Ekspresjonizm.

Agata Jagłowska
Ekspresjonizm.
Ekspresjonizm, jako zjawisko kulturowe obejmował sztuki plastyczne,
literaturę, muzykę, teatr, oraz stosunkowo młode w owych czasach medium, jakim jest film.
Kierunek ten rozwijał się w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku, głównie w Niemczech.
Charakteryzował się złamaniem dotychczasowych tradycji ujmowania
rzeczywistości, postulując w zamian pragnienie wyrażania prawd uniwersalnych przez wysuwanie
sie na czołowe miejsce stanów podświadomych, wewnętrznych przeżyć i wizji 1.
Herwarth
Warden powiedział: "Malarz przedstawia to, co postrzega w najgłębszych warstwach swej
świadomości, wyraża samego siebie, przemijająca rzeczywistość jest dlań jedynie symbolem,
angażuje w ów proces samego siebie: to, co świat zewnętrzny zapisuje w jego świadomości, on z
kolei wyraża od wewnątrz"2
Inspiracje zaczerpnięto z filozofii antypozytywistów dziwiętnastowiecznych, z
W.F. Nietzschem oraz Sorenem Kierkegaardem na czele. Filozofia Nietzschego stawia ponad
gminem osobowości zdolne do kreowania własnej indywidualności, wznoszące się ponad ogół
tego, co płaskie, potrafiące kreować rzeczywistość bez oglądania się na zastane wzorce, także w
sferze moralnej. Jak za Nietzschem stwierdzają ekspresjoniści, należy dążyć ku świadomości
etycznej i samemu określać swoją drogę duchową.
Filozofia ta silnie podkreślała ludzką
osobowość, nakierowana jest na poszukiwanie niepowtarzalności ludzkiej egzystencji. Równie
ważnym czynnikiem było przełamywanie pozytywizmu mistycyzmem. To przecież w wizjach
objaw artysta miał ujmować
prawdy objawione. W sztuce charakteryzowało się to
zdeformowaniem kształtów, kolorów, ukazaniem totalnej brzydoty etc. Nic nie powinno
przypominać naturalistycznego, zafałszowanego obrazu człowieka. Równie ważnym, o ile nie
naczelnym pojęciem jest pojęcie życia, rozumianego jako spontaniczne, wolne działanie
człowieka, które jest główną kategorią
filozofii życia, głoszonej przez Wilhelma Dilthey’a.
Kolejnym myślicielem, z którego czerpano natchnienie jest Henry Bergson. Również i on
postulował spontaniczność, wolność i niejednoznaczność ludzkiej egzystencji. Powinniśmy
czerpać z życiowej energii, aby wyzwolić moce twórcze. Kreatywność jest w zasięgu ręki.
1 Encyklopedia Gazety Wyborczej, Warszawa 2004, s. 480
2 Wikipedia
Jednakże główna trudność polega na trudności w zdefiniowaniu tego prądu
artystycznego. Nie miał on manifestu, nie skupiał uczniów wokół jednego guru. Sztuka "była ona
pewnej mierze odbiciem niepokojów płynących z poczucia niestabilności polityczno-społecznej a
także wyrazem buntu przeciwko istniejącemu porządkowi moralno-obyczajowemu".3
Terminu tego po raz pierwszy użył dla oznaczenia swojej sztuki francuski malarz
J.A.Hervè w 1901 roku nadając tę nazwę cyklowi swoich obrazów wystawionych w Salonie
Niezależnych.
Emil Nolde Maria Egipcjanka
W sztukach plastycznych początki ekspresjonizmu wyznacza powstanie grup Der
Brücke (1905 r) i Der Bleue Reiter (1911 r). Pierwszymi tekstami dramatycznymi, zaliczanymi do
ekspresjonizmu niemieckiego, są utwory Franka Wedekinda i Do Damaszku Augusta Strindberga.
Nowe rozwiązania w teatrze ekspresjonistycznym przejawiają się przede wszystkim w nastroju,
akcji i strukturze dramatu, w sposobie pokazania w nim postaci, a także w dialogu, w stylu gry
aktorskiej. Nurt ekspresjonistyczny zaistniał prócz Niemiec również w Austrii, Czechach,
Szwajcarii, Holandii, Skandynawii, oraz w Polsce4
MALARSTWO EKSPRESJONISTYCZNE
W latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku Edvard Munch, utrzymuje
bliską znajomość z Augustem Strindbergiem. Poświęca on niezliczoną ilość
artykułów
malarzowi. Jest w śród nich również zamieszczona w La Revue blanche recenzja kompozycji
Wampir należącej do cyklu Fryz Życia. Kobieta przedstawiona na obrazie jest demoniczną istotą,
wytworem epoki mizoginii. Istota pożądana , niebezpieczna, destrukcyjna.
Strumienie krwi
spływają wartko mieszając się z kobiecymi włosami. Całość melancholijna, sprawiająca wrażenie
sceny z koszmaru, czy rojenia osoby chorej psychicznie. Równie niepokojący wymiar uchwycony
3 Bożena Kowalska Od impresjonizmu do konceptualizmu-odkrycia sztuki Warszawa 1989 s 38
4 Marta Ples. Człowiek według twórców teatru ekspresjonizmu niemieckiego: teorie, inspiracje, poszukiwania
artystyczne. s. 2, s. 5
jest na wystawionym w 1896 roku w Salonie Niezależnych Madonna (obraz ten stał się ostatnio
sławny za sprawą kradzieży, choć udało się go odzyskać jest nieodwracalnie zniszczony). Postać
kobieca jest Madonną Boleściwą, a jednocześnie prężącą się z lubością rozpustnicą. Także tu, jak i
we wszystkich obrazach Muncha, kreska jest jednoznaczna, ostra, kolory wręcz surowe. Ale to
jeden jedyny obraz wyznaczy kurs przyszłych pokoleń ekspresjonistów, a mianowicie Krzyk.
Konwulsyjnie wykrzywiona postać ukazująca się na pierwszym planie epatuje lękiem,
samotnością, chorobą. Barwy nieba i morza w niczym nie przypominają świata realnego; są jak
nabiegłe krwią jęzory liżące łysą głowę przestraszonej postaci. 5
Grubą kreskę, kontrastowość kolorów oraz upodobania do szczególnego rodzaju
turpizmu w ukazywaniu rzeczywistości przejęli po Munchu (czy nie wymienionych przeze mnie
Van Goghu, czy Gauguinie) ekspresjoniści niemieccy w XX wieku. Czwórka studentów
architektury z Drezna6 (Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff oraz Fritz
Bleyl) połączona pasją malowania i wspólnymi ideami założyła grupę Die Brucke. Nazwę grupa
zapożyczyła od Nietzschego; metafora mostu tyczy sie wielkości i możliwości pokonywania
barier przez jednostkę. W ciągu paru lat grupa rozrasta się, ewoluuje, wciąż pozostając wierna
swoim wytycznym, zawartym m.in. w piśmie Der Sturm (Burza). W tym samym czasie w
Monachium powstaje Der Blaue Reiter (Błękitny jeździec), który w odróżnieniu od Die Brucke ,
który na pierwszy plan wysuwa siłę emocjonalną dzieł, Jeździec jako naczelną zasadę uznaje
prymat koloru. W skład Jeźdźca wchodzi V. Kandinsky, który grę kolorami doprowadzi do
perfekcji. Jednakże głównymi cechami malarstwa ekspresjonistycznego pozostają stosowanie
sugestywnego koloru, kontrast, faktura, zwięzłość języka, deformacja świata wraz z jego
odczłowieczonymi mieszkańcami. "Ekspresjoniści głosili zasadę wszechwładności uczuć. Stąd
nieokiełznana żywiołowość ich sztuki i niczym nie ograniczona swoboda w kształtowaniu form i
stosowaniu barw. Demontowali przeżycia ludzkie w ich najwyższym napięciu, od ekstatycznej
radości czy od rozpasania do melancholii i rozpaczy, wyobrażając ludzi w egzaltowanych pozach i
o histerycznej mimice" 7
KINO EKSPRESJONISTYCZNE
Przedwojenne kino niemieckie miało już ugruntowaną pozycję za sprawą filmów
rozrywkowych rozgrywających się w orientalnych plenerach (m.in. Sumurum z udziałem Poli
Negri). Kino obejmujące lata wojny przyniosły zmianę nastrojów społecznych. Potężne Niemcy
Wilhelma II przeistoczyły się w toczoną chorobami społecznymi republikę weimarską .Nie
5 Tygodnik Wielcy Malarze; ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 106. Edvard Munch
6 Tygodnik Wielcy Malarze; ich życie, inspiracje i dzieło. Nr 107 Ekspresjoniści niemieccy
7 Bożena Kowalska op. cit.
domagano się już widowisk z udziałem roznegliżowanych tancerek, ani dzikich tygrysów.
Bezpośrednio na taśmie filmowej odzwierciedlały się bowiem nastroje społeczne. Pierwsza wojna
światowa była ciosem, na jakie nowoczesna Europa nie była przygotowana. Klęska Niemiec,
bezrobocie, zubożenie społeczeństwa, następnie Wielki Kryzys były przyczynkiem do ukazania
ekspresjonizmu na ekranie kin. Mroczna i niepokojąca, a nawet brutalna fabuła była więc
wyrazem klęski człowieka. Jerzy Płażewski pisze "Mottem dla filmu mogła być maksyma
Baudelaire'a 'Człowiek nie zauważa rzeczy, które nie są jakoś zdeformowane. Banalność jest
niewidzialna.' Naturalnie bardziej deformują rzeczywistość umysły mistyczne, dalekie od normy,
przede wszystkim umysły szaleńców. Przypomniano sobie o tradycjach romantyzmu
niemieckiego, przepojonego makabryczną fantastyką, grozą i okrucieństwem".8 Te dwa motywyzbrutalizowanie życia i deformacja zaczerpnięta z tradycyjnych podań zaowocowały dwoma
nurtami kina ekspresjonistycznego. A mianowicie nurt społeczno-psychologiczny, którego
głównym motywem był samotność, śmierć, tragedie ludzkie. Piętnował on człowieka jako istotę
upadłą z góry skazaną na porażkę. Do najważniejszych zalicza się
Schody kuchenne (Hintertreppe) – reż. Leopold Jessner, 1921r
Portier z Hotelu Atlantic (Der Letzte Mann) – reż. Friedrich Murnau, 1924r
Nurt fantastyczny jest bliżej znany współczesnemu widzowi z zachwycających oraz
nowatorskich filmów grozy.
Student z Pragi (Der Student von Prag), reż. Stellan Rye, 1913r Film jest ekranizacją
prozy gotyckiej- Hansa Heinza Ewersa. Studenta, sprzedaje swe odbicie w lustrze czarownikowi,
który tworzy jego sobowtóra. Obecny jest tu motyw szaleństwa i rozpaczy dobrze widoczny w
późniejszych obrazach tego gatunku. W głównej roli wystąpił Paul Wegener, późniejszy odtwórca
roli Golema. „Zaczerpnięty z literatury romantycznej motyw rozdarcia osobowości zyskuje
właściwe przetworzenie w mrocznej atmosferze Pragi początków XX wieku.9
Kadr z filmu Gabinet doktora Caligari.
Gabinet doktora Caligari (Das Kabinett des Doktor Caligari), reż. Robert Wiene,
8 Jerzy Płażewski Historia filmu Warszawa,Wrocław,Kraków 1995 s. 33
9 Kronika filmu Warszawa 1995r s 28
1919r. Uznawany za najważniejsze dzieło gatunku. Historia prowincjonalnego hipnotyzeramordercy i jego somnambulicznego sługi. Ale to nie fabuła filmu, lecz jego pozbawione
trójwymiarowości dekoracje i kostiumy decydują o artystycznym sukcesie. Wszystkie dekoracje
były malowane przez członków grupy Der Sturm. Głębokie zachwianie perspektywy,
kontrastowość kolorów, ostre kąty, gra cieni, wszystko to sprawia, że widz ma wrażenie oglądania
od wewnątrz rojeń szaleńca.10
Golem (Der Golem, Wie Er In die Welt Kam), reż. Paul Wegener i Carl Boese,1920r.
Złowroga atmosferę filmu potęgują nienaturalnie skośne dachy oraz niezwykła ciasność ulic.
Także i tu odniesiono się do mrocznego klimatu dziewiętnastowiecznej Pragi, powstałej w atelier
za sprawą architekta Hansa Poelzniga.11
Zmęczona śmierć (Der Műde Tod), reż. Fritz Lang, 1921 – Cztery opowieści o śmierci
i przeznaczeniu (Opowieść niemiecka, Opowieść arabska, Opowieść wenecka, Opowieść chińska)
Pierwszy film, który Fritzowi Langowi przyniósł uznanie. Śmierć, w konflikcie z własnym
sumieniem(sic!), kontra młoda kobieta walcząca o życie ukochanego. Obraz ma wydźwięk
głęboko pesymistyczny, głoszący nieuchronność i wszechwładzę śmierci.12
Kadr z filmu Nosferatu-symfonia grozy
Nosferatu - symfonia grozy (Nosferatu, Eine Symphonie des Grauens), reż. Friedrich
Wilhelm Murnau, 1922. Ze względu na prawa autorskie klasyczną powieść gotycką Drakula
Brama Stokera zmodyfikowano na modłę ekspresjonistyczną. Wampirem, żywym trupem jest tu
nie czarujący dżentelmen, (jaki ukaże się widzom min. w 1931r za sprawą filmu Toda Browninga
z Belą Lugosim oddającym wiernie treść książkowego pierwowzoru) lecz istota szpetna,
rozsiewająca śmierć gdziekolwiek przybędzie.13 Sugestywność filmu wynika znacznej mierze z
niezwykłego prowadzenia kamery, oraz nieomalże mistycznej gry cieni. warto przypomnieć, że w
roku 1978 Werner Herzog realizuje po mistrzowsku własną wersję dzieła Murnaua, czerpiąc z
10
11
12
13
Ibidem s 39
Ibidem s 41
Ibidem s 45
Ibidem s 47, 91
niemal benedyktyńską precyzją całe kadry filmu. Jednakże w Nosferatu-wampirze hrabia Orlok
jest umęczonym samotnikiem. „Zamiast łysego straszydła w urzędniczej liberii Klaus Kinski
wykreował tu tragicznego samotnika, godnego współczucia” 14
Ślady świetności niemych filmów ekspresjonistycznych, szczególnie nurtu
społecznego odnaleźć można w Błękitnym aniele (Niebieski motyl) 1930r. w reżyserii Josefa von
Stemberga. Nienaturalne stromizny dachów, nędzne zaułki upstrzone malowniczo rozlatującymi
się domami
przywołują na myśl Pragę z Golema i Studenta z Pragi , a mroczne wnętrza
nawiązują do dramatu jednostek z Portiera z hotelu Atlantic . Kolejnym nawiązującym do
Kammerspielu filmem jest M-morderca , kolejny wielki obraz Fritza Langa po Metopolis. Jest to
historia zbiorowej obławy na mordercę dzieci. Sam temat jak i jego przedstawienie uwypuklają
mroczność ludzkiej duszy, jej niepohamowaną nikczemność. Cała opowieść epatuje lękiem tak
zaraźliwym, iż odczuwa go sam odbiorca. 15
ARCHITEKTURA EKSPRESJONISTYCZNA
Architektura
ekspresjonistyczna
charakteryzowała
się
głównie
cytatami
z
gotyku,podkreślaniem horyzontalnej i pionowej linii. Strzelistość oraz asymetryczność odgrywały
ważną rolę w konstukcjach.
W roku 1919 zawiązał się korespondencyjne ruch Die Glaserne Kette (Szklany
łańcuch) zainicjowany przez grono skupione wokół Brunona Tauta. Idee koła były dość utopijne
(szklane domy, powrót do natury, likwidacja miast)
Naczelnymi przedstawicielami tego kierunku w architekturze byli : E. Mendelssohn
(m.in. Dom towarowy Schocken w Stuttgarcie), Max Berg, Hugo Haring, Hanz Poelzig -szerzej
znany z budowy nowatorskich dekoracji do filmów - i wymieniony wyżej Bruno Taut16
EKSPRESJONIZM W POLSCE
Ekspresjonizm w Polsce więcej odziedziczył po kubizmie oraz futuryzmie, niemniej
jednak nie zrywał z tradycjami ówczesnej awangardy. 4 listopada 1917 to data przełomowa w
historii tego ruchu na ziemiach polskich. W krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych
odbyła się Pierwsza Wystawa Ekspresjonistów Polskich. Wydany bogato ilustrowany cytatami
katalog wystawy skupiał uwagę, że sztuka nie może być tępym naśladowaniem życia, ale przede
wszystkim ma kreować otoczenie. Jednakże w rodzimym odłamie ruchu brak było wspólnie
14 Jerzy Płażewski op. cyt. s 339
15 Ibidem s 91
16 Wikipedia hasło Ekspresjonizm architektura
wypracowanego języka przekazu; pod wspólną etykietką spotykali się malarze operujący
odmiennymi środkami. Główną przyczyną była chęć odcięcia się grubą kreską od tego, co zastane.
„Przeciwstawienie się tępocie i ogólnej śpiączce, jaka panowała wówczas w sztuce polskiej”17
Oprócz tradycyjnych obrazów na wystawie zaprezentowano ludowe malarstwo na szkle oraz
drzeworyty nawiązujące do stylu góralskiego. Władysława Skoczylasa . Do najsławniejszych
artystów tworzących pod wspólnym szyldem ekspresjonistów polskich należeli: T. Czyżewski, Z.
Pronaszko, E. Zak, J. Mierzejewski, L. Chwistek, S.T Witkiewicz, J. Hryńkowski, T.
Niesiołowski, K. Winkler( pierwszy monografista grupy, malarz oraz krytyk), A. Zamoyski.18
Ekspresjonizm obok krakowskiego miał odłam poznański, któremu patronował Jerzy
Hulewicz. Założonego przez niego pismo literacko-artystycznego Zdrój od roku 1917 skupiało
wokół siebie modernistów, a następnie coraz bogatsze grono awangardy które z czasem przyjęło
nazwę BUNT. Utrzymywano żywy kontakt z grupami Die Brucke, Der Blaue Reiter , oraz z
berlińską galerią Die Aktion . Pierwsza wystawa BUNTu miała miejsce w Poznaniu, w skład
specjalnego numeru Zdroju wszedł manifest grupy. Grono jednak rozpierzchło się po kilku latach
z przyczyny różnic artystycznych.19
Ekspresjonizm przeminął ustępując miejsca
futuryzmowi, surrealizmowi, i in.
Zrozumiałość języka, jakim się posługiwał jest dla nas właściwie zatracona. Mimo iż wielu
twórców posiłkuje się czy to grą cieni przyuważonej na studyjnej projekcji Nosferatu, czy
nowatorskimi dekoracjami Gabinetu, temat obecny jest jedynie w dzisiejszych horrorach. Jedynie
malarstwo poprzez fakturę czy żywość kolorów inspiruje wielu dzisiejszych twórców, na dalszy
plan spychając życie psychiczne postaci zaludniających obrazu Egona Schiele, czy Emila Nolde .
Ekspresjonizm był jeden i jest nie do powtórzenia z uwagi na dzisiejszą świadomość społeczną,
realia i pęd życia. Los ludzki nie jest już taki straszny, jak w dwudziestoleciu międzywojennym,
nie ma więc potrzeby nurzać się w odmętach szaleństwa, zbrodni, podwójnej moralności oraz
degradacji człowieka. Z ruchu branego poważnie została maniera wyalienowanych jednostek
uznających somnambulicznego Nosferatu za swojego guru.
17 Tytus Czyżewski cytat za Andrzejem K. Olszewskim Dzieje sztuki polskiej 1890-1980 Warszawa 1988 s 29
18 Ibidem
19 Wikipedia hasło Ekspresjonizm w Polsce
BIBLIOGRAFIA
Anthropos Marta Ples Człowiek według twórców teatru ekspresjonizmu niemieckiego:
teorie, inspiracje, poszukiwania artystyczne. 2006
Encyklopedia Gazety Wyborczej, Warszawa 2004
Kronika filmu red. B. Michalik Warszawa 1995
Larousse, dzieje ludzkości. Największe wydarzenia w historii sztuki. red. J. Marseille,
przeł. S. Rościcki, Diepholz 1998
Andrzej K. Olszewski Dzieje sztuki polskiej 1890-1980 Warszawa 1988
Od Maneta do Pollocka. Słownik malarstwa nowoczesnego. przeł. H. Devechy
Warszawa 1995
Jerzy Płażewski Historia filmu Warszawa,Wrocław,Kraków 1995
Tygodnik Wielcy Malarze, ich życie i twórczość. Nr 106 Edvard Munch
Tygodnik Wielcy Malarze, ich życie i twórczość. Nr 107 Ekspresjoniści niemieccy
Wikipedia, wolna encyklopedia.