PDF 669 KB - Mediateka

A. Luœciñski, „Rabin”, 1988, serigrafia.
Dzie³a sztuki o tematyce ¿ydowskiej
a sztuka artystów ¿ydowskich
Problematyka narodu ¿ydowskiego i jej „odbicie”
w sztuce, w interpretacji artystów ró¿nych narodowoœci,
a sztuka zgodna z tradycj¹ europejsk¹ rozwijana z potrzeby
samych ¯ydów to ró¿ne zagadnienia1. Na przestrzeni wieków – w³aœciwie a¿ do koñca nowo¿ytnoœci – w „mozaice”
narodów w Europie ¯ydzi wyró¿niali siê, m.in., tym, ¿e ich
religia negatywnie odnosi³a siê do sztuki tzw. przedstawiaj¹cej [odtwarzaj¹cej wygl¹d postaci] intensywnie rozwijanej
przez œwiat chrzeœcijañski w Œredniowieczu (ikonoklazm by³
zjawiskiem odosobnionym i krótkotrwa³ym) i bujnie od Re-
70
nesansu w nurtach tak sztuki religijnej, jak œwieckiej. Dopiero w XIX w., ruch Haskali (termin od 1832) spowodowa³
powszechne odchodzenie od ortodoksyjnych zasad religijnych w odniesieniu do sztuki na kanwie grecko-rzymskiej
i w³¹czy³ m³odzie¿ ¿ydowsk¹ tak¿e do nauki wszystkich dziedzin artystycznych, co nie by³o ³atwym procesem dla obu
stron (zdarza³y siê zachowania antysemickie na terenie wy¿szych uczelni artystycznych). W wielu polskich muzeach
przechowywane s¹ zabytki po obywatelach pochodzenia ¿ydowskiego, poniewa¿ po II wojnie œwiatowej pañstwo nasze
sta³o siê w wielu sytuacjach: odnalezienia, odkopania judaików i towarzysz¹cych im przedmiotów œwieckich, bez adresu – jedynym spadkobierc¹ bezimiennych w³aœcicieli. Zgony
artystów ¿ydowskich w okresie okupacji hitlerowskiej, m.in.,
wyszczególni³a Janina Jaworska w publikacji z 1985 r. (por.
Literatura). W muzeach mamy zatem wyroby rzemios³a artystycznego – przedmioty niegdyœ kultowe, przyk³ady sztuki
u¿ytkowej (np. zastaw sto³owych, ubiorów), s¹ obrazy
i rzeŸby po inteligencji pochodzenia ¿ydowskiego. Wyszczególniaj¹ je katalogi zbiorów muzealnych – na czele z wydawnictwami Muzeum Historycznego Miasta Krakowa z oddzia³em ulokowanym w murach zabytkowej synagogi w dzielnicy Kazimierz; jak równie¿ katalogi wielu wystaw
tematycznych, by wspomnieæ np.: Kultura ocalona [¯ydów
polskich] – w Muzeum Narodowym w Warszawie (1983);
muzealn¹ ekspozycjê ¯ydowskiego Instytutu Historycznego
w Warszawie (¯IH); ¯ydzi polscy – w Muzeum Narodowym
w Krakowie (1989); Judaica... – w warszawskim Muzeum
Narodowym (1993); czy Skarby dziedzictwa galicyjskich ¯ydów – judaika z Muzeum Etnografii i Przemys³u Artystycznego
we Lwowie – pokaz w krakowskim Muzeum Historycznym
(1993). Wiedzê o poszczególnych artystach uzupe³niaj¹ tak¿e wystawy monograficzne ³¹cznie z miêdzynarodowymi.
Znakomite przyk³ady malarstwa artystów ¿ydowskich –
przedstawicieli Ecole de Paris – zgromadzi³ prywatnie, jak
wiemy, sportsmen Wojciech Fibak, udostêpniaj¹c je szerszej
publicznoœci (pokazy w Towarzystwie Przyjació³ Sztuk Piêknych w Krakowie, w Muzeum Narodowe w Szczecinie i in.).
W Muzeum Narodowym w Kielcach z kolei – przy okazji
wystawy obrazów Samuela Teplera (1918-1998) w 2004
r., z kolekcji Davida Malka z Izraela oraz poznañskiej Fundacji Signum – miêliœmy okazjê dowiedzieæ siê o ca³ej tej kolekcji malarstwa. S¹ w niej reprezentowani artyœci wi¹zani
z Francj¹ (np. impresjonista C. Pissarro, M. Chagall – z Witebska!), z Niemcami (np. ekspresjonista M. Liebermann),
z Polsk¹ – ³¹cznie z tak dobrze znanymi nam, jak: Leopold
Gottlieb, Mela Muter, Bruno Schulz, Roman Kramsztyk, Jankiel Adler, Moj¿esz Kisling, Zygmunt Menkes, czy Erna Rosenstein i Jonasz Stern; inni – z W³och, Rosji, £otwy, Bia³orusi i Rumuni¹. Do ma³o znanych nale¿y np. Jecheskiel Dawid
Kirszenbaum urodzony w Staszowie (1900 Staszów – 1954
Pary¿). Przypomnê, ¿e artyœci ¿ydowscy zawi¹zywali osobne
ugrupowania, ale izolacja ta nie by³a regu³¹. Wieloletnim sekretarzem Stowarzyszenia ¯ydowskich Artystów w Polsce
przed II wojn¹ œwiatow¹ by³ Roman Rosenthal notowany jeszcze w 1942 r. (za J. Jaworsk¹, j. w.).
Wœród artystycznej ikonografii bêd¹cej „odbiciem” egzotyki ¯ydów, w polskich muzeach s¹ bardzo wartoœciowe
dzie³a. W pierwszej kolejnoœci wypada tu wymieniæ barokowe obrazy olejne Rembrandta van Rijn (1606-1669)
w Zamku Królewskim w Warszawie, z kolekcji Lanckoroñskich (dar Karoliny Lanckoroñskiej, 1994): ¯ydowska narzeczona oraz Uczony przy pulpicie (1641). W XIX w., kiedy powszechnie rozkwita³o malarstwo „dostojnych faktów” – historyczne, ale i rodzajowe, bohaterami wielu obrazów byli
równie¿ ¯ydzi: œwiêtuj¹cy, na jarmarkach, w sytuacjach rodzinnych i in. Ogl¹daæ ich mo¿emy na bardzo wielu obrazach, np.: Piotra Micha³owskiego (np. ¯ydzi – portret zbiorowy, po 1845, Muzeum Narodowe w Krakowie), Aleksan-
K. W. Kielisiñski, „Z Piñczowa”, 1843, akwaforta
dra Gierymskiego (Œwiêto Tr¹bek, 1884, Muzeum Narodowe
w Warszawie; ¯ydówka z cytrynami, 1881, Muzeum Œl¹skie
w Katowicach), Jana Matejki (np. Przyjêcie ¯ydów w Polsce,
1889, Muzeum Lubelskie), czy jego ucznia Maurycego Gottlieba – starszego brata wspomnianego Leopolda Gottlieba.
Po r. 1900 moderniœci m³odszego pokolenia nadal wielokrotnie ulegali owej egzotycznej „rodzajowoœci” ¿ydowskich
dzielnic, œwiadczy o tym malarstwo Stanis³awa Czajkowskiego (jego nokturny z ciep³ym blaskiem od œwiec szabasowych), obrazy i grafiki artystów chêtnie pleneruj¹cych
w miêdzywojniu w Kazimierzu nad Wis³¹ – w tym uczniów
Tadeusza Pruszkowskiego, profesora warszawskiej Szko³y
Sztuk Piêknych od r. 1932 Akademii (przypomnê: profesora
zamordowanego przez hitlerowców). Omawian¹ tematykê
dramatycznie przypieczêtowa³ i zarazem „uci¹³” holokaust.
Po wojnie sta³a siê ona ju¿ zasadniczo „wspomnieniow¹”
w sztukach plastycznych.
W kieleckim Muzeum Narodowym znajduj¹ siê
adekwatne przyk³ady ikonografii omawianych tematów.
71
72
– Ottona Axera (1906-1983) pt. Tañcz¹cy ¯ydzi, z 1950 r.
Widzimy na nim ostojê tradycji – brodatego, czytaj¹cego
starca i troje radoœnie podskakuj¹cych „podlotków” z rêkoma uniesionymi do góry, wszystkich na jednolicie b³êkitnozielonkawym tle, podobnie jak poni¿ej stóp starca motyw
zoomorficzny. Czy to jest sen?, czy wspomnienie?, a mo¿e
¿yczenie malarza?
El¿bieta Je¿ewska
1
Nie brano pod uwagê dzie³ religijnych powsta³ych pod
wp³ywem Biblii i tradycji chrzeœcijañskiej, poniewa¿ s¹ to
inne zagadnienie.
Literatura (wybór):
Jaworska J., Polska sztuka walcz¹ca 1939-1945, Warszawa 1985; katalogi zacytowanych wystaw, nadto: Malarze
z krêgu Tadeusza Pruszkowskiego (Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie), Warszawa 1978; Roman
Kramsztyk 1885-1942. Wystawa monograficzna... (¯IH –
„Zachêta”), Warszawa 1997; Polski Pary¿ – Ecole de Paris /
Kolekcja Wojciecha Fibaka (Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Szczecinie 1999/2000), Szczecin 2000; Wybitni
artyœci ¿ydowscy. Z kolekcji Davida Malka i Fundacji Signum
(Katalog wystawy w Muzeum Historii M. £odzi), £ódŸ 2004.
Pollakówna J., Rudziñska W., Malarstwo polskie miêdzy wojnami 1918-1939, Warszawa 1982
Zdjêcia: archiwum MNKi
Polskich ¯ydów ogl¹daæ mo¿emy na obrazach: Aleksandra
Kotsisa (1836-1877) – pt. Œmigus z postaci¹ chasyda, z ok.
1865 r. (Galeria malarstwa polskiego); Franciszka Kostrzewskiego (1826-1911) – Powrót z jarmarku, z ok. 1850
r. (Galeria...); W³adys³awa Szulca (czynny 20.-30. XX) –
Rynek w Kielcach, z 1926 r.; Henryka Czarneckiego (18891972) – Cadyk, z miêdzywojnia; nadto na grafikach: Kajetana W. Kielisiñskiego (1808-1849) – np. Z Piñczowa, z 1843
r.; z warszawskiej Cynkografii Banku Polskiego wg obrazów
Jana F. Piwarskiego (1794-1859) – np. Fajfel z Grzybowa
(1854) i Andrzeja Luœciñskiego (ur. 1942) plastyka czynnego w Sandomierzu – Rabin, z motywem gwiazdy Dawida
(1988).
Z kolei dzie³a artystów ¿ydowskich to, m.in., olejne
obrazy: dwa – wspomnianego Maurycego Gottlieba
(1856-1879), z l. 70. XIX w. (Galeria...; por. artyku³ p. Alojzego Obornego) i dwa – Romana Kramsztyka (18851942) po studiach w rodzinnej Warszawie, nastêpnie na akademiach w Krakowie, Monachium i Berlinie, czynnego d³ugo
we Francji, podejmuj¹cego tematykê ¿ydowsk¹ z powodu
tragedii wojennej, zmar³ego zreszt¹ w warszawskim getcie.
Jego pêdzla eksponowane s¹: Port bretoñski z plenerów
w Bretanii w l. 1911-1912 oraz Vanitas Vanitatum alegoryczny portret aktorki Marii Stroñskiej, z miêdzywojnia (Galeria...). W kolekcji sztuki powojennej znajduj¹ siê, m.in., prace ekspresyjnego kolorysty Artura Stefana Nachta-Samborskiego (1898-1974), Jonasza Sterna
(1904-1988) – m.in. charakterystyczny „oœcisty”
i b³êkitny zarazem collage (reminiscencje prze¿yæ
okupacyjnych?), nadto malarstwo Erny Rosenstein (1913-2004) zwanej „El¹” w latach II wojny.
Owi artyœci nie kryli nigdy swoich semickich korzeni.
W muzeum kieleckim znajduj¹cy siê równie¿
obraz Józefa Pankiewicza (1866-1940) pt. Dziewczynka w czerwonej sukience. Portret Józefy Oderfeldówny, z 1897 r., jeden z najpiêkniejszych
w twórczoœci artysty, namalowany zosta³ na zlecenie ojca Józefy, Adama Oderfelda warszawskiego prawnika pochodzenia ¿ydowskiego, mecenasa artystów.
W bie¿¹cym roku cenn¹ inicjatywê podjê³o
Muzeum Diecezjalne w Kielcach urz¹dzaj¹c
wystawê „Nasi Bracia Starsi” ze zbiorów
wspomnianego warszawskiego ¯IH-u, przypadaj¹c¹ na czas trwania tegorocznych IX
Ogólnopolskich Dni Judaizmu i d³u¿ej (styczeñ
– kwiecieñ 2006). Znalaz³y siê na niej zabytkowe
judaika synagogalne, domowe – stosowane podczas szabasu i tradycyjnych œwi¹t; jak równie¿
obrazy: wizerunki ¯ydów, ich domostw, ale i pejza¿e powsta³e dla samej urody ogl¹danych terenów autorstwa „wyzwolonych” artystów ¿ydowskich oraz studia rodzajowe ró¿nych postaci – np.
„zjawiskowy” od strony niezwykle miêkkiej formy olejny obraz pt. Znachorka, pêdzla „warszawiaka” Jana Gotarda (1898-1943), z ok. 1928 r.;
jednak szczególnie pozwolê sobie wyró¿niæ inny
olejny, ekspresyjny i symboliczny zarazem obraz
J. F. Piwarski (wg), „Fajfel z Grzybowa”, 1854, cynkografia