma połączyć wysiłki naukowców i producentów, będzie skutkować większą liczbą
innowacji. Przyczyni się do tego też skuteczna współpraca w ramach partnerstwa z instytucjami
rządowymi, służbami doradczymi oraz ogniwami łańcucha dostaw (hurtownicy, detaliści,
konsumenci).
Zakładane w ramach partnerstwa grupy operacyjne mogą wykorzystać też doświadczenie istniejących
ośrodków innowacyjności, takich jak parki naukowo-technologiczne, inkubatory technologiczne,
centra transferu technologii, platformy technologiczne.
Nie należy się jednak spodziewać, że wprowadzenie nowego instrumentu w formie partnerstwa
innowacyjnego w istotny sposób wpłynie na poprawę wydajności produkcji rolniczej w UE. Aby
zrealizować ten cel niezbędne jest większe wsparcie dla badań.
7. Wnioski
 Innowacyjność ma pełnić kluczową rolę w realizacji celów strategicznych Unii Europejskij
przyjętych w dokumencie Europa 2020, a jej wspieranie stanie się jednym z priorytetów w
polityce społeczno-gospodarczej UE, w tym w WPR.
 Podstawową polityką, przy pomocy której KE zamierza rozwijać innowacyjność, będzie
polityka badawcza. W nowej perspektywie finansowej UE wszystkie dotychczasowe
instrumenty dotyczące finansowania badań i innowacji, będą działały wspólnie w ramach
Common Strategic Framework for Research and Innovation (80 mld euro). Wzrośnie
finansowanie badań ogółem, w tym badań w obszarze rolnictwo, żywność i biotechnologia.
 Ze względu na to, że dofinansowanie w ramach unijnej polityki badawczej odbywa się na
poziomie ponadnarodowym, jest relatywnie trudniejsze do zdobycia dla potencjalnych
krajowych beneficjentów. Dlatego planowane podniesienie wsparcia w ramach polityki
badawczej, w tym w obszarze rolnictwo, żywności i biotechnologia nie będzie się przekładać
wprost na większe dofinansowanie polskich podmiotów.
 Nie ma jednej definicji innowacji. Generalnie za innowacje uznaje się wszelkie zmiany
jakościowe charakteryzujące się nowością i oryginalnością w skali świata, regionu, kraju,
branży lub przedsiębiorstwa. Ekonomicznym rezultatem udanej innowacji jest poprawa
efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa lub gospodarstwa.
 Istnieje szereg barier hamujących rozwój innowacyjności na obszarach wiejskich. Należą do
nich m.in. specyfika rolnictwa, strach przed nowością, wysoka średnia wieku rolników i niższy
poziom wykształcenia w porównaniu z mieszkańcami miast oraz niedobór środków
finansowych.
 Innowacje są niezbędne, aby przygotować rolnictwo UE do nowych wyzwań, takich jak
bezpieczeństwo żywnościowe, zmiany klimatyczne lub niedobory wody. Wzrost produkcji
przy użyciu obecnych rozwiązań spowoduje dalszą degradację zasobów naturalnych i
środowiska naturalnego. Bez szerokiego wdrażania innowacyjnych rozwiązań unijne rolnictwo
stanie wobec trudności związanych ze zwiększaniem produkcji przy jednoczesnym
zapobieganiu dalszej degradacji zasobów naturalnych.
 W ramach PROW 2007-2013 brakowało systemowego wsparcia innowacyjności. Poszczególne
działania w różnym stopniu przyczyniały się do rozwoju innowacyjności. Na szczególną
uwagę zasługują pozytywne przykłady współpracy w rozwijaniu nowych produktów rolnych i
leśnych (działanie 124).
 Analiza nowych propozycji legislacyjnych prowadzi do wniosku, że pomimo zaproponowania
kilku nowych rozwiązań, nie przewiduje się nowych instrumentów wspierających
innowacyjność.
 W obszarze innowacyjności w działaniach Komisji widać dążenie do większego zintegrowania
działań między różnymi politykami oraz do uczyniania ich wzajemnie komplementarnymi.
Dlatego nowe rozwiązania wspierające innowacyjność w WPR na 2014-2020 można
postrzegać jako uzupełnienie działań realizowanych w ramach polityki badawczej.
 Obecnie istnieje rozdźwięk między wynikami badań, a zastosowaniem innowacyjnych
rozwiązań w praktyce gospodarki rolnej, a wdrażanie nowych rozwiązań jest zbyt powolne.
Zainicjowanie tworzenia sieci partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i
zrównoważonego rolnictwa ma połączyć wysiłki naukowców i producentów dla uzyskania
większej liczby innowacji. Partnerstwo ma pomóc w budowaniu pomostów między
nowatorskimi badaniami i technologiami a zainteresowanymi stronami, w tym rolnikami,
przedsiębiorstwami, podmiotami branżowymi, podmiotami świadczącymi usługi doradcze i
organizacjami pozarządowymi.
 Nie należy się jednak spodziewać, że wprowadzenie nowego instrumentu w formie partnerstwa
innowacyjnego w istotny sposób wpłynie na poprawę wydajności produkcji rolniczej w UE
(główny cel partnerstwa). Oczekiwany efekt będzie zależny przede wszystkim od poziomu
finansowania badań.
 Według nowych propozycji legislacyjnych innowacyjność może być wspierana w ramach
wszystkich działań PROW. W projekcie rozporządzenia przewidziano 100%
współfinansowania z EFRROW dla działań o znaczącym wkładzie w innowacje istotne dla
wydajnego i zrównoważonego rolnictwa.
 Propozycje legislacyjne przewidują rozszerzenie zakresu wsparcia i grona odbiorców usług
doradczych. Powinno to przyczynić się do lepszego wykorzystania środków przeznaczonych
na doradztwo oraz zwiększyć dostępność tych usług.
 Zachęcanie rolników do współpracy, zrzeszania się w organizacje producentów, pomoc w
tworzeniu klastrów i sieci oraz stworzenie instrumentów wsparcia dla rozwiązań
innowacyjnych wdrażanych poprzez te organizacje na pewno przyczynią się do szerszego
wdrażania innowacji.