Podręcznik formacyjny Diakonii Muzycznej, tom II

Podręcznik formacyjny Diakonii Muzycznej, tom II

Wybrane Dokumenty Kościoła
o muzyce sakralnej
Tom II
Podręcznik formacyjny
Diakonii Muzycznej
Duszpasterstwa Liturgicznego
Tebajda
Parafii Św. Mikołaja we Wrocławiu
Spis treści:
SACROSANCTUM CONSILIUM ................................................................................... 3
MUSICAE SACRAE DISCIPLINA ................................................................................. 7
Cel i motywy Encykliki ............................................................................................... 7
I. HISTORIA MUZYKI SAKRALNEJ - MUZYKA DAREM BOśYM ............................................ 8
Muzyka w Starym Prawie ........................................................................................... 8
Muzyka w Kościele pierwotnym ................................................................................. 9
Śpiew gregoriański ..................................................................................................... 9
Śpiew polifoniczny.................................................................................................... 10
Opieka Kościoła nad muzyką ................................................................................... 10
Troskliwość PapieŜy ................................................................................................. 11
II. ZASADNICZE PRAWA RZĄDZĄCE MUZYKĄ KOŚCIELNĄ ............................................. 12
1. Zasady ogólne....................................................................................................... 12
2. Zasady szczegółowe sztuki sakralnej w ogóle....................................................... 13
3. Uprzywilejowane stanowisko muzyki sakralnej.................................................... 14
4. O muzyce religijnej pozaliturgicznej .................................................................... 15
III. WŁAŚCIWE MIEJSCE I ZADANIE RÓśNYCH RODZAJÓW MUZYKI SAKRALNEJ ............. 16
Ten sam śpiew w całym Kościele! ............................................................................ 17
Śpiew gregoriański tylko po łacinie! ........................................................................ 18
Śpiew liturgiczny w innych obrzędach...................................................................... 19
Polifonia zachowuje swe znaczenie .......................................................................... 19
Gra na instrumentach muzycznych........................................................................... 20
Organy mają pierwszeństwo..................................................................................... 20
Instrumenty smyczkowe ............................................................................................ 21
Muzyka nowoczesna ................................................................................................. 21
Zalety i właściwe miejsce śpiewu religijnego w języku ojczystym ........................... 21
W języku ojczystym ................................................................................................... 23
IV. WSKAZANIA PRAKTYCZNE ....................................................................................... 24
Zakończenie Encykliki .............................................................................................. 26
MUSICAM SACRAM ..................................................................................................... 27
Wstęp ........................................................................................................................ 27
I. NIEKTÓRE ZASADY OGÓLNE........................................................................................ 28
II. OSOBY UCZESTNICZĄCE W OBRZĘDACH LITURGICZNYCH ......................................... 30
III. ŚPIEW PODCZAS MSZY ŚWIĘTEJ................................................................................ 34
IV. ŚPIEW BREWIARZA W CHÓRZE .................................................................................. 36
V. MUZYKA SAKRALNA PRZY SPRAWOWANIU SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW, W
NIEKTÓRYCH OBRZĘDACH LITURGICZNYCH ROKU KOŚCIELNEGO, W NABOśEŃSTWACH
SŁOWA BOśEGO ORAZ W ŚWIĘTYCH I POBOśNYCH ĆWICZENIACH.................................. 37
VI. STOSOWANIE JĘZYKA W CZYNNOŚCIACH LITURGICZNYCH WYKONYWANYCH
ŚPIEWEM I ZACHOWANIE SKARBCA MUZYKI SAKRALNEJ ................................................ 39
VII. PRZYGOTOWANIE MELODII DO TEKSTÓW W JĘZYKU NARODOWYM ........................ 41
VIII. MUZYKA SAKRALNA INSTRUMENTALNA ............................................................... 43
2
wtedy, gdy kapłan przyjmuje Komunię, i trwa podczas przyjmowania przez
wiernych Ciała Chrystusa, jak długo trzeba. Ma on wyrazić duchowe
zjednoczenie przyjmujących Komunię świętą. Gromadzą się oni przy
jednym stole - ołtarzu, na zaproszenie Chrystusa, który daje się ludziom
jako pokarm, aby z Nim nastąpiła całkowita komunia. Omawiany śpiew ma
teŜ ukazać radość serc ludzi wolnych, pojednanych ze sobą, świętujących
nie tylko spotkanie z Panem, ale radujących się ze spotkania we
wspólnocie. Komunia święta jest takŜe spotkaniem w miłości wzajemnej i
dlatego śpiew ten ma nadać bardziej braterski charakter procesji
komunijnej. Wymaga to często pojednania z bliźnim, ale owocem tego
pojednania jest właśnie więź społeczna i wzajemna miłość.
Ks. S. Hartlieb pisze wprost, Ŝe podczas procesji komunijnej
wykonujemy radosne pieśni o wydźwięku paschalnym, nie śpiewamy
pieśni adorujących Pana Jezusa w Najświętszym Sakramencie. Wprawdzie
wśród tradycyjnego repertuaru najłatwiej znaleźć śpiewy na Komunię św.,
ale brak nam często w naszych zbiorach kościelnych tekstów, które
oddawałyby sens teologiczny tej części Mszy świętej. Pieśni zawarte w
śpiewnikach polskich moŜna podzielić na: pieśni adoracyjne, pieśni o
Eucharystii jako pokarmie oraz pieśni uwielbienia. Z tych wymienionych
trzech kategorii najodpowiedniejszymi są śpiewy o Eucharystii jako
pokarmie. Mogą być tutaj wykonywane takŜe inne pieśni okresowe,
maryjne lub o świętych, a tematykę podsunie antyfona na Komunię.
Zakończenie
W tradycji polskiej znany jest i wykonywany śpiew na zakończenie
liturgii po rozesłaniu wiernych. Instrukcja Musicam Sacram zaliczyła go do
śpiewów liturgicznych, gdy stwierdziła, Ŝe moŜna teŜ śpiewać inną pieśń
na końcu Mszy świętej. Mszał Pawła VI podaje krótko: zgromadzenie się
rozwiązuje, by kaŜdy z wiernych powrócił do swych zajęć, wychwalając i
błogosławiąc Pana104.
104
OWMR nr 57b.
55
• rozpoczyna on akcję liturgiczną,
• pogłębia jedność zgromadzonych,
• wprowadza w myśl roku liturgicznego,
• towarzyszy procesji kapłana i asysty101.
Śpiew ten ma wywołać poczucie braterstwa, pogłębić jedność serc,
ukierunkować myślenie i pragnienie wiernych ku Bogu, wytworzyć
wspólnotę radosnego spotkania w domu Ojca. Dlatego waŜną wydaje się
zrozumienie sprawowanej tajemnicy dnia liturgicznego. Wybrany tekst
wspólnego śpiewu ma ją zapowiadać. Pieśń na wejście powinna ukazywać
myśl przewodnią odprawianej liturgii, powinna wprowadzać w odpowiedni
nastrój oraz budować wewnętrzną jedność zgromadzonych. Tekst
wykonywanego śpiewu na wejście nie moŜe się rozmijać z obchodzoną
tajemnicą dnia, lecz winien on nawiązywać do czytań mszalnych, modlitw,
prefacji, misterium święta lub okresu liturgicznego, a nawet sugestii, które
zostaną podane w homilii. NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe jest to śpiew
towarzyszący procesji i chociaŜ moŜe się zacząć przed wyjściem kapłana z
zakrystii, to nie powinien być przedłuŜany po dojściu do ołtarza. Niestety
krótka zazwyczaj droga nie sprzyja wytworzeniu odpowiedniej atmosfery
modlitewnej refleksji i oŜywienia.
IX. KOMISJE CZUWAJĄCE NAD ROZWOJEM MUZYKI SAKRALNEJ ................................... 44
INSTRUKCJA EPISKOPATU POLSKI O MUZYCE LITURGICZNEJ PO
SOBORZE WATYKAŃSKIM II ................................................................................... 45
Wstęp ........................................................................................................................ 45
I. Normy ogólne........................................................................................................ 46
II. Liturgia Mszy Świętej........................................................................................... 47
III. Liturgia Godzin .................................................................................................. 49
IV. Sakramenty, sakramentalia i naboŜeństwa ......................................................... 49
V. Instrumenty muzyczne .......................................................................................... 50
VI. Wychowanie muzyczne........................................................................................ 51
VII. Komisje Muzyki Kościelnej................................................................................ 53
ZASADY DOBORU PIEŚNI NA LITURGIĘ............................................................... 53
CHARAKTER CZYNNOŚCI ŚWIĘTEJ .................................................................................. 53
Wejście ..................................................................................................................... 53
Przygotowanie darów............................................................................................... 54
Komunia ................................................................................................................... 54
Zakończenie .............................................................................................................. 55
Konstytucja o Liturgii Świętej Soboru Watykańskiego II
Przygotowanie darów
SACROSANCTUM CONSILIUM
Śpiew na przygotowanie darów towarzyszy procesji z darami i
składaniu darów102. Sens tej czynności wyjaśnia samo wprowadzenie
teologiczne do mszału, gdy podaje, Ŝe obrzęd - mowa o składaniu darów zachowuje swoją wymowę i duchowe znaczenie, a są nimi potrzeby
kościoła i ubogich103. Dlatego najodpowiedniejszymi tekstami będą te,
które podejmują problematykę miłości bliźniego lub dziękczynne (zaczyna
się juŜ liturgia eucharystyczna).
Komunia
Zasady śpiewu na Komunię świętą są podobne jak przy liturgii wejścia.
Wprowadzenie do Mszału Pawła VI podaje, Ŝe śpiew rozpoczyna się
101
Por. OWMR nr 25.
Por. OWMR nr 50.
103
OWMR nr 49.
Muzyka sakralna (rozdz. VI)
112. Tradycja muzyczna całego Kościoła stanowi skarbiec
nieocenionej wartości, wybijający się ponad inne sztuki, przede wszystkim
przez to, Ŝe śpiew kościelny związany ze słowami jest nieodzowną oraz
integralną częścią uroczystej liturgii. Śpiewowi kościelnemu nie szczędzili
pochwał Pismo święte1, Ojcowie Kościoła i papieŜe, którzy w naszych
czasach, począwszy od św. Piusa X, bardzo jasno określili słuŜebną funkcję
muzyki w liturgii. ToteŜ muzyka kościelna będzie tym świętsza, im ściślej
zwiąŜe się z czynnością liturgiczną, juŜ to serdeczniej wyraŜając modlitwę,
juŜ teŜ przyczyniając się do jednomyślności, juŜ wreszcie nadając
uroczysty charakter obrzędom świętym. Przy czym Kościół uznaje
wszystkie formy prawdziwej sztuki i dopuszcza je do słuŜby BoŜej, jeŜeli
102
1
54
Por. Ef 5, 19; Kol 3, 16.
3
tylko posiadają wymagane przymioty. Sobór święty, zachowując zasady i
przepisy kościelnej tradycji i karności oraz biorąc pod uwagę cel muzyki
kościelnej, którym jest chwała BoŜa i uświęcenie wiernych, postanawia, co
następuje:
113. Czynność liturgiczna przybiera godniejszą postać, gdy słuŜba
BoŜa odbywa się uroczyście ze śpiewem, przy udziale asysty i z czynnym
uczestnictwem wiernych. JeŜeli chodzi o język, naleŜy zachować przepisy
zawarte w art. 36; co do Mszy świętej w art. 54; co do sakramentów w art.
63; co do modlitwy brewiarzowej w art. 101.
114. Z największą troskliwością naleŜy zachowywać i otaczać
opieką skarbiec muzyki kościelnej. NaleŜy starannie popierać zespoły
śpiewacze, zwłaszcza przy kościołach katedralnych. Biskupi oraz inni
duszpasterze niechaj gorliwie dbają o to, aby w kaŜdej śpiewanej czynności
liturgicznej wszyscy wierni umieli czynnie uczestniczyć w sposób im
właściwy, zgodnie z art. 28 i 30.
115. NaleŜy przywiązywać duŜą wagę do teoretycznego i
praktycznego wykształcenia muzycznego w seminariach, nowicjatach oraz
domach studiów zakonników i zakonnic, a takŜe w innych instytutach i
szkołach katolickich. Aby to wykształcenie zapewnić, naleŜy starannie
przygotować nauczycieli muzyki. Ponadto zaleca się zakładanie wyŜszych
instytutów muzyki kościelnej. Muzycy zaś i śpiewacy, a zwłaszcza
chłopcy, powinni takŜe otrzymać rzetelne wykształcenie liturgiczne.
116. Śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny śpiew liturgii
rzymskiej. Dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować
pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu. Nie
wyklucza się ze słuŜby BoŜej innych rodzajów muzyki kościelnej,
zwłaszcza polifonii, byleby odpowiadały duchowi czynności liturgicznej,
zgodnie z art. 30.
117. NaleŜy doprowadzić do końca wydanie autentycznych ksiąg
śpiewu gregoriańskiego, a nawet przygotować bardziej krytyczne wydanie
ksiąg, ogłoszonych juŜ po reformie św. Piusa X. Zaleca się równieŜ
przygotować wydanie, zawierające łatwiejsze melodie do uŜytku
mniejszych wspólnot.
118. NaleŜy troskliwie pielęgnować religijny śpiew ludowy, tak aby
głosy wiernych mogły rozbrzmiewać podczas naboŜeństw, a nawet w
czasie czynności liturgicznych, stosownie do zasad i przepisów rubryk.
119. PoniewaŜ w niektórych krajach, zwłaszcza na misjach, Ŝyją
ludy posiadające własną tradycję muzyczną, która ma doniosłe znaczenie
4
VII. Komisje Muzyki Kościelnej
Bardzo waŜną rolę w rozwoju Muzyki kościelnej oraz w
zagwarantowaniu wykonania podanych wyŜej norm spełniają Komisje
Muzyki Kościelnej. Organem doradczym biskupa ordynariusza jest
Diecezjalna Komisja Muzyki Kościelnej, która winna być w stałym
kontakcie z Podkomisją Episkopatu ds. Muzyki Kościelnej. Z terenem
Diecezji utrzymuje łączność przez dekanalnych albo rejonowych
referentów muzycznych. Wszelkie sprawy z dziedziny muzycznej załatwia
na bieŜąco, mianowany przez ordynariusza, referent Kurii Biskupiej,
działając zgodnie z regulaminem danej Kurii.
Inne Komisje diecezjalne jak Liturgiczna, Duszpasterska,
Katechetyczna, we wszystkich sprawach związanych bezpośrednio z
muzyką powinny działać w ścisłym porozumieniu z Diecezjalną Komisją
Muzyczną. W szczególności dotyczy to zatwierdzania i wydawania
nowych pieśni lub śpiewników, wprowadzania nowych kompozycji do
liturgii itp.
Konferencja Plenarna dnia podczas obrad w Warszawie dnia 8 lutego 1979 r. Instrukcję
niniejszą zatwierdziła jako obowiązującą we wszystkich Diecezjach w Polsce. Diecezjalne Komisje
Liturgiczne i Muzyczne mają obowiązek czuwać, by duszpasterze, organiści i inni wykonujący
muzykę liturgiczną treść Instrukcji znali, cel jej dobrze rozumieli i w praktyce duszpasterskiej zasad
jej wiernie przestrzegali.
Warszawa, dnia 8 lutego 1979 r.
ZASADY DOBORU PIEŚNI NA LITURGIĘ
Przy wyborze odpowiednich pieśni do udziału w liturgii naleŜy
uwzględnić trzy kryteria. Są nimi:
• charakter czynności świętej;
• charakter dnia liturgicznego;
• charakter okresu liturgicznego.
CHARAKTER CZYNNOŚCI ŚWIĘTEJ
Wejście
Specyfikę śpiewu na wejście określa Ogólne Wprowadzenie do Mszału
Rzymskiego, gdy podaje, Ŝe:
53
Przedmiotem specjalnej troski winno być kształcenie organistów. Na
terenie diecezji powinno się zająć tą sprawą erygowane przez ordynariusza
studium organistowskie. Jego zadaniem jest nie tylko kształcenie nowych
organistów, ale i dokształcanie tych, którzy juŜ pracują w tym zawodzie.
Odpowiednie przygotowanie muzyczne, tak teoretyczne jak i
praktyczne, powinni otrzymać takŜe katecheci zakonni i świeccy, by mogli
w swej pracy słuŜyć pomocą duszpasterzom.
Duszpasterze niech otoczą opieką istniejące chóry kościelne, a gdzie
ich brak, jeŜeli tylko to moŜliwe, niech starają się o ich załoŜenie. Chóry
bowiem przyczyniają się do tego, Ŝe liturgia nabiera okazałości i
uroczystego charakteru. Im teŜ przypada waŜna rola pielęgnowania i
rozwijania wielogłosowej muzyki kościelnej.
W kaŜdym kościele powinna istnieć „schola cantorum” prowadząca i
podtrzymująca śpiew wiernych. NaleŜy takŜe szkolić i formować kantorów
- solistów którzy w poszczególnych przypadkach mogą zastąpić scholę, a
stale powinni spełniać funkcje psałterzysty wykonującego śpiewy
międzylekcyjne100.
Usilnie zachęca się duszpasterzy, organistów, dyrygentów chórów
kościelnych, katechetów i inne osoby odpowiedzialne za stan muzyki
liturgicznej w danym kościele, by systematycznie nauczali wiernych, a
zwłaszcza dzieci i młodzieŜy, tradycyjnych i nowych śpiewów przydatnych
w sprawowaniu liturgii.
KaŜdy kościół powinien posiadać bibliotekę muzyczną zawierającą
księgi liturgiczne, zwłaszcza te, które są przeznaczone dla śpiewu. Ponadto
powinny się w niej znajdować śpiewniki, nuty dla chóru wielogłosowego,
scholi, organisty, a takŜe nuty dla zespołu instrumentalnego. Fundusze
potrzebne na konserwację i wzbogacanie tych zbiorów, winien zapewnić
rządca kościoła. On teŜ ma czuwać nad tym, by organista w naleŜyty
sposób opiekował się biblioteką muzyczną. Sprawa ta powinna być
uwzględniona w czasie wizytacji biskupiej i dziekańskiej. Nieaktualne juŜ
księgi liturgiczno - muzyczne, jak mszały, antyfonarze, graduały,
kancjonały oraz inne muzykalia winny być pieczołowicie przechowywane
lub przekazane do archiwum diecezjalnego.
100
dla ich Ŝycia religijnego i społecznego, naleŜy odnieść się do tej muzyki z
szacunkiem i przyznać jej odpowiednie miejsce w kształtowaniu zmysłu
religijnego tych ludów oraz w dostosowaniu kultu do ich charakteru, w
myśl art. 39 i 40. Dlatego przy muzycznym kształceniu misjonarzy trzeba
pilnie troszczyć się o to, aby w miarę moŜności umieli pielęgnować
tradycyjną muzykę tych ludów tak w szkołach, jak i w liturgii.
120. W Kościele łacińskim naleŜy mieć w wielkim poszanowaniu
organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego
brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych
podnosi do Boga i spraw niebieskich. Inne natomiast instrumenty moŜna
dopuścić do kultu BoŜego według uznania i za zgodą kompetentnej władzy
terytorialnej, stosownie do zasad art. 22, § 2, 37 i 40, jeŜeli nadają się albo
mogą być przystosowane do uŜytku sakralnego, jeŜeli odpowiadają
godności świątyni i rzeczywiście przyczyniają się do zbudowania
wiernych.
121. Muzycy przejęci duchem chrześcijańskim niech wiedzą, Ŝe są
powołani do pielęgnowania muzyki kościelnej i wzbogacania jej skarbca.
Niech tworzą melodie, które posiadałyby cechy prawdziwej muzyki
kościelnej i nadawały się nie tylko dla większych zespołów śpiewaczych,
lecz takŜe dla mniejszych chórów i przyczyniałyby się do czynnego
uczestnictwa całego zgromadzenia wiernych. Przeznaczone do śpiewów
kościelnych teksty powinny się zgadzać z nauką katolicką. NaleŜy je
czerpać przede wszystkim z Pisma świętego i źródeł liturgicznych.
Dodatek
W rozdziale VI prawodawcy odwołują się do sporadycznie do
artykułów zamieszczonych w pozostałych częściach dokumentu; oto te
spośród nich, które wnoszą istotne elementy do soborowego i
posoborowego rozumienia roli muzyki sakralnej:
Pismo święte ma doniosłe znaczenie w odprawianiu liturgii. Z niego
bowiem wyjęte są czytania, które wyjaśnia się w homilii, oraz psalmy
przeznaczone do śpiewu. Z niego czerpią swe natchnienie i swego ducha
prośby, modlitwy i pieśni liturgiczne. W nim teŜ trzeba szukać znaczenia
czynności i znaków. Stąd w trosce o odnowienie świętej liturgii, jej rozwój
i dostosowanie naleŜy rozbudzić to serdeczne i Ŝywe umiłowanie Pisma
OWMR nr 66 – 67.
52
5
świętego, o którym świadczy czcigodna tradycja obrządków wschodnich i
zachodnich.
Czynności liturgiczne nie są czynnościami prywatnymi, lecz kultem
Kościoła, będącego ,,sakramentem jedności”, a Kościół to lud święty,
zjednoczony i zorganizowany pod zwierzchnictwem biskupów. Dlatego
czynności liturgiczne naleŜą do całego Ciała Kościoła, uwidoczniają je i na
nie oddziałują. Poszczególnych natomiast jego członków dosięgają w róŜny
sposób, zaleŜnie od stopnia święceń, urzędów i czynnego udziału.
Ilekroć obrzędy, stosownie do ich własnej natury, wymagają
odprawiania wspólnego z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych,
naleŜy podkreślać, Ŝe o ile to moŜliwe, ma ono pierwszeństwo przed
odprawianiem indywidualnym i niejako prywatnym. Odnosi się to przede
wszystkim do odprawiania Mszy świętej i udzielania sakramentów, chociaŜ
kaŜda Msza ma zawsze charakter publiczny i społeczny.
W odprawianiu liturgii kaŜdy spełniający swą funkcję, czy to
duchowny, czy świecki, powinien czynić tylko to i wszystko to, co naleŜy
do niego z natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych.
Ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie chóru równieŜ
spełniają prawdziwą funkcję liturgiczną. Niech więc wykonują swój urząd
z tak szczerą poboŜnością i dokładnością, jak to przystoi wzniosłej
posłudze i odpowiada słusznym wymaganiom Ludu BoŜego. NaleŜy więc
starannie wychować te osoby w duchu liturgii oraz przygotować do
odpowiedniego i zgodnego z przepisami wykonywania przypadających
kaŜdemu czynności.
Celem wzmoŜenia czynnego uczestnictwa naleŜy pobudzać
wiernych do wykonywania aklamacji, odpowiedzi, psalmów, antyfon,
pieśni, jak równieŜ czynności czy gestów oraz przybierania właściwej
postawy ciała. W odpowiednim czasie naleŜy zachować takŜe pełne czci
milczenie.
Poza wyróŜnieniem, którego źródłem jest urząd liturgiczny albo
święcenia, oraz poza honorami naleŜnymi władzom świeckim stosownie do
przepisów liturgicznych, w liturgii nic naleŜy okazywać Ŝadnych
szczególnych względów prywatnym osobom lub stanowiskom ani w
ceremoniach, ani w zewnętrznej okazałości.
§ l. W obrządkach łacińskich zachowuje się uŜywanie języka
łacińskiego, poza wyjątkami określonymi przez prawo szczegółowe
§ 2. PoniewaŜ jednak i we Mszy świętej, i przy sprawowaniu
sakramentów, i w innych częściach liturgii uŜycie języka ojczystego
6
Natomiast tam, gdzie ze względu na brak miejsca nie da się zbudować
organów piszczałkowych, moŜna je instalować zamiast fisharmonium.
Poza organami wolno uŜywać w liturgii innych instrumentów z
wyjątkiem tych, które są zbyt hałaśliwe lub wprost przeznaczone do
wykonywania współczesnej muzyki rozrywkowej. Wyłącza się z uŜytku
liturgicznego, zgodnie z tradycją, takie instrumenty, jak fortepian,
akordeon, mandolina, gitara elektryczna, perkusja, wibrafon itp.
Muzyka w czasie sprawowania czynności liturgicznych winna być
wykonywana „na Ŝywo”, dlatego nie wolno zastępować śpiewu
zgromadzonych lub gry na instrumentach muzyką odtwarzaną za pomocą
aparatów, np. magnetofonu, adapteru, radia itp. Nic nie stoi na
przeszkodzie, by poza liturgią odtwarzać niekiedy muzykę religijną z płyt
czy taśm, aby w tego rodzaju audycjach udostępnić wiernym arcydzieła
muzycznej twórczości religijnej dla wytworzenia odpowiedniego nastroju
lub teŜ celem wyrabiania w nich dobrego smaku muzycznego.
VI. Wychowanie muzyczne
NaleŜy dokładać wszelkich starań, aby uzyskać moŜliwie
wszechstronne wychowanie muzyczne duchowieństwa. Dlatego poleca się:
W Seminariach Duchownych diecezjalnych i zakonnych w całej
rozciągłości wprowadzić w Ŝycie program nauczania muzyki kościelnej w
Seminariach Duchownych w Polsce, uchwalony przez Sekcję Muzyki
Kościelnej na Kongresie Teologów Polskich w Lublinie w dniach 21-23
września 1971 r.98
Dokształcać w tej dziedzinie kapłanów juŜ pracujących w
duszpasterstwie w poseminaryjnych kursach dla duchowieństwa.
Zatroszczyć się o odpowiednie nauczanie Muzyki Kościelnej w
nowicjatach zakonnych męskich i Ŝeńskich.
Zatroszczyć się w szczególny sposób o tę, by chorał gregoriański
znalazł więcej miejsca niŜ dotąd w liturgii Seminariów Duchownych,
domów zakonnych, podczas rekolekcji i zjazdów duchowieństwa, w
kościołach katedralnych, zwłaszcza w ramach odprawianej tam liturgii w
języku łacińskim, a takŜe w większych kościołach.
Minimun repertuaru gregoriańskiego zawiera mały śpiewnik Jubilate
Deo wydany w Rzymie, 14 kwietnia 1974 r., z okazji Roku Świętego99.
98
99
Ruch Biblijny i Liturgiczny, 1972, n. 5 s. 257 nn.
Por. nr 17.
51
„NaleŜy pilnie wystrzegać się, by pod pozorem podnoszenia okazałości
nie wprowadzać do obrzędów czegoś czysto świeckiego albo niezgodnego
z kultem BoŜym”93. JeŜeli okoliczności za tym przemawiają, moŜna przed
lub po zakończeniu obrzędów liturgicznych wykonywać solową muzykę
wokalną lub instrumentalną, byleby odpowiadała ona duchowi muzyki
kościelnej.
„NaleŜy przez śpiew nadać bardziej uroczysty charakter tym obrzędom,
które liturgia w ciągu całego roku kościelnego specjalnie uwydatnia. A juŜ
wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane obrzędy Wielkiego
Tygodnia i BoŜego Ciała”94.
Szczególnie troskliwie naleŜy pielęgnować te naboŜeństwa, które
tradycyjnie odprawiają się ze śpiewem, np. Gorzkie śale, Godzinki,
naboŜeństwa majowe, róŜańcowe i inne. W nowych formach naboŜeństw,
np. naboŜeństwach słowa BoŜego, duszpasterze winni przestrzegać norm
ogólnych o muzyce kościelnej95.
PoniewaŜ muzyka religijna jest w wysokim stopniu skutecznym
środkiem dla oŜywienia poboŜności wiernych, dlatego w naboŜeństwach
odprawianych poza liturgią moŜna wykorzystać te utwory muzyczne, które
utraciły juŜ wprawdzie miejsce w liturgii, ale ze względu na swoją wartość
artystyczną i duszpasterską nie powinny popaść w zapomnienie. Jedną z
form takich naboŜeństw mogą być godziny lub koncerty muzyki religijnej.
nierzadko moŜe być bardzo poŜyteczne dla wiernych, moŜna mu przyznać
więcej miejsca, zwłaszcza w czytaniach i pouczeniach, w niektórych
modlitwach i śpiewach, stosownie do zasad, które w tej dziedzinie ustala
się szczegółowo w następnych rozdziałach.
§ 3. Przy zachowaniu tych zasad powzięcie decyzji o wprowadzeniu
języka ojczystego i o jego zakresie naleŜy do kompetentnej kościelnej
władzy terytorialnej, o której mowa w art. 22, § 2; w wypadku zaś gdy
sąsiednie okręgi uŜywają tego samego języka - po zasięgnięciu takŜe rady
ich biskupów. Decyzja ta musi być zatwierdzona przez Stolicę Apostolską.
§ 4. Przekład tekstu łacińskiego na język ojczysty do uŜytku
liturgicznego powinien być zatwierdzony przez kompetentną kościelną
władzę terytorialną, wyŜej wspomnianą.
Zgodnie z art. 36 niniejszej Konstytucji moŜna pozwolić we
Mszach odprawianych z udziałem wiernych na stosowanie języka
ojczystego w odpowiednim zakresie, zwłaszcza w czytaniach i „modlitwie
powszechnej”, oraz jeŜeli warunki miejscowe tego wymagają, w tych takŜe
częściach, które naleŜą do wiernych. NaleŜy jednak dbać o to, aby wierni
umieli wspólnie odmawiać lub śpiewać stałe teksty mszalne, dla nich
przeznaczone, takŜe w języku łacińskim. JeŜeliby jednak okazało się gdzieś
potrzebne szersze zastosowanie języka ojczystego we Mszy świętej, naleŜy
zachować postanowienie art. 40 niniejszej Konstytucji.
V. Instrumenty muzyczne
„W Kościele łacińskim naleŜy mieć w wielkim poszanowaniu
organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego
brzmienie dodaje ceremoniom kościelnym majestatu, a umysły wiernych
pod nosi do Boga i spraw niebieskich”96. Akompaniament organowy
podtrzymuje śpiew, ułatwia udział w czynnościach liturgicznych i
przyczynia się do głębszego zjednoczenia wiernych97. Organy powinno
znajdować się we wszystkich kościołach w Polsce. Tzw. organy
elektronowe dopuszcza się do uŜytku jako instrument tymczasowy.
Encyklika
MUSICAE SACRAE DISCIPLINA
Do czcigodnych braci Patriarchów, Prymasów, Arcybiskupów, Biskupów
oraz innych Ordynariuszy O MUZYCE SAKRALNEJ
Czcigodni Bracia, Pozdrowienie Wam i Błogosławieństwo
Cel i motywy Encykliki
93
MS nr 43.
MS nr 44.
95
Zob. nr 9 i 10.
96
SC nr 120.
97
MS nr 64.
94
Muzyczna sztuka sakralna zawsze Nam bardzo leŜała na sercu,
toteŜ wydało nam się rzeczą na czasie sprawę tę z kolei omówić w osobnej
encyklice, a razem z nią szerzej wyjaśnić i inne sprawy, które się wyłoniły
50
7
w ostatnich lat dziesiątkach, aby wzniosła ta i szlachetna sztuka z kaŜdym
dniem przyczyniała się do coraz wznioślejszego oddawania czci Bogu oraz
tym skuteczniejszego wzrostu Ŝycia duchownego wiernych.
Pragniemy jednocześnie odpowiedzieć Ŝyczeniom tak tym,
któreście Wy, Czcigodni Bracia, uwaŜali za potrzebne Nam przedstawić,
jak tym, które wyrazili na kongresach muzycznych wybitni i znakomici
znawcy sztuki sakralnej, - jak wreszcie i tym, które wynikły z doświadczeń
Ŝycia duszpasterskiego, z uwzględnieniem tego wszystkiego, co w miarę
postępu osiągnięte zostało w dziedzinie naukowych studiów nad tą sztuką.
Spodziewamy się stąd, Ŝe to, co św. Pius X postanowił w swym
Motu Proprio o Muzyce sakralnej, które słusznie nazwał Kodeksem prawa
o muzyce2, otrzyma nowe potwierdzenie i polecenie oraz lepsze w świetle
nowszych zasad uzasadnienie, tak, aby przez przystosowanie do warunków
dzisiejszych oraz pewne jej wzbogacenie szlachetna sztuka muzyki
sakralnej coraz lepiej odpowiadała swemu wzniosłemu zadaniu.
Na organach i innych instrumentach wolno akompaniować do śpiewu
przez cały rok liturgiczny. Wyłączone są od tego jedynie śpiewy solowe
celebransa i diakona, np. prefacja, Ewangelia itp. Natomiast solowa gra na
instrumentach zabroniona jest od zakończenia śpiewu hymnu Chwała na
wysokości Bogu we Mszy Wieczerzy Pańskiej do zakończenia tego hymnu
we Mszy Wigilii Paschalnej.
Podczas liturgii nie wolno wykonywać muzyki mającej charakter
wyraźnie świecki np. jazzu, big-beatu itp. Muzyka ta nie jest zgodna z
duchem i powagą liturgii, nie sprzyja jej refleksyjnemu przeŜywaniu, a
ponadto często wyłącza całe zgromadzenie wiernych od udziału w śpiewie.
Poza liturgią moŜna urządzać specjalne naboŜeństwa gromadzące młodych
ludzi uprawiających ten rodzaj muzyki. Duszpasterze mają obowiązek tak
kierować tymi naboŜeństwami, by miały one charakter religijny i by
zawsze z nich płynęło dobro duchowe uczestników.
III. Liturgia Godzin
I. HISTORIA MUZYKI SAKRALNEJ
- MUZYKA DAREM BOśYM
Wśród tylu i tak wielkich darów, którymi Bóg, będący sam
najdoskonalszą w sobie harmonijną jednością, ozdobił stworzonego na
swój obraz i podobieństwo człowieka3, poczesne miejsce zajmuje muzyka,
która wespół z innymi sztukami wyzwolonymi przyczynia się do radości
ducha i rozkoszy umysłowej. O niej to słusznie pisał Augustyn: „Aby
ludzie, rozumną duszą obdarzeni, zdawali sobie sprawę z tej wielkiej
rzeczy (mowa tu o harmonii stworzenia) szczodrobliwość BoŜa obdarzyła
ich muzyką czyli zdolnością i umiejętnością śpiewania”4.
Zgodnie ze wskazaniami Konstytucji o świętej liturgii zaleca się usilnie
tym, którzy odprawiają brewiarz w chórze lub wspólnie, by go śpiewali91.
Śpiewane powinny być w niedziele i święta waŜniejsze godziny, zwłaszcza
Jutrznia (Laudes matutinae) i Nieszpory. Zalecenie to dotyczy przede
wszystkim domów zakonnych i seminariów duchownych.
NaleŜy utrzymać, a gdzie zaniedbano, przywrócić zwyczaj śpiewania
Nieszporów parafialnych w niedziele i święta, chyba Ŝe w poszczególnych
okresach urządza się w ich miejsce inne naboŜeństwa, np. Gorzkie śale.
Nieszpory powinny być odmawiane według nowego porządku
przepisanego w Liturgii Godzin. Części śpiewane moŜna wykonywać
według melodii miejscowych.
Muzyka w Starym Prawie
Nic przeto dziwnego, Ŝe śpiew religijny i sztuka muzyczna były, jak
o tym świadczą dokumenty staroŜytne i nowsze, zawsze i wszędzie
stosowane w obrzędach religijnych, nie wyłączając ludów pogańskich; były
teŜ przede wszystkim w uŜyciu przy oddawaniu czci Bogu Prawdziwemu,
juŜ od czasów najdawniejszych. Naród wybrany cudem BoŜej potęgi
IV. Sakramenty, sakramentalia i naboŜeństwa
Sakramenty i sakramentalia mające szczególne znaczenie w Ŝyciu całej
wspólnoty parafialnej, np. chrzest, bierzmowanie, święcenia kapłańskie,
małŜeństwo, konsekracja kościoła lub ołtarza, pogrzeb itp., o ile to
moŜliwe, powinny być sprawowane ze śpiewem92. Śpiewy znajdują się w
odpowiednich księgach liturgicznych.
2
Motu Proprio: Tra le sollecitudini dell`ufficio pastorale, Acta Pii X, vol. I, pag. 77.
Rdz 1, 26.
4
Ep. 461, De origine animae hominis, I, 2
3
91
92
8
MS nr 37.
MS nr 43.
49
zatwierdzone przez Konferencję Episkopatu Polski zawarte w Śpiewniku
Mszalnym lub w innych Śpiewnikach mających aprobatę Władz
Diecezjalnych zgodnie z postanowieniem Instrukcji Musicam Sacram86.
Śpiewu stałych części Mszy św. a takŜe psalmu responsoryjnego i
śpiewu przed Ewangelią, które stanowią integralną cześć liturgii słowa87,
nie wolno zastępować pieśniami nawet mającymi Imprimatur władzy
kościelnej.
PoniewaŜ Modlitwa eucharystyczna stanowi kulminacyjny moment
Mszy św. dlatego nie wolno podczas niej wykonywać jakiejkolwiek
muzyki88. Jedynie celebrans moŜe wykonać śpiewem niektóre części samej
Modlitwy eucharystycznej (prefacja, słowa konsekracji i in.).
Zabrania się wykonywania w ramach liturgii piosenek religijnych
których tekst często nie jest w ogóle religijny, a muzyka z reguły posiada
charakter świecki.
We wszystkich kościołach w Polsce naleŜy wprowadzać śpiewy
zalecone przez Konferencję Episkopatu Polski, np. Mszę Pielgrzymów.
Przyczyni się to bowiem do czynniejszego udziału wiernych w
uroczystościach ogólnopolskich lub międzydiecezjalnych.
PoniewaŜ „śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny śpiew liturgii
rzymskiej, dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować
pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu”89.
Zgodnie z zaleceniem Konstytucji o świętej liturgii wierni powinni umieć
śpiewać po łacinie niektóre części Mszy św. ze względu na celebrację w
tym języku w grupach międzynarodowych90. Zestaw takich śpiewów
zawiera wydany w Rzymie, z okazji Roku Świętego, śpiewnik Jubilate
Deo.
Podczas liturgii Mszy św. zaleca się wykonywane polifonii dawnej i
nowszej w języku łacińskim i polskim, tak jednak, by nie wyłączać
wiernych całkowicie z udziału w śpiewie. Muzykę wielogłosową,
szczególnie dawnych mistrzów, Kościół zawsze uwaŜał za nieoceniony
skarbiec i dobro kultury.
wyratowany przed zagładą w Morzu Czerwonym, śpiewał Bogu hymn
zwycięstwa, a Maria, siostra MojŜesza obdarzona duchem proroczym,
śpiewała wspólnie z ludem przy dźwiękach bębna5.
Później, gdy przenoszono Arkę Pańską z domu Obededoma do
miasta Dawidowego, sam król i „cały lud izraelski pląsał przed Jehową
przy dźwiękach wszystkich instrumentów drewnianych oraz cytr, harf,
bębenków, lutni i cymbałów”6. Sam król Dawid ustanowił wówczas
prawidła uŜywania muzyki i śpiewu przy sprawowaniu czci BoŜej7. I prawa
te po powrocie z wygnania zostały wznowione oraz były przestrzegane aŜ
do czasów przyjścia Boskiego Odkupienia.
Muzyka w Kościele pierwotnym
W Kościele przez Zbawiciela załoŜonym juŜ od zarania był w
uŜyciu śpiew religijny, jak świadczy dosyć wyraźnie św. Paweł Apostoł,
gdy pisze do Efezów: „Napełnijcie się Duchem Świętym, rozmawiając z
sobą w psalmach i pieśniach i śpiewaniach duchownych”8. śe zwyczaj
śpiewania psalmów był praktykowany i na zebraniach, potwierdza to tymi
słowy: „Gdy się schodzicie, kaŜdy z was ma psalm”9.
Pliniusz świadczy, Ŝe zwyczaj ten trwał nadal i po czasach
Apostolskich, gdy pisze o tych, którzy nie zaparli się wiary: „Główną ich
winą czy błędem było to, Ŝe mieli zwyczaj schodzić się w oznaczone dni
przed wschodem słońca i śpiewać pieśń Chrystusowi jako Bogu”10. Słowa
prokonsula Bitynii świadczą, Ŝe nawet w okresie prześladowań nie milknął
całkowicie głos Kościoła śpiewającego.
To samo potwierdza i Tertulian, opisując Ŝe na zebraniach
chrześcijan „czytywano Pisma, śpiewano psalmy, wygłaszano kazania”11.
Śpiew gregoriański
Liczne świadectwa Ojców i Pisarzy Kościoła stwierdzają, Ŝe z
nastaniem wolności i pokoju dla Kościoła, psalmy i pieśni liturgiczne były
5
Wj 15, 1 – 12.
2 Sm 6, 5
7
I Paral. 23. 5
8
Ef 5, 8; Kol 3, 16
9
1 Kor 14, 26
10
Plin. Epist. X, 96, 7
11
Tert. De anima, c. 9, Apol. 39
6
86
MS nr 32.
OWMR nr 36.
88
OWMR nr 54.
89
SC nr 116.
90
SC nr 54.
87
48
9
w codziennym niemal uŜyciu. Co więcej, tworzono nowe rodzaje świętych
pieśni, które bardziej udoskonalały Szkoły śpiewacze, szczególnie w
Rzymie. Poprzednik zaś Nasz, błogosławionej pamięci święty Grzegorz
Wielki, jak to przekazała nam tradycja, wszystko to, co zostawiły w
spuściźnie dawne pokolenia, troskliwie zebrał i mądrze uporządkował,
chroniąc czystość i całość śpiewu kościelnego odpowiednimi prawami i
regułami.
Stopniowo rzymski sposób wykonywania śpiewu przeszedł ze
świętego Miasta do innych krajów Zachodu, wzbogacając się nie tylko
nowymi formami muzycznymi lecz i wprowadzając nowy rodzaj świętego
śpiewu, mianowicie śpiew religijny w języku ludowym.
Sam zaś śpiew zbiorowy, który od imienia św. Grzegorza
(Gregorius), jego odnowiciela, otrzymał nazwę gregoriańskiego, od wieku
VIII czy IX prawie we wszystkich krajach chrześcijańskiej Europy zyskał
pomoc i ozdobę w postaci towarzyszącej mu gry na organach.
Śpiew polifoniczny
W wieku IX zaczął się stopniowo szerzyć śpiew polifoniczny, czyli
wielogłosowy, którego naukę uprawiano i udoskonalano przez następne
wielki, aŜ w sposób szczególny w wieku XV i XVI doszedł pod
kierunkiem znakomitych mistrzów do podziwu godnej doskonałości.
I ten śpiew polifoniczny czyli wielogłosowy Kościół miał zawsze w
wielkiej czci, dopuszczając go do uroczystego odbywania świętych
obrzędów nawet w rzymskich bazylikach i w papieskich naboŜeństwach.
Wspaniałość tego śpiewu wzmogła się jeszcze bardziej z chwilą, gdy
oprócz organów do głosu śpiewaków dodano i inne instrumenty muzyczne.
Opieka Kościoła nad muzyką
W ten sposób, dzięki poparciu i opiece Kościoła muzyczna sztuka
sakralna przebyła z biegiem wieków długą drogę, która ją wiodła, niekiedy
powoli krok za krokiem do coraz większej doskonałości: od prostych i
czystych melodii gregoriańskich do wielkich i wspaniałych dzieł sztuki,
upiększanych i rozwijanych prawie bez końca tak w dziedzinie głosów
ludzkich jak i w dziedzinie gry na organach oraz na innych instrumentach
muzycznych.
Ten rozwój sztuki muzycznej jak z jednej strony wykazuje wielką
troskę Kościoła o to, aby oddawanie czci Bogu odbywało się w sposób
10
Do uroczystości z trudniejszymi melodiami naleŜy wybierać osoby
bieglejsze w śpiewie, a nie kierować się jedynie względem na ich godność i
urząd80.
Przy wyborze repertuaru muzycznego naleŜy uwzględnić moŜliwości
wykonawców. Lepiej jest bowiem wykonać dobrze jakiś utwór prosty, niŜ
wykonywać źle rzeczy trudniejsze.
Repertuar utworów, czy to śpiewanych, czy wykonywanych na
instrumentach, musi zgadzać się z myślą przewodnią dnia liturgicznego lub
przynajmniej zgadzać się z okresem liturgicznym, jak równieŜ odpowiadać
treściowo danej czynności liturgicznej81.
PoniewaŜ liturgia jest dziełem całego Ludu BoŜego. dlatego podczas jej
sprawowania naleŜy mieć na względzie dobro duchowe wszystkich
zgromadzonych niŜ poszczególnych jednostek82. Ten wzgląd naleŜy mieć
zawsze na uwadze przy włączaniu w ramy liturgii odpowiednich śpiewów.
Wszystkie śpiewy przeznaczone do uŜytku liturgicznego mają mieć
aprobatę Konferencji Episkopatu Polski, albo przynajmniej Władzy
Diecezjalnej. Nie wolno w liturgii wykonywać utworów o charakterze
świeckim.
II. Liturgia Mszy Świętej
Przy sprawowaniu Eucharystii z udziałem wiernych, zwłaszcza w
niedziele i święta; naleŜy o ile to moŜliwe nawet kilka razy w tym samym
dniu odprawić Mszę św. ze śpiewem83. W związku z tym tak naleŜy ułoŜyć
godziny sprawowania liturgii, aby w kaŜdej Mszy św. był czas na
wykonywanie śpiewów. „Nie jest jednak rzeczą konieczną zawsze śpiewać
wszystkie teksty przeznaczone w zasadzie do śpiewu”84. Dobierając części,
które mają być rzeczywiście śpiewane pierwszeństwo naleŜy przyznać tym,
które śpiewa kapłan i asystujący, a lud na nie odpowiada, oraz
wykonywanym wspólnie przez kapłana i lud85.
Zamiast przepisanych w Graduale Romanum śpiewów procesyjnych na
wejście, przygotowanie darów i Komunię św. moŜna stosować pieśni
80
MS nr 8.
MS nr 32.
82
OWMR nr 313.
83
MS nr 27.
84
OWMR nr 19.
85
OWMR nr 19 i MS nr 7; 16.
81
47
przypadki naleŜy rozpatrywać, uwzględniając normy ogólne. Sprawy
trudniejsze naleŜy przedkładać do rozstrzygnięcia Diecezjalnej Komisji
Muzyki Kościelnej względnie Podkomisji ds. Muzyki Kościelnej przy
Komisji Episkopatu ds. Liturgii.
coraz wspanialszy, a wiernym coraz milszy, tak z drugiej czyni rzeczą
zrozumiałą, Ŝe Kościół musiał niekiedy przeciwstawiać się przekraczaniu
pewnych granic, aby z prawdziwym postępem nie wkradły się tu rzeczy
światowe, obrzędom świętym obce i mogące je zniekształcić.
I. Normy ogólne
Troskliwość PapieŜy
3. Muzyką liturgiczną nazywamy tę muzykę, która moŜe być uŜywana
przy sprawowaniu kultu BoŜego. Zgodnie z treścią Instrukcji Musicam
Sacram powinna się ona odznaczać charakterem sakralnym oraz
doskonałością formy73. Celem Muzyki Liturgicznej jest „chwała BoŜa i
uświęcenie wiernych”74, tak wykonawców jak i pozostałych uczestników
liturgii. Do Muzyki liturgicznej zaliczamy: śpiew jednogłosowy (chorał
gregoriański i śpiew ludowy, śpiew wielogłosowy (polifonia dawna i
nowsza) oraz muzykę instrumentalną75.
Muzyka a zwłaszcza śpiew, jest nie tylko ozdobą uroczystej liturgii, ale
jest jej integralną częścią, Dlatego naleŜy pilnie zabiegać o to, by czynności
liturgiczne w miarę moŜliwości były odprawiane ze śpiewem,
uwzględniając równocześnie podział funkcji między róŜne osoby76. Śpiew
bowiem sprzyja zjednoczeniu zgromadzonych i otwiera ich dusze na
tajemnice roku liturgicznego77. Dlatego teŜ, jeŜeli nie zachodzi
uzasadniona przeszkoda, części przeznaczone do śpiewu z załoŜenia,
powinny być rzeczywiście śpiewane z uwzględnieniem rodzaju formy,
których domaga się ich charakter78.
KaŜda czynność liturgiczna powinna być uprzednio starannie
przygotowana pod względem duszpasterskim i muzycznym79.
Odpowiedzialnym za to jest przede wszystkim duszpasterz kościoła oraz
jego współpracownicy, a zwłaszcza organista, kantor oraz prowadzący
zespoły śpiewacze.
PapieŜe w ciągu wieków bacznie strzegli obowiązku czujności w tej
mierze, a Sobór Trydencki mądrze potępił „taką muzykę, w którą - bądź w
grze na organach, bądź w śpiewie - wmieszałby się element nieczysty lub
zmysłowy”12.
Nie wyliczając całego szeregu PapieŜy, wystarczy wspomnieć tylko
niektórych, a mianowicie: Poprzednik Nasz, błogosławionej pamięci
Benedykt XIV w encyklice z dnia 19 lutego 1739 roku o przygotowaniach
do roku jubileuszowego, z wielkim znawstwem i szczęśliwie dobranymi
argumentami wezwał w sposób szczególny biskupów, aby wszelkimi
sposobami usuwali z muzyki sakralnej naduŜycia, które zuchwale wdarły
się do niej13.
Tą samą drogą kroczyli w tej sprawie Poprzednicy Nasi: Leon XII,
Pius VIII, Grzegorz XVI, Pius XI, Leon XIII14.
W sposób wszakŜe szczególny trzeba podnieść z całym uznaniem,
Ŝe Poprzednik Nasz, nieśmiertelnej pamięci św. Pius X przeprowadził
całkowite odnowienie i reformę muzyki świętej, zgodnie z
odziedziczonymi po przodkach zasadami, które na nowo przypomniał i
zachować nakazał, zebrawszy je przy tym stosownie do potrzeby czasu w
jedną całość15.
Wreszcie, jak bezpośredni Poprzednik Nasz, Pius XI Konstytucją
Apostolską Divini Cultus Sanctitatem z 20 grudnia 1928 roku16, tak i My
Sami Encykliką Mediator Dei z 20 listopada 1947 roku rozwinęliśmy i
potwierdzili nakazy Naszych Poprzedników17.
12
Sob. Tryd. Sess. XXII, Dekret o tym, co naleŜy zachować, a czego unikać w
odprawianiu Mszy św.
13
Cfr. Benedicti XIV Litt. enc. ANNUS QUI: Opera omnia, ed Prati, vol. 17, 1, str. 16.
14
Cfr. Litt. Apost. BONUM EST CONFITERI DOMINO, z dn. 2 sierpnia 1828 Bullarium
Romanum, ed: Prati ex Typ. Aldina, t. IX, str. 139 i nast. (Cfr. Acta Leonis XIII, vol. XIV,
1895, str. 237 - 247; Cfr. ASS vol. XXVII, 1894, str. 42 - 49).
15
Cfr. Acta Pii X, vol. I str. 75 - 87; A.A.S. XXXVI, 1903/4, 329 - 339; 387 – 395.
16
Cfr. AAS vol. XXI. 1929, str. 33 i nast.
17
Cfr. A.A.S. vol. XXIX, 1947, str. 521 – 595.
73
MS nr 4a.
SC nr 112.
75
MS nr 4b.
76
MS nr 5.
77
OWMR nr 25.
78
MS nr 6.
79
MS nr 5.
74
46
11
II. ZASADNICZE PRAWA
RZĄDZĄCE MUZYKĄ KOŚCIELNĄ
Nikogo to nie dziwi, Ŝe Kościół tak czujnie troszczył się o muzykę
świętą. Chodzi tu bowiem nie o zasady estetyki czy techniki muzycznej,
którymi się ma rządzić ta szlachetna sztuka, lecz o obronę jej dostojeństwa
z powodu powołania jej do tak waŜnej sprawy, jak oddawanie czci Bogu.
Ojciec Święty Paweł VI, na audiencji udzielonej J. Em. Arkadiuszowi M.
Kardynałowi Larraona, Prefektowi Świętej Kongregacji Obrzędów, dnia 9 lutego 1967r.,
Instrukcję niniejszą przyjął i swoją powagą zatwierdził oraz polecił opublikować, ustalając
równocześnie, Ŝe jej moc obowiązująca rozpoczyna się z dniem 14 maja 1967 r., w
niedzielę Zesłania Ducha Świętego.
Bez względu na jakiekolwiek przeciwne zarządzenia.
Rzym, dnia 5 marca 1967 r. w niedzielę „Laetare”, IV Wielkiego Postu.
1. Zasady ogólne
Muzyka sakralna18 podlega tym samym prawom zasadniczym, które
rządzą wszystkimi rodzajami sztuki religijnej a nawet - sztuki w ogóle,
jako takiej.
Dobrze Nam wiadomo, Ŝe niektórzy artyści, powaŜnie obraŜając
poboŜność chrześcijańską, ośmielali się w ostatnich czasach wprowadzać
do świątyń BoŜych utwory pozbawione wszelkiego natchnienia religijnego
i całkowicie sprzeczne ze zdrowymi zasadami samej sztuki. Politowania
godne to stanowisko swoje usiłują oni usprawiedliwić osobliwymi
wywodami, upierając się przy twierdzeniu, Ŝe wynika ono z natury i
charakteru sztuki. Twierdzą mianowicie, Ŝe natchnienie, kierujące artystą,
jest rzekomo niezaleŜne - wskutek czego nie wolno go poddawać prawom i
normom obcym sztuce, zarówno religijnym, jak i moralnym, gdyŜ miałoby
to doprowadzić do podkopania godności sztuki, do zahamowania i
skrępowania działalności artysty, kierowanego świętym natchnieniem.
Takim sposobem argumentowania porusza się sprawę niewątpliwie
waŜną i trudną, wiąŜącą się z wszelkimi przejawami sztuki i działalnością
kaŜdego artysty.
Nie moŜna jednak sprawy tej rozstrzygać na podstawie rozwaŜenia
jej wyłącznie z punktu widzenia sztuki i estetyki, lecz naleŜy ją rozwiązać
na podstawie zasady najwyŜszej: ostatecznego celu wszechrzeczy. Jest to
bowiem święte i nienaruszalne prawo wytyczne dla kaŜdego człowieka i
wszelkiej działalności ludzkiej.
Człowiek bowiem jest stworzony i skierowany do swego celu
ostatecznego, którym jest Bóg. Jest to prawo oparte o samą naturą i
nieskończoną doskonałość BoŜą, a jest ono tak ścisłe i tak konieczne, Ŝe
sam Bóg nie moŜe w nim uczynić Ŝadnego wyjątku To zaś odwieczne i
niewzruszalne prawo stanowi, Ŝe zarówno sam człowiek, jak i jego czyny
18
Jakub Kard. LercaroArcybiskup Boloni.
Przewodniczący Rady do wykonania Konstytucji o św. Liturgii
Arkadiusz M. Kard. Larraona
Prefekt Św. Kongregacji Obrzędów
Ferdynand Antonelli
Arcybiskup tyt. Indykry
Sekretarz Św. Kongregacji Obrzędów
INSTRUKCJA EPISKOPATU POLSKI
O MUZYCE LITURGICZNEJ
PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II
Wstęp
1. Wydane dnia 15 września 1962 r. „Dyrektywy Episkopatu w
związku z Instrukcją św. Kongregacji Obrzędów o muzyce sakralnej i
Liturgii” jako dokument przedsoborowy wymagały przepracowania w
duchu soborowej Konstytucji o Świętej Liturgii (SC) oraz posoborowych
dokumentów Stolicy Apostolskiej, mianowicie: Instrukcji Musicam
Sacram z roku 1967 (MS) oraz Ogólnego Wprowadzenia do Mszału
Rzymskiego z 1975 r. (OWMR). Pracę te wykonała Podkomisja Komisji
Liturgicznej Episkopatu Polski ds. muzyki kościelnej, zestawiając w
niniejszej Instrukcji najwaŜniejsze zasady dotyczące muzyki liturgicznej.
Główną podstawę opracowania norm zawartych w Instrukcji stanowią
wspomniane dokumenty Stolicy Apostolskiej obowiązujące w całym
Kościele. Uwzględnione jednak zostały takŜe zwyczaje i tradycje polskie
zatwierdzone przez Stolicę Apostolską.
2. Instrukcja ma charakter normatywny i ogólny zajmując się jedynie
tymi problemami szczegółowymi, które stały się obecnie aktualne. Inne
Czyli: liturgiczna i kościelna w mniej ścisłym tego słowa znaczeniu.
12
45
początku, zanim kapłan przyjdzie do ołtarza, na ofiarowanie, podczas
Komunii i na końcu Mszy świętej.
Tej samej zasady, stosując ją analogicznie, moŜna się trzymać przy
innych naboŜeństwach.
66. Gry solowej na instrumentach nie dopuszcza się w okresie Adwentu,
Wielkiego Postu, w Triduum Wielkiego Tygodnia, oraz w Oficjum i we
Mszy świętej za zmarłych.
67. Jest rzeczą konieczną, by organiści oraz inni muzycy nie tylko umieli
biegle grać na powierzonym instrumencie, ale posiadali takŜe znajomość
ducha świętej Liturgii i wnikali weń coraz głębiej, by spełniając swój urząd
choćby tylko czasowo, uświetniali obrzęd, zgodnie z naturą
poszczególnych jego części i ułatwiali wiernym udział w liturgicznej
czynności72.
IX. KOMISJE CZUWAJĄCE
NAD ROZWOJEM MUZYKI SAKRALNEJ
68. Diecezjalne Komisje Muzyki Sakralnej spełniają bardzo waŜną
rolę dla rozwoju muzyki kościelnej i pastoralnej akcji liturgicznej na
terenie diecezji.
Dlatego teŜ koniecznie powinny się one znajdować w kaŜdej
diecezji i współpracować z Komisją Liturgiczną.
Bardzo często celowe będzie, jeśli obie Komisje dla ułatwienia
pracy, połączą się w jedną złoŜoną ze specjalistów obu dziedzin.
Bardzo się równieŜ poleca, by tam, gdzie będzie to bardziej
poŜytecznym, szereg diecezji utworzyło jedną Komisję dla ustalenia
jednakowych zasad działania na tym samym obszarze i zespolenia sił, w
celu lepszego ich wykorzystania.
69. Komisja Liturgiczna istniejąca przy Konferencji Biskupów
niech czuwa takŜe nad rozwojem muzyki sakralnej. Dlatego powinna w
swoim gronie posiadać równieŜ znawców muzyki kościelnej.
PoŜyteczne będzie, jeŜeli Komisja ta utrzymywać będzie łączność
nie tylko z Komisjami diecezjalnymi, lecz równieŜ z innymi instytucjami
zajmującymi się sprawami muzyki w danym kraju. To samo dotyczy
Instytutu duszpasterstwa liturgicznego, o którym jest mowa w tymŜe art. 44
Konstytucji.
72
powinny uwidaczniać, ku większemu uwielbieniu i chwale BoŜej,
nieskończone doskonałości Boga i w miarę moŜności - naśladować Go.
Dlatego teŜ człowiek, którego przeznaczeniem jest osiągnięciem
tego chwalebnego celu, powinien dostosować się do tego pierwowzoru
swego i ku niemu kierować wszelkie władze swego ducha i ciała, naginając
je ku ostatecznemu celowi, do którego dąŜy. W świetle tych zasad sztukę i
jej utwory naleŜy osądzać według tego czy jest zgodna i znajduje się w
całkowitej harmonii z ostatecznym celem człowieka, gdyŜ bezsprzecznie
sztukę naleŜy zaliczyć do najszlachetniejszych przejawów ducha
ludzkiego, jako wyraŜenie za pomocą ludzkich środków nieskończonego
piękna Boga i jako odbicie Jego obrazu.
Z tego powodu owo powiedzenie: „Sztuka dla sztuki” przy pomocy
którego mylnie się twierdzi - bez liczenia się z wrodzonym kaŜdemu
stworzeniu celem - jakoby sztuka nie podlegała Ŝadnym innym prawom,
jak tylko tym, które z niej samej wypływają, to naleŜy wiedzieć, Ŝe albo w
ogóle nie ma sensu, albo cięŜko obraŜa Boga, który jest Stwórcą i celem
ostatecznym wszystkiego. Wolność zaś tworzenia dzieł przez
jakiegokolwiek artystę nie jest bynajmniej jakimś ślepym instynktem,
kierowanym jedynie dowolnością i jakąś tylko Ŝądzą nowości - gdy przeto
poddana jest prawu BoŜemu, nie niszczeje, ani nie doznaje skrępowania,
lecz raczej doskonali się i uszlachetnia.
2. Zasady szczegółowe sztuki sakralnej w ogóle
Oczywistą jest rzeczą, Ŝe to, co się odnosi do sztuki w ogóle, ma
równieŜ zastosowanie i do sztuki religijnej oraz sakralnej. A nawet jeszcze ściślej ją obowiązuje, gdyŜ sztuka religijna ma większy obowiązek
przyczyniać się do chwały BoŜej - zadaniem jej bowiem jest dziełami
swymi, przedkładanymi oczom lub uszom, zwracać poboŜne, myśli
wyznawców Chrystusowych do Boga.
Dlatego nie powinien się zajmować sztuką religijną taki artysta,
który nie wierzy, lub tak Ŝyciem wewnętrznym, jak i zewnętrznym stoi
zdała od Boga - brak mu bowiem tego wewnętrznego wzroku, który
pozwalałby mu widzieć, to, czego wymaga majestat BoŜy i kult Bogu
naleŜny. Nie moŜe równieŜ liczyć na to, aby dzieła jego, pozbawione
natchnienia religijnego, mogły wzbudzać wiarę i poboŜność, wymaganą
przez świątynię BoŜą i jej świętość, nawet wówczas, gdyby wykazywały
uzdolnienie artystyczne i biegłość techniczną swego twórcy. Dzieła
Por. wyŜej, nr 24-25.
44
13
podobne nigdy nie będą godne tego, aby Kościół stojący na straŜy Ŝycia
religijnego, przyjął je do swych świętych, przybytków.
Taki zaś artysta, który sam jest prawdziwie wierzący i prowadzi
Ŝycie godne chrześcijanina, pod wpływem oŜywiającej go miłości BoŜej,
posługując się danymi przez Stwórcę uzdolnieniami, będzie chciał i umiał
barwami, liniami, dźwiękami i pieśniami tak umiejętnie, słodko i
wdzięcznie wyraŜać wyznawaną przez siebie prawdę i Ŝywioną poboŜność,
Ŝe samo to uprawianie sztuki, będzie mu jakby Ŝyciem z wiary i
oddawaniem czci Bogu, wiernych zaś wyznawców Chrystusowych walnie
pobudzać i zapalać będzie do naleŜytego wyznawania wiary i prowadzenia
poboŜnego Ŝycia.
Takich artystów Kościół zawsze powaŜał i nadal powaŜać będzie,
otwiera im na ościeŜ podwoje swych świątyń, radując się cennym wkładem
jaki doń wnoszą swoją działalnością artystyczną, dzięki której moŜe tym
skuteczniej sprawować swój urząd apostolski.
3. Uprzywilejowane stanowisko muzyki sakralnej
Muzyka sakralna jeszcze ściślej i święciej podlega tym zasadom,
gdyŜ ma bliŜszy związek z czcią Bogu oddawaną. Gdy bowiem inne
rodzaje sztuki, jak architektura, malarstwo czy rzeźbiarstwo przygotowują
tylko godne miejsce i ramy świętym obrzędom, muzyka bierze czynny
udział w samym sprawowaniu świętych obrzędów.
Z tego powodu Kościół musi pilnie czuwać nad usuwaniem z muzyki
wszystkiego, co by mniej odpowiadało godności kultu BoŜego, albo co by
mogło przeszkadzać wiernym we wznoszeniu myśli do Boga.
Na tym bowiem polega znaczenie i zadanie muzyki sakralnej, Ŝe
swymi dźwiękami i świętością upiększa głosy tak sprawującego świętą
Liturgię kapłana, jak oddającego chwałę Bogu ludu wiernego - którego
serca wewnętrzną swą siłą porywa ku Bogu, Ŝarliwszymi czyni liturgiczne
modły zebranej gminy chrześcijańskiej, dzięki czemu wszyscy mogą
usilniej i skuteczniej chwalić Boga w Trójcy świętej Jedynego i prosić Go
o potrzebne łaski.
Dzięki teŜ muzyce liturgicznej zwiększa się cześć oddawana Bogu
przez Kościół w zjednoczeniu z jego Głową Chrystusem. Zbierają równieŜ
pod wpływem wzruszającej ich muzyki obfitsze owoce ze świętej Liturgii
wierni, co nierzadko okazują godnym chrześcijanina Ŝyciem i obyczajem,
muzycznej tradycji Kościoła, jak i języka, śpiewu ludowego, oraz innych
charakterystycznych właściwości tego narodu, któremu pragną słuŜyć.
VIII. MUZYKA SAKRALNA INSTRUMENTALNA
62. Instrumenty muzyczne mogą być bardzo poŜyteczne przy
sprawowaniu świętych obrzędów czy to do akompaniamentu, czy to do gry
solowej.
„W Kościele łacińskim naleŜy mieć w wielkim poszanowaniu organy
piszczałkowe jako tradycyjny instrument muzyczny, którego brzmienie
ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły wiernych porywa do
Boga i spraw niebieskich.
Inne natomiast instrumenty moŜna dopuścić do kultu BoŜego według
uznania i za zgodą kompetentnej władzy terytorialnej, jeŜeli nadają się albo
mogą być przystosowane do uŜytku sakralnego, jeŜeli odpowiadają
godności świątyni i rzeczywiście przyczyniają się do zbudowania
wiernych”70.
63. Przy dopuszczaniu i uŜywaniu instrumentów muzycznych naleŜy
brać pod uwagę ducha i tradycję poszczególnych narodów. JednakŜe to, co
według ogólnego przekonania i faktycznego uŜywania odpowiednie jest
tylko dla muzyki świeckiej, naleŜy bezwzględnie wyłączyć z wszelkich
czynności liturgicznych i ćwiczeń poboŜnych71.
Wszystkie zaś instrumenty muzyczne dopuszczane do kultu BoŜego
powinny być uŜywane w ten sposób, by odpowiadały świętości obrzędów,
dodawały blasku kultowi BoŜemu i słuŜyły zbudowaniu wiernych.
64. Akompaniament na instrumentach muzycznych podtrzymuje śpiew,
ułatwia udział w czynnościach liturgicznych i przyczynia się do głębszego
zjednoczenia zgromadzonych wiernych. Nie powinien on jednak do tego
stopnia zagłuszać śpiewu, Ŝe słów nie moŜna zrozumieć. Gdy zaś kapłan
lub ktoś z asysty wymawia głośno wyznaczony dla siebie tekst, wówczas
instrumenty milczą.
65. Gra na organach czy innym uznanym instrumencie muzycznym
dopuszczalna jest we Mszy śpiewanej i czytanej jako akompaniament
podczas śpiewu zespołu i ludu. Gra solowa moŜliwa jest jedynie na
70
SC nr 120: AAS 56 (1964) s. 130.
Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja De Musica sacra et sacra Liturgia (3 IX
1958), nr 70: AAS 50 (1958) s. 652.
71
14
43
asystujących duchownych, śpiewane bądź przez nich samych, bądź razem z
ludem, bądź z ludem w formie dialogu.
Muzycy – kompozytorzy niech rozwaŜą, czy tradycyjnych melodii
liturgii łacińskiej nie moŜna by wykorzystać przy komponowaniu melodii
dla tych samych tekstów w języku narodowym.
57. Nowe melodie dla kapłana i asystujących duchownych wymagają
zatwierdzenia przez właściwą władzę terytorialną67.
58. Konferencje Biskupów, których to dotyczy, powinny postarać się o
to, by dla róŜnych krajów uŜywających tego samego języka było
jednakowe tłumaczenie tekstów liturgicznych.
Wypada takŜe, aŜeby, o ile to moŜliwe, była jedna lub więcej ustalonych
melodii dla tych części, które naleŜą do kapłana lub asystujących
duchownych, a takŜe dla odpowiedzi i aklamacji wiernych, by w ten
sposób ułatwić udział w uroczystościach liturgicznych tym wszystkim,
którzy uŜywają tego samego języka.
59. Kompozytorzy opracowując nowe dzieła, niech utrzymują łączność z
tradycją, która w utworach dla kultu BoŜego przekazała Kościołowi
prawdziwe skarby. Niech zgłębiają dawną muzykę, jej rodzaje i
właściwości; uwzględniając równocześnie nowe przepisy i wymogi świętej
Liturgii tak, by „nowe formy niejako organicznie wyrastały z form juŜ
istniejących”68, a nowe dzieła stały się nowym dorobkiem w skarbcu
muzyki Kościoła równie cennym jak dawne.
60. Nowe melodie dla tekstów w języku narodowym wymagają rzecz
jasna próby i doświadczenia zanim dojrzeją i osiągną doskonałość. Nie
wolno jednak dopuścić, by do kościoła, choćby tylko dla samej próby,
zostało wprowadzone cokolwiek, co nie odpowiada świętości miejsca,
godności obrzędów liturgicznych i poboŜności wiernych.
61. Szczególnego przygotowania ze strony specjalistów wymaga praca
przystosowania muzyki sakralnej w tych krajach, które posiadają własną
tradycję muzyczną, zwłaszcza w krajach misyjnych69. Chodzi bowiem o
szczęśliwe zestrojenie elementów sakralnych z duchem, tradycjami i
umysłowością, właściwą danym krajom. Ci więc, którzy się tej pracy
podejmują, powinni posiadać wystarczającą znajomość zarówno Liturgii i
67
40 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 42:
AAS 56 ( 1964) s. 886.
68
SC nr 23: AAS 56 ( 1964) s.106.
69
Por. SC nr 119: AAS 56 (1964) ss.129-130.
jak poucza codzienne doświadczenie, a potwierdzają liczne tak staroŜytne,
jak i nowsze dokumenty literackie.
Św. Augustyn mówiąc o śpiewach wykonywanych „płynnym
głosem i stosownymi melodiami”, tak się wyraŜa: „Czuję, Ŝe święte słowa,
gdy są śpiewane w ten a nie inny sposób, budzą w duszach świętszy i
gorętszy pęd do Ŝarliwej poboŜności, wszystkie zaś uczucia duszy naszej
przy swej róŜnorodności, mają swoisty sposób wyraŜania się głosem i
śpiewem, który, nie wiem, jakim tajemniczym z nimi związkiem wzbudza
Ŝarliwość”19.
Łatwo stąd wywnioskować, Ŝe tym większa jest godność i siła im
bliŜej się łączy z najświętszym rodzajem kultu chrześcijańskiego, z
Eucharystyczną Ofiarą Ołtarza. Nic bowiem większego, nic wznioślejszego
muzyka nie moŜe dokonać nad to, gdy słodkimi tonami towarzyszy
głosowi kapłana sprawującego boską Ofiarę, wraz z ludem radośnie
odpowiada na jego wezwania i całą w ogóle świętą czynność swą sztuką
opromienia.
W bliskiej łączności z tą wzniosłą słuŜbą stoją usługi oddawane
przez muzykę innym obrzędom liturgicznym, w pierwszym rzędzie
odmawianiu Modlitwy Brewiarzowej w chórze, którą swym
towarzyszeniem upiększa i wzmacnia.
Jasną jest rzeczą, Ŝe do tej muzyki liturgicznej naleŜy się odnosić z
najwyŜszym uznaniem i czcią.
4. O muzyce religijnej pozaliturgicznej
NaleŜy jednak cenić równieŜ i tę muzykę, która choć nie słuŜy
bezpośrednio świętej Liturgii, to jednak swymi wartościami moŜe
przynieść niemałą korzyść religijnemu Ŝyciu wiernych - dzięki czemu
zasługuje na miano „muzyki religijnej”.
I ten rodzaj prawdziwej muzyki kościelnej, w Kościele poczęty i
pod opieką Kościoła rozwinięty, moŜe równieŜ jak wykazuje
doświadczenie, wywierać wielki i zbawienny wpływ na dusze ludzkie, tak
wówczas, gdy się uŜywa świątyni BoŜej podczas niektórych czynności i
obrzędów ściśle liturgicznych, jak i wtedy, gdy się nim posługujemy poza
świątynią, podczas rozmaitych obchodów i uroczystości. Melodie bowiem
owych pieśni, ułoŜonych przewaŜnie w języku narodowym, z łatwością,
19
42
Św. Augustyn, Wyznania, ks. III, r. 33.
15
bez Ŝadnego prawie wysiłku utrwalają się w pamięci, razem zaś z
melodiami przenikają do umysłu słowa i myśli, które dzięki powtarzaniu
lepiej się rozumie.
Tym teŜ sposobem chłopcy i dziewczęta pieśni tych od lat
najmłodszych się uczący, znajdują w nich znakomitą pomoc w
poznawaniu, pokochaniu i spamiętaniu prawd Wiary, na czym nauczanie
ogromnie zyskuje.
Starszej zaś młodzieŜy i ludziom dorosłym śpiew taki dostarcza w
chwilach odpoczynku czystej i zdrowej przyjemności, uroczystym
zebraniom i róŜnym kongresom dodaje większej wspaniałości religijnej, a
do rodzin chrześcijańskich wnosi świętą radość, miły nastrój i poŜytek
duchowny.
I te przeto religijne śpiewy ludowe mogą być wielką pomocą w
apostolstwie katolickim - naleŜy je więc jak najstaranniej pielęgnować i
szerzyć.
ToteŜ, podnosząc liczne korzyści muzyki sakralnej i jej skuteczny
udział w apostolstwie, uczyniliśmy rzecz, która powinna przynieść wiele
radości i otuchy tym, którzy w ten czy inny sposób poświęcili się jej
uprawianiu i wykonywaniu, Wszyscy bowiem, którzy według swych
uzdolnień utwory religijne układają lub nimi dyrygują, albo teŜ je głosem
czy na instrumentach muzycznych wykonują - wszyscy ci poza wszelką
wątpliwością pełnią choć w rozmaity sposób, prawdziwe apostolstwo, za
które teŜ w miarę swej gorliwości w jego pełnieniu, otrzymują chwałę i
nagrodę naleŜną Apostołom.
III. WŁAŚCIWE MIEJSCE I ZADANIE
RÓśNYCH RODZAJÓW MUZYKI SAKRALNEJ
Skoro tak wielka jest - jak widzieliśmy - godność i skuteczność muzyki
sakralnej i śpiewu religijnego, konieczną jest rzeczą, wszystkie jego części
tak starannie i pieczołowicie ułoŜyć i uporządkować, aby zbawienne swe
skutki mógł szczęśliwie osiągnąć.
W pierwszym rzędzie wzniosły swój cel powinien osiągnąć ten śpiew i
muzyka, które się ściśle łączą z liturgicznym kultem Kościoła. - Ta zaś
muzyka, jak juŜ dawniej podkreślił Poprzednik Nasz, św. Pius X, musi
posiadać te same cechy, co i liturgiczna, a w pierwszym rzędzie świętość i
53. Utwory nowej muzyki sakralnej muszą być zgodne z wyłoŜonymi
zasadami i przepisami. Muszą mianowicie „posiadać cechy prawdziwej
muzyki kościelnej i nadawać się nie tylko dla większych zespołów
śpiewaczych, lecz takŜe dla mniejszych chórów i przyczyniać się do
czynnego
uczestnictwa
całego
zgromadzenia
wiernych”65.
JeŜeli zaś chodzi o dawną muzykę, to najpierw naleŜy wykorzystać te
utwory, które odpowiadają wymogom odnowionej Liturgii. Następnie
znawcy muzyki sakralnej dokładnie rozwaŜą, czy nie moŜna by takŜe
innych utworów dostosować do tych wymagań. Utwory wreszcie, których
nie da się pogodzić z naturą lub z duszpasterskimi celami obrzędów
liturgicznych, moŜna z poŜytkiem wykorzystać z okazji ćwiczeń
poboŜnych, zwłaszcza w naboŜeństwach Słowa BoŜego66.
VII. PRZYGOTOWANIE MELODII DO TEKSTÓW
W JĘZYKU NARODOWYM
54.
Opracowując
przykłady
części
tekstów
liturgicznych,
przeznaczonych do śpiewu, zwłaszcza Psałterza, specjaliści muszą zwracać
uwagę na to, by przekład, zachowując zgodność z tekstem łacińskim był
równocześnie odpowiedni do muzycznego opracowania, uwzględniał
ducha poszczególnych języków i prawa, jakie nimi rządzą, a takŜe
charakter i odrębne właściwości róŜnych narodów.
Muzycy, komponując nowe melodie, muszą brać pod uwagę zarówno
narodową tradycję, jak i prawa rządzące muzyką sakralną.
Kompetentna władza terytorialna musi więc zadbać o to, by w Komisji,
która ma zlecone tłumaczenie tekstów na język ojczysty, znaleźli się
specjaliści od wymienionych gałęzi wiedzy jak i od języków łacińskiego i
narodowego i by od samego początku razem współpracowali.
55. Do właściwej władzy terytorialnej naleŜy decyzja, czy niektóre
teksty w języku ludowym łącznie z melodią, przekazane wiekową tradycją,
mogą być uŜywane, choć nie są w całości zgodne z tłumaczeniami tekstów
liturgicznych oficjalnie zatwierdzonymi.
56. Wśród melodii, jakie naleŜy przygotować dla tekstów w języku
narodowym, szczególnie waŜne są melodie przeznaczone dla kapłana i
65
66
16
SC nr 121: AAS 56 (1964) s. 130.
Por. wyŜej nr 46.
41
Członkowie zaś Instytutów zachowujących rady ewangeliczne, niech
przestrzegają w tym względzie przepisy podane w Liście Apostolskim
Sacrificium laudis z dnia 15 sierpnia 1966, jak równieŜ w Instrukcji o
stosowaniu języka ojczystego w Oficjum brewiarzowym i Mszy
konwentualnej lub wspólnej, wydanej przez Świętą Kongregację Obrzędów
dnia 23 listopada 1965 roku.
50. W czynnościach liturgicznych odprawianych ze śpiewem w języku
łacińskim:
a) Śpiew gregoriański, jako właściwy liturgii rzymskiej, zajmuje, wśród
innych równorzędnych, naczelne miejsce61. Jego melodie znajdują się w
wydaniach autentycznych i tych naleŜy uŜywać.
b) „Celowe i poŜyteczne będzie wydanie, zawierające łatwiejsze melodie
do uŜytku mniejszych kościołów”62.
c) Inne kompozycje muzyczne, jedno lub wielogłosowe, zaczerpnięte ze
zbiorów dawnych, czy z dzieł współczesnych naleŜy cenić, pielęgnować i
przy róŜnych okazjach z nich korzystać63.
51. Duszpasterze - mając na względzie warunki miejscowe, korzyści
duszpasterskie wiernych oraz ducha danego języka - winni rozwaŜyć, czy z
niektórych utworów muzyki sakralnej - skomponowanych w ubiegłych
wiekach dla tekstów łacińskich, prócz uŜywania ich w liturgicznych
czynnościach odprawianych po łacinie, nie moŜna by korzystać z
poŜytkiem takŜe w tych, które się odprawia w języku ojczystym. Nic
bowiem nie przeszkadza, by w jednym i tym samym obrzędzie niektóre
części były śpiewane w innym języku.
52. Dla zachowania skarbca muzyki sakralnej i zapewnienia naleŜytego
rozwoju w nowych jej formach, „naleŜy przywiązywać duŜą wagę do
teoretycznego i praktycznego wykształcenia muzycznego w Seminariach,
nowicjatach i domach studiów Zakonów męskich i Ŝeńskich oraz w innych
instytucjach i szkołach katolickich”, a zwłaszcza w WyŜszych Instytutach
do tego celu specjalnie przeznaczonych64. NaleŜy przede wszystkim dbać o
studium i praktykę śpiewu gregoriańskiego, albowiem przez swoje
szczególne właściwości stanowi on nader waŜną podstawę dla uprawiania
muzyki sakralnej.
piękność formy20, z których samorzutnie wypływa inna cecha:
powszechność.
Ma być święta: nie moŜe zawierać ani w swej treści, ani w sposobie jej
wykonania nic światowego. Cechę tę w wybitnym stopniu posiada śpiew
gregoriański od wielu juŜ wieków w Kościele uŜywany i stanowiący jego
dziedzictwo.
Śpiew ten dzięki ścisłemu związaniu melodii ze słowami tekstu
liturgicznego, nie tylko całkowicie do nich przystaje, lecz i uwydatnia ich
siłę i znaczenie oraz wnika słodyczą tonów w dusze słuchaczy. Czyni zaś
to środkami nadzwyczaj prostymi i łatwymi, lecz natchnionymi najwyŜszą
i tak świętą sztuką, Ŝe wzbudza w kaŜdym szczery podziw, a dla znawców i
twórców muzyki sakralnej jest prawie niewyczerpanym źródłem nowych
pomysłów muzycznych.
Wszyscy przeto, którym Chrystus Pan powierzył szafarstwo
duchowymi skarbami Kościoła, mają obowiązek tego drogocennego skarbu
jakim jest śpiew gregoriański pilnie strzec i hojnie udzielać go ludowi
wiernemu.
ToteŜ wszystko, co mądrze postanowili i kazali zachowywać Nasi
Poprzednicy: św. Pius X, prawdziwy odnowiciel śpiewu gregoriańskiego21
i Pius XI22 i My równieŜ, mając na uwadze te piękne właściwości, jakie
posiada prawdziwy śpiew gregoriański, chcemy i nakazujemy
zachowywać, mianowicie, aby w świętych obrzędach liturgicznych święty
ten śpiew był szeroko stosowany oraz naleŜycie, godnie i poboŜnie był
wykonywany.
W razie zaś potrzeby tworzenia nowych melodii na uroczystości świeŜo
ustanowione, zadanie to powierzyć naleŜy osobom prawdziwie w tej sztuce
biegłym, z obowiązkiem przestrzegania przez nie zasad prawdziwego
śpiewu gregoriańskiego, aby nowe te utwory czystością stylu i wartością
artystyczną moŜliwie dorównywały dawniejszym.
61
20
Por. SC nr 116: AAS 56 (1964) s. 129.
SC nr 117: AAS 56 (1964) s. 129.
63
Por. SC nr 116: AAS 56 (1964) s. 129.
64
Por. SC nr 115: AAS 56 (1964) s. 129.
Ten sam śpiew w całym Kościele!
Gdy wskazówki te będą dokładnie przestrzegane, stanie się zadość i
drugiej właściwości muzyki sakralnej, mianowicie, Ŝe będzie ona
Acta Pii X, 1. c. str. 78.
Lettera al Card. Respighi, Acta Pii X, 1. c. 68 do 74; ASS vol. XXXVI, 1903/4, str. 325
- 329; 395 – 398.
22
Const. Apost. Divini Cultus, AAS. vol. XXI. 1929, str. 33n.
62
21
40
17
prawdziwą sztuką. Gdy zaś we wszystkich świątyniach na całym świecie
zabrzmi czysty i nieskaŜony śpiew gregoriański, będzie on miał na równi z
Liturgią Rzymską i cechę powszechności. Melodie te wyznawcy
Chrystusowi, gdziekolwiek się znajdą, będą odczuwali jako sobie bliskie i
niemal rodzime, dzięki czemu z radością poczują się teŜ dziećmi jednego i
tego samego na całym świecie Kościoła.
Śpiew gregoriański tylko po łacinie!
Z tego głównie powodu Kościół stanowczo Ŝyczy sobie, aby
gregoriański śpiew tekstów liturgicznych był wyłącznie wykonywany w
tym samym języku, w którym się sprawuje Liturgię, tj. w języku łacińskim.
Dobrze nam wiadomo, Ŝe Stolica Apostolska z waŜnych powodów
przyznała pewne, lecz ściśle określone ustępstwa w tej sprawie, - ustępstw
tych wszakŜe nie wolno stanowczo ani szerzej niŜ brzmią słowa tłumaczyć,
(latius proferri), ani ich rozgłaszać z zachętą do naśladowania (propigari),
ani bez osobnego zezwolenia Stolicy Apostolskiej do innych krajów ich
przenosić. - A owszem, nawet tam, gdzie te ustępstwa „z waŜnych
powodów”, czyli dla uniknięcia większego zła, zostały przyznane,
Ordynariusze miejscowi i inni duszpasterze mają dołoŜyć wszelkich starań,
aby wierni juŜ od dziecka uczyli się śpiewać przynajmniej łatwiejszych i
częściej uŜywanych melodii gregoriańskich oraz posługiwać się nimi przy
sprawowaniu świętych obrzędów liturgicznych, aby tym sposobem
uwidaczniała się coraz więcej jedność i powszechność Kościoła.
Gdzie wszakŜe istnieje stuletni juŜ, lub od niepamiętnych czasów
datujący się zwyczaj dodawania podczas uroczystej Mszy świętej po
odśpiewaniu świętych tekstów liturgicznych w języku łacińskim - jeszcze
innych w języku ludowym, ordynariusze miejscowi mogą na to pozwolić,
jeŜeli, zgodnie z kan. 5.C.I.C., zwaŜywszy okoliczności miejsca i osób,
uznają, Ŝe zwyczaj, ten nie da się usunąć, z zastrzeŜeniem jednak, Ŝe
tekstów liturgicznych nie wolno wówczas śpiewać w przekładzie na język
ludowy, jak juŜ wyŜej o tym była mowa. Celem umoŜliwienia śpiewakom i
wiernym naleŜytego rozumienia słów liturgicznych, które się w kościele
śpiewa, przypominamy zalecenie Soboru Trydenckiego, aby „Duszpasterze
i inni sprawujący pieczę nad duszami często podczas Najświętszej Ofiary
sami lub przez innych wyjaśniali pewne wyjątki z czytanych tekstów
mszalnych, a wśród innych rzeczy którąś z tajemnic Najświętszej Ofiary, w
18
jednak zdolne rozbudować ducha religijnego i ułatwiać rozwaŜanie
świętych tajemnic56.
VI. STOSOWANIE JĘZYKA W CZYNNOŚCIACH
LITURGICZNYCH WYKONYWANYCH ŚPIEWEM I
ZACHOWANIE SKARBCA MUZYKI SAKRALNEJ
47. Zgodnie z Konstytucją o świętej liturgii w „obrządkach łacińskich
zachowuje się uŜywanie języka łacińskiego, poza wyjątkami określonymi
przez prawo szczegółowe”57.
PoniewaŜ jednak „nierzadko uŜywanie języka ojczystego moŜe być
bardzo poŜyteczne dla wiernych”58, „kompetentna kościelna władza
terytorialna decyduje o zakresie i sposobie wprowadzenia języka
ojczystego,
przedkładając
decyzję
do
zatwierdzenia
Stolicy
59
Apostolskiej” .
Zachowując dokładnie powyŜsze przepisy, naleŜy ustalić właściwą
formę uczestniczenia stosownie do moŜliwości poszczególnych grup
wiernych.
Duszpasterze winni troszczyć się takŜe o to, „by wierni umieli wspólnie
odmawiać lub śpiewać stałe części Mszy świętej dla nich przeznaczone, nie
tylko w języku ojczystym, lecz takŜe w języku łacińskim”60.
48. Ordynariusze miejscowi niech rozwaŜą, czy po wprowadzeniu
języka ojczystego do Mszy świętej, nie będzie poŜyteczne, szczególnie w
duŜych miastach, w niektórych kościołach, gdzie dość często gromadzą się
wierni róŜnych języków, odprawiać jedną, a nawet więcej Mszy świętych
w języku łacińskim, zwłaszcza śpiewanych.
49. Odnośnie uŜywania języka łacińskiego lub ojczystego w odprawianiu
świętych obrzędów w Seminariach naleŜy zachować przepisy Świętej
Kongregacji dla Seminarium i Uniwersytetów, które traktują o
liturgicznym wychowaniu alumnów.
56
Por. wyŜej, nr 53.
SC nr 36,1: AAS 56 (1964) s. 109.
58
SC nr 36, 2: AAS 56 (1964) s. 109.
59
SC nr 36, 3: AAS 56 ( 1964) ss. 109-110.
60
SC nr 54: AAS 56 (1964) s. 115; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter
oecumenici (26 IX 1964), nr 59: AAS 56 (1964) s. 891.
57
39
niejako prywatnym53 - z konieczności naleŜy przywiązywać wielką wagę
do śpiewu, który doskonalej wyraŜa społeczny charakter naboŜeństw.
43. Dlatego teŜ sprawowanie niektórych Sakramentów i
Sakramentaliów, które mają znaczenie szczególne w Ŝyciu całej
społeczności parafialnej, jak: Bierzmowanie, Święcenia, MałŜeństwo,
Konsekracja kościoła czy ołtarza, egzekwie itp., o ile to moŜliwe, powinno
być połączone ze śpiewem, tak by równieŜ podniosłość obrzędu
przyczyniała się do większej skuteczności duszpasterskiej.
NaleŜy jednak pilnie czuwać nad tym, by dla rzekomego podniesienia
uroczystości nie wprowadzać do obrzędów czegoś całkiem świeckiego lub
niezgodnego z powagą kultu BoŜego; dotyczy to szczególnie zawierania
małŜeństwa.
44. Przez śpiew równieŜ naleŜy nadać bardziej uroczysty charakter tym
obrzędom, które Liturgia w ciągu roku kościelnego specjalnie uwydatnia.
Wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane obrzędy Wielkiego
Tygodnia, które przez obchód tajemnicy paschalnej prowadzą wiernych
jakby w samo centrum roku liturgicznego i samej Liturgii.
45. NaleŜy takŜe zatroszczyć się o odpowiednie melodie dla liturgii
Sakramentów i Sakramentaliów oraz dla innych czynności liturgicznych
roku kościelnego, by równieŜ w języku ojczystym moŜna je było
odprawiać w uroczystej formie, zgodnie z przepisami właściwej władzy i
moŜliwościami poszczególnych grup wiernych.
46. Muzyka sakralna jest w wysokim stopniu skutecznym środkiem dla
oŜywienia poboŜności wiernych takŜe w naboŜeństwach słowa BoŜego i
świętych ćwiczeniach poboŜnych.
Wzorem dla odprawiania naboŜeństw słowa BoŜego54 jest Liturgia
Słowo we Mszy świętej55. Natomiast we wszystkich innych ćwiczeniach
poboŜnych duŜą przysługę oddadzą psalmy, utwory muzyczne tak dawne
jak i nowe, ludowe pieśni kościelne, a takŜe gra na organach, czy innych
instrumentach, dopuszczonych do uŜytku w kościele.
Nadto w tych wszystkich poboŜnych ćwiczeniach, a szczególnie w
naboŜeństwach Słowa BoŜego dopuszczalne są z wielkim poŜytkiem
niektóre utwory muzyczne, które choć straciły juŜ miejsce w Liturgii, są
53
Por. SC nr 27: AAS 56 ( 1964) s. 107.
Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 37-39:
AAS 56 (1964) ss. 884-885.
55
Por. tamŜe, nr 37: AAS 56 (1964) s. 885.
sposób szczególny, w niedziele i święta”23. Czynić to zwłaszcza mają przy
wykładzie wiernym zasad Wiary chrześcijańskiej. Obecnie jest to o tyle
łatwiejsze, niŜ w czasach dawniejszych, Ŝe są juŜ dokładne tłumaczenia
tekstów liturgicznych na języki narodowe oraz ich wyjaśnienia w ksiąŜkach
podręcznych, dokonane prawie we wszystkich krajach przez biegłych w
tym pisarzy, dzięki czemu wierni mają moŜność dokładnie zapoznać się z
odprawianą po łacinie Liturgią, zrozumieć ją i brać w niej czynny udział.
Śpiew liturgiczny w innych obrzędach
Łatwo zrozumieć, Ŝe to, cośmy pokrótce wyłoŜyli o śpiewie
gregoriańskim, odnosi się głównie do łacińskiego obrządku Rzymskiego, częściowo jednak dotyczy i śpiewów innych obrządków, tak zachodnich
(np. ambrozjańskiego czy gallikańskiego), jak i wschodnich.
Obrządki te jak z jednej strony wykazują przedziwną płodność
Kościoła w dziedzinie czynności liturgicznych i formuł modlitewnych, tak
równieŜ we właściwych sobie śpiewach zawierają drogocenne skarby,
które trzeba zachować od zatraty, pomniejszenia i zniekształcenia.
Wśród najstarszych i najwybitniejszych zabytków muzyki sakralnej
szczególne, niewątpliwie, miejsce przyznać naleŜy róŜnym obrządkom
wschodnim, ich bowiem melodie w wybitnej mierze przyczyniły się do
wytworzenia się muzyki Kościoła Zachodniego, który tylko odpowiednio
dostosował je do charakteru Liturgii łacińskiej. śyczymy przeto sobie, aby
opracowanie wyboru pieśni świętych obrządków wschodnich, nad którym
pracuje juŜ papieski Instytut Studiów nad Wschodem wspólnie z papieskim
Instytutem Muzyki Kościelnej, szczęśliwie posuwało się naprzód tak pod
względem naukowym jak i praktycznym, aby dzięki temu kandydaci do
kapłaństwa Obrządków Wschodnich, gdy tylko zostaną kapłanami, mogli z
tym sposobem przyczyniać niemałej ozdoby domowi BoŜemu.
Polifonia zachowuje swe znaczenie
Chwaląc i zalecając śpiew gregoriański, nie mamy bynajmniej
zamiaru usuwać z obrzędów Kościoła śpiewów polifonicznych, które gdy
tylko będą posiadały wymagane cechy, mogą bardzo równieŜ przyczynić
się do podniesienia wspaniałości kultu BoŜego i wzbudzania w duszach
wiernych - uczuć prawdziwej poboŜności.
54
38
23
Sob. Tryd. Sess. XXII, De Sacrificio Missae, cap. VIII.
19
Powszechnie znaną jest rzeczą, Ŝe wiele utworów polifonicznych,
ułoŜonych zwłaszcza w wieku XVI, odznacza się tak czystą sztuką i taką
bogatą rozmaitością rodzajów muzycznych, Ŝe ze wszech miar są godne
tego, aby towarzyszyły świętym Obrzędom i uświetniały je. JeŜeli zaś
muzyka polifoniczna z biegiem wieków pochyliła się ku upadkowi, kalana
niekiedy melodiami zupełnie świeckimi, to w ostatnich lat dziesiątkach,
dzięki niestrudzonej pracy wybitnych znawców muzyki, doznała
szczęśliwego odrodzenia przez pilne studiowanie utworów dawnych
mistrzów i stawianie ich dzisiejszym muzykom do naśladowania i
współzawodniczenia z nimi.
Następstwem tego jest fakt, Ŝe w bazylikach i kościołach
katedralnych oraz zakonnych śpiewa się dziś - ku wielkiej ozdobie
świętych Obrzędów - zarówno znakomite utwory mistrzów dawnych, jak i
dzieła kompozytorów współczesnych, owszem, nawet w mniejszych
kościołach, jak to Nam jest wiadome, bywają wykonywane prostsze, lecz
prawdziwą sztuką tchnące utwory polifoniczne.
Kościół zaś wszystkie te wysiłki chętnie popiera, gdyŜ, jak
powiedział nieśmiertelnej pamięci Poprzednik Nasz, św. Pius X, „Kościół
zawsze uznawał i popierał postęp w sztuce, dopuszczając na usługi kultu
wszystko, co geniusz ludzki w przebiegu wieków mógł stworzyć dobrego i
pięknego, z zachowaniem jednak zawsze praw Liturgii”24. Prawa zaś te
wymagają starannego czuwania, aby nie wprowadzono do świątyń takich
utworów polifonicznych, które by swą nadętością oraz nadmiernym
powtarzaniem słów zaciemniały ich znaczenie, przerywały ciągłość
świętych czynności liturgicznych oraz ze szkodą świętego kultu tłumiły
talent i uzdolnienie śpiewaków.
Gra na instrumentach muzycznych
Te same zasady stosują się równieŜ do gry na organach i na innych
instrumentach.
Organy mają pierwszeństwo
Pierwszeństwo przed wszelkimi innymi instrumentami w świętych
obrzędach mają organy, tony ich bowiem wybornie harmonizują ze
świętymi pieniami i obrzędami, dodając im prawdziwej wspaniałości i
Oficjum zwłaszcza Nieszporów, albo innych godzin, stosownie do
miejscowych czy danej społeczności zwyczajów.
Trzeba ogólnie zachęcać wiernych, zwłaszcza wykształconych, by w
swoich modlitwach posługiwali się psalmami, pouczać ich, by je rozumieli
w duchu chrześcijańskim, wprowadzając ich w ten sposób w głębsze
przeŜywanie i korzystanie z publicznej modlitwy Kościoła.
40. Szczególną troską w tym względzie naleŜy otoczyć członków
Instytutów, zachowujących rady ewangeliczne, by stąd czerpali
nadprzyrodzone bogactwa dla rozwoju Ŝycia duchowego. Będzie to dla
nich z wielkim poŜytkiem, jeŜeli waŜniejsze godziny kanoniczne
odprawiać będą wspólnie, a jeŜeli to moŜliwe, ze śpiewem, uczestnicząc w
ten sposób jak najpełniej w publicznej modlitwie Kościoła.
41. Stosownie do polecenia zawartego w Konstytucji o świętej Liturgii,
zgodnie z wiekową tradycją obrządku łacińskiego, duchowni, odprawiający
święte Oficjum w chórze, mają obowiązek uŜywać języka łacińskiego51.
PoniewaŜ jednak Konstytucja o świętej Liturgii52 przewiduje uŜywanie
języka ojczystego w modlitwie brewiarzowej odmawianej przez wiernych,
przez siostry zakonne i członków Instytutów, zachowujących rady
ewangeliczne, którzy nie są duchownymi, dlatego naleŜy dołoŜyć starań,
by przygotowane zostały melodie do śpiewu świętego Oficjum w języku
ojczystym.
V. MUZYKA SAKRALNA PRZY SPRAWOWANIU
SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW,
W NIEKTÓRYCH OBRZĘDACH LITURGICZNYCH ROKU
KOŚCIELNEGO, W NABOśEŃSTWACH SŁOWA BOśEGO
ORAZ W ŚWIĘTYCH I POBOśNYCH ĆWICZENIACH
42. Mając na uwadze ustaloną przez święty Sobór zasadę, Ŝe ilekroć
obrzędy stosownie do ich własnej natury wymagają celebrowania
wspólnego, z obecnością i czynnym uczestnictwem wiernych, wówczas
taka celebra ma pierwszeństwo przed odprawianiem indywidualnym i
51
24
Por. SC nr 101,1: AAS 56 (1964) s. 124; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter
oecumenici (26 IX 1964), nr 85: AAS 56 (1964) , s. 897.
52
Por. SC nr 101, 2 i 3: AAS 56 (1964) s.125.
Acta Pii X, 1, c. 80.
20
37
Zaleca się, by lud brał udział w tym śpiewie, przynajmniej przez wezwanie
końcowe.
35. Właściwym jest, by Modlitwę Pańską wygłaszał lud wraz z
kapłanem49. JeŜeli śpiewa się ją w języku łacińskim, naleŜy uŜywać
melodii, będących dotąd prawnie w uŜyciu, jeŜeli natomiast śpiewa się w
języku ojczystym, melodie muszą być zatwierdzone przez odpowiednią
władzę terytorialną.
36. Nic nie przeszkadza, by we Mszach czytanych jakaś część Proprium
czy Ordinorium została odśpiewana. MoŜna teŜ śpiewać inną pieśń: na
początku, na offertorium, na komunię oraz na końcu Mszy świętej. Nie
wystarczy jednak, by były to pieśni eucharystyczne lecz trzeba ponadto, by
odpowiadały one częściom Mszy świętej, a takŜe danemu świętu lub
okresowi liturgicznemu.
IV. ŚPIEW BREWIARZA W CHÓRZE
37. Zgodnie z Ŝyczeniem, wyraŜonym w Konstytucji o świętej Liturgii50,
zaleca się usilnie tym, którzy święte Oficjum odprawiają w chórze lub
wspólnie, by je śpiewali. Taki bowiem sposób bardziej odpowiada istocie
tej modlitwy, dodaje jej podniosłości i jest znakiem głębszego zjednoczenia
serc w oddawaniu chwały Bogu.
Wypada, by przynajmniej w niedziele i święta śpiewano pewną część
Oficjum, zwłaszcza waŜniejsze godziny kanoniczne - jak Laudesy i
Nieszpory.
RównieŜ inni duchowni, mieszkający wspólnie z racji studiów, czy
przebywający na ćwiczeniach duchownych, lub zebrani dla innych celów,
niechaj uświęcają wspólny pobyt przez śpiew niektórych części świętego
Oficjum.
38. W Oficjum śpiewanym - zachowując prawa oraz indulty specjalne
dotyczące tych, na których ciąŜy obowiązek modlitwy chórowej - moŜna
stosować zasadę „stopniowania” uroczystości, a mianowicie śpiewać te
części, które z natury swej są przeznaczone do śpiewu, jak dialogi, hymny,
wersety i kantyki, pozostałe natomiast recytować.
39. Wiernych naleŜy zachęcać i przez odpowiednią katechezę
przygotować do wspólnego odprawiania niektórych części świętego
49
50
Por. tamŜe, nr 48: AAS 56 (1964) s. 888.
Por. SC nr 99: AAS 56 (1964) s. 124.
przepychu; wzniosłością zaś swoja i słodyczą wzruszają serca wiernych,
napełniając je jakoby niebiańską radością i mocno pociągają ku Bogu i
rzeczom wyŜszym.
Oprócz organów dopuszczalne są inne jeszcze instrumenty
muzyczne, mogące przyczynić się skutecznie do osiągnięcia wzniosłego
celu, jaki ma przed sobą muzyka sakralna.
W ich uŜyciu wszakŜe nie moŜe być nic światowego, nic
hałaśliwego, czy krzykliwego, gdyŜ to uchybiałoby powadze miejsca i
świętości obrzędu liturgicznego.
Instrumenty smyczkowe
Wśród instrumentów muzycznych dopuszczonych do uŜytku w
kościele podczas naboŜeństw liturgicznych pierwszeństwa mają
instrumenty smyczkowe, które wzięte osobno lub z towarzyszeniem innych
instrumentów czy teŜ organów, doskonale oddają uczucia smutku lub
radości.
Muzyka nowoczesna
Przypominamy tu jeszcze to, cośmy wyraźnie powiedzieli w Naszej
encyklice Mediator Dei o utworach muzyki nowoczesnej oraz ich
dopuszczalności do uŜytku w świętych obrzędach religijnych: „JeŜeli nie
zawierają nic trącego światowością, nic niewłaściwego ze względu na
świętość miejsca i czynności liturgiczne, jeŜeli nie wywodzą się ze czczej
pogoni za oryginalnością i niezwykłością, to trzeba im otworzyć nasze
kościoły, gdyŜ mogą przyczynić się niemało do uświetnienia obrzędów
świętych i do rozniecenia prawdziwej poboŜności w duszach”25.
Zbyteczną byłoby rzeczą tu ostrzegać, Ŝe gdyby siły do podjęcia
tych wysiłków były nie wystarczalne, naleŜy ich raczej poniechać, niŜ
słabym ich realizowaniem pomniejszać godność kultu BoŜego i świętych
zebrań religijnych.
Zalety i właściwe miejsce śpiewu religijnego
w języku ojczystym
Oprócz śpiewów ściśle związanych ze świętą Liturgią Kościoła, są
jeszcze, jak juŜ wspominaliśmy, śpiewy religijne ludowe, ułoŜone
25
36
AAS v. XXXIX. p. 590.
21
przewaŜnie w języku potocznym, a pod względem muzycznym wywodzące
się częstokroć ze śpiewu liturgicznego. PoniewaŜ jednak pieśni takie są
wytworem umysłu i uczucia róŜnych narodów, nic dziwnego, Ŝe zaleŜnie
od charakteru odnośnych ludów i krajów, niemało róŜnią się między sobą.
Aby śpiewy te przynosiły duchowe owoce i korzyści ludowi
katolickiemu, muszą przede wszystkim być całkowicie zgodne z nauką
katolicką, dokładnie ją wyraŜać i tłumaczyć: powinny posługiwać się
językiem łatwym i mieć moŜliwie prostą melodię; strzec się napuszoności
oraz pustej i zbędnej frazeologii - i wreszcie jakkolwiek są zazwyczaj
krótkie i łatwe, powinna je cechować pewna powaga i religijne
namaszczenie.
W taki sposób ułoŜone, a z głębin ducha narodowego pochodzące
święte te pieśni głęboko będą wzruszać i budzić poboŜne uczucia, gdy zaś
w czasie naboŜeństwa będą wykonane jednym głosem przez całe rzesze
wiernych, niewątpliwie potęŜnie wzniosą ich dusze ku rzeczom wyŜszym.
Dlatego, chociaŜ nie wolno ich śpiewać - jak juŜ wyŜej pisaliśmy,
podczas uroczyście śpiewanej Ofiary Eucharystycznej, to w czasie nie
uroczystego naboŜeństwa Mszalnego mogą bardzo przyczynić się do tego,
aby wierni byli na nim nie jako tylko niemi a obojętni widzowie, lecz aby
w świętej czynności uczestniczyli umysłem i głosem, łącząc własne
uczucia poboŜne z modłami kapłana, byleby jednak śpiewy te przynajmniej
ogólną swą treścią odpowiadały odnośnej części Mszy św., - jak to, ku
Naszej radości, w wielu krajach katolickiego świata juŜ się praktykuje.
W obrzędach, zaś nieściśle liturgicznych religijne śpiewy ludowe byleby, jak juŜ mówiliśmy, posiadały właściwe sobie cechy - mogą bardzo
się przyczynić do przyciągnięcia ludu wiernego (ku rzeczom BoŜym),
pouczyć go, wpoić ducha poboŜności i napełnić świętą radością, - o to nie
tylko wewnątrz świątyni, lecz i poza jej ścianami, w sposób szczególny
podczas religijnych pochodów, pielgrzymek do miejsc świętych lub
podczas narodowych i międzynarodowych zjazdów religijnych.
W sposób szczególny śpiewy takie będą poŜyteczne przy nauczaniu
chłopców i dziewcząt prawd Wiary katolickiej, na zebraniu związków
młodzieŜy oraz bractw religijnych, jak wielokrotnie stwierdza codzienne
doświadczenie.
Dlaczego, Czcigodni Bracia, nie moŜemy postąpić inaczej, jako
tylko usilnie Was wezwać, abyście tego rodzaju śpiew w powierzonych
Wam diecezjach troskliwie popierali i szerzyli.
22
b) Symbol,
c) Modlitwa wiernych.
31. Do trzeciego stopnia naleŜą:
a) śpiew przy procesji wejścia i komunii,
b) śpiew po Lekcji,
c) alleluja przed Ewangelią,
d) śpiew na ofiarowanie,
e) śpiew tekstów Pisma świętego (chyba Ŝe bardziej odpowiednim
byłoby ich czytanie).
32. Istniejący w niektórych krajach prawny zwyczaj, potwierdzony
niejednokrotnie indultami, zastępowania śpiewów z Graduału - na wejście,
ofiarowanie i komunię - innymi pieśniami, moŜe być utrzymany według
uznania kompetentnej władzy terytorialnej, byleby tylko tego rodzaju
pieśni treścią odpowiadały częściom Mszy, świętu i okresowi
liturgicznemu. Władza terytorialna powinna zatwierdzić teksty tych
śpiewów.
33. Wskazane jest, by zgromadzeni wierni, o ile to moŜliwe, brali udział
w śpiewie części zmiennych (Proprium), zwłaszcza przez łatwiejsze
odpowiedzi lub inne dostępne dla nich melodie.
Spośród śpiewów części zmiennych (Proprium) szczególne znaczenie
posiada śpiew następujący po czytaniach, wykonywany na sposób graduału
lub responsoryjnego psalmu. Z istoty swej naleŜy on do liturgii słowa, stąd
teŜ, gdy jest wykonywany, wszyscy siedzą i słuchają, a jeśli to moŜliwe,
włączają się do śpiewu.
34. Części stałe Mszy świętej - Ordinarium Missae - jeśli się je
wykonuje w układzie wielogłosowym, moŜe śpiewać zespół według
ustalonych juŜ zasad, albo a capella, albo z towarzyszeniem instrumentów,
jednakŜe ludu od śpiewu całkowicie wykluczać nie wolno.
W innych wypadkach śpiewy części stałych Mszy świętej moŜna rozdzielić
między zespół i lud. MoŜna teŜ wiernych podzielić na dwie połowy, które
śpiewają albo na przemian pojedyncze wiersze tekstu albo, jeśli to bardziej
będzie wskazane, stosownie podzielone większe części całego tekstu.
W tych wypadkach naleŜy jednak pamiętać: Ŝe Credo - poniewaŜ jest
wyznaniem wiary - niech śpiewają wszyscy wspólnie, lub przynajmniej w
taki sposób, by cały lud miał w śpiewie stosowny udział, Sanctus - jako
aklamacja kończąca prefację - wypada, by było odśpiewane przez wszystek
lud razem z kapłanem, Agnus Dei moŜna powtarzać tyle razy, ile zachodzi
potrzeba, zwłaszcza we Mszy koncelebrowanej, w czasie łamania Hostii.
35
Wypada, by kapłan i członkowie asysty wszystkich stopni włączali się
do śpiewu całej społeczności wiernych w tych częściach, które naleŜą do
ludu48.
III. ŚPIEW PODCZAS MSZY ŚWIĘTEJ
27. Przy sprawowaniu Eucharystii z udziałem ludu, zwłaszcza w
niedziele i święta, naleŜy, o ile to moŜliwe, nawet kilka razy w tym samym
dniu, odprawiać Mszę świętą śpiewaną.
28. Zachowuje się rozróŜnienie między Mszą świętą uroczystą, śpiewaną
i czytaną, przyjęte przez Instrukcję z 1958 r. (nr 3), stosownie do dawnych
i nowych praw liturgicznych.
JednakŜe, jeśli chodzi o Mszę świętą śpiewaną, to z uwagi na
duszpasterskie korzyści wprowadza się w zakresie śpiewu stopnie
uczestnictwa, by stosownie do moŜliwości uczestniczącej grupy ułatwić
celebrę uroczystej Mszy świętej śpiewanej.
Musi być jednak zachowany porządek wśród tych stopni, mianowicie:
pierwszy stopień, moŜe być uŜyty nawet sam, drugi zaś i trzeci, tak w
całości jak i częściowo, nigdy bez pierwszego.
W ten sposób doprowadzi się wiernych do pełnego udziału w śpiewie.
29. Do pierwszego stopnia naleŜą:
a) w obrzędach wejścia:
- pozdrowienie kapłana z odpowiedzią ludu,
- modlitwa,
b) w liturgii słowa:
- aklamacje przy Ewangelii,
c) w liturgii eucharystycznej:
- modlitwa nad darami ofiarnymi,
- prefacja z dialogiem i Sanctus,
- doksologia kończąca kanon,
- modlitwa Pańska ze wstępem i embolizmem,
- Pax Domini,
- modlitwa po Komunii,
- formuły odesłania wiernych.
30. Do drugiego stopnia naleŜą:
a) Kyrie, Gloria i Agnus Dei,
48
Pomocą w tym będą Wam doświadczeni w tych sprawach męŜowie,
którzy, o ile to nie zostało juŜ wykonane, pieśni te umiejętnie zbiorą w
jedną całość, aby wierni mogli się ich tym łatwiej wyuczyć, naleŜycie
wykonywać i dobrze zapamiętać.
Niechaj nie zaniedbują uŜywania tego środka ci, którzy oddają się
religijnemu wychowaniu chłopców i dziewcząt, niechaj teŜ posługują się
nim wychowawcy młodzieŜy katolickiej. Dzięki temu bowiem stanie się
zadość pragnieniu wszystkich, aby piosenki świeckie, których
czułostkowość, lubieŜne i rozpustne nierzadko słowa stanowią
niebezpieczeństwo dla chrześcijańskiej młodzieŜy ustąpiły miejsca
budzącym skromną i czystą przyjemność oraz wzmacniającym wiarę i
oŜywiającym poboŜność.
W ten sposób lud chrześcijański zacznie juŜ tu na ziemi śpiewać
ową pieśń chwalebną, którą później będzie śpiewał wiecznie w niebie
„Siedzącemu na stolicy Barankowi błogosławieństwo, cześć i chwała oraz
moc na wieki wieków”26.
W języku ojczystym
To, cośmy dotąd wyłoŜyli, odnosi się głównie do tych krajów,
narodów naleŜących do Kościoła rzymskokatolickiego, w których wiara
jest juŜ naleŜycie ugruntowana.
W krajach wszakŜe misyjnych nie da się to wszystko w całości
przeprowadzić, dopóki nie wzrośnie wydatnie liczba chrześcijan, nie
zostaną zbudowane obszerniejsze świątynie, nie będą naleŜycie
uczęszczane przez dzieci chrześcijańskie szkoły, przez Kościół załoŜone, i
wreszcie dopóki nie będzie wystarczającej w stosunkach do potrzeb liczby
sług ołtarza.
Niemniej jednak usilnie wzywamy wszystkich misjonarzy,
pracujących na rozległych terenach tej winnicy Pańskiej, aby wśród
niezmiernych trosk swego powołania, zwrócili uwagę na sprawę szerzenia
śpiewu liturgicznego i pozaliturgicznego wśród tamtejszych mieszkańców,
- wiele bowiem ludów wśród których pracują misjonarze, nad wyraz lubuje
się w melodiach muzycznych, a swe obrzędy przy oddawaniu czci
bałwanom ozdabia śpiewem sakralnym. Nie byłoby przeto rzeczą roztropną
26
Por. tamŜe, nr 48 b: AAS 56 (1964) s. 888.
34
Ap 5, 13
23
ze strony głosicieli prawdziwej wiary lekcewaŜyć i zaniedbywać tak
skutecznej pomocy w swym apostolstwie.
Niechaj przeto głosiciele Ewangelii w krajach pogańskich budzą
zamiłowania do śpiewu religijnego, stosownie do upodobań ludu ich pieczy
powierzonego. Niechaj go w swej pracy chętnie szerzą czyniąc to w ten
sposób, aby ludy budzące niejednokrotnie podziw dla swych pieśni
religijnych wśród narodów cywilizowanych pieśniom pogańskim
przeciwstawiały podobne pieśni chrześcijańskie - w których opiewałyby
prawdy Wiary, Ŝycie Chrystusa Pana, Najświętszej Panny i chwałę
Wybrańców BoŜych. Niechaj misjonarze pamiętają równieŜ i o tym, Ŝe
Kościół juŜ od swego zarania wysyłając swych misjonarzy do krajów
nieoświeconych jeszcze światłem prawdziwej Wiary - wraz ze świętymi
obrzędami zanosił tam i śpiewy liturgiczne - czynił zaś to w tym celu, aby
ludy mające zostać chrześcijanami, pociągnięte słodyczą tych melodii, tym
łatwiej i skuteczniej czuły się pobudzone do przyjęcia prawd Wiary
Chrystusowej.
IV. WSKAZANIA PRAKTYCZNE
Aby to wszystko cośmy za przykładem Poprzedników w encyklice tej
zalecili lub nakazywali, wydało poŜądane owoce, gorliwie uŜywajcie.
Czcigodni Bracia, tych wszystkich pomocy, jakie Wam podsuwa wysoki
Wasz Urząd, od Chrystusa Pana przez Kościół Wam powierzony, a które,
jak stwierdza doświadczenie, w wiciu kościołach całego świata
chrześcijańskiego z wielkim poŜytkiem są stosowane.
Przede wszystkim postarajcie się, aby w samym kościele katedralnym,
i, o ile moŜności, w innych znaczniejszych kościołach Waszych diecezji,
był wyborowy zespół śpiewaczy, który by jednocześnie był wzorem i
podnietą do pilnego uprawiania i udoskonalenia śpiewu kościelnego.
GdzieŜby zaś nie moŜna było załoŜyć męskiego lub chłopięcego
zespołu śpiewaczego, z powodu braku odpowiedniej liczby chłopcówśpiewaków, zezwala się, aby „mieszany zespół męŜczyzn i kobiet lub
dziewcząt w miejscu na to specjalnie przeznaczonym, a znajdującym się na
zewnątrz przegrody, oddzielającej prezbiterium od nawy, mógł wykonać
teksty liturgiczne podczas uroczystej Mszy świętej, byleby męŜczyźni byli
tradycją statuty, przez Ordynariusza przejrzane i zatwierdzone, dla
uświetnienia bardziej uroczystych naboŜeństw.
JednakŜe dyrygenci tych zespołów, a takŜe rządcy kościołów niech dbają
o to, by lud zawsze włączał się w śpiew, wykonując przynajmniej
łatwiejsze części do niego naleŜące.
21. Tam zaś, gdzie załoŜenie nawet małego zespołu śpiewaków jest
niemoŜliwe, naleŜy się postarać przynajmniej o jednego lub dwu kantorów,
naleŜycie przygotowanych, dla intonowania pieśni, a gdy lud śpiewa, dla
przewodniczenia i podtrzymywania tego śpiewu.
22. Zespół śpiewaków (schola cantorum), zaleŜnie od przyjętych
miejscowych zwyczajów i innych okoliczności moŜe się składać: albo z
męŜczyzn i chłopców, albo tylko z męŜczyzn, czy tylko chłopców, albo z
męŜczyzn i niewiast, a nawet, jeŜeli nie moŜna inaczej, tylko z niewiast.
23. Zespół śpiewaków, zaleŜnie od wewnętrznego układu kaŜdego
kościoła powinien być tak umieszczany, by:
a) było dla wszystkich widoczne jego znaczenie, a mianowicie, Ŝe jest on
i częścią społeczności wiernych i równocześnie spełnia szczególne zadanie;
b) by mógł łatwiej spełniać to liturgiczne zadanie47;
c) poszczególni członkowie zespołu mieli moŜność pełnego, to jest
sakramentalnego uczestnictwa we Mszy świętej.
JeŜeli w skład zespołu wchodzą równieŜ niewiasty, naleŜy wyznaczyć
mu miejsce poza prezbiterium.
24. Oprócz kształcenia muzycznego naleŜy udzielać członkom zespołu
równieŜ odpowiednich wiadomości z dziedziny liturgii i Ŝycia
duchownego, tak by wykonywane przez nich zadania liturgiczne nie tylko
podnosiły piękno świętych obrzędów i były zbudowaniem dla wiernych,
ale takŜe by dla nich samych były źródłem duchownego dobra.
25. Temu praktycznemu i wewnętrznemu wyrabianiu zespołu pomagają
wiele stowarzyszenia muzyki sakralnej diecezjalne, krajowe i
międzynarodowe, zwłaszcza te, które są zatwierdzone i wielokrotnie
zalecane przez Stolicę Apostolską.
26. Kapłan, asysta duchownych, ministranci, lektor, członkowie zespołu
śpiewaków, a takŜe komentator - powinni przypadające im części
wygłaszać wyraźnie, tak aby odpowiedź ludu, jeśli obrzęd jej się domaga,
następowała jakby spontanicznie i naturalnie.
47
Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 97: AAS
56 (1964) s. 899.
24
33
17. NaleŜy w swoim czasie zachować święte milczenie44. Nie oznacza
to, by wierni byli uwaŜani jako obcy, lub milczący obserwatorzy czynności
liturgicznej. Przeciwnie, przez milczenie wnikają głębiej w sprawowane
misterium dzięki wewnętrznym dyspozycjom, jakie w nich rodzą: słyszane
słowo BoŜe, śpiewy i modlitwy, a takŜe duchowa łączność z kapłanem,
wypowiadającym teksty dla niego wyznaczone.
18. Ze szczególną troską naleŜy uczyć śpiewu kościelnego członków
religijnych stowarzyszeń ludzi świeckich, aŜeby czynnie przyczyniali się
do podtrzymywania i pogłębiania udziału ludu w liturgii45.
Nauczanie zaś śpiewu całego ludu naleŜy przeprowadzić równolegle z
nauczaniem liturgicznym, starannie, z cierpliwością, poczynając od
pierwszych lat nauki w szkołach podstawowych, stosownie do wieku,
stanu, trybu Ŝycia i stopnia kultury religijnej wiernych46.
19. Na szczególną uwagę zasługują, ze względu na swe liturgiczne
posługiwanie: chór kościelny, zespół instrumentalny i zespół śpiewaków
(schola cantorum).
W świetle zasad świętego Soboru, dotyczących odnowy liturgicznej,
zadanie tych grup nabrało większego znaczenia. Do nich bowiem naleŜy
poprawne, zgodne z roŜnymi rodzajami śpiewu, wykonywanie właściwych
im części liturgii, oraz wspomaganie wiernych, gdy ci śpiewem uczestniczą
w liturgii.
Dlatego teŜ:
a) powinny istnieć i być otaczane opieką chóry, kapele muzyczne i
zespoły śpiewaków (schola cantorum) przy kościołach katedralnych,
większych kościołach, w seminariach i zakonnych domach studiów;
b) wskazane takŜe jest, by podobne, choćby małe, chóry istniały równieŜ
przy kościołach mniejszych.
20. Kapele muzyczne istniejące przy bazylikach, katedrach, klasztorach i
innych znaczniejszych kościołach, które zdobyły sobie sławę,
przechowując i rozwijając przez wieki kulturę muzyczną o bezcennej
wprost wartości, niech nadal istnieją w oparciu o własne, przekazane
44
Por. tamŜe.
Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter oecumenici (26 IX 1964), nr 19 i 59:
AAS 56 (1964) ss. 881 i 891.
46
Por. SC nr 19: AAS 56 (1964) s. 105; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja De
Musica sacra et sacra Liturgia (3 IX 1958) s. 660.
45
32
całkowicie oddzieleni od kobiet i dziewcząt, z wykluczeniem wszelkiej
niestosowności, a obciąŜamy tą sprawą sumienia Ordynariuszy”27.
Z wielką teŜ pilnością naleŜy zadbać i o to, aby kandydaci do
kapłaństwa, wychowujący się w Waszych Seminariach i Zakładach
Misyjnych czy Zakonnych, byli ćwiczeni w teoretycznej i praktycznej
znajomości muzyki świętej i śpiewu gregoriańskiego przez takich znawców
tych umiejętności, którzy odnoszą się z czcią do tradycyjnych zwyczajów
Kościoła i sumiennie poddają się nakazom i wskazówkom Stolicy Świętej.
JeŜeli wśród alumnów Seminarium lub Zakładu zakonnego znajdą się
jednostki, mające uzdolnienie i zamiłowanie do sztuki muzycznej, niechaj
PrzełoŜeni tych zakładów nie omieszkają powiadomić o tym wyŜszych
władz duchownych, diecezjalnych czy zakonnych, aby te dały im moŜność
rozwinięcia i udoskonalenia swych zdolności przez wysłanie ich do
papieskiego Instytutu Muzyki świętej w Rzymie, albo do innej wyŜszej
uczelni muzycznej, byleby kandydaci ci odznaczali się walorami
moralnymi, które by pozwalały mieć nadzieję, Ŝe będą przykładnymi
kapłanami.
Dla osiągnięcia tych celów naleŜy tak rzeczy urządzić, aby
Ordynariusze Diecezji i Zakonni mieli wykonawców tych tak waŜnych
spraw - sami bowiem tylu innymi obciąŜeni obowiązkami, z trudem tylko
mogliby zająć się tamtymi.
Byłoby rzeczą najlepszą, gdyby w łonie Komisji do Spraw Sztuki
Kościelnej znalazł się ktoś dobrze obznajomiony z muzyką i śpiewem
świętym, który by nad tymi rzeczami pilnie czuwał, Ordynariusza
miejscowego o stanie ich obecnym oraz o potrzebnych ulepszeniach
informował, otrzymywał od niego wskazówki i wprowadzał je w czyn.
JeŜeli na terenie diecezji istnieje któreś ze stowarzyszeń mających za
zadanie pielęgnowanie muzyki kościelnej, a pochwalonych i poleconych
przez PapieŜy, niechaj Ordynariusze według swej roztropności i z jego
usług korzystają.
Podobne stowarzyszenia poboŜne czy Bractwa, załoŜone dla szerzenia
wśród wiernych znajomości muzyki sakralnej lub teŜ dla powaŜniejszego
zgłębienia tej sztuki tak słowem jak i przykładem mogą bardzo się
przyczynić do rozwoju muzyki sakralnej - darzcie je przeto, Czcigodni
Bracia, swą Ŝyczliwością i popierajcie je, aby wiodły Ŝycie czynne, miały
jak najlepszych i naleŜycie uzdolnionych mistrzów w sztuce muzycznej, i
27
Dekret Kongr. św. Obrz. nn. 3964; 4210; 4231.
25
aby w całej diecezji szerzyły znajomość muzyki świętej i śpiewu
religijnego, zamiłowanie do nich oraz praktyczne ich stosowanie - zgodnie
zawsze z obowiązującymi przepisami Kościoła i całkowitym względem
Nas posłuszeństwem.
Zakończenie Encykliki
Powodowani ojcowską troskliwością wyłoŜyliśmy obszerniej
zagadnienie muzyki kościelnej, liturgicznej i poza liturgicznej, ufając,
Czcigodni Bracia, Ŝe przyłoŜycie wszelkich starań do tej sprawy, która
moŜe się bardzo skutecznie przyczynić do godniejszego i wspanialszego
sprawowania kultu BoŜego.
śywimy teŜ nadzieję, Ŝe ci, którzy pod Waszym kierunkiem
zajmują się sprawami muzyki kościelnej, znajdą w niniejszej Encyklice
podnietę do tym gorliwszego i z większym jeszcze zapałem pełnienia tego
waŜnego apostolstwa. Skutek tego będzie taki, Ŝe ta, tak szlachetna i we
wszystkich okresach Ŝycia Kościoła ceniona sztuka i za naszych czasów
znowu rozkwitnie prawdziwą świętością i doskonałością, oraz ze swej
strony sprawi to, Ŝe wierni oŜywieni silniejszą wiarą, Ŝywszą nadzieją i
gorętszą miłością, nie tylko będą godnie oddawali cześć Bogu w Trójcy
świętej Jedynemu w kościołach czci Jego poświęconych, lecz i po domach
oraz na zebraniach z wyznawcami tej samej wiary urzeczywistnia słowa
św. Cypriana pisane do Donata: „Niechaj wśród skromnej biesiady
rozbrzmiewa śpiew psalmów, a jeŜeli masz dobrą pamięć i głos, spełniaj to
według przyjętego zwyczaju, a uraczysz w ten sposób drogie ci osoby
ucztą duchową, wprawiając w zachwyt uszy słodką melodią religijną”28.
W oczekiwaniu coraz obfitszych i coraz bardziej pocieszających
wyników Naszej Encykliki w dowód Naszej Ojcowskiej miłości z głębi
serca udzielamy, Czcigodni Bracia, Apostolskiego błogosławieństwa Wam,
owieczkom Waszej pieczy powierzonym i w sposób szczególny tym,
którzy działając zgodnie z Naszą wolą zajmują się szerzeniem muzyki
świętej.
Dan w Rzymie, u św. Piotra, dnia 25 grudnia, w Uroczystość
Narodzenia Pana Naszego Jezusa Chrystusa, roku Pańskiego 1955,
pontyfikatu Naszego roku siedemnastego.
PIUS PP. XII
15. Wierni spełniają swoją funkcję liturgiczną przez pełny, świadomy i
czynny udział, czego domaga się sama natura Liturgii, i do czego lud
chrześcijański na mocy Chrztu świętego ma prawo i obowiązek40.
To zaś uczestnictwo:
a) powinno przede wszystkim być wewnętrzne przez to, Ŝe wierni
jednoczą swoje myśli z tym, co wypowiadają lub słyszą i Ŝe współpracują z
łaską BoŜą41.
b) powinno być równieŜ zewnętrzne, to jest takie, które poprzez gesty,
postawę ciała, wezwania, odpowiedzi i śpiew daje wyraz temu, co wierni
wewnętrznie przeŜywają42.
Wiernych naleŜy pouczać, by słuchając tego, co duchowni, lub zespoły
śpiewają, starali się przez wewnętrzne uczestnictwo wznosić myśli swoje
do Boga.
16. Nie ma nic podnioślejszego i milszego w naboŜeństwach
liturgicznych nad zgromadzenie wiernych, które wspólnie w pieśni wyraŜa
swoją wiarę i poboŜność. Dlatego teŜ naleŜy z całą gorliwością
doprowadzić lud do czynnego udziału, przejawiającego się w śpiewie, a
czynić to naleŜy jak następuje:
a) Udział ten musi obejmować przede wszystkim aklamacje, odpowiedzi
na pozdrowienia kapłana czy asysty i odpowiedzi w modlitwach
litanijnych, prócz tego antyfony i psalmy, jak równieŜ wersety
responsoryjne, hymny i kantyki43.
b) Przez odpowiednie katechezy i ćwiczenia naleŜy stopniowo
wprowadzać lud do coraz szerszego, a zarazem pełnego uczestnictwa w
tym, co do niego naleŜy.
c) Niektóre jednak śpiewy, zwłaszcza wtedy, gdy wierni nie zostali
jeszcze wystarczająco przygotowani, lub jeśli są to melodie wielogłosowe,
mogą być wykonane jedynie przez zespół śpiewaków, byleby lud nie był
całkowicie wykluczony od udziału w śpiewie tych części, które jemu
przypadają. Nie pochwalić zwyczaju wykonywania przez sam chór całego
Proprium i całego Ordinarium z całkowitym wykluczeniem ludu od
śpiewu.
40
Por. SC nr 14: AAS 56 (1964) s.104.
Por. SC nr 11: AAS 56 (1964) ss. 102-103.
42
Por. SC.nr 30: AAS 56 (1964) s. 108.
43
Por. SC nr 30: AAS 56 (1964) s. 108.
41
28
List do Donata, I, n. XVI.
26
31
11. Trzeba pamiętać, Ŝe podniosłość liturgicznej czynności zaleŜy nie
tyle od bardziej ozdobnej formy muzycznej, czy wspaniałości ceremonii,
ile raczej od godnego i poboŜnego odprawiania, od zachowania
integralności samej czynności liturgicznej, czyli wykonania wszystkich jej
części zgodnie z ich właściwym charakterem.
Bogatsza oprawa muzyczna i większa wystawność ceremonii są niekiedy
poŜądane, gdy istnieje moŜliwość naleŜytego ich wykonania.
Sprzeciwiałoby się to jednak prawdziwie uroczystemu charakterowi
naboŜeństwa, gdyby zewnętrzny przepych powodował opuszczenie
jakiegoś elementu, nadawał mu inne znaczenie lub prowadził do
niewłaściwego wykonania.
12. Ogólne, podstawowe zasady muzyki sakralnej, stanowiące dla niej
jakby fundament, moŜe ustanawiać jedynie Stolica Apostolska, zgodnie z
istniejącymi juŜ normami, zwłaszcza z Konstytucją o świętej Liturgii.
Natomiast w ramach ustalonych juŜ zasad odpowiednie zarządzenia mogą
być wydawane przez terytorialne Konferencje Biskupów oraz przez
poszczególnych Biskupów37.
II. OSOBY UCZESTNICZĄCE
W OBRZĘDACH LITURGICZNYCH
13. Czynności liturgiczne są kultem Kościoła czyli świętego Ludu,
zjednoczonego i zorganizowanego pod przewodnictwem Biskupa lub
kapłana. Szczególnie uprzywilejowane stanowisko zajmują tu, ze względu
na otrzymane święcenia, kapłan i jego asysta, ze względu zaś na spełniane
funkcje - ministranci, lektorzy, komentatorzy i członkowie zespołu
śpiewaków (schola)38.
14. Kapłan, zastępując osobę Chrystusa, przewodniczy zgromadzonej
społeczności. Jego modlitw, które sam śpiewa lub odmawia głośno,
powinni wszyscy słuchać poboŜnie, poniewaŜ zanosi je w imieniu całego
świętego Ludu i wszystkich obecnych39.
MUSICAM SACRAM
INSTRUKCJA O MUZYCE W ŚWIĘTEJ LITURGII
Wstęp
1. Muzyka sakralna w dziele odnowy liturgicznej była przedmiotem
starannych rozwaŜań Soboru Watykańskiego II, który wyjaśnił jej zadanie
w słuŜbie BoŜej i podał cały szereg zasad i przepisów w Konstytucji o
świętej Liturgii, przeznaczając na ten cel osobny rozdział.
2. To, co Sobór ustalił, rozpoczęto juŜ wprowadzać w Ŝycie w podjętej
odnowie liturgicznej. PoniewaŜ jednak nowe przepisy dotyczące zmian
liturgicznych i czynnego udziału wiernych zrodziły szereg wątpliwości,
związanych z muzyką sakralną i jej rolą słuŜebną, zachodzi konieczność
ich rozstrzygnięcia, by niektóre zasady, podane w Konstytucji o świętej
Liturgii, stały się jaśniejsze.
3. Dlatego teŜ Rada, ustanowiona dla wprowadzenia w Ŝycie
Konstytucji o świętej Liturgii, na polecenie Ojca świętego, powyŜsze
wątpliwości starannie rozwaŜyła i opracowała niniejszą Instrukcję.
Nie jest ona jednak zbiorem całego prawodawstwa w dziedzinie muzyki
sakralnej, ale podaje tylko główne wytyczne, których domaga się obecna
chwila. Jest to jakby dalszy ciąg i uzupełnienie poprzedniej Instrukcji Św.
Kongregacji Obrzędów, opracowanej przez Radę, ogłoszonej dnia 26
września 1964 r., mającej na celu naleŜyte wprowadzenie w Ŝycie
Konstytucji o świętej Liturgii.
4. NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe duszpasterze, artyści-muzycy i wierni,
chętnie przyjmując podane zasady i wprowadzając je w Ŝycie, będą
zgodnie zmierzać do osiągnięcia prawdziwego celu muzyki sakralnej,
„którym jest chwała BoŜa i uświęcenie wiernych”29.
a) Stąd teŜ pod pojęciem muzyki sakralnej rozumiemy tę muzykę, która
powstała dla oddawania chwały Panu Bogu i odznacza się świętością, oraz
doskonałością formy30.
37
Por. SC nr 22: AAS 56 (1964) s. 106. 10 Por. SC nry 26 i 41-42: AAS 56 ( 1964) ss.
107 i 111-112; KDK nr 28: AAS 57 (1965) ss. 33-36.
38
Por. SC nr 29: AAS 56 (1964) ss.107-108.
39
Por. SC nr 33: AAS 56 ( 1964) s. 108.
29
SC nr 112: AAS 56 (1964) s. 128.
Por. Św. Pius X, Motu proprio Tra le sollecitudini (22 XI 1903), nr 2: AAS 36 (19031904) s. 332.
30
30
27
b) Mówiąc w obecnym dokumencie o muzyce sakralnej, rozumiemy:
śpiew gregoriański, polifonię sakralną dawną i współczesną w róŜnorakich
jej formach, muzykę organową i przeznaczoną dla innych instrumentów,
dopuszczalnych do uŜytku w kościele, oraz sakralny śpiew ludowy - czy to
liturgiczny, czy w ogóle religijny31.
I. NIEKTÓRE ZASADY OGÓLNE
5. Czynność liturgiczna przybiera postać bardziej dostojną, gdy jest
połączona ze śpiewem; biorą w niej udział duchowni róŜnych stopni,
wykonując przypadające im funkcje, i lud czynnie w niej uczestniczy32.
Dzięki takiej postaci modlitwa nabiera szczególnego namaszczenia,
tajemnica świętej liturgii, oraz jej charakter hierarchiczny i społeczny lepiej
się uwydatniają; dzięki zjednoczeniu w śpiewie pogłębia się jedność serc,
okazałość świętych obrzędów ułatwia wznoszenie myśli ku niebu, a całość
odprawianych obrzędów jest obrazem i zapowiedzią tego, co dokonuje się
w świętym mieście Jeruzalem.
Dlatego teŜ duszpasterze powinni usilnie starać się wprowadzać
odprawianie obrzędów świętych w takiej właśnie formie. Owszem, dobrze
oni postępują, jeŜeli do liturgii, odprawianej bez śpiewu, ale z udziałem
ludu, dostosują odpowiedni podział funkcji i części właściwych dla liturgii
odprawianej ze śpiewem. Winni jednak pamiętać, by do poszczególnych
czynności mieć odpowiednich ludzi i by udział wiernych był jak
najbardziej czynny.
Owocne zaś przygotowanie kaŜdej celebry liturgicznej wymaga zgodnej
współpracy wszystkich zainteresowanych - tak co do obrzędów, jak teŜ i co
do względu duszpasterskiego i muzycznego - pod kierunkiem rządcy
kościoła.
6. Sama zaś istota liturgicznego naboŜeństwa wymaga, aŜeby - prócz
właściwego podziału funkcji i wykonania - „kaŜdy pełniący swoje zadania,
czy to duchowny, czy świecki, spełniał tylko to, co do niego naleŜy z
natury rzeczy i na mocy przepisów liturgicznych”33, nadto - by znaczenie i
charakter kaŜdej części i kaŜdego śpiewu były naleŜycie podkreślone i
zachowane. W tym celu jest rzeczą konieczną, by części przeznaczone z
31
załoŜenia do śpiewu, były rzeczywiście śpiewane i to z uwzględnieniem
rodzaju i formy, jakie im odpowiadają.
7. Pomiędzy formą naboŜeństw liturgicznych w pełni uroczystą, gdzie
wszystko, co wymaga śpiewu, jest rzeczywiście śpiewane, a formą
najprostszą odpowiadania bez śpiewu, moŜe zachodzić szereg stopni
pośrednich, zaleŜnie od tego, jaka część, większa czy mniejsza,
przeznaczona jest do śpiewu. W doborze zaś części do śpiewu naleŜy
zacząć od tych, które z natury są waŜniejsze, zwłaszcza od tych, które
śpiewa kapłan lub asysta, a lud odpowiada, lub które śpiewa kapłan razem
z ludem, wprowadzając następnie stopniowo części przeznaczone
wyłącznie tylko dla ludu, lub tylko dla zespołu śpiewaków.
8. Ilekroć razy do wykonania czynności liturgicznej, przeznaczonej do
śpiewu, istnieje moŜliwość swobodnego wyboru osób, naleŜy wybrać
takich, którzy w śpiewie są bieglejsi, zwłaszcza jeŜeli chodzi o
naboŜeństwa bardziej uroczyste i te, w których części przeznaczone do
śpiewu, posiadają melodie trudniejsze do wykonania, a takŜe gdy
naboŜeństwa mają być transmitowane przez radio, albo przez telewizję34.
Jeśli natomiast tego rodzaju wybór jest niemoŜliwy, kapłan zaś lub
członek asysty, nie jest na tyle zdolny, by zaśpiewać poprawnie, wówczas
moŜe on niektóre trudniejsze części wykonać bez śpiewu, recytując je
głośno i wyraźnie. Nie powinno się jednak tego stosować wyłącznie dla
wygody kapłana czy asysty.
9. Przy wyborze rodzaju muzyki sakralnej, czy to dla zespołu śpiewaków
(schola) czy dla ludu, naleŜy uwzględnić moŜliwości tych, którzy mają
śpiewać. Kościół nie odrzuca od czynności liturgicznych Ŝadnego rodzaju
muzyki sakralnej, byleby tylko odpowiadała duchowi samej czynności
liturgicznej oraz charakterowi poszczególnych jej części35, i by nie
przeszkadzała ludowi w czynnym udziale36.
10. Aby zaś wierni chętnie i z większą korzyścią brali czynny udział,
będzie rzeczą odpowiednią, o ile to moŜliwe, zmieniać formy urządzania
naboŜeństw i stopnie uczestnictwa w nich, stosownie do uroczystości dnia i
charakteru zgromadzenia.
34
Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja De musica sacra et sacra Liturgia (3 IX
1958), nr 4: AAS 50 (1958) s. 633.
32
Por. SC nr 113: AAS 56 ( 1964) s. 128.
33
Por. SC nr 38: AAS 56 (1964) s. 107.
Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja De Musica sacra et sacra Liturgia (3 IX 1958),
nr 95: AAS 50 (1958) s. 656-657.
35
Por. SC nr 116: AAS 56 ( 1964) s. 129.
36
Por. SC nr 28: AAS 56 ( 1964) s. 107.
28
29